03/2007 Reinhard Gruhl markup
typed text - structural tagging complete - no semantic tagging - spell check performed - no orthographical standardization
image: as001
[gap: Elenchus Dissertationum Politicarum Sive Discursuum in Corn. Tacit. Scipionis Amirati]
image: as002
[gap: Index Locorum Corn. Taciti, Unde Scipio Amiratus Discursuum Suorum Occasionem Desumpsit]
image: as017
TYPOGRAPHVS LECTORI S.
EN habes, studiose lector, Scipionem Amiratum latine loquentem, ex cuius lectione quemadmodum, quin doctior, disertior, prudentior euasurus sis, non dubitamus: sic nonnulla te commonefacere, operae precium visum fuit. Secutus est Amiratus antiquas, et obsoletas Corn. Taciti editiones: proinde sexti annalium libri nullam mentionem, aut citationem hic reperias, et in libris suis inscribendis eundem numerum secutus est, neque annales, et historicos libros inter se discriminauit: Hinc post sextum decimum sequitur decimus septimus, hoc est, primus historiarum liber, caeterique deinceps: qua de re, vtpote nullius momenti, facillime excusandus videtur. Adnotandum praeterea, huic autori scopum illum fuisse, vt, sumpta ex praecipuis quibusdam Taciti locis occasione, contra versipellem Florentinae reip. scribam, humani generis, in primis virorum principum corruptorem perpetuam fere disputationem instituat. Et quotiescunque contra discursuum autorem, aut innominatum quempiam disputat; tunc, aduersus Macchiauelli opiniones disputari, intelligas: cuius nomen cur silentio inuoluerit, ignoramus: an forsan, quod eo loci scripserit, vbi eiusmodi autores nominare, nefas? Caeterâ, prudentissimas hasce disputationes, summis ingenii luminibus perillustres, omnique eruditione refertissimas comperies. Quo magis tibi, omnibusque Italici idiomatis ignaris, quorum emolumento libenter hunc elaborauimus laborem, gratulamur. Haec antequam perlegas, admonitum te voluimus. Vale, ac fruere.
page 1, image: s001
AVTORIS PROOEMIVM.
QVemadmodum populorum felicitas non aliunde clarius atque compendiosius quam ex recta principum gubernatione dependet; sic gubernantium principum virtus aut ineptia nusquam lucidius, quam in historiarum speculo exploratur. Verum quia historicorum volumina, perinde ac syluae quaedam, praeter excelsas arbores, quasdam veluti stirpes, herbasque artis medicas vsui peropportunas continent, quas plerique summo labore, neque minore cum laude collectas, suis in hortis valetudinis gratia collocant et asseruant: Idcirco persuasi mihi, neminem fore, qui me reprehendendum putet, quod pari studio, inter bellorum motus, et exercituum regimina, interque innumera, quae historiarum immensitas complectitur, argumenta, monita quaedam, bonum decusque principum spectantia, quibus exoptata populorum felicitas promoueatur, secernens; ea ipse in hoc opere meo legentibus, quoad fieri potest, perspicue distributae, atque expeditissima proponam. Cum autem haec monita alicuius autoritate fulcienda esse censerem, et ex pluribus vnus author mihi seligendus esset, vt legentium animos minus implicarem, multorum voluminum adiuncto apparatu, Cornelium Tacitum omnium antesignanum, ducem potius consti tuere decreui: cum quia hic autor praecaeteris celebrior studiosorum manibus vbique lectitatus atteritur, tum etiam quia de principatu scribens, ad tempora, moresque nostros propius accedere videtur. Obtrectatoribus etiam os facilius obstructum fore existimaui, dum alterius autoris, qui in scriptorem gesta Romanae reip. tradentem disseruit, vestigijs minime insistens, alterum, qui res principum scripsit, examinauero. Quod si quis inde me arguerit, quod autorem ob oculos mihi proposuerim, qui flagitiosorum temporum mores, principumque sceleratissimorum res gestas conscripsit: non dubitabo ego contendere, non modo similium principum actiones omnes malas non fuisse, et ex malis actionibus bona monita elicere semper licuisse, sed etiam non esse denegandum mihi, vt, quod iis, qui medicamenta componunt, vltro conceditur, vt scilicet ex viperis, scorpionibusque, item ex lethiferis plantis vnguenta salubria conficiant; id en ipse agere queam, videlicet ex minus bonis exemplis optima
page 2, image: s002documenta elicere: ac proinde si Tacitus dixerit, Tiberio moris fuisse imperia continuare, ego in contrariam partem disserens, possim principes commonefacere, quantum sibi cauendum sit, ne ministros in administrandis prouinciis consenescere, permittant. Et ne cuiquam huiusmodi monita sapientiaeve ciuilis dogmata, tanquam impia, atque intuta suspecta habeantur; raro, vel nunquam accidet, vt Taciti sententiam aliquam accipiam quin eandem Liuii, Caesaris, alteriusve ex antiquis scriptorib. [abbr.: scriptoribus] autoritate confirmem, quo doctrina similitudo comprobetur. Quib. [abbr.: Quibus] autorib. [abbr.: autoribus] cum haud minor fides ab iis, qui pacis, vel belli tempore regendis populis praeficiuntur, adhibenda videatur, quam Platoni, aut Aristoteli adhibeant Philosophi, aut Hippocrati, et Galeno medici, aut Paulo, et Vlpiano iurisprudentiae periti, vel Euclidi, et Archimedi mathematici, vel caeteris disciplinarum magistris, ac principib. [abbr.: principibus] ij, qui disciplinam aliquam addiscere conantur: imo cum in eosdem autores tanto accuratiore studio incumbendum sit, quo communiorem finem, qui populorum felicitas est, respiciunt; ideo locos, vnde mea monita deduxi, citandos curaui, vt vnusquisque eos perscrutari, ac ponderare, eorumque veritatem deprehendere possit. Cuius ego veritatis vi commotus, si fortasse, dum exiguum ingenii mei talentum in studiosorum vtilitatem laudabiliter exhaurire percupio, acciderit, vt priuatus aut princeps aliquis mea scripta ad suam iniuriam trahat, nimirum intorquens in se ea crimina, quae ego, communem vitiorum ideam, non priuatum quemquam respiciens, taxaui, ac detestatus sum (si quis enim hic [reading uncertain: print faded] nomine suo appellatus est, nos magis rem, quam hominem considerauimus) Deum optimum maximum, qui conscientiae meae explorator, et inspector est, meae testem innocentiae, iudicemque imploro. Quod si in adolescentiae aestu, atque feruore ab eo crimine diuina me clementia semper exemptum voluit, vt nunquam in cuiusquam detrimentum, aut ignominiam dentata charta vsus fuerim: modo, cum sexaginta tres annos exegi, et ad puritatem, claritatemque sacerdotij conscendi, measque hasce lucubrationes diuino beneficio ad vmbilicum perduxi, id in votis habere me decet, vt omnis malignitatis expers, eiusdemque criminis suspicione vacuus appaream, vtque ex meis scriptis, tanquam ex puro quodam fonte, limpidae, atque incontaminatae veritatis aquae profluant, et lectorib. [abbr.: lectoribus] propinentur. Cum autem de reb. [abbr.: rebus] ciuilib. [abbr.: ciuilibus] apud antiquos et apud recentiores partim sapientissime, partim callide nimium pleraque disserta comperiam, opere [perhaps: operae] pretium duxi, meum ad haec calculum adiicere, et pro virib. [abbr.: viribus] eniti, praesertim vt omni ex parte probem, tollendam, et in extremas oras amandandam esse erroneam illam, ac scelestam opinionem, quae non posse putat coelestib. [abbr.: coelestibus] Deoque placentib. [abbr.: placentibus] legib. [abbr.: legibus] imperia tuto gubernari.
page 3, image: s003
SCIPIONIS AMIRATI DISSERTATIONVM POLITICARVM, SIVE DISCVRSVVM IN C. CORN. TACITVM, LIBER PRIMVS.
Principem nouissime Principatum adeptum, non debere exterioribus quibusdam, maxime vero titulis, populos, quibus imperat, irritare. DISCVRSVS I.
OPorteret, eos, qui populorum habenas temperant, in id vnum suas omnes cogitationes intendere, vt beneuolentiam populorum adprime conquirerent: Etenim instructiorem sibi Principes arcem nullam exstruere queunt, quam si subditorum pectora fido erga ipsos amore permuniant. At vero dolendum est, plerosque Principum, maxime si nuper ad dominationem euecti fuerint, in eum prolabi errorem, vt non contenti, populos re ipsa subiugauisse, verbis etiam modisque asperioribus ipsam dominationem ostentent: qui porro (vt ego quidem sentio) nihil aliud consequuntur, nisi vt, alienatis omnium, etiam eorum, qui fidelia caeteroquin officia praestituri erant, voluntatibus, imperium suum ac seipsos in summum discrimen adducant. Quod C. Iulio Caesari tunc potissimum accidisse animaduertimus, cum in Senatu officiosae, debitaeque humanitatis oblitus, ipsis Senatoribus assurgere grauatus est: [note: Suet. cap. 18.] Quam profecto rem magis quam ademptam libertatem Populus Roman. indoluit; adeo proprium humani ingenii est contemptum difficilius quam rei cuiuslibet detrimentum pati: quod tamen ideo minus admirandum videtur, quia vulnera et rapinae corpus, et patrimonium
page 4, image: s004laedunt, at contemptus, et despicatio in ipsummet animum, vbi situs honor est, penetrat. Hinc est, quod Germani, cum a Germanico profligati fuissent, non adeo sese victos et subiugatos, aerumnisque propemodum infinitis affectos aegre tulerunt, quam cum ipsorum arma, trophaei instar, adiectis deuictarum gentium nominibus, in congeriem erecta conspexerunt. [note: Tac. ann. lib. 2.] Octauius Principatum aliter ac Caesar ineundum sibi putauit; nam cum exploratum haberet, Romanos speciem titulumque seruitutis magis quam rem ip sam exhorrescere, ne ciuium animos concitaret, Regium titulum omisit, Principis, non adeo Reip. inusitatum, optauit, cum alioquin etiam Senatus ipse principem sibi adsciscere solitus esset. [note: Liuius l. 27.] Quo speciosissimo nominis tegumento, perinde ac si melle illitum absynthium propinaret, omnem, quam amissae libertatis memoria suscitauisset, amaritudinem deliniuit. De ipso Corn. Tacitus haec profatur: Qui cuncta discordijs ciuilibus fessa nomine principis sub imperium accepit. [note: l. pr.] Qui vero nuper defunctum Augustum laudibus efferebant, ii Remp. ab ipso non regio siue dictatorio, sed principis nomine.ordinatam fuisse recensebant. [note: ibidem.] Qua in re, perinde vt charioris annonae tempore vsuvenit, cum Romanis actum fuisse puto: plebs enim, dummodo panis precium non immutetur, quamuis diminuto ipsius panis pondere, non adeo penuriam, vt si precium adaugeatur, animaduertere videtur. In caeteris titulis, videlicet Consulis, Patris patriae, Trib. potestatis, Pontificis Maximi hoc idem ipse praestitit; libentius autem, vt refert Dion. [note: lib. 54.] vetus Imperatorium nomen recenti autoritate cumulauit, ne insuctis nominibus animos ciuium perturbaret: Propterea Corn. Tacitus huic operis initio illa verba adscripsit: eadem magistr atuum vocabula. et alibi de Trib. potestate dixit: Id summi sastigij vocabulum Augustus repetit, ne regis aut dictatoris nomen adsumeret, ac tamen appellatione aliqua caetera imperia praemineret. [note: lib. 3.] Vetus Populi Rom. consuetudo fuit, aegerrime ferre, si quis in exercitibus sibi titulos adsumeret, non ab vrbe expectaret: Cuius rei admirandum suggerit exemplum L. Martius; nam tametsi is, ambobus defunctis fratribus Scipionibus, plurima, quae Senatus Rom. laudabilia, vereque magnificae censuerat, in Hispania perfecisset: tamen quia sese in literis, quas ad Senatum scripserat, Propraetorem appellauit, vniuersus fere Senatorum ordo infestis atqueiratis animis cam rem suscepit, rem mali exempli esse, imperatores legi ab exereitibus. interpretantes: quam consultationem in meliora tempora reiecerunt, sed nullo interim pacto ratum Propraetoris titulum habere voluerunt. [note: Liu. l. 26.] Hinc dignoscimus, quanto maiore animi celsitudine Africanus Scipio, cum ab Hispanis militibus Rex acclamaretur, sibi maximum nomen imperatoris esse.(hoc nomine exercituum duces, vbi aliquid pro rep. gessissent, insigniebantur) iisdem responderit: co se contentum esse: regium nomen alibi magnum, Romae intolerandum esse, si quid in hominis ingenio amplissimum ducerent, tacite iudicarent, vocis vsurpatione abstinerent. [note: lib. 27.] Iustinus Alexandri successores summis, laudibus exaltat, quia dum legitimus Alexandri haeres superstes extitit, regium nemo titulum vsurpauerit: Neque Ptolomaeus, neque Cassander, neque Lysimachus, neque Seleucus forsitan ipsum sibi vnquam
page 5, image: s005arrogassent, nisi huic ambitioni viam aperuisset Antigonus. [note: kl. 15.] Et quicunque Plutarchum attente perlegerit, is facile deprehendet, neque ipsum Antigonum hanc ineptiam incepturum fuisse, nisi omnis improbitatis atque impudentiae notandus ille Aristodemus eo tempore, cum filius Antigoni Demetrius Ptolomaeum deuicit, ipsum regem cognominauisset. [note: In vita Demetrii.] Ad hanc rem Magnus Gregorius digno se exemplo, vt superbiam retunderet Iohannis Patriarcliae Constantinopolitani, qui post Concilium in ea ciuitate extremis annis Pelagii praecessoris sui celebratum vniuersalem se Episcopum inscribere ausus est (quod nomen ad Episcopum Romanum tantummodo pertinebat) vbi acerrime illum reprehendisset, quod turbatis atque infelicissimis Christianae reip. temporibus, ipse suique sacerdotes, quibus cinere adspersis, atque prostratis humanas deplorandi miserias onus incumbebat, in nouis titulis, nouisque nominibus ambiendis occuparentur: ipse contra, seruum seruorum Dei. sese primus appellauit. [note: Io. Diaconus l. 2. c. 1. in eius vita.] Quem propter modestiam gloriosissimum, summaeque admirationis titulum nemo vnquam eorum, qui successerunt, Pontificum aspernatus est. Cum itaque magis ea, quae videntur, quam quae sunt, hominum multitudo consideret, rationi consentaneum videtur, vt in imperio nouissime ordinando saltem aliquot priscae consuetudinis vmbrae retineantur. Hocque sixum sit, atque indubitatum, principes non tantum equidem propter suam, sed etiam propter subditorum vtilitatem ingenuitatis ac probitatis cultores prae caeteris esse debere: At si forte fortuna necessitas illos aliqua coegerit, vt populis imperio ipsorum subditis omni ex parte satis re ipsa facere nequeant, in eam saltem curam animum intendant, hoc vnum studeant, vt rebus exterioribus, titulisque eosdem minime contristentur, cum id principibus abunde sufficere debeat (quemadmodum Magnus ille Dux Etruriae Cosmus dictitabat) vt possint facere. Euripides affabilit atem lucrum minimo impendio quaesitum.nuncupauit. [note: In Hippol.] Et reuera non modo principes viros, sed etiam plerosque, qui in humiliori fortuna constituti sunt, vel maxime infortunatos, ac miseratione dignos esse puto, quia cum honestis beneuolentiae, atque humanitatis artibus, quae nullo precio constant, omnibus sese amabiles, ac percharos exhibere queant: malint inhumaniter ac superbe sese gerentes, non sine imperii persaepe, vitaeque discrimine cunctis fieri exosi ac detestabiles.
Quanta Principi diligentia adhibenda, vt certum sibi successorem designet. DISCVRSVS II.
QVemadmodum sapientis est, praesentia recte gubernare, sic sapientissimi viri esse puto, futura praeuidere, et postquam praeuisa fuerint, ita ea instituere atque dirigere, vt post huius vitae breue curriculum possint vellongissimo temporis spatio perdurare: proinde mirabilem illam sententiam in sacro textu expressam habemus, Ordinatione sua perseuerat dies, quoniam omnia seruiunt tibi. [note: Psal. 128. Octon. 12.] Quae
page 6, image: s006res ideo, quia natura nobis immortalitatem negauit, persici neutiquam potest, nisi successorem sortiti suerimus, cuius curae ea quae exequenda supersunt, demandentur, idoneum. Quocirca anxio valde animo Augustus orbitatem suam corrigendam, certumque sibi haeredem stabiliendum curauit. Et quanquam fortuna (quasi mirandae principis prouidentiae obniteretur) primo M. Marcellum, mox Caium, et Lucium Agrippinae filios, eiusque nepotes eripuerat: non modo haeredem sibi Tiberium optauit, sed etiam, licet ipse domi natum aleret, vt Germanicum in familiam adscisceret, iussit, quo pluribus munimentis insisteret. [note: Tac. lib. 1.] et alibi, [note: lib 3.] ne successor in incerto foret. Atque eiusmodi fuit dubio procul haec Augusti prouidentia, vt etiansi post quatuor Imperatores progenies Caesarum defecerit, ipsius tamen decreta multis postannis, et a plerisque, qui secutisunt, Imperatoribus inuiolata permanserint, imo nonnullorum vestigia nostro adhuc seculo supersint, quam rem quidem perpendentes, vt sapientiae plenam vehementer admiramur: Hinc Tiberius extra domum Augustam imperium collocare, indecorum atque intutum putabat, Sin extra domum successor quaereretur, ne memoria Augusti, ne nomen Caesarum in ludibriaverterent, metuebat. [note: l. 5. in fine.] Ad eundem scopum respexit Adrianus, qui adoptato Antonino praecepit, vt non vnum, sed binos familiae aggregaret haeredes, refertque, qui ipsius vitam perscripsit, Dion; id ab Adriano idcirco iussum, vt diutius superessent, qui postipsum successores destinarentur: ii vero principes, quibus hoc consilium neglectum fuit, saepenumero eos, quos noluissent, haeredes nacti sunt, suasque ditiones innumeris et bellis, et aerumnis multos annos repleuerunt. Cuius rei optimum fuerit exemplum Philippus Maria Vicecomes Mediolani Dux, qui cum Franciscum Sfortiam generum suum, ea spe persaepe illectum, quia maribus carebat, successorem declarare potuisset: dum moram traxit, aliud nihil effecit, nisi vt cum ingenti populorum excidio turbae quidem multiplicarentur; caeterum quin Sfortia succederet, non obtinuit. Iohanna huius nominis Secunda Regina Neapolis cum a Ludouico III. Andegauensium duce, ambiente, sein filium adoptari vrgeretur; Alphonsum Aragoniae Regem adsciuit, cum quo Rege postea discordiis acerrimis obortis, iterum Ludouicum in gratiam suscepit: quo deinde, viuente Regina, vita functo, dum ignoraret, aut potius non posset, illecebris Archisiniscalli, in cuius praedam ipsa concesserat, detenta, tempestiuum aliquod, aut vtile consilium capere, rem totam adeo in longum distulit, vt, cum mortem obiuisset, neque quidquam explorati haberetur, num Renatum Ludouici fratrem substituisset haeredem, immortalibus post se bellis relictis, denique eum, quem magis abnuebat, successorem sortita est. Quis in toto terrarum orbe maiorem gloriam consecutus est, aut clariora gessit, quam magnus Alexander? qui Persis debellatis, toto oriente subacto, Macedoniam suam trophaeis exornauit innumerabilib. et nihilominus quia tempus aut sapientia illum defecit, vt filium tanti imperii successorem stabiliret, aut saltem vnum destinaret, populis a se deuictis, maxima quae per multos annos extingui non potuerunt, bellorum et calamitatum incendia reliquit. Quemadmodum igitur alios posse docere, et posse discipulos magistri similes efficere,
page 7, image: s007manifestum docti, scientisque viri signum habetur: Sic in duce maximum virtutis, et excellentiae argumentum est, non modo quaerere, et parta tueri, verum id etiam curare, vt possessione rerum, quas ille quaesiuerit, aliis quoque diutissime vtifrui postipsum liceat. Proinde cura regentium praecipua sit, vt filios, saltem nepotes, aliosve suae agnationis destinent haeredes; quod si sine liberis decesserint, quoquo pacto alios in testamento vocare, ac firmare, iisdemque secundo, tertioque loco plures substituere debent. Qua in re Clemens VII. maxime probatur, qui, ctiamsr Duci Alexandro nepoti patriae dominationem detulisset, eique adolescenti adhuc Caroli V. Imperatoris filiam vxorem adiunxisset, ex quo matrimonio non sine ratione proles expectabatur, et praeter hunc Cardinalis Hippolytus in viuis foret, tamen sapienter constituit, vt tota Medicaeorum, vt quisque natu maior esset, familia succederet. Et Magnus Dux Cosmus, Princeps inter caeteros aetatis suae Principes prudentissimus, cum Religionem D. Stephani institueret, sapienter disposuit, vt supremus religionis magistratus ad futuros Florentiae Duces pertineret, neque speciatim Ducum gentem nominauit; quia nempe satius putabat, vt futuri quicunque Duces, quam priuatus aliquis etiam de sua gente Magisterium illud obtineret. Quod si vnquam haec dissertatio opportuna fuit, nostris quidem temporibus peropportuna videtur, quibus principum plerisque certus successor deest, vnde contingit, vt ditiones in alienas familias transeant, vel saltem vt diuisae debilitentur, vel ciuilibus bellis ob incertam haeredum successionem diuexentur: Praeterquam quod non improbanda videtur ea cogitatio, vt curetur, ne ab alienigenis patrimonia nostra occupentur; vnde apud Iudaeos neque vir vxorem, neque vxor virum extra suas quisque tribus accipiebat. [note: Num. c. vlt.] Et reuera forma, genusque gubernandi perraro mutatur, quin eodem mutationis tempore plurimus ciuium sanguis effundatur, et excidia magna consequantur; Quae quisquis effugisse, exoptat, successorem designet: sic gloriae domesticae consulet, et plerisque res nouas moliendi vota, commoditatemque auferet, Sic cohiberiprauas aliorum spes rebatur. [note: Tac. l. 3.] subditisque populis pacem, ac tranquillitatem, haereditatem amplissimam, fructus sudoribus, laboribusque suis non indignos, ac sufficientes relinquet.
Reip. bonum simultatibus, commodisque priuatis anteferendum esse. DISCVRSVS III.
LAudantur valde Themistocles, et Aristides eo, quia, cum onus aliquod reip. capesserent, in finibus Atheniensium priuata odia deponere solerent, eo tamen animo, vt, si opus esset, illa reduces resumerent. [note: Plut. politica.] Neque absimile intellexit Tacitus, cum scripsit: quamquam fas sit priuata odia publicis vtilitatibus remittere. [note: libr. pr.] Cuius rei, vt virtutum caeterarum, adnotandum praebuit exemplum Q. Fabius Maximus: cum enim Populo Roman. conduceret vel maxime, vt L. Papirius ob eximiam eius virtutem Dictator crearetur, neque creari posset, nisi
page 8, image: s008ab ipso Consule, qui tunc Fabius erat, L. Papirio priuatim infestus, appellaretur; ad Fabium missi legati rogauerunt, vt memoriam simultatum patriae remitteret. narratque Liuius, Fabium demissis in terram oculis tacitum a legatis recessisse, nocte tantum, quae secuta est, silentio (vt Romanorum mos ferebat) L. Papirium Dictatorem dixisse. Quamobrem legati de hac illustri, quam de se ipso reportauerat, victoria gratias cum agerent, ipse nihil adhuc respondens, deque se nihil professus, obstinato silentio illos dimisit, vt appareret insignem dolorem ingenti comprimi animo. [note: Liuius l. 9.] Ad quae cum mentis oculos conuerto, subit mirari, cur Christianis adeo difficile opus videatur ob amorem Christi, quem Deum, Dominumque nostrum credimus, iniuriarum memoriam remittere, cum Romani solius amore patriae inimicis suis nunquam non pepercerint. Verum ne hoc vnum nobis exemplum suppetere putetur, egregium, neque minus admirabile Tiberii Gracchi fuit illud, qui cum P. Scipioni Aphricano, ac proinde L. fratri eius infestus tribunitiam potestatem obtineret, et coram ipso Lucius pro Publio, qui peculatus reus ad Linternum secesserat, causam ageret, cunctis asperrimam Gracchi sententiam expectantibus, insperato Scipiones absoluit, adiurans tamen (quod ad rem nostram facit) sibi inimicitias cum Scipionibus, quae fuissent, manere, nec se gratiae quaerendae quidquam fecisse. [note: lib. 4.] Dixit etiam Scruilius, pluris seremp. quam collegarum gratiam aestimare. [note: lib. 27.] Item inter Claudium Neronem, et Liuium Salinatorem acris intercedebat simultas: vicit nihilominus reip. auctoritas, vt, depositis odiis, communibus consiliis, animisque concordibus remp. gubernarent, et notanda sunt ea, quae Cicero in oratione de prouinciis Consularibus.de illis refert, qui reip. causa in gratiam ex inimicissimis redierunt. [note: lib. 38.] Bonum igitur ciuem decet amore patriae priuatas inimicitias obliuioni tradere, quod ab aliis etiam prudenter adnotatum est. Quod si cum in rep. viuimus, patriae causa id praestare debemus: idem principis gratia, dum sub regio dominatu degimus, praestandum videtur, neque solum iniuriae condonandae, sed etiam vita, et existimatio, et cuncta nobis charissima exponenda videntur, vt obsequamur ei, quem ducem sequimur, a quo bonum regni patriaeque dependet. Hinc Zopyrus secum ipse cogitans, quonam pacto insigne aliquod suo regi Dario beneficium in expugnatione, quam occoeperat, Babyloniae rependeret, auribus sibi nasoque amputatis, honestissimam vulneribus faciem sibi deturpauit, vt hoc astu, tanquam a rege laesus, in hostilem vrbem reciperetur, et autoritatem apud hostes, gradumque militiae consecutus, illos regi proderet, quemadmodum obseruata opportunitate peregit. [note: Herod. l. 3. in fine.] Petrum Capponum, clarissimum Florentiae ciuem, audiui nonnunquam ab insignibus prudentia viris temeritatis accusari, quia pacta conuenta cum Gallis lacerauerit: videlicet ii non animaduertunt, hanc quantumuis certissimam temeritatem omnium maximam sapientiam existimari debuisse, et debere. Illud tamen certo certius est (vt id ad similia extendatur) neminem ad suam existimationem amore patriae perdendam natura procliuem esse: nam P. Aemilius hanc laudem soli Fab. Maximo attribuens, caeteris denegandam esse, disserebat, quasi semet ipsum
page 9, image: s009excusans, quod hoc laudis genere destitueretur. Neque enim. inquit Liuius, omnes tam sirmi et constantis animi contra aduersum rumorem esse possunt, quam Fabius fuit, qui suum imperium minui per vanitatem populi maluit, quam secunda fama male rem gerere. [note: lib. 44.] Et nemo profecto id admirandum putabit, cum existimatio praesens futuri boni causa in periculo ponatur: hoc vero ipsum bonum cum incertum exitum, vt in caeteris contingit, habiturum sit, pro eo consequendo praesens honoris bonum, quod certum est, negligi videtur: Quae ratio Pompeium forsitan adduxit, vt in contentione aduersus Caesarem diceret, iis, ad quos oratores mitterentur, existimationem atqueautoritatem adauctum iri, cos vero, a quibus ii mitterentur, animi pauorem ostensuros: quam sententiam Caesar aspernari visus est, imo eam pusilli infirmique animi esse pronunciauit: sibiabunde esse, si, quemadmodum antehac, ita in posterum causae aequitate superior esset. [note: de bello ciuili.] Igitur vtroque pollice videntur ii laudandi, qui certa ratione ducti, quidcunque aggrediuntur, iustitiae consentaneum esse, scientes (quamquam principio secus videatur) constanti animo breuem aliquam, neque veram ignominiam deuorant, quae totum illud temporis spatium occupet, quod ab opere incoepto vsque ad absolutionem et perfectum quasi partum ipsius continetur. Quae propositio ita subsistit, et vndequaque veritate fulcitur, vt nihil, quod singulis hominum conditionibus magis officiat, quam inanis hic ignominiae timor, passim comperiamus. Hoc illud est, de quo etiam alibi disseruimus, [note: dise. 3. l. 19.] quod Octauianum Iregosium perdidit, qui, ne patriae tyrannus haberetur, cum arcem, quae se patriamque ab hostium impetu defendere poterat, demolitus esset, nihil effecit aliud, nisi vt se ipsum in calamitates coniecerit, patriam hostili praedae exposuerit: locum vero, quem in republic. occupauerat, alteri minime aequalis probitatis ac virtutis homini concedere coactus est. Neque aliud, quam hic idem timor Petrum Soderinum pessumdedit, qui opinione, quam populus de eius probitate conceperat, perfruens, nimiumque sibi blandiens, noluit alius haberi, nesciuitque ea in re, breui temporis spatio animi constantiam praese ferre, quo se ipsum ac libertatem patriae diuturniori tempore conseruaret. Sed in hoc argumento recolendus est Fabius Maximus, quem Liuius minime contentus verbis P. Aemilii laudauisse, communi Populi Romani ore [note: Liu. l. 24.] testatur, non propterea, quod quartum consul fuerit, ipsum ambitus notatum, imo celsitudinem animi eius commendatam fuisse, quoniam temporibus, quibus praeclarissimo duce opus erat, ipse confidenter minoris inuidiam suam, si qua ex re oriretur, quam vtilitatem reipublic. fecisset. Sed longe admirabilius est, quod L. Lentulus ob patriae bonum et dicendum et perficiendum putauit, nam milites, vt se hosti dederent, exhortans. Foeda atque ignominiosa. inquit, deditio est, sed eacharitas patriae est, vt tam ignominia eam, quam morte nostra, si opus sit, seruemus: subeatur ergo ista, quantacunque est, indignitas. Plato, dum se Dionysio aliquatenus charum esse animaduertit, laetabatur: at cum eidem postea charissimus omnium euasisset, et impotentem erga se Dionysii amorem obseruaret, tristatus est, nempe ex furioso amoris impetu nil boni
page 10, image: s010promanare posse, suspicatus: eodem pacto cuilibet probitate conspicuo homini honestam nominis famam curae esse debere censeo, dicente Salomone, melius esse bonum nomen, quam diuitias mult as. [note: Frouerb. 22.] veruntamen non adeo propter eandem famam desipiendum videtur, vt quandocunque necesse fuerit, breui aliquo temporis interuallo ipsam fortianimo negligere non valeamus. Et vix maiorem exercituum dux, magisque deridendum errorem patrare potest, quam si, ne ignauiae arguatur, importuno tempore cum hoste confligens, belli summam periclitetur: quinimo vt hostis ad nostra vota pertrahatur, libenter omnia perferre, saepiusque timorem vafro animo simulare, operae pretium est. Quae animi tolerantia cum praecipua fortitudinis pars habeatur, in Caesare mirum in modum eluxit, de quo Hircius siue Oppius, sapientem. dixit, se, timidumque hostium opinioni praebebat. [note: de bello Afric.] Et paullo post disserit, Caesarem decreuisse aequo animo hostium victoriam, et animorum exaltationem ferre, quia bello illo Aphricano, quod cum Scipione gesserat, donec veteranorum auxiliares copiae aduentassent, maxime se a Scipione contemptum fuisse animaduerterat; sed intempestiuum Scipionis gaudium atque superbia cito detumuit, cum ex illo bello magnificam retulisset Caesar victoriam.
Egregiam esse artem, alienas artes, perinde ac si non intelligantur, eludere. DISCVRSVS IV.
SImulauit non semel Tiberius, defuncto Augusto, socium aliquem in principatu se percupere: quo commento Senatorum voluntates introspicere eurabat, vt ipsis exploratis cautius, tutiusque rebus suis consuleret. Senatores vicissim artium Tiberii nequaquam ignari, nihil aeque cauebant, quam ne Tiberius suspicaretur, ipsis easdem artes minime latere: proinde precibus, lachrymisque, ne reipublic. gubernacula desereret, obtestabantur, Quibus vnus metus, si intelligere viderentur. [note: Tac. lib. 1.] Neque Agrippina crudelem filii animum persentiens, diuersum consilium (quamquam eo frustrata est) iniuit, cum sibi structas esse insidias, minime se cognoscere simulauit, solum insidiarum remedium esse, si non intelligerentur. [note: lib. 14.] Corbulo cum. Tiridate, sed non timoris gratia, idem. effecit, dissimulato tamen intellectu. [note: lib. 3.] ad easdem artes confugit Cappadociae Rex Archelaus, si intelligere crederetur, vim metuens. [note: lib. 2.] Sensit Germanicus, se a Tiberio Romam ad deeretum triumphum, et ad alterum consulatum reuocari, vt gloriae, quam in Germania colligebat, cursus interrumperetur, nihilominus haud contatus est, principis iussionibus obtemperare. [note: lib. 2.] Quemadmodum Demetrius effecit, qui cum animaduertisset, cur ipsum Philippus pater in Aemum montem ducere noluisset, fingens, causam se non intellexisse, aequo animo pertulit. [note: Liu. l. 46.] Caesar de Curione loquens,
page 11, image: s011dissimulandi artem ideo probat, ne hostibus audaciam discordiae exercitus adiungant. [note: l. 2. de bello ciuili.] Et Saul audiens filios Belial murmurantes, Num saluare nos poterit iste. seque ab illis despici, dissimulabat se audire. [note: L. 1 Reg. c. 10.] Verum quid ego in consilia ducum, et in arcana dominationis inquiro? Interrogata Liuia, quibus artibus viri animum, ac voluntatem erga se adeo propensam reddidisset, post alia quaedam respondit, Consilia eius non explorando, et in amorum eius consuetudines non inquirendo. [note: Dion lib. 58.] Igitur Taciti praeceptum hoc vtpote ad plurima vtilissimum, multifaciendum videtur. Verumenimuero quo maiorem secum affert difficultatem, rem secus atque se habet, interpretari, quam simpliciter, et perinde ac si non intelligatur, praeterire; eo etiam maior est vtilitas, quae inde exhauritur: non solum enim euitatur damnum, quod ex re intellecta impendet, sed diuerse rem propositam nosintelligere simulando, maiori astu, et facilius simulantium deceptionem eludimus atque anteuertimus. Quam rem exemplo M. Marcelli adprime Liuius edocet. Marcellus etenim haud ignorans, L. Bantium Nolanum, opibus florentem hominem, Annibalis partes fouere, ambigens, num ipsum aliqua poena afficere, an vero beneficiis animum ipsius deuincire deberet, mitius anteposuit consilium, vt ad se vocatum doceret, multos eum inuidos inter populares habere, absque dubio ob eius virtutem; quae virtus nemini magis, quam militibus, ducibusque Romanis cognita atque perspecta erat; neque enim ignorabant, in conflictu Cannensi non prius praelio abstitisse, quam prope exanguis ruina superincidentium virorum, equorum, armorumque sit oppressus: atque idcirco multas Bantio pollicitationes adiungens, multisque eum muncribus afficiens, et lictoribus, vt quandocumque is ad se adueniret, pateret aditus, iubens, adeo sibi illum beneuosum, amicumque redegit, vt nemo inde sociorum rem Roman. fortius ac fidelius iuuerit. [note: Liu. l. 23.] Neque fortasse Belgicae prouinciae iu hoc statu, in quo eas modo cernimus, essent, si Comes Agamontis ducem M. Marcello simiem nactus fuisset. Datamis Persarum ducis prudentia ad hanc eandem rem lmaxime spectat: Is cum animaduerteret, nonnullam sui equitatus partem ad hostes profugisse, reliquis equitibus eum insecutus est; cum vero assecutus esset, statim profugorum solertiam vehementer laudauit, et dissertissimis verbis, vt, quo vigore atque alacritate hostem insequebantur, eadem aggrederentur, hortatus est. Quo sermone illi coniecturam capientes, Datamin ipsorum perfidiam non intellexisse, cepit eos erroris poenitentia, vnde mutatis animis in fide perstiterunt. [note: Frontin. l. 2. stratag. c. 7.] Quoniam vero neminem male de me, quasi dissimulandi praecepta tradente, sentire vellem, ideo reminiscere, quaeso, Deum ipsum dissimulare peccata hominum, quo conuertantur. [note: Sap. 12.] Neque minor fuit Lucretii perspicacitas: quem cum praetor C. Lucretius eius frater misisset, vt ad bellum Macedonicum foederatorum, et Pop. Ro. sociorum classes congregaret, cumque Dyrrhachii quatuor, et quin quaginta naues, quas Gentius Rex adduxerat, offendisset, fingens sese ita credere, vt rex eas
page 12, image: s012Romanorum vsui instruxisset, ipsis vsus est, et Cephalenen petiit. [note: Lin. l. 42.] Reperiuntur nihilominus quaedam fatuae, stupidaeque, et contrarium effectum pariturae dissimulationes, qualis ea fuit Vitellii, qui maximae, qua premebatur, necessitatis tempore simulauit sese nullius rei indigere, legatisque et prouinciis, vt serius ei opitularentur, causam dedit, dum que in vrbereprimere de Vespasiano sermones conabatur, cosdem adaugebat. [note: lib. 18.] Stultam.Vitellii dissimulationem.Tacitus appellat illam, cum fractis apud Cremonam rebus, nuncios cladis occultaret, et prohibiti per ciuit atem sermones, eoque plures. [note: lib. 19.] Propter eandem autem rationem Vitellius mouebatur, quam apud eundem autorem etiam Galba respexit, ne dissimulata seditio in maius crederetur. [note: lib. 17.] Sed neque vtilis putetur facinorum, quos milites patrauerint, dissimulatio, etiamsi tunc puniri nequeant, quoniam suspicantes, ne in tempus opportunius ira differatur, in maiore te periculo constituere possent. Hinc singulari prudentia Valens, etsi illos non puniret, quosdam non praetermisit arguere, ne dissimulans suspectior foret. [note: lib. 18.] Et discrimen, quod Martius Rutilius in Capuana coniuratione euasit, adeo terribile fuisse, non ignoramus, vt quia milites sese per dissimulationem a Consule expectante, et occasionem vindictae quaerente, taciteque dimitti animaduerterent, suscitatatae turbae sine Dictatore sedari nequiuerint. [note: Liu. l. 7.] Ludi et spectacula publica, diesque festi in dominantibus vrbibus, quo longinquis partibus infeliciter gesta dissimulentur, quid in se dignitatis obtinere queant, non video: quia deprehenso figmento, aeque abamicis, et ab inimicis ludibrio habentur: quemadmodum nostris temporibus Turcarum Reges efficiunt, cum, vt exercitus in Persia caesos esse, dissimulent, Constantinopoli publice gestientes triumphant, neque secus Nero corruptum triticum in Tyberim proiiciendum curauit, quo securitatem annonae sustentaret. [note: Tac. l. 19.] Deterius quam caeteri (quod mihi mirandum est) Tiberius, qui a Frisiis illata damna dissimulabat, ne cui bellum permitteret. [note: l. 4.] Ex quibus in hoc dissimulationis artificio quam circumspecto iudicio procedendum sit, vnusquisque perse dignoscere potest.
Qualis vniuscuiusque Principis arcanus liber esse deberet. DISCVRSVS V.
COnsueuerunt magni mercatores librum quendam (secretum vocant) penes se ipsos habere, quem nefas est, patere ministris, vtpote in quo omnis suae substantiae summa continetur. Quod vt item principes in suis principatibus praestare teneantur, non per aenigmata, aut per inuolucra verborum, sed sui exemplo Augustus indicauit: qui maiore diligentia quam fortasse mercatores hac in re adhibere soleant, manu sua ciues Populi Roman,
page 13, image: s013in compendium redegerat. Verum antequam ad Augustum deueniam, vt hanc consuetudinem perueterem fuisse, ac proinde pernecessariam esse, confirmem, quae Cicero docet de Senatoribus, referam: Qui Senatores cum in Rep. multorum instar principum sint, cumque Cicero inter ipsos summus non solum Senator, sed Consul, et magna Romanae Reip. ipse quasi pars extiterit, maxime videntur attendenda ipsius verba; Est. inquit, Senatori necessarium nosse remp. idque late patet, quid habeat militum, quid valeat aerario, quos socios resp. habeat, quos amicos, quos stipendiarios, qua quisque sit lege, conditione, foedere. etc. [note: lib. 3. de leg.] Et reuera quo pacto Senator, aduersus hostem mouendum esse bellum, siue pacem cum eo sanciendam, disserere valebit, nisi militum copias, quas Resp. sua congregare potest, pernoscat? de militum autem numero quo pacto disseret, si reditus publicos, quibus milites sustentantur, ignoret? nonnein errores illos supinos recidet, sipacta, et foedera cum exteris regibus, aut rebusp. inita nesciuerit, aut vicissim quae exteri cum rep. in qua degit? Atqui Augustus, qui senator fuerat Romanus, neque modo senator, et consul, sed suae reip. princeps, non ignorans, quantum humeris suis pondus gereret, regeretque, alienam industriam negligens, librum ipse sibi perscripsit, qui deinde Tiberio in Senatu oblatus est, in quo continebantur opes publicae, quantum ciuium, sociorumque in armis, quot classes, regna, prouinciae, tributa, aut vectigalia, et necessitates ac largitiones. [note: Tac. l. I. Dion. l. 56.] Igitur qui summi, qui mediocres principes sunt, ediscant a principe omnium maximo, quis ille libellus sit, quem quotidie tractare, in quo, vt in speculo, semetipsos intueri debent, neque vsque ad teruncium ignorare, quot centena millia, quot millia nummorum quotannis possident; calleant, quot milites in ditionibus [correction of the transcriber; in the print diionibus] suis colligere possint: Sed hic deploranda Italiae principum nonnullorum miseria, quorum pauci copias expeditas, ac promptas habent, cum tamen quidam summam huius vigilantiae laudem promereantur. Non distinxi socios, ciuesque, quoniam hisce distinctionibus secula nostra non indigent, et potentior tantum aliquis Rex amicorum, et vasallorum numerum computabit: Exploratum habeant, cuiusmodi littora possideant, quot in prouinciis diuisis, quibus imperant, naues; neque adeo de illarum numero solliciti sint, quin ipsarum robur, agilitatem, pulchritudinem anteponant; his enim studiis mirifice reges decorantur. Hinc Ptolomaei Philadelphi nauale celeberrimum habetur, in quo, referente Athenaeo, naues habuit septem millium, et amplius militum capaces, mirificae structurae, et innumero pene numero. [note: Athen. l. 5.] Per haec autem tempora ex omnibus, quae mari vagantur, triremibus, nullae sunt Melitensibus, iisque, quas magnus Dux Etruriae comparauit, instructiores, atque ornatiores: Sciant adhaec, ad quam summam expensae, siue eae ordinariae, siue extra ordinem censentur, pertingant: reditus enim, qui inde non superfluit, ad militaria subsidia minime pertinet: possunt autem inter insuetos, minimeque ordinarios sumptus, computari dona, quae siunt principibus, hospitalitates, ludi publici, spectacula, nuptiales solemnitates, et id genus caetera. In quibus magnificas, et necessarias sumptuum erogationes ab inutilibus,
page 14, image: s014et vanis secernentes, caueant, ne barbaros reges imitentur, qualis Antiochus fuit, non sine causa furiosus appellatus: nam ventosae gloriae cupiditate captus, vt P. Aemilii gloriam, quam ex deuictis Graecis adeptus erat, superaret, triumphum ornatisiimum duxit, multisque millibus hominum ex Mysia, ex Cilicia, ex Thracia, ex Galatia accersitis, tot mulieribus, tot equitibus, tot curribus, et carpentis, tot vnguentis, et auri massis, tot ornamentis, et splendoribus, quos conquisiuit, instructum, vt iis nihil, nisi maximum diuitiarum contemptum praesetulerit. Addam quaedam ad nostros principes, vtpote Romanis minores, magis pertinentia, ab antiquis exemplis deducta monita. Non itaque dubitent, sed optime nouerint fines imperii, et ditionis suae, et quos aut cauere ipsi debeant, aut a quibus ipsi caueantur: iis vero, vnde magis damni, et laboris haurire est, quam lucri, ne molestiam facessant. Quod Regibus Neapolis saepenumero calamitates peperit; nam minime perpendentes, certius esse detrimentum, quam vtilitatem aliquam, si quis Pontifices Romanos perturbet, tunc se errauisse demum senserunt, cum regni possessione deiecti sunt; Non ipsos fugiat, quo quibus feudi, siue amicitiae, siue clientelae, siue cuiuscunque generis vinculo alligentur, neque id in curiose negligant, praesertim si caeteri viribus longe praepolleant, quia non expedit regnantibus mutationum crebritas. Philippus Macedoniae Rex (teste Liuio) singulis diebus bis suas cum Romanis pactiones sibi praelegi curabat: Quod idem Macedonico Regno vtilissimum institutum Onesimus Macedo vir domi nobilis, vt Perseus filius prosequeretur, suadebat. [note: Liu. 44.] Sed mentecaptus ille, quia neque patrium morem retinuit, et fide praestantis hominis sui consilium reiecit, regnum cum libertate, vitamque miserrime pessumdedit. Quod de mediocribus dicitur erga summos, idem de summis erga minores dicendum est: quandoquidem si ciuitatem, aut regnum pactis, aut conditionibus quaesiuisti, nequaquam subditorum priuilegia, tantum vt omni ex parte dominus videare, inuertere decet: nam praeter quam quod ea, quae iure non potes, aggrederis; non video, quomodo consilia ista voluentibus annis vtilitatem tibi paritura sint: quemadmodum sapientissime Rubertus Siciliae Rex Ducem Athenarum, Florentiae dominantem, commonuit: quod enim dominatum cepisset, silentio tramisit, quia consensu populi id transactum existimabat, sed quia decreta immutare satageret, haec ad eum scripsit; Ad nos perlatum est, a te magistratum, qui Priorum nomine vocatur, ex vetere populi palatio propter ipsos aedisicato, extractum fuisse, proinde illic eos restituas; tu vero in eo palatio, vbi filius noster hospitabatur, diuertito. et paullo post, Quae si efficere neglexeris, tuam salutem lougaeuam fore, nobis minime videtur. [note: Villani lib. 12.] quemadmodum ei contigit. Obseruetur pulcherrimum huius rei exemplum in Germanico, qui, vt socias Athenas honoraret, non amplius, quam vno lictore, eam ciuitatem obambulans, vsus est: iniquus autem Piso, qui rem gestam per se ipsam minuere non poterat, oblique Germanicum perstrinxit, quod non Athenienses tot cladibus extinctos, sed
page 15, image: s015colluuiem illam nationum comitate nimia soluisset. [note: Tac. ann. lib. 2.] Vbi Pisonis sponte sese exerit malignitas, inde exorta, quia propter ipsius cum Germanico simultatem ab Atheniensibus in quadam petitione repulsam passus fuerat. Quamobrem Etruriae Principum sapientiam non possum non eximiis laudibus euehere, qui contenti, vt sui Commissarii in Pistoriensi ciuitate imperium exerceant, permiteunt nihilominus, vt Confalloneriis, qui supremus est ciuitatis eius magistratus, primum locum concedant. Et laudabiliter non minus, quam prudenter egisset Philippus, cum Argos ingressus, diadema, purpuramque deposuit, aequo iure cum omnibus tractans, nisi hoc probe factum plurimis sceleribus commaculauisset. [note: Plut.] Diuersa sunt pacta, et conditiones, quas populi, siue respub. cum principibus, quibus subduntur, contraxerunt: has autem mutare neutiquam decet; neque enim populus, nisi lege cautum sit, cogendus est ad arma sumenda, neque debet externis bellis implicari, si ad domestica tantum obstringatur, quemadmodum Thraces, quia antiquis Regibus suis talia nunquam obsequia praestitissent, negabant delectum militum Romanis: quippe soliti, si mit terent auxilia, suos ductores praeficere, nec nisi aduer sum accolas belligerare. [note: lib. 21.] Iudaei, cum antea, ne Imperatorum imagines templo reciperent, permissum iis fuisset, [note: Ioseph.] etiam Caii tempore defecissent, nisi tempestiue mors ipsius interposita fuisset; is enim vt statuam suam in templo Salomonis reciperent, demandaturus erat. [note: Ioseph.] Quamquam longe minoris, quam confoederati sociique, existimationis iisint, qui dedititii appellantur, nihilominus tamen Populus Roman. ipsorum itidem satis benignam rationem habuit, ideo quia ante euentum belli sese fidei Romanae concredidissent. Hinc Transalpinis Gallis cum M. Claudius Marcellus vt arma, et preciosiorem supellectilem traderent, imperasset, quia inuitis Romanis, superatis montibus castellum communiuerant, scripsit Senatus, Quamuis inique ipsi fecerint, quia in solo alieno inconsulto domino exaedificauerint, tamen nolle se, vt suis ipsi armis, et supellectile spolientur. Hoc genus est, de gentibus victorias, ac triumphos reportandi, longe pulcherrimum: nam iis, qui easdem alpes incolebant, senioribus hoc Senatusconsultum insigne adco, atque heroicum visum est, vt Romanis significarint; dubitare se, ne tanta humanitas aliquando iis damno futura sit, quia dum eos, qui Populi Romani agros occupare ausi suerant, punire neglexerant, nihil aliud efficere viderentur, quam summam caeteris delinquendi licentiam concedere. [note: Liu. lib 36.] Persimili casu ministris suis Senatus de Liguribus scripsit, Non placere sibi, si per deditionem Ligures recipiet, receptis arma adimi. [note: lib. 40.] Praelium paullo post ex Liguribus nonnulli cum Romanis commiserunt, sed plurimis Ligurum non sine multo Romanorum sanguine interfectis, ii, qui pugnae superfuerunt, Romanis absque vllis conditionibus sese dediderunt: quare M. Popilius Lenas existimans, de iis quomodolibet decerni posse, excisis patriis oppidis, ipsos suaque precio distraxit, scripsitque ea de re ad Senatum, qui rem atrociter gestam improbans, statim
page 16, image: s016mandauit, Consulem Ligures, pretio emptoribus reddito, restituere in libertatem, bonaque vt iis, quicquid eius recuper ari possit, reddantur, curare: arma primo quoque tempore, fieri in ea gente, Consulem de prouincia decedere, cum deditos in sedem suam Ligures restituisset. subnectens sententiam nobilissimam, praeclarissimoque omnium imperio dignissimam, Claram victoriam vincendo oppugnantes, non saeuiendo in afflictos fieri. Ergo in suo libro habeant Principes, relegantque huiusmodi monumenta, quibus in errores non impingent. Quidam scelestiores Principes habuerunt ipsi quoque suos secretiores libros, vt Caligula binos sibi confecisse legitur, alter Gladius. alter Pugio.vocabatur, in quibus omnes adnotabantur, quicunque iis armis necandi destinabantur. [note: Suet. c. 49.] Neque fuit absimilis libellus ille Commodi Imperatoris, qui, vt in auctorem saeuiretur, causam praestitit. [note: Erodianus l. 1.] Verum Christianum, optimum que principem commonefaciam ipse, quos libros habere debeat: Duplicem sibi conquirat, altero subditos suos adnotet pacis artibus insignes, quem Togatum.vocet, altero nomina eorum consignet, quos in bello fortes, ac generosos, vtilesque sibi, et reip. cuasuros putat, quem Sagatum.siue bellatorum libellum vocet; quorum virorum classes, quemadmodum optimum populorum pastorem decet, pro ipsorum meritis honestabit: alii enim mente, et sapientia, alii manibus, et fortitudine e maximis illum aliquando angustiis educere valebunt. Neque quisquam mihi suggerat, alios etiam praeter hos principi dictandos esse libros, nam nemo ignorat, vno volumine multos libellos comprehendi posse: in quibus Princeps si vel paucorum ex singulis ordinibus hominum rationem diligentem habuerit, plurimorum similium quasi seminarium sibi parabit: Sed ideo pessime modo cum Principibus agitur, quia vnius tantum, aut pauculorum semetipsos quasi mancipia constituunt, et ipsorum cura, charitasque vix per decades hominum, nedum per millena, aut centena diffunditur. Nequeforsitan iniuria hoc libello nomina eorum inscripserint, quibus aliquid debent, quo videlicet, cum sese obtulerit opportunitas, merita reponere possint: id siquidem fortasse denotant verba illa, necessitates, ac largitiones. Quae res adnotata, siue iussa, vt adnotaretur, a Rege Assuero, effecit, vt licet immature, Mardochei merita recognoscens, [note: Esth. 6.] non potuerit Rex in numero ingratorum collocari; quod vitium, vtpote rebusp. principibusque exitiosum, nunquam non fuit detestabile. Quod si tot, tantisque autoritatibus, quas adduximus, noudum Principes, vt librum sapientissimis documentis refertum vigilanter euoluant, persuasi sunt, saltem reminiscantur, etiam in coelo non deesse libros, quibus bona, et mala opera inscribuntur, sed horum sine nomine ratio praescribitur, alter vero liber vitae nun cupatur. [note: Apoc. 20.] Multa superaddi possent huic argumento; at vero si haec pauca Principes efficienda curauerint, profecto multum cos profecisse putabimus.
page 17, image: s017
Etiam atque etiam Principi cogitandum esse, num expediat imperij fines propagare. DISCVRSVS VI.
INter caetera, quae suis haeredibus reliquit Augustus, consilia, illud praeclarissimum fuit, coercendi intra terminos imperij. in quit Tacitus. [note: lib. pr.] Neque bene dignoscitur, an id timore, an inuidia praeceperit. Suetonius Tranquillus dum opinionem quandam vulgo celebrem refert, adoptatum fuisse ab Augusto Tiberium, quem pessimis moribus imbutum nouerat, quo sua probitas apud posteros comparatione deterrima.magis innotesceret, [note: Suet. in Tib. c. 21.] aperte profitetur, de tali tantoque principe non posse se id vel minimum suspicari. Credo ego, cum Augustus in eadem trutina virtutes, vitiaque Tiberii posuisset, maioresque vitiis virtutes esse deprehendisset, hinc eum sibi successorem elegisse: nunquam item inducar, vt credam, id consilii ab Augusto datum ob inuidiam, ne quis scilicet posterorum gloriam suam aequaret, aut vinceret; sed potius ob prudentiam, quam Tacitus timorem.appellare maluit, quoniam vere prudentis officium est timere timenda, nempe praecauere ea, quae aliena vexanti siue occupanti impendere pericula consueuerunt. Sex ante annis, quam fato concederet, tres Vario legiones in Germania caesae ipsius animum vehementer perturbauerant. [note: Tranq. in Aug. c. 23.] Lepidi potentiam fregerat, M. Antonium extinxerat, ambos in triumuiratu collegas: multa ab vtroque damna nonnunquam perpessus fuerat: multos deinde annos superstes diuturnam populo pacem praestirerat, quam quot artibus curanisset, bellorum amotis occasionibus, non ignorabat: exteros reges, vt in quit Suetonius, plerosque affinitate inter se coniunxerat, amicitiaeque nodis colligauerat, et membra eos Imperii Rom. appellitans, pupillis aut mente inualidis tutores, curatoresque dederat, alios simul cum filiis suis domi educabat. [note: Idem c. 48.] Praesentiebat fore, vt hae cogitationes et artes non omnibus probentur, vnde difficultates et pericula praeuidebat, quae poterant ex tot subiectis nationibus oboriri: sciebat militum licentiam; neque ducum ambitio eum latebat, qui vel vicinos populos insolenter tractando, bellorum in longinquis regionibus carisas serebant, vel ab Imperatore deficientes ciuilia dissidia excitabant: cognoscebat, in vicinis, imo praesentibus prouinciis perdifficile esse bonas leges et instituta tueri, quid in prouinciis adeo remotis? non nescius erat, perinde vt naues maiores existunt, sic maioribus ac periculosioribus subdi et agitari tempestatibus: et quemadmodum in vastis, neque moderatae proportionis corporibus bona constitutio, quae ad bene viuendum necessaria est, perraro reperitur; non secus maxima imperia sub nimio virium suarum pondere laborare atque fatiscere. Cum itaque haec et similia cognosceret atque praeuideret, prudenter admodum Tiberio, successoribusque consilium reliquit, coercendi intra terminos imperij. Veneta resp. non aliam ob causam (vt de remporibus, principibusque nostris sermo instituatur) sedente Iulio II. Pontifice libertatem pene amisit, nisi quia caeteri, qui
page 18, image: s018ditiones in Italia obtinebant, animaduertentes aut suspicantes ad imperium tocius Italiae Venetos adspirare, contra ipsos icto foedere conspirauerunt: et diuinae miserationi acceptum feratur, quod poenituerit Pontificem, nobilissimam remp. alioqui diuturnitate dominationis ob plurimas, quibus insignitur, virtutes dignissimam, euersum iri. Sed antequam id contingeret, cum iidem Pisanis suppetias ferendi occasionem arripientes, eorum ciuitatem occupare cogitassent, attendendae sunt consultationes, quas ea de re pertractabant non Italiae Principes, sed ipsimet illius reipubl. Senatores, quorum prouidentiores disserebant in sapientissimo illo senatu (vt scripsit Guicciardinus) totam Italiam iam ipsorum magnitudinem aegris oculis adspicere, proinde hanc Pisarum affectatam dominationem cunctis permolestam fore: quin etiam inde vexationes et pericula maiora, quam quis suspicari possit, expectanda esse, longeque illos oberrare, qui sibi persuadebant, caeteros principes otiosissimos tanti incrementi spectatores fore, et passuros, vt Veneto Italis iam formidando imperio ea Pisanae ciuitatis opportunitas adiungeretur. [note: l. 3. anne 1496.] Imperator Carolus V. qui in Oriente non difficulter nomen gloriamque suam contra. Christianae religionis liostes, nisi praepeditus fuisset, propagare posse videbatur, idcirco in Occidente molestias, innumeraque impedimenta perpessus est, quia rapere aliena, omniumque dominatum sibi arrogare velle videbatur. In medium afferam, quae oculis in praesentia videre est, quamquam futura latent. Hispaniarum Rex, dum Belgium recuperare, quod eius patrimonium fuerit, dum Lusitaniae regna vindicare, quae ad ipsum aliquo pacto pertinebant, nitebatur, caeteri principes ipsius conatibus non refragabantur: vbi Angliae regnum classibus instructis aggressus est (quam quam iustissimis, imo necessariis de causis id peractum fuit, cum Regina illa Belgarum defectionem foueat) item vbi idem rex (quemadmodum ii, qui nimiae eius potentiae inuident, interpretantur) Gallorum seditionibus, partibusque sese immiscere videtur; quidam Germani principes non modo propter religionis causam, in qua a veteribus catholicisque nostris ritibus desciuerunt, sed etiam quia viribus debiliores, rebus et securitati suae diffidunt, contra Hispanum communis tutelae causa insolubili nexu conspirauerunt; faxitque Deus, ne communis haec principum suspicio maiores aliquando inuehat calamitates: inuehet autem non mediocres, dum interim Turcarum Imperatori virium augendarum commoditatem struimus, nostrisque mutuo debilitatis, ipsum, vt nos inuadat, atque debellet, allicimus. Ergo obiiciet quispiam: finium propagandorum sollicitudo, quae Ronanos illustrauit, eorundem Romanorum exemplo improbabitur? eaque Christianis principibus lex praefigetur, vt pigritie, otioque marcescant, neque ab hostibus extimeantur? Responderem, non defuisse, qui in Senatu Roman. proposuerit, Caesarem Gallis tradendum.esse, alterumque asseruisse, Asiam reipublic. detrimento deuictam fuisse. sed non id spectabam: scopus erat, vt praeciperem, non esse inani ambitione, ac temeritate quotidie vicinos vexandos: Industria adhibeatur, vt subiecti populi pace perfruantur, non deficiat annona,
page 19, image: s019aerarium ditescat, ciuitates ciuibus impleantur, disciplina militari ciues instruantur, arma congregentur, princeps muniat sese subditorum amore, arcibus, copiis: Cum vero sese obtulerit occasio, vt siue tuas, siue sociorum, ac foederatorum res tueare, tunc contra audentior ito: neque enim tantum certa erit parata aduersus vicinas, remotasque gentes victoria, sed etiam quae bello acquisiueris securus ab hostili impetu possidebis, et perenni pace laetaberis.
De seuera antiquorum militia. DISCVRSVS VII.
QVemadmodum ex vrbis ruinis, quanta Romanorum potentia ac magnificentia olim fuerit, coniicimus, et comprehendimus; sic ex legionum Pannonicarum, [note: lib. pr.] et Germanicarum [note: ibid.] seditione, quam Augusto defuncto agitauerunt, ciuitatis illius mundi dominae, disciplina militaris offert sese consideranda: vnde quod iidem legionibus tam egregie institutis cuncta terrarum subegerint, admirandum non est. Ad quae si quis ex nostris principibus longo veterno excitatus mentis oculos vnquam conuerterit, laborem hunc, quo res huiusmodi declarare instituo, non omnino inutilem putabo: Sed quia militum illorum querimonias, dein seditionem quaedam antecessere, rei causas prius, postea rem ipsam inspiciamus. Rom. milites in tria genera diuidebantur, tyrones, veteranos, dimissos. Tyrones appellabantur, donec munia militum cuncta perfecte exequi nescirent, dicente Vegetia, post quanta volueris stipendia inexercitatus miles semper est Tyro. [note: libr. 2. c. 22.] Veteranus dicebatur, qui et rem militarem addidicisset, et constituto militiae tempore stipendia meruisset: quae, vt scribit Dio, [note: lib. 55.] viginti annis terminabantur: etsi praetoriae cohortis milites, hoc est, principis stipatores sexdecim annis dimissionem obtinebant. Dimissi vocabantur, qui suorum stipendiorum cursu peracto, remunerabantur, et ad fruendum laborum suorum praemio dimittebantur. Comquerebantur autem veterani praecipue, quod plerique ex seipsis tricena aut quadragena stipendia senes, et plurimi truncato ex vulncribus corpore, tolerarent; iniquum ducebant, quod ne dimissis quidem finis esset militiae, sed apud vexillum retenti, alio vocabulo, cosdem labores perferrent, ac si quis tot casus, et discrimina vitâ superauerit, traheretur adhuc diuersas in terras, vbi per nomen agrorum vligines paludum, vel inculta montium acciperent. Tyrones vero grauem et infructuosam militiam conquerentes, dicebant, denis in diem assibus animas, et corpus corum aestimari: his coemendas vestes, arma, tentoria: his saeuitiam centurionum, et vacationes munerum redimendas esse: verbera, vulnera, duram hyemem, exercitas aestates, bellum atrox, aut sterilem pacem, sempiterna. [note: Tac. l. 1.] Veteranorum alii vacua dentibus ora, alii curnata senio membra, alii canitiem, et nudata pauperie corpora ostendebant. Tyrones hisce rebus addebant labores suos, vallum exstruere, fossas cauare, pabulum
page 20, image: s020equis conquirere, materiam vallo conficiendo adgerere, lignandi causa exire, et si qua alia ex necessitate, aut aduersus otium castrorum quaeruntur; quemadmodum Corbulo effecit, qui ne miles otium exueret, inter Mosam Rhenumque trium, et viginti millium spatio fossam perduxit. [note: Tac. lib. 11.] Ideo certis sub legibus militiam petebant, vt scilicet singuli singulos denarios quotidie mererent (denarius autem duodecim asses eo tempore explebat) sextus decimus stipendii annus finem adferret, neque veterani sub vexillis tenerentur, sed iisdem tamen in castris manerent, quousque praemium iis debitum pecunia solueretur. [note: Ibidem.] Modo quis nostra tempestate militiam huiusmodi toleraret? quis honestus miles verbera pateretur? Vnde ad hanc rem Tacitus narrat de centurione quodam, cui nomen, Cedo alteram, quia fracta vite in tergo militis, alteram clara voce, ac rursus aliam posccbat. Et nihilominus seditiones illae non nisi his conditionibus pacatae fuerunt: missionem darivicena stipendia meritis: exautorari, qui senadena fecissent, ac retineri sub vexillo, caeterorum immunes, nisi propulsandi hostis: legata, quae petiuerant, exsolui duplicarique. Attamen paulo post huius militum seditionis male consulta, quibus sexdecim stipendiorum finem expresserant, obolita in posterum, quia Tiberius imparem oneri rempub. edixit, nisi vicesimo militiae anno veter ani dimitterentur. [note: Ibidem.] Haec pauca leuiter attingere placuit, vt antiqua militiae instituta dignoscerentur. Iamque satis dictum esto, cum historias. Taciti, non rei bellicae praecepta penitus explananda assumpserimus.
Nullum Principem debere si modo sapit, post alterius mansuetum regimen, extemplo inclementem se, ac seuerum ostendere. DISCVRSVS VIII.
QVi naturae arcana perscrutantur, aiunt, nunquam eam admittere repentinas ab vno ad alterum extremorum mutationes, quam rem eiusdem naturae opera manifeste docent, quando neque aestas excipit hyemem, neque hyems aestatem, nisi isthic intercedente autumno, hic autem interiecto vere. Et reuera quisquis in hoc naturam negligit imitari, ille sibi damnum prouocat, caeteris nullam vtilitatem parit. Quocirca Tacitus, principum actionum indagator prudentissimus, obseruauit, etsi Tiberius a ludis et spectaculis non abhorrebat, et ciuile rebatur misceri voluptatibus vulgi, quod Augustus effecerat, tamen eadem premere vestigia noluisse; quippe alia Tiberio morum via, sed populum per tot annos molliter habitum nondum audebat ad duriora vertere. [note: lib. pr.] Prudens erat, vtinam sic bonus Tiberius, et de seipso minime ignorabat, fore vt Augusti morum viam non diu prosequeretur: nihilominus nondum tempus aduenisse cernebat, quo populum asperius tractaret, non secus ac qui currenti equo non statim, sed paullatim habenas retrahit. Mutationem Plato in omnibus rebus,
page 21, image: s021praeter quam in malis periculosissimam esse, censet, neque solum in ratione viuendi, sed etiam in moribus animi; adeoque ipsam detestatur, vt ex ludorum, musicae, saltationum mutationibus plerumque leges, et resp. immutari existimet. [note: 6. deleg.] Sed nos adeo exquisitas disputationes relinquentes, per exempla, quae vitae humanae speculum sunt, videamus, an quae superius proposuimus, veritati congruant. Galba probior omnino imperator, quam Tiberius fuit: nihilominus quia statim imperium adeptus facinorosorum hominum sanguine sibi cruentauit manus, et parcior, quam oportebat, praesertim post Neronem, donatiui spem militibus in longum proferebat; haud multis post mensibus non in cubiculo, non noctu, non veneno, aliisve insidiis petitus, sed in ipsa vrbe, imperii capite, media luce, manifestis armis, a suis militibus, ab aemulo deteriore, interfectus est. Considerentur Taciti verba, hanc propositionem luculenter exprimentia, Laudat a olim, et militari fama celebrata seueritas eius angebat coaspernantes veterem disciplinam, atque ita XIV. annis a Nerone assuefactos, vt haud minus vitia principum amarent, quam olim virtutes verebantur. [note: lib. 17.] Ideo fieri non poterat, vt diutissime assuefacti statim in contrarium verterentur, et modestiam, atque continentiam repente assumerent: et natura hominis ea est, vt poenae timor desperationem gignat; desperatio autem nihil non suadet impium; ac sceleratum. Pertinax non modo Galbam vir. tutibus aequauit, sed quoslibet sui temporis patricios antecessit, et nihilominus illi tertium imperii mensem explere non licuit, quin a suis crudeliter trucidatus fuerit. Causam necis Iulius Capitolinus, qui vitam illius conscripsit, eam affert, quia tribuno signum petenti dixerat, Militemus. quasi praeteritam sub Commodo ignauiter actam vitam exprobraret. Qua voce ad milites delata, exprobrationem hanc dedecori sibi interpretantes, quodque magis refert, timentes, ne sub rigido, ac seuero Duce, seuerissimam disciplinam pasfuri essent, cuius rei praematura argumenta videre sibi videbantur, ex desperatione scelestum de occidendo Imperatore consilium arripuerunt. Audiatur, quid de eodem principe scripsit Graecus autor Herodianus. Quod publice, inquit, et priuatim omnibus placuerat, vt Populus Romanus a mansueto, ac modesto principe regeretur, id militibus praetoriae cohortis summopere displicuit; qui ciuilibus illis, ac secundum veterem probitatem moribus ereptam cupidinibus suis, quaecunque vellent, essiciendi libertatem dolentes, talem principem, ac rectorem omnino esse de medio tollendum, consuluerunt. Dicet aliquis; Haec e militibus petita exempla esse, qui nunquam praesentibus contenti sunt; diuino beneficio praesentia gubernationum genera sic ordinata esse, vt nostri principes huiusmodi defectiones extimescere non debeant, vnde quaerendum videri, an praeceptum hoc inter ciuiles homines locum habeat. Ego vero respondens dico, etsi huius disputationis origo non a militibus, sed a Tiberii moribus erga populum processit: adeo periculosam rem esse, ab vno ad alterum extremum prosilire, vt plerosque Romanorum adolescentum, a seruitute ad libertatem repente deuenisse, taeducrit. [note: lib. pr.] Erant in Romana iuuentute.(inquit Liuius) adolescentes aliquot, nec ii tenui loco orti, quorum
page 22, image: s022in regno libido solutior fuerat, aequales, sodalesque adolescentium Tarquiniorum, assueti more regio viuere, eam tum aequato iure omnium licentiam quaerentes, libertatem aliorum in suam se conuertisse seruitutem inter se conquerebantur. Mirum quidem fuit, vt communem libertatem seruituti postponerent. Verum neque Romana plebs suspicione vacua erat, quin vel ob timorem belli, quod ob Tarquinios expulsos imminebat, vel ob regum memoriam eos in ciuitatem reuocaret: vnde Liuius inquit, Nunquam alias ante tantum terrorem Senatum inuasisse: nec hostes modo timebant, sed suosmet ipsi ciues, ne Romana plebs metu perculsa, receptis in vrbem regibus, vel cum seruitute pacem acciperet. Sequiturque, Multa blandimenta plebei per id tempus ab Senatu data. Etenim populus instar aegrotantis alicuius, indignatur, fremitque, si in medio suae febris ardore (noxia quamuis, atque mortalis) frigida non porrigatur. Et hoc illud est, quod Hebraei contra Moysem murmurabant, flentes, quod non adessent Aegypti cucumeres, et pepones, porrique, et cepe, et allia, [note: Num. c. 11.] inhonestam illam seruitutem, cui assuefacti erant, praeponentes honestissimae libertati, quam per inaestimandos labores gustare in cipiebant. Vnde indubie comprehenditur, quam cautein quauis mutatione agendum sit; sed multo magis, quoties a libero statu atque ab immoderata licentia ad arctum, seuerumque vitaegenus transeundum est: cum hac in re necessarium sit imitari medicos, qui medicinam minime porrigendam putant, nisi prius humores ad cam suscipiendam bene disponantur. Quo monito exequendo, caeterorum principum sapientissimus, ac prudentissimus Vespasianus mihi visus est: Hic siquidem post Galbae necem inter Othonis, et Vitcllii ciuilia arma occupato imperio, dum militia corruptissima, dum pleriqueducum scelestissimis cupiditatibus addicti essent, ii praesertim, qui ad remp. capessendam plurimum opis ei praestiterant; etsi moribus diuersus, tamen ipsos non exasperauit, quaedam conniuentibus oculis aspexit, aliquando eos, instar parentis, modestiae admonuit, et reprehen dit: quib. [abbr.: quibus] artibus minimo temporis spatio id consecutus suit, vt cum saeculum omni foeditate corruptum, legumque praesidio vacuum reperisset, idem filiis, ac successorib. [abbr.: successoribus] suis bonis omnibus auctum, ac perornatum reliquerit. Adnotandum est quam diligentissime (nullum enim disputationib. [abbr.: disputationibus] nostris finem praescripsimus, nisi vt alicui, quoad fieri potest, prosimus) quod de eodem principe tradit Suetonius. Siquidem, inquit, Mutianus notae impudicitiae, sed meritorum fiducia minus sui reuerentem, nunquam nisi clam, et hactenus retaxare sustinuit, vt, tanquam apud communem aliquem amicum quaerens, adderet clausulae, ego tamen vir sum. quasi diceret, Ego etiam, Mutiane, carne, et ossibus, non ferro, lapidibusve conflatus sum, ipse quoque iis voluptatibus, atque oblectationib. [abbr.: oblectationibus] allicior, quibus alii homines attrahuntur: attamen quia rationis in appetitum imperium subuertendum non est, aequitati congruit, vt appetitus rationi subdatur, illiusque frenos accipiat, ne in errorum foueas nos praecipites dedat. Nemo inficiabitur, Aulae Romanae in melius mutationem a temporib. [abbr.: temporibus] Pauli Quarti seuerissimi, atque integerrimi Pontificis incepisse, propagatam aliquantum a Pio IV. a Pio V. mirum in modum amplificatam,
page 23, image: s023mitigatam aliquo modo a Gregorio, praesentis autem Pontificis primo conatu ornatam fuisse: nihilominus tamen nonnullorum suit opinio, potuisse fortasse Pontificem Paulum Quartum initio patientius, ac mitius agere: etsi eiusmodi sane morum erat, vt verbis rigidus, ad ferrum, et sanguinem nullus principum difficilius, tardiusque, quam ille, deuenturus esset.
Consilium, tempestiue susceptum, salutem exercituum, et sexcenta alia bona efficere posse. DISCVRSVS IX.
QVicunque subditis, atque improuisis aduersitatib. prompta, atque opportuna adhibere subsidia norit, is profecto vtroque pollice laudandus, et verae virtutis titulo insigniendus est. Caecina legionum Germanicarum legatus, vir, qui quadragesima parendi, et imperitandi stipendia habebat, cum videret milites vano quodam terrore consternatos, et, quasi irrupissent Germani, ruentes ad portas, quarum decumana maxime petebatur, auersa hostib. et fugientib. tutior. postquam comperit, vanam esse formidinem; nec tamen autoritate, neque precibus, ne manu quidem obsistere, aut retinere militem quiret, proiectus in limine portae, quemadmodum ante ipsum quodam simili casu Pompeius effecerat, [note: Plut. in Pom. in princ.] miseratione demum, quia per corpus legati eundum erat, clausit viam. [note: Tac. lib. 1.] Huiuscemodi consiliis reuera dici potest, vnum hominem virtute, atque industria sua vniuerso exercitui salutem afferre: quorum consiliorum quo minus ars, et regula vlla certa constitui potest, eo magis, opportune capta, in coelum efferenda, atque exaltanda videntur. Solebant in asperis bellis Romani, quo necessitatem pugnandi militibus iniungerent, signa adempta signiferis in hostes iniicere; cuius rei meminit Liuius, [note: lib. 34.] in periculoso illo bello, quod inter Romanos, et Boios gestum est, in quo vndecim Gallorum millia, quinque Romanorum occisa sunt, captumque fuit id consilii a Q. Victorio primipili centurione, et a C. Atinio Trib. mil. quod quidem perutile euasit. Et apud autorem nostrum similiter Antonius Primus raptum vexillum in hostes vertit. quo pudore milites restitere hostibus, et victoria parta est: [note: lib. 19.] Non desunt aetate nostra huiusmodi exempla. Magnus Magister Hierosolymitanus cognomine Vailetea, cum intelligeret, cohortem Turcicam iamiam in ciuitatem irrupturam, ipse vna cum quam plurimis suorum in foro sub armis degens, quo rebus necessariis subueniret, ad caeteros conuersus, vultu firmo, animoque intrepido, Eamus, inquit, fratres, extremum hoc officium, quod Religioni nostrae debemus, exsoluturi, et pro viribus enitamur, ne hostibus haec victoria penitus laeta obtingat. Nullum dubium est, quin haec pauca verba, idque saluberrimi consilii, ab optimo illo sene opportune suscepti, ciuitati salutem peperit, et ab hoste Melitam insulam vindicauerit. Vt in militaribus gestis, sic in quacunque re cernimus, verbum tempestiue prolatum, bonum consilium subito ceptum, nutum, aut motum cum iudicio peractum mirifice proficere. Augustus in nepotum suorum muneris exhibitione, cum consternatum ruinae metu populum retinere, et confirmare nullo modoposset,
page 24, image: s024transiit e loco suo, atque in ea parte consedit, quae suspecta maxime erat, et tumultus sedatus est. [note: Suetonius in Aug. c. 43.] Quod Maumeth trium Impp. Visirium initio exaltauit, illud fuit, quod cum epistola Solimano e fenestra non multae altitudinis in hortos cecidisset, caeteris per scalam ad eam tollendam properantibus, ipse e fenestra se proiecit, omniumque primus ad suum principem epistolam tulit. Ad nostrum mihi Tacitum reuertendum est, vt eos, qui in comitatu principum sunt, autoritate omnium suo tempore sapientissimi viri commoneam, quo pacto se in quibusdam gerere debeant. Sedebat Nero pro tribunali, legatos Armeniorum auditurus, cum Agrippina, ambitiosissima foemina, ex tempore adueniens, escendere suggestum Imperatoris et (quae res insueta Romanis, exemplique pessimi fuisset) praesidere simul parabat: nisi caeteris pauore defixis, Seneca admonuisset, venienti matri occurreret: ita specie pietatis obuiam itum dedecori. [note: lib. 13. circa princ.] Iterum sapientissimus idem, ac prudentissimus vir animaduertens, Agrippinam ardore retinendae potentiae eousque prouectam, vt ad incestum pelliceret filium; contra muliebres illecebras subsidium a foemina petiit, immisitque Acten libertam, quae simul suo periculo, quia Neronis voluptatibus se immiscebat, et infamia Neronis anxia deferret, promulgatum esse incestum, gloriante matre, nec toleraturos milites profani principis imperium. [note: lib. 14. in princ.] Qui horum consiliorum ignarus est, ad ea confugere nequit: vnde miseratione digni principes sunt, qui cum huiusmodi sapientes viros penes se habere possint, malunt improbos, nulliusque experientiae homines alere, quemadmodum Tacitus Vitellio exprobrat: Qui maximum Pontificatum infausto Romanis die adeptus, omnis humani diuinique iuris expers, pari libertorum, amicorumque socordia, velut intertemulentos agebat. [note: lib. 18.] Verum si quis mihi obiecerit: Neronem, qui adolescentulus erat (ne de Vitellio iam sene loquamur) nihilo sapientiorem, melioribusve moribus imbutum fuisse; Respondebo, At saltem iis ipsis malis obuiam itum est. Quod si Nero tot documentis malam suam naturam non correxit, quid facient illi, qui malis naturae suae principiis ac propensionibus pessima documenta adiunxerint?
Quam modeste Romani, in extrema licet necessitate constituti, oblatis auxiliis vsi fuerint. DISCVRSVS X.
ET si Romanorum mores diuersis temporibus maxime mutabantur, videmus nihilominus nunquam ab ipsis quandam eius nationis propriam magnanimitatem in rebus agendis, depositam fuisse. praeterquam quod in quibusdam rebus eadem instituta vno tenore obseruare comperti sunt. Duae legiones, quas legatus P. Vitellius ducebat, in quodam terrestri itinere propter incrementum Oceani, haud minus miserabilia damna perpessae fuerant, quam si hostis circumsedisset: Ad quae supplenda certauere Galliae, Hispania, Italia: quod cuique
page 25, image: s025promptum, arma, equos, aurum offerentes: Refert autor, eorum laudato studio, Germanicum, armis tantum et equis ad bellum sumptis, propria pecunia militem iuuisse. [note: l. pr.] Magni principes tempestate nostra non solum sumunt, quod a tenuioribus offertur, sed non oblatum importune petunt: acceptum nunquam restituunt: negatum moleste ferunt, et iniuriam interpretantur. Proinde iuuat hanc Germanici actionem similibus antiquae reip. gestis confirmare, vt si forte princeps aliquis in haec legenda in ciderit, cognoscat, quo pacto impotentiores ad subueniendum potentiorum necessitatibus modestiae artibus, non importunitate atque indiscretione inducantur. Gerebant cum Carthaginensibus Romani bellum, insidente in Italia Annibale, qui ad Trasimenum maximam iis cladem inflixerat. Quibus pecuniae in digentibus, Neapolitani eximia liberalitate legatos Romam miserunt: ab iis quadraginta paterae aureae magni ponderis in curiam allatae, atque ita verba facta, vt dicerent, Scire se, Romani populi aerarium bello exhauriri, et cum iuxta pro vrbibus agrisque sociorum, ac pro capite atque arce Italiae vrbe Romana, atque imperio geratur: aequum censuisse Neapolitanos, quod auri sibi cum ad ipsorum ornatum, tum ad subsidium fortunae a maioribus relictum foret, eo iuuare populum Romanum: si quam opem in sese crederent, eodem studio fuisse oblaturos: gratum sibi patres Romanos populumque facturum, si omnes res Neapolitanorum suas duxissent, dignosque iudicauerint, a quibus donum animo ac voluntate eorum, qui libentes darent, quam re maius, ampliusque acciperent. Legatis gratiae actae pro magnificentia, curaque: patera, quae ponderis minimi suit, accepta. [note: lib. 22.] Eodem modo legatis Pesti pateras aureas afferentibus, gratiae actae, aurum non acceptum. [note: ibidem.] Viginti quinque circiter postannis cum bellum contra Antiochum agitarent, bellumque indeterminato cibo, vt quidam prudenter dixit, aleretur, non defuerunt, qui subsidia atque auxilia maximi momenti obtulerunt. Sub illud enim tempus legati ab duobus regibus Philippo et Ptolomaeo Aegypti rege Romam venerunt, pollicentes ad bellum auxilia, et pecuniam, et frumentum. Ab Ptolomaeo etiam mille pondo auri, xx. millia pondo argenti allata. Nihil est acceptum, gratiae regibus actae. et cum vterque se cum omnibus copiis in Aetoliam venturum, belloque interfuturum polliceretur, Ptolomaeo id remissum. Philippi regis legatis responsum; Gratum eum Senatui P. Q. R. facturum, si M. Acilio Cos. non defuisset. Item ab Carthaginensibus, et Masanissa rege legati venerunt. Carthaginenses tritici modi?m mille, hordei quinquaginta millia ad exercitum, dimidium eius Romam apportaturos polliciti sunt. Id vt ab se munus Romani acciperent, petere se, et classem suorum suo sumptu comparaturos, et stipendium, quod pluribus pensionibus in multos an nos deberent, praesens omne daturos. Masanissae legati quingenta millia modi?m tritici, trecenta hordei ad exercitum in Graeciam, Romam trecenta millia modi?m tritici, cc. quinquaginta hordei; equites quingentos, elephantos xx. regem ad M. Acilium Cos. missurum. De srumento vtrisque responsum: ita vsurum eo Populum R. si precium acciperent. De classe Carthaginensibus remissum, praeterquam si quid nauium ex foedere deberent: de pecunia ita responsum: nullam
page 26, image: s026ante diem accepturos. [note: lib 36.] Magnanima etiam laudabilisque actio fuit illa, cum Saguntini Carthaginenses quosdam Romam misissent, qui non contemnendam pecuniae summam secum habentes in Hispaniam militum conscribendorum causa venerant; nam Romani Carthaginensibus in custodiam missis, pecu niam Saguntinis restitui voluerunt, quos, muneribus additis, et commodatis nauibus domum remiserunt. [note: lib 30.] Armenus duplum Cyro, quam promiserat, exsoluit: at Cyrus illud tantum accipit, quod primo decretum fuerat. [note: Xenop. l. 3.] Vnum a praesentibus principibus mihi opponi posset; fortasse id Romanos effecisse, quod eos nulla premeret necessitas. Ego vero respondeo, si hoc ita se habet, ergoipsi etiam tales mores et instituta viuendi retineant, praesertim sumptibus moderando, vt cum bella, qualia Romani gerebant, sustinenda sunt, alicuius ope ne indigeant.
De ratio militari. DISCVRSVS XI.
QVicunque diuturnam rei alicuius durationem desiderat, is nihil eorum, quae ipsum adiuuant, fulciuntque, omittere, et singula stabilire dcbet. Neque enim regnorum pax et conseruatio sine adiumentis quamplurimis, vtque inquit autor, neque quies gentium sine armis, neque arma sine stipendijs, neque stipendia sine tributis haleri queunt. [note: Tac. lib. 20.] Proinde nisi certos reditus aliquos militibus alendis, qui te, ditionemque tuam armis tueantur, destinaueris, de toto tuo statu nunquam non ambiges: Quod si Romani, qui caeteros principes viribus longe anteibant, ad haec declinare consilia coacti fuerunt, vide, an tibi id oneris competat, qui neque sapientia, neque virtute, neque potentia, quibus Romani abundabant, iis comparandus es. Augussus Imperator, cuius prudentia caeteris mortalibus excelluit, haec optime perspiciens, in Senatu proposuit, vt militibus sustentandis certi perpetuique reditus stabilirentur; quo sine quotidianis tributis, et iniunctis oneribus, stipendia ipsis persoluerentur. Quae res quamquam mirificis implicata difficultatibus, tamen effectum sortita est, cum legem tulerit, qua decreuit, vt vicesima omnium haereditatum ac legatorum, exceptis iis, quae pauperum et cognatorum fuissent, aerario militari inferrentur. Hoc vicesimae nomine appellatus fuit hic reditus ad militaria stipendia perpetuo adscriptus, vt refert. Dion, [note: lib. 35.] atque rogatus a Populo Roman. Tiberius, vt hanc vicesimam tolleret, recusauit, inquiens, militare aerarium eo subsidio niti. [note: lib. pr.] Si nihil aliud discursibus hisce meis a principibus, et rebuspubl. quam vt istud aerarium militare instituerent, impetrarem, nae egregie me omnem collocauisse operam meam, existimarem. Verum quoniam posset me quis interpellare, cum in praesentia tributorum, ac vectigalium onera populis pene intoleranda sint, neque noua iis imponere deceat, expediatve, ecquam rationem ipse ad hoc aerarium conficiendum potiorem iudicem? Respondeo, si princeps reditibus, subsidiisque, quos perennes atque ordinarios habet, solis contentus fuerit, me nihil eidem de iis detractum esse,
page 27, image: s027neque populos quidquam grauari velle: sed expeditissimum foret consilium, si aerario huic militari omnes ciuium mulctas, item subditorum, ac vasallorum bona, quae fisco debentur, item quae ad principem siue delicti, siue lineae et agnationis defectus causa, siue quouis legitimo pacto deuoluuntur, addiceret. Quod si quis adderet, quoslibet reditus ad consuetos, et ad insuetos, siuc ad ordinarios, et ad extraordinarios redigi, neque principes extraordinariorum redituum vsu priuandos esse, huic nihil responderem, nisi quod incumbant diligenter, pergantque strenuam operam nauare, vt quamplurimam quoquo modo perfas, et nefas congregent pecuniam, qua hosti, a quo aliquando debellabuntur, chariores euadant, quemadmodum de Perseo proditum est, qui in tota vita nihil aliud curauisse visus est, nisi vt opibus quam cumulatissimus in Romanorum potestatem deueniret. [note: Liu. lib. 44.] Hoc aerario militibus praemia distribuentur. Et quoniam aequitati consentaneum est, vt ne belli quidem tempore princeps suis ordinariis reditibus careat, hoc casu, quia (quemadmodum Romanorum mos erat) nulla conferenda sunt praemia, nisi in cos, qui vicena stipendia emeriti fuerint; explorati iuris est, quandocunque inter decem millia militum praemium obtinuerit millenus numerus, reliqua nouem millia militum summa alacritate ac promptitudine pro rep. militatura esse, nimirum facile expectabunt, donec paullo ante se emeritis subrogentur. Neque enim quemquam Fugit, etiam Melitenses equites ita gubernari, vt vix decimus quisque bona publica, quae Commendae vocantur, possideat. Quod si princeps, verbi gratia, decies centena millia aureorum in reditibus annuis habeat, et mille milites stipendiarios alat, nulla mihi videtur difficultas, ad remunerandos veteranos centena millia destinare, neque hoc pacto ex illo milleno numero quisquam male suam operam locauerit (si modo fieri potest, vt hic numerus post annos viginti integer superesse possit) cum centum aureos viritim, quoad vixerint, annuatim accepturi sint. Verum quia (vt mea fert opinio) viginti annorum spatio decem millia militum adeo decrescunt, vt ex iis difficilime possint mille superstites esse: assero, in hoc minori numero principes tanto opulentiorem habituros remunerandi occasionem. Quo casu emeriti illi, quasi otiantes aulici, pacis tempore principem comitari ac deducere, atque honorificentissima quaeque obsequia praestare minimo eiusdem dispendio poterunt. Quandoquidem is, qui vicena stipendia exegerit, fieri non potest, quin centurionis, alteriusve militaris dignitatis gradum non fuerit consecutus, vnde adaucto titulo, et lucro honestius principi deseruiet. Quod si ad nullum forte gradum promotus foret, tunc, quia princeps ad arces custodiendas militibus indiget, quod stationis genus, vtpote sub tecto, commodius est; inde eam saltem habebit commoditatem, vt in iisdem arcib. eos sinc thesauri sui diminutione collocet; cumque nondum senio fracti sint, proletarii fieri poterunt, iisque gaudere immunitatibus, quae oppidanis stationariisve militibus debentur. Sed cur nos adeo exquisite vtilitates, quae ex hoc instituto principibus emanare queunt, disserimus (quamquam principis, suaeque
page 28, image: s028ditionis ex paratis militibus munimentum minime considerauimus) si deficientibus iis, ad quos praemia ea pertinent, in ordinarios sumptus, qui bello et pace impenduntur, vniuersi illi reditus conuerti possunt? Quod si forte militaris aerarii nomen vt renouasse dicaris, haud tibi probatur, reminiscere sapientis ossicium principis non esse, pecuniaria subsidia pro impendentibus necessitatibus neglexisse: cum passim legamus, Romanis eam curam praecipuam fuisse, adeo vt bellis eorum nunquam non abunde pecunia suffecerit, et manifestum est, a C. Tiberio, qui tres et viginti annos in imperio vixit, relicta fuisse sexagesies septies centena, quingenta aureorum millia. Quae cum ita se habeant, cur diffidis, te quoque pro viribus, quantum sat est, aggregaturum? Neque tamen tria secula praeterierunt, cum Iohannes huius nominis XXII. spatio octo et decem annorum, quibus in Pontificatu sedit, vigesies quinquies centena aureorum millia coaceruauit. Et Sixtus V. nostris temporibus, praeterquam quod ingentia exstruxit aedificia, triremes exornauit, pyramidum moles erexit; immensos erogauit thesauros, deciesque centenis millibus in aerarium congestis, ipsos annos, quibus in Pontificia sede vixit, exaequauit. Quae omnia si quis diligenter pensitauerit, non esse rem omnino superfluam, vt huiusmodi aerarium militare erigatur, existimabit.
Cur Tiberius magistratus prorogaret, deque incommodis, quae ex eorum prorogatione nascuntur. DISCVRSVS XII.
POstquam Poppaeo Sabino prouinciam Moesiam, additis Achaia et Macedonia, prorogatam fuisse recensuit, subiungit autor, id morum Tiberij fuisse, continuare imperia, ac plerosque ad sinem vitae in ij sdem exercitibus aut iurisditionibus habere. Cuius instituti causas exquirens, plures adducit: Putabant enim alii taedio nouae curae semel placita pro aeternis seruauisse: quidam inuidia, ne plures fruerentur. existimauerunt alii, vt callidum eius ingenium, ita anxium iudicium, neque enim eminentes virtutes sectabatur, et rursum vitia oderat: ex optimis periculum sibi, a pessimis dedecus publicum metuebat. qua haesitatione postremo eo prouectus est, vt mandauerit quibusdam prouincias, quos egredi vrbe non erat passurus, [note: lib. 1. infine.] in rebus item priuatis idem effecit, ministris diutissime vtebatur, adeo vt plerique iisdem muneribus consenescerent. [note: l. 4.] Quaecumque fuerit ratio, quae Tiberii animum ad prorogandos magistratus impulerit, ex autorisverbis singulas causas ex vitiis originem trahere cognoscimus; nam prima pigritiam, altera calliditatem, tertia pigritiam, simul et imprudentiam praeseferebat: nam si improbi displicebant, et vitia oderat. bonos et virtute praeditos inquirere debebat: quod si ii boni erant, eos diligere, eos in oculis ferre, iisque fidere debebat, non odio habere, neque illos mutare, si ab iis cauendum non erat. Nostri principes quia longis successionib. [abbr.: successionibus] haereditaria regna obtinent, non adeo suspicionib. [abbr.: suspicionibus] ducuntur, vt ea sibi abripiantur: quemadmodum Ro. Caesares nunquam non expauescebant. Proinde si imperia et magistratus caetera munera prorogant, id faciunt,
page 29, image: s029vel quia laborem refugientes, beneficiis plurimos assicere nolunt, vel quia crebras ministrorum in ipso famulandi feruore mutationes inutiles esse putant: vnde pulcherrima illa M. Popilii Laenatis sententia prodiit: Interrumpi tenorem rerum, in quibus peragendis continuatio ipsa efficacissima esset, minime conuenire: Inter traditionem imperij, nouitatemque successoris, quae noscendis prius, quam agendis rebus imbuenda sit, saepe bene gerendae rei occasionem intercidere. [note: Liu. lib. 41.] Quibus de rebus nullam merentur excusationem, quia, si hosce ministros ob merita virtutis ad magna munera, vtque dicitur, per gradus, et non per saltum. promouissent, nequaquam foret iis ambigendum, quin in gubernationibus quibuscunque etiam nouis parem operam praestituri sint: propterea quod omnes magistratus, et munera habent inter se proportionem, similitudinemque aliquam, et in paucis admodum differre consueuerunt. Et quanquam Hispanorum mores a Gallorum moribus diseriminentur, vnde quis fortasse putet, legatos in Galliam missos, quia magis eius prouinciae, principumque negotia callent, in ipsa Gallia permanere, ibique consenescere, satius esse, quam eosdem in Hispaniam mittere, vbi cuncta iis noua futura sint: affirmo, hoc pacto nihil in vtilitatem vel principis, vel subditi profici posse. Etenim Princeps ministros rerum ciuilium minus intelligentes habebit, et subditus in earundem ignoratione perpetuo versabitur, praeterquam quod hac in re (vt prouerbio dicimus) aquam, non grandinem posco: neque enim improbo, si paucos aliquot annos munera plus minusve prorogentur, sed illud improbo, cum ad senium, et plerunque ad extremum vitae spiritum detinentur. Praeterea magnam constituo differentiam inter ministros, qui arma gladiumque, an qui linguam, ingeniumque exercent, item inter cos, qui populos et pecuniam, an qui neutrum, vt oratores, gubernant. Caeteris principibus, praeterquam quod illud insusurro, Qui regnandi onera detrectat, regnandi commodis indignum videri. affirmo, ipsos toto coelo totaque terra errare, quia, dum plurimos beneficiis afficere et promouere nolunt, quo more multis amabiles essent: paucis prodesse malunt, vnde in odia multorum incurrunt. Quod si aliqui inhumaniter adeo stolideque regnantes inueniuntur, qui a populis aut amari, aut odio haberi nihil morentur, istis aperiendum ostendendumque est, non carere ipsos iis periculis, quae illis impendere consueuerunt, qui humano generi exosi habentur. Quandoquidem quod nuper in Gallia acciderit ideo, quia beneficia, dignitates, totiusque regni autoritas, muneraque ad paucos redigebantur, non ignoramus: sed quia singularia huiusmodi exempla afferre odiosa res est, generatim ipse dissertabo, neque ab antiquis diuagabor, quae cum vnusquisque sibi suisque casibus adaptare possit, vt suo quisque modo ea perpendat, in medio relinquam. Dico igitur, si respublicas considerare malimus, Romam in primis ob solam imperiorum prorogationem seruituti mancipatam fuisse. Neque Censorius Cato cessauit vnquam Romanos arguere, cum iisdem hominibus differri, ac prorogari magistratus cernebat, illudque vsurpabat, alter utrum concedendum esse, oportere a Romanis vel magistratus ipsos paruifieri, vel paucos iisdem magistratibus idoneos subministrari posse. [note: Plut. in Cat. Cens.] Et
page 30, image: s030Mamercus Dictator magnam esse reip. custodiam credidit, si imperia magna diuturna non essent. [note: Liu. l. 4.] Si de principatu loquimur, nihil vtilius esse potest, quam quod Caesar, cum ex bello Africano Romam reuersus est, lege praescripsit, vt neque praetor annum excederet, neque Consul diutius, quam biennio imperium continuaret. Memoria siquidem, vt inquit Dion, [note: Dion lib. 58.] recolebat, nihil aeque suum ipsius animum dominandi cupiditate inflammauisse, et ad celsitudinem illam, in qua erat, euexisse, quam quia tot annos imperium continuauerat in Gallia. Inter laudes, quae Augusto tribuuntur, haec illo dignissima fuit, quod noua munera excogitauerit, quo plures reip. gubernationis participes forent. [note: Sueton.] Contra, nemo ob huiusmodi prorogationes maius periculum nactus est, quam ipse Tiberius, de quo disserimus: Quandoquidem cum imperiorum prorogatio paucitatem nutriat, multitudinem excludat, eo prouectus est, vt, vno Seiano ad munia publica singula cooptato, etaffinis, socii, sui ipsius titulis cohoneslato, parum abfu erit, quin idcirco imperium, vitamque perdiderit. [note: Dion l. 58.] Hoc exemplo debebat saltem edoceri: et nihilominus, cum similiter Macronem efferre, et ad vnum omnia iterum redigere studeret, ab ipso ceruicalibus suffocatus est. [note: Tac. l. 5.] Hae sunt vtilitates, quas inde tam principes, quam priuati colligunt. Et reuera nisi caetera mala succederent, hoc saltem euitari non potest, quod sapientes, nedum temerarii, atque imprudentes homines, cum sese solos reip. curandae praefectos considerant, difficilius intra modestiae cancellos sese continent; arguentes, caeteris ideo se praeferri, maximique momenti res in rep. administranda sibi solis communicari, quia caeteris sapientia antistent. Sed Q. Fabius Maximus, qui vere sapuit, cum se Consulem quintum, et patrem, auum, proauumque eo honore saepe cohonestatos fuisse, cerneret, cumque animaduerteret, id vnum Populum Rom. curare, vt etiam filius eius candem consequeretur dignitatem, Senatum constanti, vehementique studio obsecrauit, vt Fabiae genti Consulatus amplius ne deferretur, non quia filium, qui propter virtutem, resque gestas eo dignissimus erat, indignum putaret, sed ne summum illud imperium in vna tantum domo continuaretur. Haec ego in medium afferenda duxi, vt, si minus principes hunc scopulum cauerint, saltem ii, qui hanc fortunam consequuntur, eam opportuno tempore moderari, et nimia onera detrectando, sese in tuto collocare, condiscant: memores, si Fabius id in rep. optime morata in filio, domoque sua, cui omnes honores vsitati, debitique erant, effectum voluit; quanto magis idem ab iis exigendum esse, qui persaepe noui homines, aliquando aduenae, neque raro virtute destituti, sed solo principis furore promoti, eidem fortunae leuitati subiiciuntur, quae ipsos extulit? quemadmodum in Seiano, plurimisque aliis, quorum historiae meminerunt, obseruare est.
FINIS PRIMI LIBRI.
page 31, image: s031
SCIPIONIS AMIRATI DISSERTATIONVM POLITICARVM, SIVE. DISCVRSVVM IN C. CORN. TACITVM. LIBER SECVNDVS.
An venandi studium Principem virum deceat. DISCVRSVS I.
POstquam sermonum nostrorum, veluti quandam ideam, Romanos assumpsimus; non inutiliter, an Princeps venationis studiosus esse debeat, inquisiuerimus: nam Romani ab eo studio alieni fuerunt, externi vero principes vel maximam eidem operam impenderunt. Vnde ex Arsacidarum familia Vonones Romae educatus, Rom. morib. [abbr.: moribus] inhaerens, ad suos reuersus, odio habitus est, inter caetera quia raro venatu.vtebatur. [note: Tac. l. 2.] Contra, Zeno Polemonis regis Ponti filius Armenorum gratiam sibi conciliauit, quod prima infantia instituta: et cultum Armeniorum aemulatus, venatu, epulis, et quae alia barbari celebrant, proceres, plebemque iuxta deuinxerat. [note: ibidem.] Artabanus Parthorum Rex non modo venator fuit, sed maximam ex venatione hausit vtilitatem, quia spoliatus a suis principib. [abbr.: principibus] regno, coactus est viuere, alimenta arui expediens. [note: lib. 5.] eiusdem gentis regi Bardani arrisit adeo venatio, vt eius vitae in sidiatores nunquam eum, nisi incautum, venationique intentum.interficere potuerint. [note: lib. 11.] Imperator Adrianus excellens fuit venator. [note: Cassius Nice.] Neque dubium est, quin Macedonum, Persarumque reges ante Parthos venatores fuerint: qua in re exempla congerere negleximus, ne nimium sapere velle videamur. Verum si Romae tam principum, quam plebis mores inuestigauerimus; vbi ad vnum omnia conuersa fuerunt, neminem venatione
page 32, image: s032oblectatum fuisse, comperiemus, imo eam apud Sallustium seruilibus officijs.annumeratam fuisse, legemus. [note: Sallust. in prooem.] et mirandum est, Augustum quandoquc hamo piscatum fuisse. [note: Sueton c. 83.] Quod si Gn. Pompeium legimus aliquot dies in Africa venationi operam dedisse, id factum est, quemadmodum Plutarchus eleganter interpretatur, ne etiam Lybicae ferae Romanae felicitatis, atque virtutis ignarae relinquerentur. [note: Plut. in Pomp.] Exploratissimum illud est, â Tiberio quendam legionis legatum infamia notatum esse, quia paucos quosdam milites venatum misisset. [note: Suet in Tib.] Cuius rei cum aliqua sit reddenda ratio, multae mihi sese offerunt. Primo, quia cum in Rep. domi, forisque, in pace, in bello nunquam non occuparentur, nullam ad hanc exercitationem illis otium supererat, quemadmodum in praesentia Venetos cernimus nullam in venando laudem promereri; nam, cum quis reip. gerendae se totum addicit, perinde est, ac si arti alicui operosissimae sese dedat, vt iurisprudentiae, siue medicinae, siue mercaturae, et similibus, quae intermitti nequeunt. Praeterea cum suburbia Romae longe, lateque extenderentur, villis, hortis, deliciis impedita; feras persecuturum necessario valde procul ire oportebat: quod quia maximae foret incommoditatis, derelictam ideo fuisse venationem, verisimile est. Tertio cum venationi idonea adoleuerat aetas, tunc omnis ordinis Romana iuuentus ad bellum properabat, neque Romanis vnquam bellandi occasiones defuerunt. Quarto Populus Rom. tot spectaculis, ludisque in vrberecreabatur, comoediis, gladiatoribus, funambulis, ferarum exhibitionibus, naumachiis, vt iure merito venationis obliuio, atque contemptus irrepserit. Nam Caesar continuos quinque dies populum ferarum spectaculis detinuit. [note: Suet. in Caes.] Et Augustus feras, quae ab aurigis summa dexteritate interficerentur, in Circo exhibuit. [note: in Aug.] Sic caeteri Impp. [note: in Galba.] Praeterea cum Romani multas haberent domi militares exercitationes, vt foris, et in agro bellorum simulachra maximo cum incommodo quaererent, necesse non habebant. Ex quibus elicimus, ab equitibus, et ab Impp. Romanis venationem despicatui ductam fuisse magis ob eas causas, quas recensuimus, quam quia eam principe indignam exercitationem esse, arbitrarentur. Proinde cum Romanorum exemplum nihil nobis obstet, discutiendum modo est, an re vera militaris haec, et digna principe sit exercitatio. Quod si autoritate Xenophontis credimus, indubitata res est, nullam artem, studiumque ad bellum magis referri, quam venationem, cum homines haec vigilantes, algoris, atque caloris patientes reddat, assuefaciat itineribus, in cursu, in feriendo exerceat, animum, corpusque confirmet, et contra ferociores bestias intrepidos, simulque cautos faciat, necessitate plerunque cogente, vt salutis suae causa ipsas aut feriat, aut interficiat. Accidit etiam, vt eo studio illecti venatores, cibo derelicto, sobrietatem colant, cumque in bello fuerint, inde siti, famaeque tolerandae aptiores euadant. [note: Cyrop. l. 1.] Non defuit autor, qui hac de re excellenter disseruit, ostendens, venationem principi vtilissimam esse, cum vt corpus laboribus, et incommoditatibus assuesceret, tum, vt montes vbi surgunt, valles vbi considunt, planities vbi extenduntur, et contrahuntur, fluminum, paludumque, et quorumcunque situum naturam edisceret, Quod, inquit, dupliciter principi prodesse, cum quia hac meditatione situm suae
page 33, image: s033ditionis callebit, vnde quomodo ab hoste defendi possit, intelliget; tum etiam quia hoc exemplo in aliorum situum, et regionum notitiam facilius deueniet, cum eae quandam inter se habeant a natura similitudinem. Quae cognitio ad exercitus ducendos, ad stationes eligendas, et occupandas, ad anteuertendum hostem, et ad plurima permultum confert, et ingentes commoditates parit. Verum quia venatio allegoricos plerosque sensus recipit, diuerseque potest considerari, neque omnis venatio principem decet, aut etiam potest ipsius interesse, ne subditi quacunque venatione vtantur: aut fortasse eidem valde conduceret, si inter venandum aliquando intra se ipsum philosopharetur, non abs re fuerit, venationis specles distinguere: Nam cum homines non minus, quam feras venari dicamur, et rursus hominum venatio, aut fera, aut mansueta, aut profana, aut sacra sit, praecipue cauendum est, vt sacra venatio quam rectissime procedat. Sicuti enim in quibusvis ditionibus falsa doctrina disseminata plurimas inuehit calamitates, vt nos alibi disseruimus, nullam scilicet religionis mutationem permittendam esse. [note: infra libr. 11. disc. 2.] Sic quicunque sanam doctrinam docent, ii populos reddunt mansuetiores, amorem iustitiae innutriunt, et proscribentes vitia, ciuitates virtutibus moribusque optimis, vnde pax et tranquillitas consequitur, exornant, excoluntque. Vnde etiam in sacris literis non minus fit mentio de laqueo venantium. [note: Psal. 90.] quo falsa doctrina signatur, quam de piscatione hominum, qualis sana doctrina est, faciam vos piscatores hominum. [note: Matth. 4.] Verum profana quoque venatio suis non caret considerandi generibus, quae cum aut honestum, aut vtile, aut iucundum sequatur, cumque (excepta virtute, siue honestate) non minus vtile quam iucundum possit honesti, vel inhonesti naturam induere, vnusquisque minimo negotio, quae commendanda, quaeve improbanda sit, intelliget. Nam ea vtilitas, quae ex honestis artibus colligitur, prodest ciuitatibus, perinde atque nocet illa, quae ex corrupto aliquo vitiorum fonte profluit, vtputa lenonum venatio, similiumque, qui, honesto postposito, vtilitatem venantur omnium deterrimam. Similiter delectatio (quanquam saepenumero cum vitio coniungitur) potest non adeo improbabilis esse, si radices minus profundas in vitio habuerit, quales aleatores sunt, et circulatores, aliique leuissimi eiusmodi homunculi. Sed nulla delectatio perniciosior est, quam quae ex amatoria venatione quaeritur, si modo non ad matrimonia, sed ad stupra, ad incestus, ad adulteria dirigatur; imo hinc maxima regna et imperia non semel subuersa fuisse legimus. Quare huiusmodi venationes, tanquam Deo exosas, hominibus cunctis, ac potissimum principibus ipsis perniciosas, exterminandas esse, monemus; quia tumultus populares raro excitati esse leguntur, quin ab inanibus amorum venationibus principium suum deduxerint. Quod si in mansueta hac rationabilium animantium venatione ad tot circumstantias respectus habendus est, quid in venatione, quam ferocem appellauimus, faciendum erit? Quae cum in militarem, et non militarem, quam raptoriam nuncupare libet, diuidatur; nemini dubium est, quin vtraque propter sui violentiam homines, hominumque bona depraedetur. Vnde per Hieremiam inquit Deus: Et post haec
page 34, image: s034mittam eis multos venatores, et venabuntur eos de omni monte, et de omni colle, et de cauernis petrarum. [note: cap. 10.] Cumque raptoria, siue praedatoria venatio in domesticam et syluestrem subdiuidatur, ad has discursus illc pertinebit, quem de proscriptis et facinorosis hominibus alibi seripsimus. [note: libr. 4.] Contra quos curam principes maximam adhibeant, si quies et tranquillitas populorum iis cordi est. Cum vero haec venatio terra marique peragatur, iam superioribus dieb. propter Illyricorum, qui Scocchi vocantur, piraticas excursiones audiuimus Turcarum de Venetis querimonias. Domestica autem et furax venatio, quanquam minus feritatis habet, ingentes tamen, nisi amoueatur, progressus facit, quemadmodum inter Iudaeos in obsidione Hierosolymae contigit. Et decem ab hinc annis Neapoli adeo domesticorum venatorum, h. e. furum multitudo excreuerat, vt totas domos harpagantes, raptaque bona in communi quodam contubernio deponentes, statis temporibus ea diuiderent, et iustissimae cuiusdam iniuslitiae ae quillbrio inter se accepti, datique rationes exaequarent. Militaris vero venatio, quanquam ferox et violenta videtur, quia tamen necessario, et fere naturaliter introducta est, ab aequitate non penitus disiungitur, cuius termini legesque a venatore principe ignorandae non sunt: idcireo enim ratione carentium animalium venatioei permittitur, quia militaris huius simulacrum est. Quandoquidem raro accidet, vt iustum illud bellum vocari possit, quod iusta causa non protulerit, quodque legitimis modis hosti denunciatum non sit, nam si hostis ex composito fortasse, quaecunque petuntur, reddere paratus esset, iniuste arma mouebuntur, [note: Deuter. 20.] etiamsi iustissima alioquin subesset causa, cur moueantur. Vnde M. Antonius Barbarus Sclimum Turcarum Imperatorem summa perspicacia atque sapientia coarguit, cum ad regnum Cyprium repetendum Venetis repente bellum indixerit, quodqueius fecialium neglexerit. [note: Condi. Bico. l. 1.] Et prisci Romani quemadmodum in omnibus rei militaris praecepta excellenter obseruauerunt, ita hoc religiosissime, summaque cura obseruabant, praemittentes primo feciales legatos, qui solemnibus ceremoniis res ablatas, siue quocunque libet modo occupatas ab hostibus repetebant, quae nisi tribus et triginta dicbus restituerentur, tunc repetitis ceremoniis non minus solcmnibus, quam quae anteccsserant, bellum denuntiabatur. [note: Liu. l. 1.] Quem morem si quis irriserit, is Iohannem Villanum non grauetur legere; reperiet enim apudeum, Florentinos paullo differentibus ceremoniis bellum hostibus suis intimare solitos fuisse. [note: l. 6. c. 77.] Et reucra quicunque bello non denuntiato, noctu latrunculorum more municipium aggreditur, et intercipit, is militari voce furtum fecisse dicetur; neque aliter. Antonius Burlamachius Pisas et Florentiam Duci Cosmo, quibusdam antiquorum exemplis innixus, furari se posse excogitabat. Haec neque absimilis est rationabilium animalium venatio: sed ea venandi genera, quae ad capienda ratione carentia instituuntur, vt in aqua, in terra, et in aere, piscatio, aucupium, aut generatim venatio dicuntur. De quibus sapientes varie disseruerunt, neque mihi videtur, a Dante aucupium valde probatum fuisse, cum dixit:
Vtque sequatur auem, vitai [perhaps: vitae] munera perdit.
page 35, image: s035
Admirandum autem est, hoc verbum aucupari, male vbique sonare, vitiumque ab eo et nostris, et priscis temporibus significari, cum in sacris literis impii aucupibus assimilentur, qui insidiantur quasi aucupes, laqueos ponentes, et pedicas ad capiendos viros. [note: Ierem. 5.] Et Propheta vt fraudulentum hominem denotaret, aucupem vocauit, inquiens, Nunquid cadet auis in laqueum terrae absque aucupe. [note: Amos c. 3.] Apud neotericos Etruscos hoc verbum aucupari, perinde est, atque ludificare et irridere; Vnde apud Boccacium, egregia illa puclla inquit, non deesse quosdam, qui dum caeteros aucupari credunt, ipsimet in aucupium cadunt. [note: Boce. fab. 5. diei 3.] Sed vice prouerbii illud vsurpatur de iis, qui minoribus neglectis maiora lucra sequuntur, cos non aucupari auium reges, aut pispolas. cuiusinodi minutas aues nuncupamus. Et Plato inter res delectabiles aucupium commemorans, inter seruilia tantum ministeria connumerat; ideo per inculta loca vt aucupium fiat, concedit, per culta arrtem et per saera etiam inculta vetat. Neque piscationem admodum nobilem putat, vnde in portubus, in sacris fluminibus, in paludibus, in stagnis piscationem prohibet, in caeteris non item, modo pharmacis, succisque pisces non capiantur: probat quidem serarum venationem, sed ipsi otiam modum praescribit, vituperans eam, quae noctu fit, cum dormientes belluas intercipimus, item eam, quae retibus laqueisque, et vbi corporis vires nulli vsui sunt, consicitur. His igitur venatoribus explosis, nullum quadrupedes feras aperte, fortiterque insequentibus locum intercludit, iique ab ipso sacri venatores.appellantur. [note: Plat. l. 7. de leg.] Aristoteles ad alia respiciens, venationem, vtpoterem naturae consentaneam, et propter alimenta vitae necessariam considerat, neque hanc a piscatione discernit, cum per vtramque, vt bruta herbis, plantisque, hominum vita sustentetur. [note: Polit. l. 1. c. 5.] Quam rem cum D. Thomas, vt iustam et naturalem probet, ipsius etiam sussragio multiplex haec venatio comprobatur. [note: quaest. 96. trl. 1. par. 1.] Igitur Xenophon et Plato haec venandi studia mirifice laudant, et cur laudent, manifestum est, nempe vt robustiora fiant corpora. Quiautem reges his venationibus vsi fuerint, fuperius ostendimus. Vnde ex iis, quae dicta sunt, principes nostros minime hoc fera animalia insequendi studium dedecere, intelligimus; modo tamen illud iis non contingat, quod Antiocho accidisse legitur: nam cum is errans aliquando de via deslexisset, domumque rustici, qui regem de facie non cognoscebat, ingressus, de rege quid sentiret, interrogasset, haec audiuit, Noster quidem rex satis bonus est, eique omnia fausta precamur, sed quia nimium venationi indulget, rerum suarum negligentior habetur. [note: Plut in Apopht.] Verum si contra Platonis decretum, sacris principibus, quos habemus, non ferarum venatio, sed tantum piscatio conceditur: perspicue cognoscitur, vnde haec differentia suborta sit; Nam lex Christiana id intendit, vt animus potius quam corpus recte instituatur, proinde animaduertens, animum clamoribus, rumoribus, et agitationibus illis, quae in feris insequendis frequentantur, perturbari; libenter, omisso strepitu, ad piscationem, tanquam ad genus magis quietum ac mansuetum, sese conuertit. [note: decret. dist. 86. et 91.] Et quoniam in piscatione non mediocria reconduntur mysteria, altissimis illam de causis comprobauit atque permisit.
page 36, image: s036
Quam facile minimoque dispendio Principes subditorum virtutem remunerari queant. DISCVRSVS II.
OMnes resp. duobus quasi pedibus innixae videntur, bonorum operum praemio, malorum poena: vnde forte Democritus duos in hoc mundo Deos poenam et beneficium posuit. [note: Plin. l. 2. c. 7.] Si alteruter desit, claudicat mundus, si vterque, vt reptilium more procedat, necesse est: et quanquam vsuuenit, vt vtroque aliquando principes claudicent, nulla tamen dubitatio est, quin deformior ex dextero pede, in quo est praemium, claudicatio sit, quam ex sinixtro, in quo poena constituitur: propterea quod in hoc principes nihil de suo ponunt, imo potius poenas irrogando aliena occupant, sed in praemiis largiendis, quia marsupia exenterariaegre ferunt, suspenso animo procedunt, et nihilominus si totam attentius rem discuterent, non adeo magnum, vt suspicantur, in erogationibus damnum paterentur, cum possint minimis rebus maxima beneficia virtute illustribus viris retribuere. Cui assertioni opportunum mihi fundamentum iaciet exemplum, quod enarrabo. Arminius Germanorum fortissimus, et Romanorum hostis acerrimus cum Flauio fratre, qui Romanas partes sequebatur, aliquando colloquium postulauit, quod cum impetrasset, animaduertit Arminius, fratri oculum ademptum: cumque vnde ea deformitas oris.interrogasset, illo locum et praelium referente; Quodnam praemium recepisset, exquisiuit: ille stipendia adaucta, torquem, coronam, aliaque dona militaria memorauit, irridente Arminio vilia seruitij precia. [note: lib. 2.] Nihil aeque antiquorum prudentiam, nostrorumque temporum ignauiam patefacit, quam hoc, quod retulimus, exemplum. Etenim quemadmodum cana illa antiquitas in rebus parui momenti honorum praemia collocasse videbatur: ita nos ipsius quasi simplicitatem, instar Arminii, ridemus, quasi Romani gramineae coronae, aut paullo maioris precii reculae vitam postponerent: neque animaduercimus, dum bene meritos largius compensare non possumus, et ex altera parte illos irremuncratos relin quimus, ita mundum peruerti, vt claudicare cogatur. Graeci, quiante Romanos fuerunt (vt erant homines perspicacitate, rerumque politicarum scientia insignes) nihil horum praetermiserunt, primique, ne praemiorum defectum paterentur, adeo prospexerunt, vt corum nullam vnquam penuriam passi suerint. Proinde Persaille prudenter suos commonebat, cauerent, quibuscum negotium aggrederentur, cum iis nempe, qui propter coronam oleagineam nulla pericula detrectarent. [note: Erod. lib. 1.] Sed ne Romanos, autoremque nostrum relinquamus, obseruare est, quod alibi inquit, apud maiores virtute, quam pecunia rem Romanam melius stetisse. [note: lib. 18.] Verum quamuis haec de temporibus valde remotis dixerit, attamen de Ostorio Scapula, cuius virtus Neroni formidanda erat, mentionem instituens; quasi splendidissimum virtutis eius testimonium, memoriam refricat coronae ciuicae, quam in Brit annia meruerat. [note: l. 12. et l. 16.] Quae ciuica corona quernea erat, eiqueue
page 37, image: s037dabatur, qui ciuem in praelio seruabat; additis tamen conditionibus, sine quibus obtineri non poterat, altera, vt eodem momento hostem interfecisset, altera, vt in co, quem occupasset locum, perstitisset: quarum adeo diligens ratio exigebatur, vt Tiberius consulendus fuerit, an ei, qui ciuem quidem seruauerat in praelio, et duos, nedum vnum, hostes occiderat, caeterum locum deserere coactus fuerat, corona ciuica deberetur: Ad quae rescripsit Tiberius, dignum fore, quia ibi ciuem seruauisset, vbi hostium multitudinem, ac vchementem impressionem sustinere non poterat: [note: Gell. l. 5. c. 6.] Addidit Plinius, oportuisse, vt ciuis, qui seruatus fuerat, id profiteretur, alioquin caeteris testibus fidem denegatam fuisse. [note: lib. 16. c. 4.] Consideret vnusquisque, quanto in honore, precioque huiusmodi praemia fuerint, cum summae propter illa consequenda contentiones haberentur, et princeps ipse consuleretur. Recitatautor, in bello contra Tacfarinatem, Rufum Heluium gregarium militem, quia ciuem seruauerat, ab Apronio duce torquibus, et hasta donatum fuisse, Tiberium vero addidisse coronam ciuicam; et, quod non eam quoque Apronius iure proconsulis tribuisset, questum. [note: lib. 3.] Sed caeteras insuper Romanorum praemiorum diuitias consideremus. Corona obsidionalis, quae intor vniuersa populi, mundi principis, praemia amplissima existimabatur, graminea erat, [note: Plin. l. 22. c. 3.] cumque caeterae a duce deferentur militibus, haec vna ab ipsis duci deferebatur, per quam gratum animum, quod ab hostium obsidione liberati essent, attestabantur. Nam victi, vt se inde, vbi ante victoriam manebant, migrare significarent, herbam porrigere.antiquitus consueuerunt: quem morem, inquit Plinius, ad sua vsque tempora apud Germanos durauisse. [note: ibidem.] Et hinc fortasse Xerxes a Graecis ciuitatib. [abbr.: ciuitatibus] aquam, et terram poposcit, [note: Erod.] quae corona tantae fuit excellentiae, atque dignitatis, vt L. Sicinius Dentatus, qui centum et viginti praeliis pugnauit, quatuor et decem coronis ciuicis donatus, vnam tantum obsidionalem adeptus fuisse legatur. [note: Plin. ibid. c. 5.] Triumphales coronae erant laureae, quamquam postea aureae; neque Delphi victores aliis quam laurcis coronis, quemadmodum et Romae triumphatores, coronabantur. [note: Plin. l. 15. c. 30.] Oualis proxime triumphalem accedebat, et myrthea erat, quae neque a triumphantibus contemnebatur: Nam ea Papirius Masso in monte Albano de Corsrs triumphans primus vsus est. [note: ibid. c. 19.] Verum, vt clarius patescat, non preciis munerum, sed opinione honorum priscos Romanos illectos fuisse, et nostris pariter temporibus illiciendos esse, exemplum admiratione dignissimum in medium proferendum est. Scipio inter strenuos milites militaria dona aliquando distribuebat, inter quos T. Labienus Scipionem, vt forti equiti aureas armillas tribueret, admonuit, coque negante, se id facturum, ne castrensis honos in co, qui paullo ante seruisset, violaretur, ipse ex praeda Gallica aureas equiti largitus est: nec tacite id Scipio tulit, nam equiti, Habebis. inquit, donum viri diuitis. Quod vbi ille accepit, proiecto ante pedes Labieni auro, vultum demisit; Idem, vt audiuit Scipionem dicentem, Imperator te argenteis armillis donat. alacer gaudio abiit. [note: Val. Max. l. 8. c. 15.] vnde perspicuum est, argentum, quod decuplo vilius est auro, ipsi auro, quod adeo preciosius est, antepositum fuisse: quemadmodum
page 38, image: s038nostris temporibus cuilibet aureo torqui vir honestus cristam plumeam minimi pretii absque dubio anteferret, si ille argumentum esset diuitiarum, haec autem virtutis esset indicium. Perplacet mihi per haec exempla vagari, vt in iis, ad quos haec tractatio pertinet, praemia dandi non minus, quam accipiendi cupiditatem excitem. Interim discutiemus adhaec, quantum Romani, praemia huiusmodi distribuentes, aut accipientes, nummos neglexerint. Hinc enim singularem M. Valerii Poplicolae virtutem praemiis afficere cupientes, permiserunt, vt in locum alterius, ad minuendam populi inuidiam destructae domus, altera exaedisicaretur a populo, cuius fores vestibulares, non, vt aliae, intra, sed extra eiicerentur. [note: Plut. in Poplic.] Neque minus augustum consecutus est honorarium M. Manlius Capitolinus, qui Capitolium seruauerat; cui vniuersi milites selibr as farris, et quartarios vini ad aedes eius contulerunt; rem dictu paruam, caeterum inopia fecerat eam argumentum ingens charitatis, cum se quisque suo victu defraudans, detractum corpori, atque vsibus necessariis [reading uncertain: page damaged] honorem Manlii conferret. [note: Liu. lib. 5.] Sed temporibus nostris, fauore magis, quam virtute ambientes, omnia confundimus: adeo vt ordo ille equitum Sancti Michaelis, qui olim a Regibus Galliae collatus magnae erat existimationis, nullius precii factus fuerit: Proinde Henricus tertius Rex illum renouandum esse, censuit, cum vix inueniretur quisquam, qui inter veteres equites dignaretur conscribi. Praeter hanc fauoris, et meritorum confusionem, accessit etiam haec imperfectio, quod praemia non virtuti, sed fortunae largimur, fortunae, inquam, quia cum praemia apud nos etiam non desint (si Apostolicam sedem exceperis) nobilibus tantum conceduntur, caeteris denegantur, quales sunt equitatus insignia, quas cruces dicimus, ordinum diuersorum, nempe Christi, Sancti Iacobi, de Alcantar, de Calatra, Sancti Iohannis, Sancti Stephani, et alias. Quod si primi institutores id respexissent, vt non nisi iis, qui contra Christianae religionis hostes notabile aliquod, et illustre facinus gessissent, darentur, siue ii nobilitate conspicui, siue obscuris natalibus essent, exemplo Romanorum, qui Rufo Heluio militi gregario (vt diximus) seruati ciuis decus.detulerunt; opinor nequaquam dubitandum esse, quin praeclariora gesta et legeremus, et audiremus. Neque probe intelligo, cur, cum haec verissima sint, nondum inueniatur Princeps aliquis, qui in imperio suo pulcherrimam hanclegem hactenus instituerit. Deo nihilominus gratiae agendae vel maximae, quod sola Vrbs aliqua ex parte hunc morem in praesentia retineat: quandoquidem eminentissima Cardinalitia dignitas (cuius exterius signum aliud nullum est, quam purpureus, aureo vix nummo aestimandus, galerus, qui plurimo saepe auro antepositus, interdum etiam summis principibus denegatus est) ibi in pauperes, et in humiles etiam monachos, modo virtutum radiis splendescant, indistincte confertur. Huiusmodi vestium, togarumque differentias innumeras habebant Romani, quibus reuerendi magis erant magistratus, et quarum nulla modo ratio est. Vnde Senatores, qui cum Othone coenabant, in tumultu militari, incertas
page 39, image: s039latebras petiisse, legimus proiectis insignibus. [note: lib. 17.] quemadmodum verbi gratia, erant ornamenta consularia, [note: ibidem.] triumphalia, [note: l. 12.] praetoria, et alia pleraque, quae citra dubitationem, vt obtin erentur, in animis ciuium mirabiles virtutis amores excitabant. Et quemadmodum illecebra signum quoddam est, quo deuians accipiter ab aucupibus reuocatur, sic antiquitus coronae, et modo equitatuum insignia, quas cruces diximus, itidem illecebrae esse deberent, quibus liberalis princeps suos populos ad egregia virtutis opera inuitaret. Boni agricolae finis est, arboris, quam plantauit, fructum colligere; ipsa virtus ea est arbor, quam studiosus domi plantauit, cuius fructus alius nullus, quam honoris praemium. Id profecto non ambigimus, vberrimum virtutis praemium, fructumque ipsam esse virtutis possessionem; sed quemadmodum anima, dum corpus hoc habitat, cibi materialis indiget, non quidem propter se ipsam, quae cibo aethereo vescitur, sed vt sibi adiunctum corpus rectius sustentetur: sic homo virtute praeditus non propter se ipsum, sed propter patriae, familiae, consanguineorum, amicorum, denique propter ipsius virtutis gloriam, ne scilicet in se ipso eadem virtus debito fulgore, ac pulchritudinis suae ornamento destituta compareat, hoc honoris signum concupiscit. Si cui igitur honores ob virtutum merita debentur, curet princeps, vt liberali manu eum cohonestare, ac remunerari valeat: quam quidem rem etiam pluma aliqua, aut veste diuersicolore, aut pileo, aut huiusmodi reculis minimo dispendio comparatis efficere se posse, intelliget.
Romanos in interpretandis auspiciis ritus, moresque suae religionis accurate obseruauisse. DISCVRSVS III.
CVm Germanicus exercitum contra Germanos apud Visurgim, vnde victoriam retulit, adduxisset, pulcherrimum augurium octo aquilae petere syluas, et intrare visae fuerunt. vnde ad milites exclamauit ille, Irent, sequerentur Romanas aues, propria legionum numina. sed praeter illud augurium, milites, ipseque Caesar aliud obseruauerant, quod scilicet vnus hostium latinae linguae sciens, acto ad vallum equo, voce magna, coniuges, et agros, et larga stipendia, si quis transfugisset. pollicitus fuerat: Quod inter pretabantur, sumpturum militem Romanum Germanorum agros, tracturum coniuges. et accepto omine, hostium matrimonia, ac pecunias praedae destinabant. Accesserat, quod eadem nox Germanico laetam quietem tulerat, videratquese operatum, et sanguine sacro resper sa praetextâ pulchriorem aliam manibus auiae Augustae accepisse. [note: lib. pr.] Ex quibus cognoscimus, non tantum apud prifcos Romanos, sed etiam aetate Tiberii eandem persuasionem de auguriis, auspiciis, et similibus coelestibus nuntiis in militaribus animis viguisse. Nihilominus dissertationum auctor quidam
page 40, image: s040conatus est probare, Romanos auspicia interpretatos fuisse, perinde vt necessitas ferebat, eaque rebus agendis pro prudentia accommodauisse. [note: l. 1. dis. 14.] Sed non abs re fuerit, quo pacto assertionem hanc probet, dispicere: primumque, quod affert exemplum, illud est Papirii Cursoris, qui praelium cum Samnitibus commissurus, pullarium prius in auspicium misit, cumque pulli non pascerentur, pullarius auspicium mentiri ausus, tripudium solistimum eonsuli nuntiauit. Erat autem solistimum tripudium, cum cibus, quia ipsum pulli nimis auide caperent, in terram cadens, pullorum accursationem quasi tripudium efficiebat. Laetus Consul Papirius, auspicium egregium esse, signum pugnae proponit, et exire milites in aciem iubet: quibus dum intentus Imperator esset, altercatio inter pullarios orta de auspicio eius diei, auditaque ab equitibus Romanis: Qui rem haud spernendam rati, Sp. Papirio fratris fisio Consulis, ambigi de auspicio, nuntiauerunt, qui cuncta ad patruum detulit: cui ille, Tu quidem macte virtute, diligentiaque esto: qui auspicio adest, si quid falsi nuntiat, in semetipsum religionem recipit, mihi quidem tripudium nuntiatum Populo Rom. exercituique egregium auspicium est. Centurionibus deinde imperauit, vt pullarios inter prima signa constituerent. Priusquam concurreretur, emisso temere pilo, ictus pullarius ante signa cecidit, quod vbi Consuli nuntiatum est, Dii sunt in praelio. inquit, habet poenam noxium caput. Ante Consulem haec dicentem coruus voce clara occinuit, quo laetus augurio Consul, affirmans, nunquam humanis rebus magis praesentes affuisse Deos, signa canere, et clamorem tolli iussit, praeliumque commissum est atrox, et felix. [note: Liu. l. 10.] Hoc in facto nihil cgo artificiosae inflexionis recognosco, quae quidem tunc adfuisset; si non ignorans ab initio, pullos non pastos fuisse, dixisset, id euenisse, quia non esurirent, vel nimium comedissent, vel commodius pascerentur, interimque ad suam mentem inflexo auspicio, omnino pugnare decreuisset. Verum, quo melius haec percipiantur, sciendum est, antiquitus totam rerum sa crarum curam sacerdotibus relictam fuisse, adeo vt ex iis, quae ipsi nuntiabant, res agendas gubernarent: quod si fraus aliqua intercederet, culpam in autores recidere, putabant, sufficere ipsis, si bona fide auditas res peragerent. Cuius rei apud Polibium pulcherrimum suppeditant exemplum Feciales. [note: lib. 3.] Quod in praesentia nequaquam reticendum videtur. Cum enim pactum inter Romanos, populumque aliquem percutiebatur, Fecialis manu lapidem tenens, haec verba proferebat. Si recte, ac sine dolo malo hoc foedus, atque hoc iusiur andum facio; dii mihi cuncta felicia praestent: sin aliter aut ago, aut cogito, caeteris omnibus saluis, in propris patriis, in propriis legibus, in propriis laribus, in propriis templis, in propriis sepulcris solus ego peream, vt hic lapis e manibus meis decidet: nec plura locutus, manu lapidem deiiciebat. Hoc pacto caeteros, qui res sacras administrabant, egisse puto; quod ex iis Consulis ipsius verbis elicitur. Qui auspicio adest, si quid falsi nuntiat, in semet ipsum religionem recipit:.iis vero suffecisse, si bona fide, quae audissent, crederent, perficerentque, indicant illa, Mihi quidem tripudium nuntiatum Populo Rom. exercituique egregium auspicium est. Ergo ex iis, quae considerauimus, non elicitur, quod autor ille eliciendum
page 41, image: s041esse, putat, neque ea aetate, quae ab V. C.annos 460. continebat, doctrina vlla, quae Dcos, et auspicia contemneret, irrepserat; vnde Liuius de nepote illo Consulis subnectit, Iuuenis ante doctrinam Deos spernentem natus. Ergo (mihi obiicictur) fuit aliquando, cum Romae auspicia, et religionum sacra ad res agendas accommodabantur. Respondeo, nunquam scelestos defuisse; atque vtinam modo, cum Christiani sumus, iis careremus, res nostrae felicius succederent, sed haec impietas serius in Vrbem recepta fuit. Est nihilominus obseruandum, nun quam ad tantam hominem deuenisse impudentiam, vt quod singuli facere audent, vt legum limites transiliant, idem ab omnibus consensu publico, etiam corruptissimis temporibus perpetretur. Eorundem Romanorum exemplum afferam. Ptolomaeus Auletes Aegypti Rex Romam venerat, Senatum rogans, vt socium se regno expulsum armis restitueret; Romani, vt mos erat, maxime quia quaedam per illos dies prodigia euenerant, libros Sibyllinos consuluerunt, in quibus repertum est, Si Rex Aegypti alicuius indigens aduenerit, amicitiam ei non esse denegandam, nullis autem copiis eum adinuandum: sin secus factum fuerit, labores et pericula non defore. Rex largitionibus omnes fere Senatores corruperat, neque deerant plerique, qui propter munera, quae ab ipso ingentia sperabantur, Ptolomaeum in regnum cum exercitu reducere cupiebant, sed religione vetante, id in Senatu obtineri non potuit, quanquam postea Gabinius fauore Pompeii regem reduxit. id autem contigit circiter annum 699. cum Vrbs vitiis vndique scateret, et regiis largitionibus corruptissima esset: et nihilominus consensu publico nunquam aduersum religionem itum est, imo Gabinius condemnatus fuit. [note: Dion l. 39.] Paullatim deinde haec scelera in remp. inuecta sunt, quemadmodum etiam nostris temporibus vigent, sed ea fuerunt, eruntque semper detestabilia. Quanto magis eadem Christianis principibus exosa esse decet. Ex quibus videtur dicendum, quod olim Euripidi Plato, Ignoscendum sibi, quod tyrannidis laudatorem poetam e sua rep. abegerit.
Plurimum interesse, quo armorum genere vtamur in bello. DISCVRSVS IV.
CVm C. Furius Cresinus veneficii fuisset aliquando accusatus ideo, quia ex paruo agello vberiores, quam ex amplissimis agris vicini, fruges colligebat; coram iudicibus instrumenta ruralia produxit, quae affabre laborata, grauissima, tritaque, neque rubiginosa erant, asserens, non alia sibi veneficia, non excantationes esse, quam arma illa, et labores, quos ipse cum suo famulitio dies noctesque in colendo agro impendebat. Haud pridem paruum quoddam ex Germania allatum instrumentum vidimus, quo breui horae spatio ex fenestra clathrae ferreae euellebantur; quod aliquis hominum fortissimorum numerus longiori tempore non praestitisset; adeo multum est, media ad finem ducentia bene eligere: nam si quis singulorum, quotquot in mundo sunt, hominum diuersarum nationum vires consideret, exiguam quidem inter ipsos differentiam dignoscet, cum omnes vnius
page 42, image: s042formae, eorundem humorum, earundem qualitatum participes sint, in hoc autem vno inuicem discrepant, quoniam aut arte, aut benigno coeli influxu quidam prae aliis prudentiam et ingenium consecuti sunt, quo sese caeteris adeo praeponunt, vt ii si reliquis comparentur, veluti coelo delapsi Dii videantur. Proinde auorum nostrorum memoria trecenti Hispani exercitum sex et octo millium Indorum in fugam coniiciebant, et profligabant; adeo vt cae gentes Hispanos, tanquam numina quaedam expauescerent: quemadmodum et Caesar de Romanis Gallos idem censuisse refert: nam eum admiranda ab ipsis fieri cernerent, ad hunc modum loquebantur, Non se existimare, Romanos sine ope Deorum bellum gerere. [note: libr. 2. de bel. Gall.] Hinc vnusquisque sibi persuadeat, Romanos Hispanis, Gallis, aliisque gentibus non viribus, sed ingenio, bellandique modis, et artibus superiores extitisse. Inter quas artes praecipua erat scientia, qua partim hostes facilius offenduntur, partim corum vires et damna cautius repelluntur. Quoniam autem ad inferendum hosti damnum multum refert, cuiusmodi sit armorum vsus, longe maior in hoc quam caeterarum nationum, Romanorum fuit industria, sicut in iis bellis praesertim, quae Tiberius contra Germanos gessit, videre est; nam licet Germani satis auderent, neque fortitudine desererentur, tamen ob hoc solum, generepugnae et armorum super abantur. [note: Tac. lib. 2.] Vbiapparet, longas barbarorum hastas propter locorum angustias minus iis vtiles fuisse, et Romanos scutis gladiisque armatos expeditiores extitisse: et quamquam locus hic minus integre probat, hoc vel illud armorum genus anteferendum esse, quia situs in culpa est; tamen a me citatur, vt assertionis meae fundamentum iaciam, pateatque, armorum differentia quanti momenti sit in praelio: posteaquam hoc solo testatur autor, Germanos superatos fuisse, neque id obscurius paullo ante innuit, cum scripsitex ore Germanici, Non campos modo militi Rom. bonos, sed si ratio adsit, inter truncos arborum, et enata humo virgulta, perinde haberi, quam pila, et gladios, et haerentia corpori tegmina: densarent ictus, ora mucronibus quaererent: non loricam Germano, non galeam: ne scuta quidem ferro, neruove firmata, sed viminum textus, vel tenues vel fucatas colore tabulas: primam vtcunque aciem hastatam; caeteris praeusta, aut breuia tela. [note: lib 2.] Neque mirum est, eadem de causa idem accidisse Britannis, apud quos nulla loricarum galearumve tegmina. [note: lib. 12.] Et alibi de gladiis eorum loquens, obtusis, eos vituperat, longeque acutis Remanorum gladiis inferiores esse ostendit. [note: In Agrie.] Qui Romani, inquit Vegetius, irridebant eos, quicunque caesim feriebant, vtpote vulneribus minime lethiferis afficientes, cum qui punctim feriunt, si paullo penetrauerint, occidant. Id excellentius adhuc in bello Sarmatico comprobatur, vbi armis Romanorum atque Sarmatarum comparatis, cognoscitur, Sarmatarum arma propter nimiam grauitatem iis perniciosa, nedum inutilia fuisse, at Romanus miles facili lorica et missili pilo, aut lanceis assultans, vbi res posceret, leui gladio inermem Sarmatam (neque enim defendi scuto mos est) cominus fodiebat. [note: lib. 17.] Sed quae innuit Tacitus, relata prius fuerunt a Liuio, vbi dixit, genus armorum, pugnaeque hosti aptius erat. [note: lib. 32.] Quamquam locus ille ratione situs contra Romanos est. Verum
page 43, image: s043gnarus autor ille, quantum referat armorum aptitudo, cum inquirit, quomodo Alexander magnus, si ad occidentem arma conuertisset, cum Romanis congressus, sese gessisset, considerat, Romanos omnino victuros fuisse, etiam propter opportunitatem armorum, quia Rom. clypeo melius, quam Macedonico corpora tegebantur, et pilum, quia proiiciebatur, commodius quam farissa feriebat. [note: lib. 9.] Haec pila duplicis generis fuisse, refert Vegetius, alterum erat pedum quinque, et semissis, et ferrum triangulari sigura nouem vnciarum, quod eius temporibus spiculum vocabatur, alterum minus pedum trium et semissis, ferro item triangulari quin que vnciarum, eius temporibus verutum nuncupatum. [note: lib. 2. c. 15.] Etalibi inquit, ferrum ita fuisse accommodatum, vt scuto infixum non extraheretur. [note: lib. 1. c. 20.] Quod Caesar confirmat, inquiens, Gallis magno ad pugnam fuisse impedimento, quod pluribus eorum scutis vno ictu pilorum transfixis et colligatis, cum ferrum se inflexisset, neque euellere, neque, sinistra impedita, satis commode pugnare poterant, vt multi diu iactato brachio, praeoptarent scutum manu emittere, et nudo corpore pugnare. [note: lib 1. de bel. Gall.] At si Liuius attendatur, huiusmodi pilorum temperatura non eadem fuit superioribus seculis, nam in bello contra Samnites, itemque contra Gallos, in quo Consul P. Decius interfectus est, iusserunt legati, vt pila humi iacentia in hostes iacerentur: quod factum est anno ab V. C. 458. [note: Liu. 10.] Sed certa res est, centum fere post annis, viuente Scipione, pila sic temperata in vsu fuisse, cum eadem Polybius recenseat, quae Caesar: nam pilitelum, quo Velites vtebantur, narrat, lignum habuisse longirudine plerunque bicubitali spiculum, vnius spithamae: hastati vero telum gerebant vtrinque hamatum eadem, qua lignum, longit udine; cuius nexus, structuraque, tam firmiter muniebant ad medium vsque lignum inserentes, crebrisque fibulis, clauisque transfigentes; vt non prius nexus vtendo, quam ferro tracto relaxaretur. Neque tutum est affirmare, Romanos vsu pilorum caruisse, cum Liuius narrat anno ab V. C. 414. Romanor. phalanges prius similes Macedonicis, postea manipularem eorundem aciem fuisse. [note: Liu. l. 8.] Quo in loco etsi nullam de pilis et hastis mentionem facit, tamen verisimile est, cum phalangibus non pila, sed hastas coniunctas fuisse, hoc est, arma tantum, quae proiectitia non essent. Sed apud Romanos hastas in vsu fuisse, non propter equites tantum, et auxiliares milites, sed etiam propter triarios, apparet ibidem apud eundem Liuium, cum refert, triarios consurrexisse, et receptis in interualla ordinum antepilanis, principia Latinorum.perturbauisse, hastis ora fodientes. Quod modo dixi, auxiliarios hastis vsos fuisse, non est dubitandum, etiam ad Imperatorum vsque tempora: quandoquidem de Britannis Tacitus haec ver ba subdit: Si auxiliaribus resisterent, gladiis ac pilis legionariorum, si hucverterent, spatis et hastis auxiliariorum sternebantur. Si quis sumpto ex armis Romanorum argumento sic arguat: Romani pilis orbem terrarum debellauerunt, ergo nos etiam Christiani bombardis, quae pilis meliores sunt, mundum vincere poterimus: praeter sophismata caetera, in hunc ille errorem incidet, quia proiecto pilo necesse erat ad singulare certamen descendere, vbi mars atrocissimus. [note: Liu l. 2.] In bombardis autem bellicisque tormentis haec vix, ac ne vix quidem toto die necessitas ingruit.
page 44, image: s044Hinc asserere possumus, longe clariora fuisse, quae Romani spatis, quam quae pilis gesserunt; cum saepius legatur, a Romanis siue ob iram, siue ob festinationem pila proiecta, et ad gladios ventitatum fuisse, vnde maior occisorum copia. Sic Virginius consul faciendum putauit; nam exercitus eius, fixis in terram pilis, gladios arripuit. [note: ibidem.] Et in pugna cum Etruscis, temere abiectis pilis, idem factitatum est. [note: ibidem.] Et praelio cum Samnitibus commisso, in quo Consul fuit P. Philo, inquit Liuius, Romanos, ne mora in concursu pilis emittendis, stringendisque inde gladiis esset, pila, velut dato ad illud signo, abiecisse, strictisque gladiis cursu in hostem latos fuisse. [note: lib. 9.] Idem similiter factum fuit contra Etruscos in consulatu Fabii Rutiliani. [note: ibidem.] Et paullo postin lacu Vadimonis, neutra ex parte pila proiecta, sed gladiis certatum fuisse narrat. De his igitur gladiis loquens, addit, quo tempore Romana resp. cum Philippo Persei patre bellum gessit, nihil aeque Macedonum animos perterruisse, quam vulnerum latitudinem, quae Romani ipsorum cadaueribus infligebant, nam Hispanico gladio admodum breui vtentes, corporibus brachia, capita truncis diuidebant, et plerosque intestinis extractis aspicientes Macedones, nunquam similem terrorem animis conceperant, cogitantes, aduersus quae tela, quosque viros pugnandum esset. [note: lib. 31.] Contra de Thracum romphaeis memorat, in syluis propter transuersos ramos maximum ipsos ex earum longitudine impedimentum accepisse. [note: ibidem.] Tanta demum est vtilitas, quae ex armorum opportunitaterecipitur, vt in praelio nauali, quod inter Romanos et Polixenidam confectum fuit, nulla maior fuerit ratio, cur Romani victoriam consequerentur, nisi quia iaculis igniferis vsi, hostem anteuerterunt. Neque Augustus Antonii classem apud Actium opportunioribus armis, quam igne iacto, superauit. [note: Dion l. 50. in fine.] Quod vero non militum numerus, sed genus armorum victoriam pariat, ex eius colloquii, quod Tiridates a Corbulone poposcit, conditionibus deprehenditur: nam mille equitum praesidium Tiridates affore sibi dicebat: quantum Corbuloni cuiusque generis militum assisteret, non statuere; dummodo potitis loricis et galeis, in faciem pacis veniretur. Cuicunque mortalium, subdit autor, nedum veteri, et prouido duci, barbarae astutiae patuissent: Ideo arctum inde numerum finiri, et hinc maiorem afferri, vt dolus patraretur: nam equiti sagittarum vsu exercito si detecta corpora obijcerentur, nihil profuturam multitudinem. [note: lib. 13.] Ex quibus, quae diximus, ad postremum asserendum est, tutelaria arma adco comparanda esse, vt defendant quidem, sed non ita aggrauent, vt ea geslantes inutiles reddantur; cumque duo debeat miles noxia arma habere, alterum, quod cominus, alterum, quod eminus feriat, Romanos vtilissima ambo illa habuisse, pilum scilicet, et gladium. Verum quoniam et Tacitus et Liuius eodem tempore mentionem de genere pugnae iniicientes, illud non semel repetunt, genus armorum et pugnae. ipsique de armis tantum locuti videntur, non fucrit inutile, si de modo pugnandi nonnihil adhaec inquisiuerimus.
page 45, image: s045
Quo genere pugnae praelia expediantur, multum referre. DISCVRSVS V.
DIuersum armorum genus cum diuerso dimicandi genere adeo implicatur, vt nisi inuicem dissertatione peculiari distinguantur, quaedam inter ea genera confusio suboriri videatur. Nam Tacitus, vbi non minorem fuisse Germanorum, quam Romanorum audaciam, sed genere pugnae, et armorum illos victos fuisse, recensuit, in locorum angustiis longarum hastarum ineptiam, et impedimenta considerat: cum contra, Romani pectoribus innixis scutis, gladiisque procera illa Germanorum membra agiles caederent, hostiumque strage viam sibi aperirent. [note: Tac. lib. 1.] Modo, hastas, scuta, genus pugnandi omittentes, expeditam Romanorum in pugnando agilitatem, ac promptitudinem, Germanorum vero stabilitatem perpendemus. Vtque dicenda facilius intelligantur, ad illam Liuii de Alexandro disputationem redeundum est, qua, vbi de armorum differentiis locutus, pergit de genere pugnae; Statarius vterque miles, ordines seruans, sed illa phalanx immobilis, et vnius generis, Romana acies distinctior, ex plurib. partibus constans, facilis partienti, quacunque opus esset, facilis iungenti. [note: Liu. l. 9.] Hoc loci non inficiatur Liuius, et Romanos, et Macedones stabiles in pugna fuisse, vnde illos statarios appellat. Neque obstet, quod Tacitus Romanae agilitatis meminerit, nam agilitas statariae pugnae nulli est impedimento: ait quidem, Macedonicam phalangem immobilem fuisse, hoc est, Romanis stabiliorem, et vnius generis. quodque ego interpretor, nulla arma praeter hastas habentem, sed Romanam aciem fuisse distinctiorem, et ex pluribus constantem. hoc est, cohortibus diuisis, et diuersitate armorum instructam, et pari facilitate diuidebatur coniuncta, diuisa coniungebatur. Illustrabo locum Caesaris testimonio, quo exercitus coarctandi, dilatandique vtilitas elucescit: nam in illo cum Neruiis commisso periculosissimo praelio, nullo meliore, ne ab eis profligaretur, remedio vsus est, quam, cum videret in clinantes milites, quia nimis arctati gladios expeditos non habebant, iussit, vt dilatarentur, quo agilius dimicarent. Hoc pacto impetu hostium represso, postmodum Caesar animaduertit, legionem septimam ab hostibus valde turbari, vnde tribunos militum admonuit, operam darent, vt legiones paullatim coniungerentur, coniunctaeque hostem vehementius aggrederentur: quae res militibus animos addidit, neque permisit hosti, vt Romanorum posset exercitum circumuenire. [note: l. 3.] Hinc perspicue apparet, disciplinae gnaris militibus promptum fuisse, sese partiri, ac latitudinem occupare, itemque coniungi, et coarctari: quibus artibus illudebantur hostium conatus, et illusi vincebantur. De phalange autem Liuius diuerse opinari videtur; nam in situ aliquatenus angusto inutilem reddi innuit iis verbis, Phalanx, quam inutilem vel mediocris iniquitas loci
page 46, image: s046efficeret. [note: lib. 34.] Contra, vbi fitu adiuuabatur, impenetrabilem esse, demonstrat; nam arctis militibus, et densissimarum hastarum cuspidibus aduersus hostes conuersis, pila nihil nocebant, quia quasi in testudinem quandam ob scutorum densitatem cadebant, neque Romani gladiis poterant sese appropin quare; quibus tamen gladiis si forte hastam aliquam truncauissent, hastile fragmento suo simul cum integris hastis vallum Macedonum non minus explebat: quo in loco Liuius phalangem cuneum Macedonicum.appellat. [note: lib. 12.] vtque ex toto illo bello, quod cum Perseo gestum est, colligitur, Romani ex frequentib. [abbr.: frequentibus] pugnis, quo potissimum dimicandi genere contra Macedones vti deberent, in ipso pugnandi actu didicerunt, quemadmodum ex iisdem Liuii verbis in vltimo contra Perseum praelio factum fuisse, cognoscitur. In medio secunda legio immissa dissipauit phalangem, neque villa euidentior causa victoriae fuit, quam quod multa passim praelia erant, quae fluctuantem turbarunt primo, deinde disiecerunt phalangem, cuius confertae, et intentis horrendae hastis, intoler abiles vires sunt: si carptim aggrediendo circumagere immobilem longitudine, et grauitate hastam cogas, confusa strue implicantur: si vero ab latere, aut ab tergo aliquid tumultus increpuit, ruinae modo turbantur: sicut tum aduersus cateruatim incurrentes Romanos, et interrupta multifariam acie obuiam ire cogebantur, et Romani, quacunque data interualla essent, insinuabant ordines suos: qui si vniuersa acie in frontem aduersus instructam phalangem concurrissent, quod Pelignis principio pugnae incautae congressis aduersus cetratos euenit, induissent se hastis, nec confertam aciem sustinuissent. [note: lib. 34.] Posset aliquis obiicere, me de modo instruendorum militum, et de ipso pugnandi genere confuse tractare: at secus sentiet fortasse, quisquis ea, quae in medium affero, diligenter perpenderit; Nam Liuius ipse, de cuneis Celtiberorum loquens, inquit haec: quo tantum valent genere pugnae. [note: lib. 40.] vt quacunque impetum faciant, sustineri non possint: nam quamuis simul cum ordine militari ipsa dimicatio connectatur, ipsa tamen dimicatio non est ordo. Volens itaque Caesar pulcherrimo exemplo, qualis Romanorum militum fuerit agilitas, ostendere, narrat, in quodam praelio contra Germanos, cum hostes phalangis in morem arcti, scutis sese occulerent, a Romanis e superiore loco illos pilis vulneratos fuisse. [note: l. 2. de bell. Gall.] Et nihilominus contra Caesarem ipsum talibus aliquando barbari vsi sunt artibus, modisque pugnandi, vt maximo labore ab iis sese potuerit defendere; Cuius rei aliquod exemplum eo libentius afferam, quia a res nostras non minimum spectat. Clarissimum autem Essedarii specimen suppeditant: Erant hi milites ex essedis pugnantes, qui vndequaque discurrentes tela coniiciebant, atque ipso terrore equorum, strepituque rotarum ordines Romanorum plerunque turbabant; cumque se inter equitum turmas insinuare poterant, tunc ex essedis desilientes pedib. [abbr.: pedibus] praeliabantur. Interim vero aurigae paullum e praelio secedebant, atque ita se collocabant, vt si illi a multitudine hostium premerentur, expeditum ad hos receptum haberent: atque ita mobilitatem equitum, peditumque stabilitatem, in praeliis praestabant, tantumque vsu quotidiano efficiebant, vt in decliui, ac praecipiti loco incitatos equos sustinere, et breui moderari, ac flectere, et per temonem percurrere, et in iugo
page 47, image: s047insistere, et inde se in currus citissime recipere consueuerint. [note: lib. de bel. Gall.] In similem difficultatem, cum traiecisset in Britanniam, se incidisse, scribinnam Romanos propter armorum grauitatem, quod neque insequi cedentes possent, neque ab signis discedere auderent, minus aptos esse, intellexit ad illius generis hostem, equitesque suos magno cum periculo dimicare, propterca quod barbari consulto plerunque cederent, et cum paullulum ab legionibus Romanos remouissent, ex essedis desilirent, et pedibus dispari praelio contenderent: accedebat huc, vt nunquam conferti, sed rari, magnisque interuallis praeliarentur, atque alios alii deinceps exciperent, integrique, et recentes defatigatis succederent. [note: lib. 5.] Cum Numidis haud dissimili in Africa praelio Caesari valde cauendum fuit; nam Numidae leuis armaturae cum equitibus procurrentes, inter legionarios pedites iacula coniiciebant, nouoque genere pugnae Caesarianos mirisice vexabant; cum vero Caesar animaduertisset, ordines suorum iis concursib. [abbr.: concursibus] renouatis turbari, edixit per ordines exercitus, ne quis miles a signis quatuor pedes longius procederet. [note: de bello Afris.] Contra eosdem procurrentes oportuit, Caesarem milites in ordinem, et intra cancellos locare, sicque ex pristina bellandi consuetudine excedere: nam delusis barbarorum artib. [abbr.: artibus] Romani, tan quam fortiores, facile vincebant: quibus tamen artibus aliquando defatigati quatuor horarum spacio vix passus centum pedibus conficere poterant: quo spacio neque ipse, neque exercitus a quarta vigilia ad decimam vsque diei vllum cibum ceperat, fuitque coactus equites suos, quisitim amplius ferre non poterant, remouere, vtque legiones inuicem subsequerentur, mandare, eumque in modum Numidarum impressionem vsque ad noctem perferre; quib. [abbr.: quibus] difficultatibus circundatus Caesar, milites suos, quasi lanista quidam, non imperator, tanquam tyrones gladiatores, non veteranos, et victores condocefecit, quo pedes se reciperent ab hoste, et quemadmodum obuersi aduersariis, et in quantulo spacio resisterent, modo procurrerent, modo recederent, comminarenturque impetu, ac prope quo loco, et quemadmodum tela mitterent, praecepit. Adnotandum autem est, bellatorem illum inuirum, tot casibus, tot victoriis illustrem, factum eo tempore tardior em, et consideratiorem. suam solitam vaelocitatem repressisse, suosque veteres mores dereliquisse. [note: ibidem.]
Ex quibus facile coniicitur, non posse quemquam omnib. [abbr.: omnibus] numeris absolutum ducem vocari, nisi in diuersis ei regionib. [abbr.: regionibus] et contra diuersas nationes, et differentib. [abbr.: differentibus] bellandi modis suam ipsius virtutem exercere, atque experiri contigerit. Acciderat insuper eidem nouum, et inusitatum dimicandi genus cum elephantis, quos Scipio in exercitu habebat viginti, et centum. [note: ibidem.] Cui difficultati Caesar occurrit, remediumque inuenerat. Etenim elephantos in Italiam transportari iusserat, quo milites speciem, et virtutem bestiae cognoscerent, et cuiparti corporis eius telum facile adigi posset, ornatusque, ac loricatus elephantus cum esset, quae pars eius corporis nuda sine tegmine relinqueretur, vt eo tela coniicerentur, praeterea vt iumenta bestiarum odorem, stridorem, speciem consuetudine captarum non reformidarent. Quibus ex rebus largiter er at consecutus: nam et milites bestias manibus pertractabant, earumque tarditatem
page 48, image: s048cognoscebant, equitesque in eos pila praepilata coniiciebant, atque in consuetudinem equos patientia bestiarum adduxerat. [note: Ibidem.] Cepit etiam consilium, quo multitudini peditum, equitumque Scipionis, a quibus perpetuo infestabatur, resisteret, vt trecentos ex singulis legionibus milites expeditos esse, iuberet, quod milites sub onere, ac sub sarcinis defatigatos pugnare non posse, existimaret. Verum, quoniam elephanti non solum in hostes, sed etiam in suos saepe ruunt, saeuiuntque, ab Asdrubale remedium inuentum fuit, vt sabrili scalpro cum malleo occiderentur posito inter aures ipsa in compage, qua iungitur capiti ceruix, eaque celerrima via mortis est in tantae molis bellua. [note: Liu. l. 27.] Vbi noua sunt genera dimicandi, atque offendendi, ibi nona oportet esse munimina, atque tutelas. Hinc Q. Metellus in Sicilia cum Asdrubale bellum gerens, cum ipse Asdrubal centum triginta elephantos haberet; ad simile remedium confugit, vt profundis ante vallum foueis cauatis, iuberet hastatis militibus, vt iaculis elephantos vexarent, eo ordine, vt cum ipsos incitatos viderent, tanquam terrore perciti ad castra velociter concurrerent: quo stratagemate, altera elephantorum parte in foueam cadente, altera contra suos ruente, victoriam Romani consecuti sunt. [note: Frontin. l. 2. 6.5.] Quemadmodum igitur si decem strenui viri contra totidem item strenuos armis paribus certarent, iure merito, in quam partem inclinatura sit victoria, dubitaretur; sed contra, facile a quo victoria staret, praesumeretur, si, caeteris paribus, altera pars armis melioribus vteretur; non aliter in bello armis bene instructus exercitus facilius hostem superabit. Nam etiam in singulari certamine (inquit Liuius) duo quidam iuuenes Hispani sanguine coniuncti cum certarent, maior vsu armorum, et astu facile stolidas vires minoris superauit. [note: lib. 28.] Et contra admirabiles Archimedis machinas, et instrumenta inuictam Romanorum potentiam nihil valuisse, compertum est. [note: lib. 24.] Ex quibus exemplis elicimus, non solum maximam esse differentiam, quomodo praelia committantur, cum id obseruantes Romani orbis terrarum dominationem occupauerint, imitantes in hoc genere, quicquid boni caeterae nationes inuenissent, aut perfecissent; sed etiam statuere possumus, cum Turcae nobis numero, et militari disciplina praecellant, necesse esse, vt ambas illas ipsorum praerogatiuas armis, et genere pugnandi exaequemus, et addentes animi fortitudinem, Zelum religionis, veraeque gloriae stimulum, ipsos superare nitamur.
De Consilio quodam ad Turcas in officio continendos. DISCVRSVS VI.
GLoriatur Tiberius, ad Germanicum scribens, se, nouies a diuo Augusto in Germaniam missum, plura consilio, quam vi perfecisse. Neque abs re; nimirum sciebat, ea imperia, quae incruentis bellis obtinentur, cumulatiora laudibus esse. Neque vero hanc, vbi reip. regimen assumpsit, opinionem deposuit; etenim quia Romani magnitudinis suae nullos tunc, exceptis Parthis, aemulos, et competitores
page 49, image: s049habebant, ibi Callidius, quam erga alios populos, omnibus artibus grassandum, et omnem ad ipsos alliciendos industriam adhibendam esse, censuit: Proinde quia pen es Augustum, quoad vixerat, aliqui e sanguine Arsacidarum nun quam defuerant, ipse quoque libenter illos quasi obsides habebat, quo res Parthicas pro opportunitate turbaret, suetus illud dicere; consiliis, et astu externas res moliri, arma procul habere. Verum haud inutile erit, considerare, cur regius Parthorum sanguis Romae detineretur; sic enim principum artes, et dominationis arcana facilius retegemus. Sciendum autem est, cum Augustus Phraatem Parthorum regem amicum sibi conciliauisset; regem aliquot ex filiis suis Romam educandos misisse. Quae res Populo Rom. perspeciem honesta, diuersa tamen vtrinque consilia fouebat: rex enim non id reuera agebat, quod Romanos vereretur, sed potius quia subditis suis non fidebat. Nam filiis Romae degentibus, subditi si forte asperius tractarentur, confugio illo priuabantur: quod si subditi nihilominus res nouas tentarent, a filiis, praesertim Romanorum auxilio munitis, sibi ipsis timendum erat. Rursum Augustus non vano animi sensu, quasi pignora Arsacidarum educaret, sed reconditiore consilio horum amicitiam colebat, vt scilicet regiorum adolescentum ope, prout occasio sese obtulisset, ad securitatem imperii propagandam vteretur. Desunt reliqua, et hanc lacunam habent etiam editiones Italicae: prudenter, ne forte hostis fiat arcanorum conscius.
Ius gratiae non dandum, neque cuiusquam noxas meritis compensandas esse. DISCVRSVS VII.
FAcere non possum, quin admirer, Tiberium, principem omnium seuerissimum, tantum Vrgulaniae concessisse gratiae, atque potentiae, vt testis in causa quadam, quae apud Senatum tractabatur, venire dedignaretur, fueritque missus praetor, qui domi interrogaret: cum virgines vestales in foro, et iudicio audiri, quoties testimonium dicerent, vetus mos fuerit. [note: Tac. l. 2.] Et reuera nihil deterius, perniciosiusque resp. aut princeps vnquam facit, quam cum iustitiam, et gratiam simul confundit, et merita cum noxiis compensat. Quem errorem, maximumque in Rep. regenda peccatum Romani, antequam corruptis moribus essent, diligentissime cauerunt. Hinc etiamsi alter Horatiorum, Curiatios vincens, reip. salutem in tuto collocauisset; nihilominus cum in reditu ab illo certamine, sororem, quae virum suum ex Curiatiis alterum lugebat magis, quam victoriam fratris, reique publicae vtilitatem gratulabatur, interfecisset, morte damnatus est: Quamquam autem absolutus deinde fuit, hoc magis ideo factum est, quia, cum ad populum prouocasset, populus aequitatem hanc vtilitati publicae postposuit, quam quia iure causae absolui mereretur. Itaque necesse fuit, vt manifestam sororis caedem piaculis quibusdam lueret, nempe capite adoperto vt sub transmisso per viam tigillo, velut sub iugo, transiret.
page 50, image: s050quod sororium tigillum ad Liuii vsque tempora vocatum fuit. [note: lib. pr.] Neque minus Manlii virtus cluccbat, cum ab impetu Gallorum Capitolium seruauisset, ac proinde Imperii Romani salus virtuti eius deberetur: quae tamen nihil obstitit, quin propter delictum, quod statim subiungam, de saxo Tarpeio deiectus fuerit. [note: lib. 6.] de quo prudenter autor quidam disserit. Verum Liuius, natus autorad maiestatem rerum Romanarum stylo adaequandam, si alicubi hanc sententiam exerendam putauit, eandem quidem ibi sapientissime exeruit; vbi de controuersia, quae inter Carthaginenses, et Massinissam vertebat, sermonem instituit; cuius historia talis. Cum Romani Carthaginensibus pacem concessissent; arque inter caetera, ne extra sines efferrentarma, neque sociis Popuii Rom. molestiam vllam facesserent, vetuissent, Massinissa autem; vt socius Populi Roman. Carthaginensibus amplius quam septuaginta oppida, castellaque ademisset, miserunt ii Romam legatos, orantes, vt trium harum rerum vnam ab se impetrari sinerent: vel ex aequo apud socium populum, quid cuiusque esset, disceptarent: vel permitterent Carthaginensibus, vt aduersus iniusta arma pio, iustoque se tutarentur bello: vel ad ex tremum, si gratia plusquam veritas apud eos valeret, semel statuerent, quid donatum ex alieno Massinissae vellent: modestius certe datures eos, et scitur os, quid dedissent; ipsum nullum, praeterquam suae libidinis arbitrio, sinem facturum. Romani, cum Romae Gulussa Massiniffae filius adesset, iusserunt extemplo, nuntiaret patri, vt de iis, de quibus Carthaginenses querantur, legatos quam primum ad Senatum mittat: si aliquid possent, Massinissae honoris causa, et secisse, et facturos esse: ius gratiae non dare. [note: lib. 42.] Iisdem rationibus ductus Seruilius Seruium Galbam reprehendit, quod P. Aemilium accusans, rogationem, quae de triumpho cius lata fuerat, antiquare conaretur: nam inxta antiquam Romanorum disciplinam gloriae fructus denegandus non erat ei, qui meruisset: quod si in aliqua re ipse peccauisset, vnicuique liberum esse eundem accusare, concluditque, L. Paulum rei bene gestae praemium acquisiuisse non minus, quam ignominia notatus fuisset, si quid antiquo, recentique decoresuo indignum patrauisset. [note: lib. 45.] Egregium quidem, atque vtilissimum instituendi principum filios genus est, vt equo haerere, hastis certare, et militaria ludicra omnis generis exercere, non ignorent: at multo praestantius est, illos iustitiam, et artem populorum regendorum, cui bellica disciplina subditur, doceri: haec ipsis perpetuo praelegenda et dictanda forent: haec simul cum lacte imbibere, et crescentibus annis meditari, mox ac actionem descendere deberent. Haec sola est doctrina tuta, haec populorum amorem conciliat, haec allicit plurimos, vt se tibi sponte sua subiiciant: gloriosa est quia, cunctis te in coelum efferentious, in animis etiaminimicorum aemulationis desiderium gignit: est diuinitatis particeps, quia nihilmagis homines aequat Deo, quam iustitia. Veruntamen, ne quis hanc Romanorum tantum credat fuisse virtutem, videndum est, quo pacto Spartani aduersus eos, qui praemio, poenave afficiendi erant, sese gesserint. In eo bello, que inter Spartanos, et Thebanos gestum est, in quo interfectus fuit Epaminondas, pulcherrimus, strenuusque adolescens
page 51, image: s051Isida Febidae filius hastam manu tenens, altera gladium, caetera nudus, et inermis hostes adortus, indomitique leonis instar, obuios quosque vulnerans, illaesus ad suos reuersus est: propter quam admirandam virtutem, et audaciam Ephori eum coronandum esse in praemium, censuerunt, at eodem nihilominus decreto mille drachmis condemnatus est, quod inermis tantum periculum subiuisset. [note: Plut. in Agesilao.] A Romanis ad Lacedaemones digressi, barbarorum in hac re mentem dispicere, non est superuacaneum: et quamuis exemplum, quod referam, multum barbariei, et crudelitatis admixtum habere videatur, nihilominus illud attente consideranti, ex eodem fonte iustitiae, quamuis aquis quodammodo turbatis, manare videbitur. Fuit aliquando Xerxes in expeditione contra Graecos a Pithio Lydo simul cum toto exercitu hospitio susceptus; praeterea spoponderat Pithius, se pecuniam in bello ei suppeditaturum, obtuleratque illi ingentem vim auri, atque argenti, quae quadragesies centena millia aureorum conficiebat, demptis septem millibus, quae deerant: rex ipsum hospitem suum fecit, et septem illa millia, quae deerant, superaddidit, illumque ad fidem seruandam animauit, promittens, nun quam fore, vt ita agentem neque in praesens, neque in posterum poeniteat. Ex quibus blandimentis Pithius sumpta fiducia regem rogauit, vt ex quinque filiis, quos secum in Graeciam abducebat, militiae vacationem ei, qui natu maximus erat, indulgeret; vt sui ipfius, et patrimonii curam gereret, cui rex: Homo improbe, tune, cumego ipse in expeditionem eam aduersus Graeciam, filiosque meos, fratres, domesticos, et amicos ducam, ausus es mentionem filii tui facere, qui meus es seruus, quem oportebat cum omni familia, et vxore me comitari? in eo, quod mihi obtulisti? non permisi, vt regem munificentia antecederes, imo te et quatuor filios liberant tua munera, vnius autem, quem praecipue complecteris, damno multabere. iussitque, vt maximus natu Pithii filius medius discinderetur, eiusque discissi dimidium ad dexteram viae, dimidium ad sinistram disponeretur, et illac transiret exercitus. [note: Herod. l. 7.] Ex quo apparet, regem noluisse, quae donauerat, repetere: neque poenam, quam homo ille meruerat, remittere: quia cum rex contra Graecos publici boni causa expeditionem suscepisset, potestvnusquisque dignoscere, a Pithio priuatum commodum causae publicae antelatum fuisse: quod, quemadmodum alibi diximus, in reip. gubernatione valde reiiciendum est. [note: lib. pr.] Ab his Persarum, Lacedaemonum, et Romanorum seueritatis exemplis Imperatores Romani maxime degenerauerunt; vnde cum Plancina non minus, quam Piso maritus eius, quod Germanicum veneno sustulisset, accusaretur, Liuiae Tiberii matris fauor, et patrocinium illam de carnificis manu liberauit: proinde cum Tiberius illud, quod maiores dixerant Gulussae, ius gratiae non dare. dicere non posset; inquit autor, de causa hac ipsum cum pudore, et flagitio disseruisse. [note: lib 3.] excusans se, maternis precibus ad id compelli, cum tamen paullo antea, honores foeminarum moderandos esse. dixisset, matrique non nisi lictorem vnum concessisset, ara adoptionis, et similibus vetitis: sed iure se excusabat, quia illo casu Liuiae repulsam in diminutionem sui.accipiebat. [note: lib. pr.] In hoc autem matri applaudens,
page 52, image: s052sibi satisfaciebat, quia Plancina a timore, quem Germanicus incusserat, ipsum liberauerat; atque inde forte Tiberius disseruit in Senatu cum pudore et flagitio. Et quamquam Plancina tandem criminis sui poenas dedit, [note: lib. 5.] id nihilominus Tiberium non eximit a culpa, quo minus fauorem ipsi iustitiae anteposuerit: et morbi istius publici causa, quam detestamur, ea est, quam superius diximus, quia scilicet duobus veluti pedibus, praemio, et poena, omnes resp. innituntur, [note: supra eod. disc. 2.] neque diligenter, et exacte virtutis opera praemiis, flagitia vero poenis afficiuntur, contra diuinae iustitiae praescriptum, quae nihil irremuneratum, nihil impunitum relinquit; imo, quemadmodum qui bonum opus non remuneratus est, primam commisit iniustitiam; ita qui malum opus non castigauit, secundam: Quemadmodum Phocio de illo milite dixit, qui bis locum deseruerat, semel, cum vlteriorem locum, quam dux praescripserat, occupauit; iterum, cum reuersus, eum, quem prius elegerat, non retinuit. [note: Plut. in Phocione.] imo cum probe facta nullis laudibus, ac praemiis afficiuntur, tunc ad deteriora homines inuitantur, sumpto videlicet eo argumento, quod si bona opera non remunerantur, ergo neque mala puniuntur, vnde improbiaudentiores fiunt.
Nihil Principi gloriosius esse quam illustres habere subditos quamplurimos. DISCVRSVS VIII.
SI quis Principes interroget, eccur pumiliones, item leones, tigres, et id genus ferocia animantia domi nutriant, dubio procul, quia rara illa, neque passim vulgi oculis conspectu facilia sunt, ideoque ad eorum id magnitudinem spectare, responderent: Nam equorum greges quotidianis necessitatibus, et bello, canum multitudo venationi, ipsi etiam scurrae laxandis grauissimorum virorum animis deseruientes, aliquam praeseferunt causam vtilitatis, illa vero, quae diximus, in speciem tantum, aulaeque ornamentum reseruantur. Quod si ita se habet, quo rariora quisque princeps in suis ditionibus habet, profecto ipsius gloria co magis refulget. Proinde ii, qui prae caeteris sapuerunt, principes omnem ad id industriam adhibendam esse, existimarunt, vt antiquam nobilitatem in suo principatu sartam tectam conseruarent; vtque matrimonia inirent, ne familiae deficerent, curauerunt, eorumque paupertatem adiuuerunt non propter aliam causam, nisi quia quo illustrioribus imperant, eo sibi maiorem imperantes gloriam vindicant. Inter caeteros id perapposite Augustus praestitit; non enim solum Hortalum Hortensii nepotem, vt vxorem duceret, hortatus, sed ei pecuniam largitus est, ne, vt inquit autor, clarissima familia extingueretur. [note: lib. 2.] Idemque fecit Tiberius erga quosdam ad paupertatem redactos Senatores, quamquam erga Hortalum non admodum benignus, nobilitatem vtriusque iuuandam praefatus. [note: lib. 2.] At vero ipse priusquam celebre illud quinquennium explesset,
page 53, image: s053hanc sibi laudem praeripi noluit: nam Collegae suo in Consulatu Valerio Messalae, cuius proauus Coruinus Augusto, abauo Neronis, collega in eo magistratu fuerat, donauit in singulos annos quingenasestertia, quibus innoxiam paupertatem sustentaret. candemque exhibuit liberalitatem Aurelio Cottae, et Aterio Antonino, ex illustribus familiis oriundis. [note: lib. 13.] Et Salomon, qui fuit et maximus et sapientissimus rex, inter prouerbia, In multitudine. inquit, populi dignitas regis, et in paucitate plebis ignominia principis. [note: Prouer. 14.] Sic nos tanto maiorem esse principem, asserere possumus, quanto splendore ac nobilitate illustrioribus leges praescribit. Principum nomina subticebo, sed illud mihi compertum est, cum inter duos dominos aliquando orta esset contentio, quod alter altero potiorem se esse dixisset; ita compositum fuisse dissidium, vt alter declararet, se potioribus subditis quam ille, cum quo contentio erat, imperare. Et memoria recolo, cum aliquando Romae a Cardinalibus Castilione, et Criuello conuiuio exceptus fuissem, audiuisse ipsorum alterum narrantem, Pium IIII. Pontificem, cum ambos simul cum Vicecomite ad Cardinalitiam dignitatem promoueret, ad familiarum nobilitatem respexisse, quia singulae inter maiores suos Pontificem habuissent. Non melatet, obiici mihi posse, me antiquius simpliciusque loqui, quam hominem politicum, atque prudentem deceat: Nam quo populi sunt humiliores atque abiectiores, eo tutius atque tranquillius iis imperatur; Turcam huiusce rei argumentum praebere, cui in regnis et prouinciis debellatis moris est nobilitatem extinguere: Ducem Valentinum, vt imperium sibi in Ecclesiasticis ditionibus construeret, idem effecisse. Respondeo, nullam esse methodum compendiosiorem quam hanc, ad educendam tyrannidem, sed mei muneris non esse tyrannos docere, bonos autem iustosque principes vtinam aliquatenus dirigere concedatur; qui cum in terris imago quaedam sint, et vmbra summi illius Dei, curare potissimum debent, vt quemadmodum Deus Angelorum Hierarchiis in diuersos ordines, gradus atque officia distributis imperat, sic ii penes se viros nobilitate et virtute praestantes habeant, et omnis generis homines summa charitate sustentent. Et quoniam quilibet princeps vnum, pluresve arbitratu suo diuitiis cumulare quidem potest, sed anti quum creare nobilem non potest, ideo cum in aliquem nobilium harum plantarum ramum arescentem incidit, purgare ipsum, vt succrescere possit, vtque nobilissima illa planta conseruetur, opem ferre necesse est: nam quemadmodum vilissimus quisque agricola habebit quidem in agello suo pyra, cerasa, sed palmas, cedros, et huiusmodi plantas non habebit, ita minimae cuiuslibet ditionis dominus habebit quidem, quibus imperet, rusticos, scribas, pharmacopolas, sed nobiliores non item; magnisque tantum principibus sorte datum est, vt aliquando potioribus se et antiquioris nobilitatis viris dominentur. Huic dissertationi coronidis loco addam locum sacrae paginae ex Ieremia, qui nihil sub specie Hierosolymae lamentabilius afferre videtur prae lamentatione illa, qua nobiles eius ciuitatis delendos fore, deplorans, Abstulit. inquit, magnificos meos dominus de medio mei. [note: 1. lament.] Principes igitur nobilibus viris opem ferant, subsidia vitae, honestatique necessaria munifice
page 54, image: s054largiantur, sin, ne familiae illae extinguantur, at saltem ne sui imperantis dignitas et gloria diminuatur.
Vbi multitudo deliquit, in singulos inquirendum non esse. DISCVRSVS IX.
DEfuncto Augusto, cum primum Tiberii facinus Posthumi Agrippae caedes fuisset patrata in insula Planasia, vbi fuerat ab Augusto ob eius ferociam relegatus, quidam Agrippae seruus nomine Clemens paucis postannis, cum aetate et forma haud dissimili in dominum suum esset, non seruileinceptum aggressus est: nam cineres domini furatus, Agrippam se professus erat, vagoque rumore iam multorum animos concitauerat, iamque Romae, et per imperium viuere Agrippam, non sine discordiarum, armorumque ciuilium periculo crebrescebat. Tiberium autem anceps cura distrahebat, neque ei satis, quid agendum, constabat, vine militum seruum suum coerceret, an inanem credulitatem tempore ipso vanescere sineret, cumque dubitaret, ne in mora periculum foret, postremo Sallustio Crispo negotium dedit, qui cum vinctum in palatium traxit, quem deinde in secreta palatii parte interfici iussit, et clam auferri: subdit Tacitus, postquam historiam narrauit, Quamquam multie domo principis, equitesque ac Senatores sustentasse opibus, iuuisse consiliis dicerentur, haud quaesitum. [note: lib. 2.] Nemo nescius est, Tiberium omnium crudelissimum fuisse, vnde credibile non est, quaesitum non fuisse in socios criminis propter clementiam, sed putandum est, principem noluisse, vt prouerbio dicitur, irritare crabrones. Neronis temporibus Puteolis Senatorius ordo, et plebs discordes tumultum non mediocrem ediderant; qui tumultus cum co processisset, vt seditio ad saxa, et minas ignium progressa, necem et arma perliceret, Nero data cohorte praetoria, ad Scribonios fratres eam curam transtulit, cuius terrore, et paucorum supplicio.oppidanis concordia restituta est. [note: lib. 13.] Diximus, Tiberium fuisse immanis crudelitatis principem, quis non idem de Nerone adstruet? nemo tamen non videt, similibus casibus quam mansuete vterque sese gesserint, et ratio est, non tantum quia iustitia cum clementia coniungenda fuerat, et quia plerique gaudent, si quod astus causa faciunt, vt id clementiae gratia egisse credantur: sed etiam quia longe minora mala moderate agendo, quam crudelitatem exercendo, succedunt: quemadmodum in consilio, quod Otho in militari seditione cepit, adnotare est: nam cum milites tumultuarentur, ille blandimentis verborum, item seucritate animaduersionis non in plures, quam in duos animaduerti iubens vniuersis pergratus extitit. [note: lib. 17.] Neque Valens imprudenter effecit, cum Batauos in officio continuit animaduersione paucorum. [note: lib. 17.] Ille optimus inter caeteros dicitur artifex, qui non vnam tantum rei faciendae experientiam, sed plurimas
page 55, image: s055collegerit, vnde oprcationis illius scientissimus, in ca tuto feliciterque suam poterit artem ostentare. Cum Aristides certior factus esset, plerosque Athenis generosos ciues, quod ad paupertatem deuenissent, a magistratibus, publicisque muneribus exclusos, contra populum coniurauisse, et nisi conspiratio ex voto succederet, velle ciuitatis statum subuertere, hostibusque adhaerere; Aristides (vt erat sapiens vir) tanto futuro incendio vt aliquod remedium afferret, curauit, vt octo ex coniuratis tantum caperentur, et palam hortatus omnes, vt laeto animo essent, quia praelium cum hoste iamiam conserendum declaraturum erat, quis erga patriam amicum, an hostilem animum gereret, poenitentiaeiis, qui latere credebant, locum reliliquit: cos vero, qui de salute sua ambigebant, ad culpam illam delendam incitauit. Neque solum Graeci, qualis Aristides fuit, Romanique Imperatores, et duces eorum in periculis eiusmodi mitius agendum esse, senserunt; sed etiam iisdem vestigiis inhaeserunt ii, qui antiquam remp. gubernarunt. Vnde laudantur Corn. Cossus, et I. Medullinus Coss. quod paucis quibusdam punitis summa dexteritate atque moderatione quaestionem de Posthumo tribuno militum occiso terminauissent. [note: Liu. l. 4.] Id contigit anno 342. Quem morem Romani retinentes, cum iam lapsi essent 203. anni post excitatam de Bacchanalibus quaestionem, m qua innumera plebs et patricii comprehendebantur, patres vnanimi consensu praetori L. Puppio id persecare, ne serperet iterum latius, iusserunt. [note: lib. 30.] Quod si apud antiquos autores legeremus, quanta modestia, atque animi tolerantia potentissimi Imperatores plebis impatientiam ob annonae penuriam tulerint, facili negotio, quam diuersa ab aliis in huiusmodi delictis puniendis via cenenda sit, intelligeremus. Abstinebo ab excellentium principum exemplis, ne spes imitationis praecidatur: sed Claudii Caesaris, ad crudelitatem propendentis principis, exemplo contentus, in memoriam reduco, eundem arctiore quadam ob assiduas sterilitates annona, medio foro detentum fuisse a turba, conuiciisque, ac simul fragminibus panis ita instratum, vt aegre, nec nisi postico cuadere in palatium potuerit: neque tamen plebi iratus suit, aut ne vnum quidem puniendum esse putauit, sed curam maiorem ad inuehendos etiam tempore hyberno commeatus adhibuit, negotiatoribus certa lucra proponens, suscepto in se damno, si cui quid per tempestates accidisser, et naues mercaturae causa fabricantibus magna commoda constituit. [note: Suetonius.] Neque profecto absque ratione in talibus principibus animaduertendum est, modo erudelissime flagitia et scelera quaeque corrigi, modo persummam patientiam dissimulari: propterca quod illa inuiolabiliter punienda videntur, quae ex quadam contra suum principem rabie originem trahunt, mitius autem quae ab impatientia iustoque dolore deriuantur, aliisve de causis, quib. [abbr.: quibus] liumana fragilitas vix, ac ne vix quidem possit resistere: qualis erat populi fames, de qua modo egimus, qualis discordia Pliteolanorum, quae contra principem non tendebat, qualis militum Othonis tumultus, qui propter charitatem erga ipsum potius, quam propter aliam causam deliquerunt. Imo quisquis eos, qui pseudoagrippae opem aliquam tulerunt, introspexerit, excusatione non indignos arbitrabitur, quia ex sanguine Augusti, cuius memoria apud Rom. veneranda erat, oriundus
page 56, image: s056putabatur. Quod si etiam error in similibus, peccatumve maximum committeretur, tamen Christiani principes eo maiorem pietatem ac miserationem exhibere tenentur, siue clementiam spectes, siue prudentiam, quo mitiores atque modestiores fuisse antiquos, alioquin crudeles principes animaduertunt. Neque ideo quia pleraque feliciter, et ex animo successerunt, in exemplum adducenda sunt, sed potius quia bene vel male consilio directa fuerunt. Verum saepenumero ii, qui populorum gubernationi praeficiuntur, data opera seuerius in eos animaduertunt, vt ex iis siue ad seditionem, siue etiam ad rebellionem concitatis, lucrum maius aucupentur, cum tamen ad solos principes damnum pertineat. Qui principes si huiusmodi ministros aliquando eadem seueritate plecterent, qua ipsi iniustissimis modis miseros populos haud raro affligunt, sibi ipsis gloriam et securitatem compararent, subditis vero quietem et tranquillitatem; paucorumque animaduersione multos docerent, quo pacto ad honorem diuini nominis, ad principis beneficium, ad publicum bonum, non ad commoda priuata regendae sint prouinciae.
Quale gymnasium principibus frequentandum. DISCVRSVS X.
QVicunque in arte pingendi laudem aliquam parare cupit, eum videmus, obnixe laborare, vt antiqua opera, praesertim quae a Romanis accepimus, perbelle imitetur, quoniam Romani hanc artem prae nobis calluerunt. Idem praestant, quicunque in egregios Philosophos euadere concupiscunt, versantes nocturna diurnaque manu Graecorum libros, praesertim Platonis et Aristotelis, quoniam ii Philosophi prae Romanis, et nobis etiam admiranda naturae opera excellentius assecuti sunt. Denique videmus, omnes ad alicuius artis decus atque culmen adspirantes ad antiquiores, et doctiores, qui eam artem tractauerint, confugere. Soli principum filii (vt videtur) ea documenta percipere, eamque scholam frequentare negligunt, vnde artem, qua maximi principes euadant, ediscere queant. Quibus si exemplo filiorum Caesarum Romanorum illam eandem scholam ego indicauero, spero fore, vt autoritate moueantur, neque meum studium improbent; praesertim cum Romani melius, quam artem pingendi atque sculpendi, quas ex iisdem Graecis hauserunt, imo melius quam caeteras quaslibet artes, et exactius, quam caeterae nationes, hanc artem regendi intellexerint atque exercuerint. Videamus itaque, quo pacto Tiberius filium Drusum instituat: qua de re ita Cornelius: Nec multo post Drusus in Illyricum missus est, vt suesceret militiae, studiaque exercitus pararet, simul iuuenem vrbano luxu lasciuientem melius in castris haberi Tiberius, seque tutiorem rebatur vtroque filio legiones obtinente. [note: Tac. libr. 2.] Haec verba examinantes facile, schola filiorum principum quae sit, intelligimus: tres enim innuit causas ad filiorum, qui mittuntur, vtilitatem spectantes, quartam ad eum, qui mittit. In Illyricum
page 57, image: s057missus est. Illyricum autem limes erat Romani imperii, vbi ad reprimendas barbarorum incursiones, etiam ad ipsos inuadendos legiones detinebantur: ad exercitum missus est. vt assuefieret militiae, quae prima est causa, deinde militum beneuolentiam sibi pararet, et haec altera, et ne in vrbe pigritaretur, aut lasciuiis aequalium corrumperetur, et haec fuit tertia: sed ad has quarta adiiciebatur pro Tiberio, quia se tutiorem rebatur, vtroque filio legiones obtinente. Ad primam conuersus, discutiendum propono; militarem artem eius naturae esse, vt oculis, et coram videri probarique debeat, non auribus et nunciis addisci: nam tametsi pleraque ad artem hanc spectantia ex libris cognosci queunt, aut ab iis, qui bello interfuerunt, addisci, nunquam tamen, nisi quis reuera militiae sueuerit, persuadebit cuiquam, vt miles existimetur, eamve artem attingere, et per occasionem exercere valeat; non secus atque accideret Musicis illis, qui artem Musicam egregie quidem callent, at cantare ignorant: aut principi alicui, si, vbi Musicos egregios comparasset, artem quidem scientes, sed vocum grauitate, aut acumine, et suauitate necessaria carentes, pergeret coram omnibus profiteri, eosdem esse praeclarissimos: credo enim auditores parum ex iis voluptatis hausuros esse. Sed praeter exempla posset etiam afferri ratio; nempe quia non sufficit militi militarem artem animo comprehendisse, sed manibus, pedibus, toto corpore vt ipsam repraesentet, necesse est. Hinc Tiberius ad Senatum scribens de duce eligendo, qui mitteretur in Africam, ostendit, eligendum esse virum gnarum militiae, corpore validum, et bello suffecturum. [note: lib. 3.] Latius me explicabo, erit enim operaepretium. Militaris ars nihil mihi videtur aliud esse, quam quaedam armorum meditatio, et exercitatio: miles autem ille melior erit, qui diutius atque diligentius in ea sese exercuerit: exerceri vero vix poterit, nisi ab ineunte aetate inceperit. Modo rem acu tango, caeteris intactam, at verbis autoris inclusam, artem scilicet hanc in puerili aetate discendam esse; nam tertiam causam adducens, Drusum, inquit, missum esse in Illyricum, ne iuuenis vrbano luxu corrumperetur, et tamen ex historiis videre est, eum tunc adolescentulum fuisse: modo vt militaris ars nihil sit aliud, quam armorum exercitatio, ipsa vox indicat, cum exercitus inde dicatur. Insuper excellenter id ex prooemio operis Vegetii cognoscitur, vbi scilicet animaduertit, Romanos Gallis fuisse numero minores, Germanis corporis magnitudine, Hispanis numero, et robore corporis, Africanis sagacitate et opibus, Graecis cognitione diuersarum artium, et prudentia: tamen iidem Romani armorum meditatione singulos illos debellauerunt, orbemque terrarum deuicerunt. Virgilius egregie id innuit iis carminibus, quibus caeteris quidem populis ingeniorum, artium, eloquentiaeque laudem facile concedit, sed Romanorum asserit opus esse, superbos debellare, et subiectis ignoscere: quae sine artis militaris scientia nemo praestabit. Altera vero, quae Tiberium mouit, ratio fuit, vt studia exercitus pararet, quae maximi momenti est: Nam prisci Imperatores nihil aeque curauerunt, quam haec militum studia, adeo vt nunquam duces, qui Senatores essent, ad exercitus miserint. Tiberius cuidam, qui suam de militibus sententiam proferre ausus fuerat,
page 58, image: s058iratus respondit, reperisse prorsus, quod diuus Augustus non prouiderit. [note: lib. 5.] Galba nomine negligentiae accusatur, quod ab Othone conuiuio exceptus non animaduerteret, Othonem largitionibus militem corrumpere. [note: lib. 17.] Proinde exercitus, vt in fide perseuerarent, procul distinebantur. [note: ibidem.] deque ducibus ipsis nunquam non aliqua suberat anxietas, et suspicio. [note: lib. 16.] Augustus inter alia dominationis arcana, vetitis, nisi permissum ingredi, Senatoribus aut equitibus illustribus, seposuit Aegyptum, ne fame vrgeret Italiam, quisquis eam prouinciam claustraque terrae ac maris, quamuis leui praesidio inscidisset. [note: lib. 2.] Itaque propter has suspiciones necesse erat filios Caesaris exercitibus miscere, quo studia exercitus pararent, neve milites aliis assuescerent. Hinc adoptiones fiebant, et anxia successionis cura habebatur, quo nempe milites principi fidem non modo in praesens, sed in futurum praestarent. Maioresdomi Regum Galliae (sic vocabatur praecipuus regni magistratus) ii fuerunt, vnde familia Caroli Magni processit, et coronam sceptrumque occupauerunt, et Marorueos deposuerunt non aliam ob causam, nisi quia inertissimi Reges aulae, militumque suorum totam iisdem Maioribusdomi curam delegauerant; Successores Vghi Ciapettae animaduertentes, hanc Maiorumdomi autoritatem in Comestabilibus quomodo renouatam, nostris temporibus hanc dignitatem abrogauerunt. Ergo filios principum ad bellum proficisci decet, vt militiae assuescant, noscanturque a militibus, militesque vicissim eos noscant, demum vt adolescentiam cum laude traducant, quae tertia ratio est: Nam fieri non potest, vt corpus multum, diuque otio, lasciuiisque assuefactum, repente laborem tolerare queat. Neque inexploratum mihi est illud, quod a sapientissimo quodam autore [note: Plut. in Artoxerxe.] proditum est, delicias nullum afferre impedimentum militiae, ideo quia etiam Artoxerxes nihil perterritus auro, purpurave, aut luxu duodecim millium talentorum, quae in sui corporis ornatum impendere solebat, ex equo nihilominus descendit, potuitque per aspera, et montana loca longas regiones perambulare, singulis diebus viginti quinque millia passuum pedibus conficiens. Nam quis mihi negauerit, multo facilius, multoque minore fatigatione id praestari posse ab eo, qui longa consuetudine fuerit induratus, quam ab altero, qui solo animi vigore corporis imbecillitatem corrigere cogatur. Romana nobilitas Caesarum temporibus deliciis admodum indulgebat; nihilominus quia aetate iuuenili bellicis laboribus operam nauauerat, hinc accidebat, vt necessitate cogente pristinos mores resumeret: adeo vt a se ipsa vix internosceretur, quemadmodum de Othone scribitur, Nec illi segne, aut corruptum luxu iter, sed lorica ferrea vsiis, et ante signa pedester, incomptus, famaeque dissimilie. [note: lib. 18.] Obiicret mihi aliquis temporum nostrorum morem, quo solent adolescentes equitare, hassiludia, et alia meditamenta militaria sub vmbra exercere, quos vtimprobatos nolim, sic libenter historiae Guicciardini recordor, vbi de Galeatio Sanseuerino loquens, inquit, Hunc virum, dum ex Alexandrino praelio per fugam se subtraxit, egregie ostendisse, quanta differentia sit, equum artificiose domare, atque tractare, et hastas in variis Martialibus ludis confringere, quibus rebus caeteros Italos superabat, et exercitum ducere. [note: lib. 4.] Ratio autem haec est, quoniam
page 59, image: s059omnia illa, quae ad militarem gloriam, bellive simulacrum non diriguntur potius nominanda sunt ludicra, quam vera meditamenta militum. Quicunque vi num niue diluere et refrigerare assuefacti sunt, ii si forte in calidam potionem inciderint, protinus coguntur exclamare, Hei mihi, haec est decocta Neronis, et quicunque puerilem aetatem lasciuiis, ludis, somno, et intemperantia perdiderunt, iis necesse est, vt ad bellum euntes pro impedimentis, vt faciebat Nero, exoletos ducant, et Musicis instrumentis, aliisque delicatioribus plaustra onerent. [note: Suet. in Nerone.] Identidem Francus maximo temporum nostrorum dedecorenarrat, Lusitanos ad bellum Africanum profecturos, loricarum vice conquisiuisse thoraces serico, atque auro intextos, item vice duri, bisque cocti panis, et aquae onerauisse naues saccaro, et condimentis, diuersisque argenteis vasis, tentoria vero sericea, et peristromatibus ornata. [note: lib. 1.] Haec mea semper fuit sententia, vt existimauerim, M. Antonium Columnam, et Marchionem Pescariae, et Vespasianum Gonzagam non aliam ob causam in egregios milites euasisse, nisi quod illis contigit ab adolescentia procul ciuilibus, domesticisque deliciis inter exercitus, et arma educari. Maxima cum animi voluptate lego, quod de Alexandro scribitur, cum Cariae Regina misisset ei delicatissima fercula, coquosque peritissimos, respondisse, a Leonida praeceptore sibi datos meliores, quam illi er ant, coquos, iter nocturnum ad prandium, ad coenam vero prandii parsimoniam. [note: Plut. in eius vita.] innuens, se ab ineunte aetate in bellicis aerumnis, exercitatum esse, cum sextum decimum annum natus Macedoniam permissu paterno rexisset, quo tempore Megarenses profligauit, et paullo post ad Cheronaeum bello interfuit, vnde non abs re Demosthenes illum puerum vocauit. Haec igitur estprincipum schola; et profectus, quem inde capiunt, est, vt se verendos atque timendos hostibus reddant, charos militibus, subditis honoratos, mundi dominos, neque deestipsis patribus, qui eos ad hanc scholam miserunt, securitas: vnde Tiberius se tutiorem rebatur, vtroque filio legiones obtinente. Sed animaduertendum est, a Tiberio non modo legitimum et naturalem, sed etiam adoptiuum filium, qui in imperio successurus erat, ad exercitum missum fuisse: proinde videbatur sibi ipse Romae tutior, quemadmodum et Vespasiano imperante, manere apud exercitus Titum, ad omnes principatus noui euentus, casusve vtilius videbatur. [note: lib. 21.] Sed Turca adolescentulos filios non tantum propter hanc causam in longinquis prouinciis sepositos relegat, sed etiam vt conspiratio contra totam familiam difficilior sit, tum praeterea quia ab ipsis filiis se tutiorem retur, cumque ii in imperio successuri sint, decet, vt gubernandis populis, quae ipsorum futura estars, assuefiant. Igitur principes ad bellum filios mittant: nam dum peregre in exercitibus ambitionem suam occupauerint, a communi illa cupiditate, quam filii aduersus patres fouere solent (inquirendi scilicet in ipsorum annos, deterioraque machinandi) saltem abstinebunt.
page 60, image: s060
AEmulationem inter duces exitiabilem esse. DISCVRSVS XI.
NIhil maximis arduisque negotiis, siue pacis siue belli tempora spectentur, magis nocet, quam aut ducum, aut eorum, qui curis praefecti sunt, inter se ipsos aemulatio. Quae ex eo, quod plurimum accidit, ex contentione procedere solet, quis eorum fit maior, et communi temporum nostrorum vocabulo praecedentia vocatur. Contra quam discursuum autor prudenter disseruit, ostendens, non debere ciues, qui maiores honores obtinuerint, despicere minores; quod approbat exemplo Q. Fabii, qui cum Consulatum gessisset, biennio post in exercitu, in quo frater eius Consul erat, in priuato statu mortuus est. Consilium quidem sanum est, at parum obseruatur. Neque solum in rep. corrupta, sed neque temporibus florentissimis vnquam legimus potuisse Romanos hoc vitio liberari: imo (quod peius est) obseruamus, etiam inferiores gradu voluisse maioribus antecedere, quemdamodum Q. Fabio Maximo dictatori a Magistro equitum accidit, vnde cum id ipse, quanti momenti foret, exemplo cognosceret, desiderauit posthac suis in consulatibus, socium habere P. Decium Murem, qui cum in summa semper concordia vixit. Longum et superuacaneum opus esset, incommoda, quae ex contentione ducum originem trahunt, enumerare: sed praesertim L. Volumnius, qui ante eos, quos diximus, Consulfuit, ob competentiam cum Collega suo Appio Claudio, expertus est, quam prope ad vltimum discrimen suis et collegae certaminibus nuper ventum foret. [note: Liu. l. 10.] Quod si contigerunt haec anno ab V. C. 457. dubitandum non est, quin multo maiora contigerint temporibus Imperatorum circiter annos octingentos: nam inter Vinidium et Corbulonem in accipiendis a Vologese obsidibus acerba fuit concertatio, ad quemnam ea spectaret obsidum traditio: imo notandum est, Vologesem propensiore animo eos tradidisse, quia futuras inter duces discordias praeuidebat, an vt aemulationis suspectos per nomen obsidium amoueret. [note: lib. 13.] Ideo Nero Policletum libertum in Britanniam misit, vt legatum et procuratorem discordantes conciliet. [note: ibidem.] videntur insuper rixae et aemulationes inter Corbulonem et Perum. [note: lib. 15.] Neque infrequenter accidit, vt quo minores sunt duces, eo maiores sint discordiae, vel quia. minoribus maior aemulandi cura. [note: lib. 20.] Vbi remedium, quod huic morbo apposuit Tiberius, reticendum non est, vt scilicet non pares, vnde interipsos contentio suboriatur, sed viri titulis, et autoritate differentes mittantur: quamobrem cum in Asiam ad subueniendam prouinciam aliquis nonnullius autoritatis vir mittendus esset, vbi administrabat quidam iam exconsulimperium, illuc delectus est M. Aletus e praetoriis, ne consulari obtinente Asiam, aemulatio inter pares, et ex eo impedimentum oriretur. [note: lib. 2.] Nos per haec tempora vice quaestorum, praetorum et consularium habemus Comites, Marchiones, duces, principes, sed adeo corruptae sunt regulae istius, quam vocant, praecedentiae,
page 61, image: s061vt qui maiorem dignitatem obtinent, aliquando coacti fuerint ob alienam peruinciam inferioribus cedere, dum per omnia exaequari se debere, putant. Vnde ma gnates Hispaniae difficulter locum concedunt ducibus ab ipso Rege delectis, etiamsi principes absoluti sint, multoque minus inter ipsos placabiliter agunt: Ex quo consequitur exercituum maxima imperitia, cum altero imperante alter inferiora munia detrectet, nisi principem locum obtineat. Cui morbo forsan magna ex parte occurreretur, si in plerisque, et in consiliis regalibus aperte deciderentur, ac praescriberentur termini, differentiaeque dignitatum, iisque decernerentur differentes vestes, tituli dissimiles, munera diuersa, et praerogatiuae, ac priuilegia discrepantia. Inter optimas leges, quae nuper sancitae sunt, nulli concedit pragmatica lex, quae in Hispania de abolendo titulorum abusu promulgata est, is talis fuisset, vt iam nihil periculosius haberetur, quam aliquem alloqui, aut ad aliquem scribere propter periculum offensionis: nisi ex altera parte haec titulorum adaequatio infimos redderet in concedendis, quos maioribus debent, locis difficiliores. At si discretis potius titulis nobilis vir appellatus fuisset magnificus, Comes spectabilis, Marchio illustris, aut perillustris, Dux, et Princeps illustrissimus, fortasse in militaribus muneribus minores non ausi fuissent exaequare se maiorib. [abbr.: maioribus] in multis licet appareant inter ipsos disparitates. Quo fere incommodo dignitates carent ecclesiasticae, cum Cardinales ob vestes, ob titulos, ob honores diuersi ab Episcopis, iis adeo praecellant, vt nisi nimium superbiant (qualis fuit Burgensis Episcopus) nullus vnquam Episcoporum audeat cum Cardinalibus ex aequo contendere. Seuerus Imperator, maximae authoritatis princeps, vt tribunis quatuor lictores praeirent, ducibus sex, legatis decem, quo honores iuxta ipsorum proportionen distinguerentur, iussit, atque ita peractum est, adeo vt Romani equites tunc proprio signo a senatoribus discernerentur, animoque agitauit, vt omnes magistratus. vestibus peculiaribus vterentur. [note: Lamprid.] Quae omnia ideo dicta sint, vt liqueat, hanc hominum, dignitatumque aequalitatem, quae adeo excreuit, vt alibi priuati audeant se Regi ipsimet exaequare, posse rolli, si aliquo visibili, et vere palpabili signo ordines inter se distinguantur. Quae res multas difficultates, quas quotidie vndequaque pullulantes videmus, consopiret: dolendum est enim, eo prouectos esse infimates quosdam, vt nolint summatibus in negotiis cum pacis, tum belli de iure suo quidquam decedere.
Quantum Romani ante omnia matrimoniis fauerint. DISCVRSVS XII.
QVantum matrimonia Romanis omni fauore, ac priuilegio digna visa fuerint, hinc dignosci potest, quod in discordiis Liuiae, atque Agrippinae, alterius quidem Drusi, alterius Germanici vxoris, Agrippina praeponebatur vxori Drusi fama, et foecunditate. [note: lib. 1.] Item cum Drusus, et Germanicus Aterio
page 62, image: s062Agrippae fauerent, vt magistratum consequeretur, contra nonnulli allegabant, vt iuxta legem inter candidatos numerus filiorum praeualeret. Neque multo post, cum miser Germanicus deficientem se propter Pisonis insidias cerneret, inter argumenta, quibus vtitur, vt amicos ad vindicandam mortem suam inflammaret, in fine orationis illius inquit, numerate sex liberos. [note: ibidem.] Eodem anno cum vxor Drusi geminos peperisset, quae res etiam domibus priuatis laetitiae singularis esse debebat, tanto gaudio principis animum cumulauit, vt abstinere nequiuerit, quin in Senatu referret, nullis ante se Romanis principibus tale aliquid contigisse. [note: ibidem.] Triennio post, Tiberius Druso filio cum tribunitiam potestatem concessisset, curauit, vt eum Senatoribus commendaret, memorans illius vxorem, et liberos tres. [note: lib. 5.] Ex quibus locis deprehenditur, iis temporibus filiorum procreationem in pretio fuisse. Quid mirum? haec ratio in ipsa natura insita est, cum Deus mari, foeminaeque propter finem generationis principio nascentis mundi ore suo mandauerit, vt crescerent, et multiplicarent. Et miseri existimabantur, qui matrimonio coniuncti in orbitate viuebant: vnde Sara virum rogat, vt ex Agar ancilla silios sibi generet, cum ab se suscipere non posset. Cumque Isaias, qui ante V. C. natus est, maximam Babyloniae calamitatem praedicit, quae de fecunditate gloriabatur, exprobrat illi, quod futura sit vidua, et non ignor atura sterilitatem. [note: Esa. c. 47.] Croesus, qui ante Romae libertatem vixit, fingens, se nolle Cambysi assentari, rem dixit apposite adeo, vt nemo aulicorum sagacius loqui potuerit: Nam cum Persae quidam Cambysem maiorem esse Cyro patre, affirmarent, quia veteri imperio Aegyptum adiccisset, Croesus tantae adulationis pertaesus, negauit, ipsum adaequandum esse patri, quia Cambyses careret filio, qualem Cyrus post se reliquerat. [note: Herod. l. 3.] At quia sterilitas, et foecunditas opus est manuum Dei, vnde Dauid, et sterilem sacit matrem filiorum laetantem. [note: Psal. 112.] procedentibus temporib. [abbr.: temporibus] poena coelibatui iniuncta est; non autem sterilitati, quia coelebs quod filiis caret, inculpandus est, sterilis non item. Vnde Plato, qui sex vixit aetates post Croesum poenam iis proponit, qui post annos 35. vxorem non duxerint, et praeter mulctam pecuniae illos honoribus priuat. [note: lib. b. de leg.] Non ea mihi mens est, vt omnia, quae ad hanc materiam dici queunt, congeram, quia hoc pacto libros facerem, non discursus: sed per has aetates iuuat omnium hominum consensum inquirere, vt sapiens princeps, qui suae ditioni leges, quas vult, praescribit, tot exemplis, quae longo seculorum interuallo acciderunt, persuasus, possit iuxta suam, suorumque vtilitatem recte decernere. Censores Camillus, et Posthumius quatuor vixerunt aetates post Platonem. Hi aera poenae nomine eos, qui ad senectutem coelibes peruenerant, in aerarium ferre iusserunt, iterum puniri dignos, si quo modo de tam iusta costitutione queri essent ausi. Sed postponenda non sunt verba, quibus Conss. vsi sunt in coelibibus arguendis. Natura vobis quemadmodum nascendi, ita gignendi legem scribit, parentesque vos alendo, nepotum nutriendorum debito (si quis est pudor) alligauerunt, Accedit his, quod et iam fortuna longam praestandi huiusce muneris aduocationem estis assecuti; cum interim consumpti sint annivestri, et mariti, et patris nomine vacui: Ite igitur,
page 63, image: s063et nodosam exsoluite stipem, vtilem posteritati numerosae. [note: Val. Max. lib. 2. c. 4.] Cicero, qui nouem aetates post Camillum ortus est, in suis legibus coelibes ex ciuitate abiicit, et I. Caesar, qui eodem tempore vixit, Romam, ex Africano bello reuersus, Censorium munus exequens, iis praemia proposuit, qui filiorum procreationi in cumberent; cum animaduerteret, ciuitatem ob multitudinem, quae bellis ciuilibus consumpta erat, ciuibus exhaustam esse. [note: Dion lib. 43.] Vigesimo octauo post anno Augustus Caesaris successor non solum praemia proposuit coniugatis, sed aduersus coelibatum poenas edixit. [note: lib. 54. anno 736.] Demum extrema eius aetate anno 762. praeter legem a Papio, et Poppaeo Coss. latam, quicunque legeret, cum in classibus diuisos ciues examinauit, plu. resque inter illos deprehendit coelibes, ea, quae coram iisdem Augustus dixit, profecto valde admiraretur eximiam principis erga populum charitatem, et vtraque eius oratio tam de laudibus coniugatorum, quam de coelibatus detestatione lectu dignissima mihi videtur. [note: ibidem.] Monita, quae colligi possent ad comprobandam industriam, quam prisci adhibuerunt, quo matrimonia libera forent, fraudesque, quae patrari poterant, auferrentur, non aggregabo, ne longius, quam opus sit, edisseram: nam cum aliqui immaturas puellas in matrimonio acciperent, quo poenam aufugerent, vetitum fuit, ne sponsalia fierent, nisi virgo decem annos expleuisset, cum scirent, duodecimo duci posse: aetati senili consultum fuit, temporibus viduorum, ac viduarum ratio habita, diuortiis moderatio iniuncta, item concessum fuit, vt libertinae, nataeque ipsarum in matrimonium libere, praeterquam a Senatoribus, acciperentur. Neque id mihi mirandum accidit; demiror potius, quomodo haec, et similia temporibus nostris negligantur, quibus nihil priuilegii ad fauorem generationis reliquum est, nisi vt duodecim natorum pater immunitate a tributis gaudeat. Augustus illo diuinae suae mentis acumine probe cognouit, quanti prolis generatio referret: quod ante ipsum pariter Philippus Macedo Persei pater obseruauit eo Liuii loco, ad quem ego saepe confugere soleo: nam praeuidens pacem inter se, ac Romanis diuturnam non fore, inter consilia, quae cepit, alterum fuit subditos ad matrimoniorum cele. britatem cogere. [note: Liu. l. 39.] Dicetaliquis, si ii, quibus vxor non est, coelibes vocantur, quasi coelestes, vt inquit D. Hieronymus, vtque etiam dixit S. Augustin. quia coelestia numina sine vxoribus degunt, quare tu eosdem vituperare audes, Romanorum hominum, qui vera religione destituti fuerunt, exempla proponens, praesertim quia hae leges deinceps ab Impp. partim correctae, partim aliquo moderamine mutatae? Respondeo, quod etiam mediocris ingenii vir statim responderet, vere coelestem esse continentium vitam, virginum vero vitam (vt ita dicam) coelestissimam esse: et coelibes tales non supplicio, poenave, sed laude, ac veneratione dignos: verum de iis non vxoratis loquor, qui alienos toros contaminando, foedisque corporis voluptatibus operam nauando, non vt coelestia contemplentur, aut iis fruantur, sed vt efrreni suae libidini satisfaciant, onera matrimonii detrectant. Non tamen opinor, leges Pappias renouandas esse, sed tantum id praestandum, quod
page 64, image: s064non multis ante annis Florentini praestitere. Detrectas, neque vis aetate idonea prouectus vxorem ducere, non religione, non paupertate, non studiis, non valetudine praepeditus? Esto: viue tibi, vtere patriae libertate, vtque id facilius efficias, tibi ne graue sit, quod ab honoribus reip. arcearis, quoniam resp. tuorum commodorum cupientissima tuae tranquillitati obiicem vllum afferre non vult, et peculiari priuilegio omnibus te muneribus immunem facit. Contra, si forte o tu Resp. vel princeps videris ciuem, qui, ne domum patriam orbam relinqueret, prolem genuit a maioribus non degenerantem, vt, cum grauis annis publica onera substinere ipse non poterit, ne desit, qui recens, et robustior ea ferat, patriaeque necessitatibus consilio, et armis subueniat; si ille cupiditatibus suis, commodisque detrahens, multis cum filiis ea, quae ipsius solius erant, communicauit; si castus, si sobrius vixit, si sub reip. et priuatae oneribus fortiter se gessit; tu, inquam, opitulare ci, quantum potes, tuo splendore eum cohonestato; et ostendito, quemadmodum ipse nouos tibi subditos generare curauit, ita tein rebus, quarum indiget, ei non esse defuturum. Si minima optimae, et propensae in fauorem matrimoniorum voluntatis indicia praetetuleris, tot tibi ex iis multiplicatis vtilitates consequentur, vt tuam ipsius quamcunque spem antecessurae sint.
Quantum dedeceat, principem alterius principis hostis mortem aliis, quam bellicis artibus quaerere. DISCVRSVS XIII.
VT vnusquisque animo comprehendat, quantum dedeceat, principem hosti cuilibet principi insidias struere, et contra ipsius vitam artibus machinari aliis, quam iis, quae bellum, et Mars communis in medium proferre solet; in animum in duxi meum, vt huic loco quaedam vetustorum temporum exempla adiungam, memorans, cum ignominiam, et repulsam, quam passi sunt, qui facinus simile attentauerunt, tum etiam laudes iis attributae, qui operam ad idem scelus exhibitam recusauerunt. Alterum peruulgatissimum est Fabritii exemplum, cui cum profugus a Pyrrho miles pollicitus fuisset, se veneno Pyrrhum sublaturum, non modo ab huiusmodi voce aures auertit, sed eum ad Pyrrhum remisit, admonuitque, vt sibi a proditione caueret. [note: Florus l. 13.] Alterum est Caesarum temporibus, quod Tacitus refert, cum lectis in Senatu literis Adgandestrii Cattorum principis, quibus Arminium se veneno interempturum offerebat, tantummodo mitteretur ei venenum, Senatus respondit, Non fraude, neque occultis, sed palam, et armatum Populum Rom. hostes suos vlcisci: qua gloria. subnectit autor, ausum suisse aequare se priscis imperatoribus, qui venenum in Pyrrhum regem vetuerant, prodiderantque. [note: libr. 2.] Modo contra, videamus, quo pacto probetur T. Quintii Flaminii factum illud, cum legatus Populi Rom. ad regem Prusiam, ad quem confugerat Annibal, eius mortem artibus procurauit: quare T. Liuius in haec aurea verba erumpit, Mores quidem Populus Rom. quantum mutauerit, vel hic dies argumento erit: horum patres Pyrrho regi hosti armato exercitum in Italia habenti, vt a veneno caueret, praedixerunt, hi legatum
page 65, image: s065consularem, qui autor esset Prusiae per scelus occidendi hospitis, miseruut. [note: lib. 39.] Plutarchus vero, quasi moleste ferens hanc Populo Rom. maculam inustam esse, in Flaminium solum totam culpam ingeniose detorquere videtur, inquiens, Senatoribus eum improbatum fuisse, quod gloriam sperasset ex morte Annibalis, quem virum Romani ob clementiam, tanquam inutilem senio, iamque deplumatam auem.dimiserant. [note: Plut. in Flamin.] Sed obiiciet nonnemo fortasse mihi exempla Sceuolae, et Iudith. Cui respondeo, Sceuolae casum discrepare ab eo, in quo sumus, cum priuatus ille hoc in coeptum aggressus fuerit, non reip. iussu, quam Mutius consilii sui participem non fecerat; petiit siquidem veniam abeundi, ne profugus videretur, potius quam animo significandi reip. quid cogitaret: tantummodo, vt Tiberim tranare liceret, rogauit, non praedae causa, aut illatas ab hoste iniurias vin dicandi gratia, sed, inquiebat ille, maius, si Dii iuuant, in animo est facinus. [note: Liu lib. 2.] Et reuera patet ex Liuio, Senatum Sceuolae mentem ignorauisse, quamquam secus hanc historiam recitat Dio. [note: lib. 5.] Idem in altero Iudith exemplo dicimus; nam vbi verbis omni pietate, atque prudentia refertis, vt Betuliae populum ob Olophernis ducis exercitus Medorum regis obsidionem afflictissimum consolaretur, quid factura esset, nemini detexit, tantum dixit, Vos autem nolo scrutemini actum meum, et vsque dum renuntiem vobis, nihil aliud fiat, nisi oratio pro me ad Dominum Deum nostrum. [note: cap. 8.] Praeterea haec mea semper fuit sententia, vt sacra haec exempla minime sint cum nostris comparanda, vtpote quae altissimis mysteriis, et allegoriis referta cum caeteris, quae factum tantummodo respiciunt, nullam habere consonantiam videantur. [note: S. Thom. quastion. 104. art 2. 2.] Exemplum itaque Mutii nondum relinquentes, addimus, ab aliis exemplis non minimum adhuc discrepare: nam cum militibus honestae contra hostes fraudes concedantur, ad ipsos hostes pertinet cauere a peregrinis hominibus, qui ipsos conueniunt; quam virtutem, siue cautionem exercere non potest ille, in quem familiaris, aut hospes veneno grassatur. Illud planum est, Cepionem Romanis valde improbatum fuisse, quod Viriatum, quamuis proditorem, hostemque reip. pecunia occidendum curauerit. Quod si exempla minus remota magis mouent, ad magnanimam illam Alphonsi regis Neapolitani, quam D. Rugerio Comiti Pallanzae fecit, responsionem animum conuertamus: Obtulerat ille se, sua manu occisurum Regem Castellanum Alphonsi inimicum. Quod statim Rex iussit, vt neque animo et cogitatione conciperet, inquiens, Etiamsi totius mundi regnum consecuturus suisset, nunquam se tantum scelus permissurum. [note: Panormi tanus de dict. et f. Alphonsi.] Igitur foedis huiusmodi, ac sceleratis modis nunquam vitae principum insidiae struendae sunt, nisi velimus nos, in quibus Christianae lux veritatis refulget, iis posthaberi, qui Ethnicismi tenebris obsessi, solo naturae lumine ducebantur.
FINIS LIBRI SECVNDI.
page 66, image: s066
SCIPIONIS AMIRATI DISSERTATIONVM POLITICARVM, SIVE. DISC VRSVVM INC. CORN. TACITVM. LIBER TERTIVS.
De summi Pontificis electione inanes esse omnes discursus. DISCVRSVS I.
PVlcherrimus prae caeteris videtur discursus ille, quem paucis verbis Tacitus, [note: lib. 3.] comprehendit, dum rerum humanarum vicissitudinem, cunctisque in negotiis ludibria fortunae admirans, inquit, fama, spe, veneratione potius omnes destinatos fuisse imperio.(Claudiu Caesarem intelligit) quam quem futurum Principem fortuna in occulto tenebat. Ex quib. [abbr.: quibus] haud raro mihi admirationi maximae fuerunt ii, qui affectibus ducti, siue suae sagacitati nimium fidentes, de futuris Pontificib. aliquid se praeuidere posse, sibi persuadent; naturalib. [abbr.: naturalibus] discursibus, ac rationib. [abbr.: rationibus] modo alterum ad Sedem Pontificiam euehentes, modo alterum detrudentestadeo vt futurum Pontificem digito ostendere, eiusque nomen certo diuinare videantur. Videntur autem ii, primam ad consequendum Pontificatum dotem aetatem senilem requirere: frustra enim, aiunt, sperandum esse, vt alius, quam senex promoueatur, quia omnis alioquin seniorib. [abbr.: senioribus] Cardinalibus spes praecideretur, si minorem natu ad Pontificatum extollerent, quo ipso facto stultissimis stultiores essent. Quam tamen opinionem falsissimam esse, haud ita pridem ostenderunt Leo X. ad Pontificatum anno trigesimo septimo promotus, Bonifacius VIII. anno trigesimoquarto. Neque Clemens VII. neque Sixtus V. Pius III. Pius V. aliique adeo senes erant, cum Pontifices creati fuerunt, quin seniores ante se Cardinales, neque meritis impares habuerint. Alii pro re explorata credunt, nunquam fore, vt Pontifex exterus creetur.
page 67, image: s067Eoque argumento nituntur, cum plures sint Itali Cardinales, quam transalpini, nunquam passuros, vt extra Italiam Pontificatus efferatur; caeteras prouincias suis Regibus, atque Imperatoribus contentas esse debere, quafi res diuinae secundum hominum mensuram gubernarentur. Quod quantum a veritate aberret, electio, quae de Adriano VI. facta est, patefecit, qui non tantum exterus fuit, sed neque Italiam, neque Romam vnquam viderat. Et Calixtus, et Alexander, qui tamen non mille abhinc annis Pontiff. fuerunt, Hispanos fuisse, nemo ignorat. Alii dicunt, Cardinales nobilissimis familiis ortos, et consanguineis illustres omnem Pontificatus spem abiicere posse, cum tamen meo tempore Paulus III. et Paulus IV. nobilissimi fuerint, et Paulus IV. tot consanguineos habuit, vt in tota Italia, an altera viris, et principatibus fecundior familia reperiatur, quam Caraffarum familia sit, valde ambigam. Sed contra hos maioris momenti aliud militat, quia Clemens VII. non tantum nobilissimus fuit, sed etiam erat in patria, et in Etruriae maxima parte (quamquam sub specioso, modestoque praetextu) omnibus solutus legibus Princeps. Quoties illud ego audiui, postquam Pontificatus e manu Cassinensium monachorum ereptus fuerit, nunquam amplius fore, vt seculares presbyteri monachos promoueant? Et quamquam euenerat, vt Sixtus IV. et Pius V. religiosi fuerint; mox asserebatur, nunquam nos, neque nepotes nostros similem vnquam electionem visuros. Et nihilominus hoc anno, in tanto Cardinalium numero, qui quatuor, et sexaginta fuerunt, vno, atque altero monacho, consensit Deus O. M. vt Frater Felix Perrettus ordinis minorum Conuentualium ad Pontificatum sublatus sit. Adeo vt neque iuniores, neque aduenae, neque illustres, neque monachi, prout exempla dicta demonstrant, ab illo summae dignitatis fastigio arceantur. Dicunt nonnulli, nunquam aliquem summae seueritatis virum Pontificem creatum iri: tamen seuerissimus existimabatur Pius V. Item a Pontificio culmine homines liberae, apertaeque naturae vulgi vocibus expelluntur: attamen apertissimi animi fuit Iulius III. Non admittunt animi ferocis, et militaris viros; tamen ferocissimus fuit Iulius II. Quamobrem vere concludendum est, etiamsi omnes arbitratu suo ratiocinentur, et ipsimet Cardinales incredibili animorum anxietate ambiant Pontificatum, promotionem illam omni ex parte diuinum opus esse. Quod si aliquando sanctissimam illam Sedem obtinuerant, qui omnes probitatis, atque sanctitatis numeros non expleuerunt, permisit id olim Deus, quo nostras iniquitates plecteret, quove impatientiam nostram, fortitudinemque exerceret, aut aliis de causis mortalium oculis minime cognitis, atque exploratis.
Remedia morbis, siue delictis publicis grauiora esse non debere. DISCVRSVS II.
PRima egregii medici virtus est, aegrotantis hominis morbum cognoscere: altera recte explicare (vt inquiunt ipsi) actiua passiuis, morbumque sine vllis errorib. [abbr.: erroribus] curare. Nam si remedia inualida sint, morbus minime sanatur, si nimis vehementia,
page 68, image: s068atque grauantia, occidit hominem, nedum morbum expellit. Eodem pacto vir politicus, cuius munus est animi, perinde vt medici corporis morbos, curare, opportuna conquirat remedia, vt seruatis honestatis terminis, atque proportione peccata ciuitatis corrigat. Qua dere Magnus Pompeius reprehenditur, quod, electus tertio suo consulatu Censor, fuerit grauior remediis, quam delicta erant. [note: Tac. l. 3.] Cum legiones Germanicae postseditionem reos occidere decreuissent, idque maxima crudelitate effecissent, Tacitus trucia.illa castra appellat, non minus asperitate remedii, quam sceleris memoria. [note: lib. pr.] Et Germanicus castra ingressus, iussit, vt cadauera comburerentur, abhorrens a dicto scelere, et non medicinam illud plurimis cum lachrymis, sed cladem appellans. [note: ibidem.] Ex quibus exemplis documentum illud clici posse videtur, nempe cauendum esse, ne remedia grauiora sint morbis. Quemadmodum Felix Palestinae Praeses intempestiuis remediis delicta similiter accendebat. [note: lib. 12.] Et Liuius in tumultib. [abbr.: tumultibus] Manlii, remediis grauiorib. [abbr.: grauioribus] concitatam fuisse seditionem. recenset. [note: lib. 6.] Prudens, notatuque dignissima est consultatio, quam T. Quinctius Flaminius Corynthi coram legatis omnium Graeciae rerump. habuit: fatebatur enim, non ignorare, si sine excidio Lacedaemonis fieri potuisset, nullam pacis cum Tyranno Nabide mentionem admittendam esse. Verum cum ipse non aliter, quam cum excidio Spartanae ciuitatis opprimi possit, sati? visum esse, tyrannum debilitatum, totisque virib. [abbr.: viribus] ad nocendum cuiquam ei ademptis, relinqui, quam intermori vehementiorib. [abbr.: vehementioribus] quam quae pati possent, remediis eiuitate sinere, in ipsa vindicta libertatis perituram. [note: lib. 34.] Sano itaque consilio omnes populi toto orbe terrarum meretrices e ciuitatib. [abbr.: ciuitatibus] suis minime abigendas esse, putauerunt, perpendentes, hoc remedium, quamquam per se saluberrimum, pariturum (si humana fragilitas respiciatur) adulteria, incestus, stupra, aliosque concubitus sordidiores, et illicitos magis, quam meretricum, vnde remedium grauius morbo euaderet. Quodque spectat ad hoc luxuriae crimen, considerantes prisci Romani, praeter consuetam meretricum libidinem, non infrequenter accidere, vt etiam nobiles matronae inhonestae comperirentur, quo casu poenae grauissimae subiacebant, optimum remedium putauerunt, vt impudicas inhonestarent, ipsas cogendo, vt oresuo flagitium confiterentur. Verum quia corruptis in dies magis morib. [abbr.: moribus] matronae hanc libidinum professionem contemnebant, aliam tulerunt legem, qua cauebatur, cuicunque auus, aut pater, aut maritus eques Rom. fuisset, careret culpae profitendae beneficio, gh. e. artem meretriciam impune exercere ne permitterentur. Proinde videre mihi videor, nonnullis morbis vnicum esse remedium remedia omittere, nonnullis dedecus, nonnullis poenam praesigere. Quoniam vero neque possum, neque me decet, vt quasi legislator criminib. [abbr.: criminibus] poenas praescribam, sufficiet mihi exemplorum varietate legentium mentem ad ea, quae iis casib. [abbr.: casibus] conducunt, aperire. Quod autom omittere remedia optimum aliquando sit remedium, tunc autor patefacit, cum Tiberii principatu Romanis Iuxu corruptissimis, de sumptuaria lege inslauranda ag. tatum est. Cum enim quibusdam videretur, mediocria remedia non fuffectura, Tiberio integrum negotium relatum fuit, qui saepe apud se pensitato, an coerceri tam profusae cupidines possent, num coercitio plus damni in remp.
page 69, image: s069ferret, quam indecorum attrectare, quod non obtineretur, vel retentum ignominiam et infamiam virorum illustrium posceret. postremo literas ad Senatum composuit, quibus scripsit, Si secum antea Aediles consilium habuissent, nescire se, an suasurus fuerit, omittere potius praeualida, et adulta vitia, quam hoc adsequi, vt palam fieret, quibus vitiis impares ciuitas Romana esser. [note: lib. 3.] Proinde Cato, melius esse. inquiebat, improbum hominem non accusare, quam praeuaricari. [note: Liu. l. 34.] Medici quaedam tempora distinguunt, quibus propter caloris aut frigoris excessum, aegrotis pharmaca non porrigunt: ita in morbis ciuilibus quaedam sunt tempora, quibus remedia praetermittenda. Ideo I. Caesar Roscillo et Aego fratribus Gallis deficientibus, non esse tempus illud animaduersionis existimans, rem distulit totam. [note: l. pr. de bell. ciu.] Et alibi de Senonibus loquens, precibus Eduorum illis ideo dat veniam, excusationemque accipit, quod aestiuum tempus instantis belli, non quaestionis esse arbitrabatur. [note: l. 6. de bell. Gall.] Similiter aliquando necesse est, quo asperiora remedia deuitentur, dedecoris poenam populis proponere, ac minari; quam poenam plerique vtiliorem ferro compererunt. Ideo inter Aegyptiacas leges haec potissimum obseruabatur, vt contumaces, et ii, qui militiam deseruissent, nequaquam occiderentur, sed tale dedecus subirent, vt cum illud eluere, nisi virtute, non possent, ad dissicilima quaeque se obiectarent, vt amissum honorem reciperent. [note: Dioder. Sic. l. pr.] Et quidam populi, apud quos foeminae humore melancholico agitatae se suspendebant, nullum putauerunt melius remedium, quam vt nudas illas suspenderent, quo caeterae turpi nuditatis illius spectaculo deterrerentur. Non igitur semper capitis damnatio, sicuti nonnulli putant, vtile remedium est, imo aut asperius, aut debilius, quam morbus ipse, cui applicatur, aliquando deprehenditur. Quare alibi videbimus, quo pacto Augustus Liuiae vxoris consilium sequens, neminem interficiendo, aduersus ingruentia mala pleraque se tueatur. [note: lib. 15. disc. 7.] Et superius ostensum fuit, egregium esse illud remedium, vbi plurimi noxii sunt, non in omnes inquirere, [note: libr. 2. disc. 8.] etiamsi de seruis iudicatum fuerit, optimum esse remedium, omnes quaestioni subiicere, quamuis pauci deliquissent. [note: lib. 14.] Et nihilominus in ciuitatibus quaedam inualescunt, et eo prouehuntur, vt inusitata remedia arripienda sint, quemadmodum de Vrbe Roma L. Quinctius dicebat, non videri sibi eam tali modo aegrotantem, vt remediis confuetis ad sanitatem redigi queat. [note: Liu. lib. 2.] Similis fuit Claudii Neronis vox, cum in verba illa erupit, Non esse eum reip. statum, vt ordinariis consiliis deberet, aut posset gubernari. vnde duces intra fines prouinciarum sese continerent, ea tantum bella, quae Senatus mandauisset, exequentes. [note: lib. 17.] Ex quo concluditur, ne princeps erret in remediis adhibendis, maximam ei competere ipsorum cognitionem, ne ipsis debilibus, nimiumve rigidis morbos magis nutriat quam curet. Et quod ad remediorum qualitatem pertinet, quomodo in agro Hydruntino phalangiae morsibus occurratur, non abs re fuerit explicare, finemque imponam dissertationi. Iacet aegrotans ex phalangiae morsu (morsus autem inuisibilis est) instar cadaueris, nisi quod oculos faciemque, instar ignis, inflammatam habet, cui cum per plurima experimenta sciatur, purgationes, et medicorum quascunque medicinas nihil prodesse, aduenit fistulator
page 70, image: s070quispiam, qui fistulam sonans, aegrotantis motum obseruat, ipsumque forte immobilem videns, sonitus mutat, quousque aspicit cum manibus, tum pedibus extremitates digitorum moueri: vnde coniecturam capiens, hunc esse morbo respondentem sonitum illum eundem, et non alium festinanter continuat: quo miser ille, tanquam horribili vinculo solutus, pedes, mox brachia, deinceps corpus totum mouet, deque lecto se cum impetu proiiciens, perinde atque mille illum diaboli obsideant, totos dies saltando, posterisque diebus multis idem efficiendo, et saepe quinque aut sex fistulatores quotidie defatigando, vtpote qui tanquam adiutores secum saltant, nunquam cessat, donec digesto veneno pristinam valetudinem recuperauerit. Curet itaque charitas optimi principis, vt sonitum grauibus subditorum morbis honesta proportione respondentem inueniat, quo resp. quam fortasse per iniuriam siuit ipse aegrotare, sanetur. Vel quia (vt est humani generis imbecillitas) eadem resp. ex se ipsa languet, ipse princeps, qui a Deo dux, et pastor gregis humani electus est, sit etiam medicus ille, qui ferro, igne, laqueo, aut mansuetioribus instrumentis populorum abigat, et curet infirmitates.
Ministros per gradus promoueri debere, non per saltum. DISCVRSVS III.
SI antiquorum militiam tantopere a scriptoribus celebratam oculis inspicere possemus, quod ii praestantes adeo duces euaserint, nihil quidquam miraremur. Diximus superius, quale sit principum siliorum gymnasium, nunc adnecto Tiberium Caesarem, qui cuncta nutu suo gubernabat, nepotes gradatim ad officia promouere consueuisse. Proinde filium Germanici Neronem iam ingressum iuuent am patribus in Senat u commendauit, vt quinquennio maturius, quam per leges, Quaesturam peteret, allegabatque petente Augusto idem sibi, Drusoque fratri decretum fuisse. subdit autor, non dubitare se, quin defuerint, qui eiusmodi preces occulti illuderent. quemadmodum etiam Augustum irrisum fuisse, verisimile est, innuens, cum fuerit in amborum potestate quidlibet iubere, et exequi, ab huiusmodi rogationibus eos abstinere potuisse: attamen haec.(addit) initia fastigij Caesaribus erant. [note: lib. 5.] Agrippina, cum se magis minabunda, quam pauida, a criminibus, quae sibi contra filium imputabantur, expurgat, hanc quasi gradariam promotionem excellenter manifestat, dum Neroni exprobrat, ei materna industria dignitatem proconsularem delatam, et designatum Consulem esse, et caetera adipiscendo imperio. [note: libr. 13.] Cum Liuius de Rom. ducibus, qui sese. Alexandro, si forte Italiam aggressus fuisset, obiecissent, mentionem facit, vndecim eos recenset: at si quot essent Alexandri duces, disquireremus, dubio procul nihilo minorem numerum comperiremus. Volebat quidem Marchio Vasti, pater Marchionis illius, qui modo in Belgio militat, aliquem ex principibus Neapolitanis secum habere, vt ad militarem scientiam promoueret, eoque pacto supremum ducis
page 71, image: s071munus inter suos populares conseruaret, sed antequam diem extremum clauderet, desperauir hac de re, dictitans, Neapolitanos prius Colonellos esse velle, quam milites, prius Generales quam Colonellos. Et Q. Fab. Maximus satis clare docuit, in maximis imperii necessitatibus ad homines virtute praestantes confugiendum esse, dum obstitit, opposuitque sese, ne T. Ottacillius, qui tamen neptem ex sorore vxorem habebat, Consul crearetur, quia imparem eum, neque talem, qui Annibali opponi posset, put abat. [note: Liu. libr. 24.] Notat Liuius anno 545. creatos fuisse Censs. L. Victurium Philonem, P. Licinium Crassum, ex quibus Crassus, cum antea nunquam Consul, praetorve fuisset, ab aedilitate ad censuram peruenerat; nihilominus propter Victurii mortem magistratum irritum fuisse, quia Licinius sese ab eo abdicauerat, [note: lib. 7.] quasi omnia infeliciter euenissent, quia, quae seruanda erant, intermissa fuerunt. Neque minimi fuerunt strepitus, et oppugnationes, quas M. Furius, et M. Curius Tribb. plebis interposuerant, ideo quia T. Quinctius Flaminius ex quaestura ad consulatum pertingere adspirabat: iam. inquiebant, aedilitatem, praetur amque fastidiri, nec per honorum gradus documentum sui dantes nobiles homines tendere ad Consulatum, sed transcendendo media, summa imis continuare. [note: lib. 32.] Qui conatus quanquam irritus fuit, nihil tamen obstat, quin iustimis de causis id attentauerint. Neque negligenda est contentio, quae inter L. Portium Licinium Consulem et Q. Fuluium Flaccum excitata est. Is, quia aedilis designatus fuerat, praeturam petebat, cui Consul sese opponens, allegabat, nullo in ciuitate libera ferendo exemplo deberi a designato aedile praeturam peti: resque eo processit, vt sententia Consulis obtineret. [note: lib. 29.] Verum in militaribus muneribus, dum viguit disciplina, quia multum referebat, ne errores committerentur, diligentior ratio habebatur. Vnde Festus scripsit, Martem Gradiuum dictum fuisse, propterea quod gradatim, et per ordinem militaria officia distribuenda sint. Hinc Rufus diu manipularis, dein Centurio, mox castris praefectus. [note: Tac. l 2.] Vnde fiebat, vt cum dux, quid ipsemet passus esset, non ignoraret, sciret etiam, quousque miles, quem regebat, pati deberet aut posset. idcirco inter militares gradus militum promotio opus magis diuinum, quam humanum habitum fuit, non modo quia gradatim promoucbantur, sed etiam quia modus, qui obseruabatur, plane mirificus et fingularis erat. Quando quidem cum vnaquaeque legio decem cohortibus contineretur, si, verbigratia, contingebat, vt aliquis primae cohortis miles ad gradum aliquem promoueri posset, non ad primam ipsam, sed ad decimam cohortem promouebantur, quemadmodum similiter, si contingebat ad maiorem gradum in decima cohorte aliquem promoueri debere, in alia honorem obtinebat, et sic deinceps, donec auctis stipendiis ad primamreuerteretur. Idcirco Vegetius inquit, primi pili centurionem, postquam diuersis quasi scholis singulas cohortes circumiuerat, tandem in prima primatum consequebatur, vnde vniuersae legioni commoda contingebant innumerabilia. [note: lib. 2. c. 21.] Locus hic fortasse obscurus, nisi quib. [abbr.: quibus] noti sunt ordines, quos militia Romana tuebatur, illustratur quodam T. Liuii loco, vbi um Sp. Ligustinus rationem reddere teneretur graduum, quos in militia obtinuerat,
page 72, image: s072ob oculos magna ex parte ponit, quo pacto id fieri consueuerit. Quod silentio inuoluendum non est, Miles. inquit, factus sum P. Sulpitio, C. Aurelio Coss. In eo exercitu, qui in Macedoniam est transportatus, biennium miles gregarius fui aduersus Philippum Regem: tertio anno virtutis causa decimum ordinem hastatum aßignauit Consul Flaminius. Non melatet, primum hastatum in secunda cohorte esse centum militum, secundum vero esse centum quinquaginta militum, sed qua proportione deberem gradatim ad decimum hastatum promotionem applicare, non video. Neque bene exploratum habeo, an ibi denotare velit, se decurionem creatum fuisse, hoc est, decem militibus praepositum, quem, inquit Vegetius, suis temporibus vocatum fuisse, contubernij praefectum. Verum vlterius procedens idem Ligustinus ostendit, quo pacto deuicto Philippo, in Italiam reuersus, M. Porcio Cos. in Hispaniam profectus sit, quod fuit anno 559. a quo creatus fuit primus hastatus prioris centuriae. Iam diximus, quis fuerit primus hastatus, sed quid primae centuriae hastatus importet, ignoro. Tertio iterum voluntarius miles factus est in eo exercitu, qui aduersus Aetolos, et Antiochum Regem est missus, vbi a M. Acilio eidem primus princeps prioris centuriae est assignatus, qui regebat sesquicenturiam, hoc est, pedites centum quinquaginta. Quae dignitas forte maior crat quam primi hastati, et quam ducentos habere pedites in secunda centuria: Reportatus in Italiam bina stipendia emeruit. Anno 575. in Hispaniam cum I. Flacco iterumque cum Sempronio Graccho profectus est: A Flacco virtutis causa ex prouincia ad triumphum deductus est: A Tib. Graccho quater intra paucos annos primum pilum duxit. Hic gradus non modo ob aquilae custodiam dabatur, sed quadringentos pedites in principiis regebat. Demum postquam sex ciuicas coronas se meruisse, quater, et tricies ab Imperatoribus donatum esse, et stipendia annua viginti duo in exercitu emerita habere, narrauit, anno 583. a tribunis primae legionis maior annis quin quaginta primipilus creatus fuit. [note: lib 42.] Igitur principes munera per gradus, non per saltus distribuant: quo pacto ducum seminarium eiusmodi excitabunt, quorum opera et virtute hostes, nedum non timere, etiam contemnere poterunt.
Vnde potentiorum voluntates adeo mobiles sint, vt perraro aulicae vitae periodus eodem fauore ad finem vsque perseueret. DISCVRSVS IV.
Crispus Sallustius, Sallustii illius celeberrimi rerum Romanarum scriptoris ex sorore nepos, maximo vsus est fauore Imperatoris Tiberii, quamuis extremis vitae temporibus, quemadmodum etiam Mecoenati cum Augusto acciderat, gratia haec diminuta fuerit, vt inquit Tacitus, fato potentiae raro sempiternae. [note: lib. 3.] Cuius rei rationem inquirens autor, id fortasse euenire diuinans, an satias. inquit,
page 73, image: s073capit aut illos, cum omnia tribuerunt, aut hos, cum iam nihil reliquum est, quod cupiant. Neque dubitandum est, quin id omnino verum sit, hoc est, fore, vt qui aliquando in praesens fauore principum vtuntur, tandem odio aut contemptui habeantur: Sed nos primo id exemplis, deinde ratione probabimus. Seianus, qui omnium maximum Tiberii fauorem nactus erat, cui censuere patres effigiem, quae apud theatrum Pompeii locaretur, [note: lib. 3.] praeceps lapsus est, atque adeo lapsus, vt aulicis perpetuum esse debeat docum entum, ne dominorum aurae nimium confidant. [note: lib. 5.] Nam iis, cum primum te in altum sustulerint, nihil aliud reliquum esse videtur, nisi vt, quandocunque libet, te detrudant, agantque praecipitem: Alexandro Magno nemo Clyto charior extitit, quem tamen manibus suis occidit. [note: Plut. in Alex.] Honores, quos Seiano populus Rom. Tiberii consensu detulit, propemodum insiniti fuerunt: sed illis, quos voluntate Assueri Aman consecutus est, maiores minime extiterunt. [note: Esther. c. 3.] Cuius tamen gloria in cruce quinquaginta cubitorum altitudinis finita est. Neque dici potest, Plautianum summam apud Seuerum gratiam non inuenisse, veruntamen ita se gessit, vt Seuerus passus fuerit, eum coram se occidi, et ex fenestra in viam conspiciendum populo proiici. [note: Herodianus lib. 7.] Siad proximiora nostris tempora animum adnerterimus, fauores, quos Iohannes Aragoniae Rex Aluario de Luna impertiit, non sine admiratione memoria recolimus. Nam Rex pluris illum, quam nonnullos sanguine suo regio oriundos fecit: pro ipso discordiis, bellisque toti regno, suaeque saluti periculosis se subiecit: ipsum diuitiis immoderatis cumulauit, dignitatibus et praerogatiuis cohonestauit: nun quam delatoribus, qui ipsum accusarent, aures praebuit: denique tamen carceribus mancipatum publice ipsum Burgi capite damnauit. Temporibus fere nostris, vt refert Gnicciardinus, Cardinalis Eboracensis memorabile, quid possit in aulis principum fortuna, inuidiaque, exemplum dedit. Nam ab Henrico VIII. Angliae Rege ingenti autoritate donatus, in eum statum deuenit, vt ereptis illi pecuniis, supellectile ditissima, reditibus Ecclesiasticis (praeter minimam quandam portionem) cum paucis familiaribus in Episcopatum suum fuerit relegatus; deinde iterum ob alia indicia in ius vocatus, secundo die insirmitatis suae, dum ad Curiam tenderet, infeliciter occubuit. [note: libr. 19.] Descendamus etiam ad tempora, locaque paullo viciniora. Magnus Dux Etruriae Franciscus ex tota ditione sua Mondragonem, olim sibi charissimum, maximeque existimationis hominem expulit. Ergo nihil verius est, quam vt rarissime ii, quos magni principes beneuolentia complectuntur, in sinem vsque eodem statu perfruantur. Cuius rei plurimae possunt esse causae, inter quas vniuersalis est consueta fortunae mutatio: Que nonnullis a principio ad finem vsque prospera est, nonnullis semper item aduerla: accidit etiam, vt cum aduersa principio fuerit, mox laeta atque secunda fiat: nonnullis vero laeta principio, demum infausta ac turbida euadit. Proinde pulcherrima funt ca verba, quae Pompeius Corneliae vxori post Pharsalicum conflictum dixit: Fortunam perseuer antius illum expectauisse, quam sui moris esset. [note: Plut. in Pomp.] adeo vt mirandum non sit, si gratia principum suorum perdiu feliciter vsi aulici, tandem fauoris corum aura immutata, fortunae
page 74, image: s074mutationem experiantur. Quod si dux, et miles persaepe m bello profugatur, si nauta mari naufragatur, si aedificator saepenumero ex aedificio ruit: quid mirum fuerit, si aulici in tempestoso aulae pelago aliquando naufragium patiantur. Plerique fauorem amittunt, et ruunt in aula; cum fundamenta illa, quibus nitebatur fauor, sublata sunt: Haec autem fundamenta multa diuersaque possunt esse, quia plurimae, diuersaeque sunt rationes, quibus ad aliquem amore prosequendum impellimur. Cui similitudini autor accommodat Plancinae Pisonis vxoris exemplum: quae Germanici venenati suspecta, ob amorem Liuiae non minus, quam propter odium, quod ei cum Agrippina intercedebat, viuere permissa est: at postquam hae mortuae fuerunt, amore odioque illarum, quibus vita Plancinae innitebatur, sublatis, Plancina debitas luit poenas, et, sicut inquit autor, vt odium et gratia desiere, ius valuit. [note: lib 5.] Praeterea in plerisque cesfat, desinitque fauor, quia eius (vt M. Dux Etruriae dictitabat) naturae sunt, vt neque Arno explerentur: quemadmodum simile huic fuit Antipatri dictum de Demade. Quamobrem cum gratiae pro meritis sufficicntes nun quam sibi impertiri videantur, aduersus dominos arrogantiae vitio inficiuntur, et contumaci quodam silentio quaecunque obsequia praesliterunt, perpctuo exprobrare videntui: quo principibus nihil molesstius est, neque frequenter id sine ratione, cum ab ipsis iisdem, dum famulis vtuntur, bene merendi tota ratio pendeat. Ludouicus XI. Galliae Rex, dum ad hanc rem illum autoris locum citaret, grauiorum facinorum ministros quasi exprobrantes aspici. [note: lib. 14.] ad Cominaeum conuersus dixit, nihil felicius aulico homini contingere posse, quam cum princeps in eum aliquod insigne beneficium contulerit, quod idem aulicus parum promeritus sit, nam eo collato beneficio princeps ipse magis alligatur, quam si aulicus diuturna quaeque obsequia praeslitisset: ideo quia naturaliter princeps maiori illos complectitur amore, qui eidem plurima debent, quam contra, quibus ipse. Sed quid necesse est, causas cur principum fauor, et aura flaccescat, inquirere, cum eae innumerae sint, cumque eaedem possint tam famulantis, quam principis culpa procedere. Operaeprecium esset, quibus artibus hic scopulus euitandus esset, ostendere, sed inter caetera nullam ipse video potiorem, quam philautiam excutere, atque ita sibi persuadere, non virtutum, non industriae meritis vllis hanc fortunam quaesitam esse, sed solo nutu diuino, qui in animis principum, dum ii te primo adspexerunt, illam erga te propensionem excitauit. Quod non ex me, sed ex facris antiquorum Iudaeorum literis depromo, qui cum aliquem charum principi significant, ea verba, quae semper plurimi feci, proferunt, Inuenit gratiam in oculis eius. Quae Dei prouidentia, si constanter ab aulico crederetur, necessario eueniret, non modo vt ipse erga dominum suum modeste se gereret; deque se non superbe sentiret, Deo acceptam totam fortunam referens, sed alienorum malorum miserens, libentius aulicorum naenias ob ingratitudinem aulicorum mitigaret. Quo casu te ita mansuetum, animique compositi aspiciens princeps, nunquam tibi irascetur, itemque aula, cum te suum videat deprecatorem, intercessoremque, tibi omnia bene volet, vtilitatemque tuam promouebit, nedum non impediet, et propter tuorum operum conscientiam timoris expers
page 75, image: s075laetissimos annos transiges. Haec ad tuendam atque conseruandam principum gratiam plurimum proficiunt: Hanc autem amittere (modo ne ruas, et in praeceps labaris) infelicitati non est tribuendum, quia extremitas annorum aliquod laborum leuamen, imo et animi corporisque tranquillitatem requirit: proinde Similis, qui sub Adriano Imperatore maximos honores adeptus est, ad priuatam vitam spontesua renersus, negotiorum vacationem cum obtinuisset, sepulchro suo iussit inscribi, Hic iacet Similis, cuius quidem aetas multorum annorum fuit, caeterum septem annos vixit. [note: Dioin Adr.] Verum si in longe maiori fortuna Sylla dictaturam deposuit; si Diocletianus tanquam onus grauissimum, imperium vltro abiecit, idemque, vt Collega eius Herculeus faceret, suasit. [note: Eutrop. l. 9.] Si temporibus nostris Carolus V. et viribus et virtute priscis Imperatoribus minime inferior, vitam non tantum priuatam, sed pene monasticam, tot filio regnis relictis, amplexatus est: non ne quiuis priuatus homo eximiae felicitati, fortunaeque tribuere debet, si absque praecipiti herilis gratiae iactura, eum ad priuatum otium redactum esse contigerit? Imo quemadmodum Socrates senectuti gratias habebat, quod ipsum ab horrendis, turpibusque libidinum monstris exemisset; sic sapiens aulicus principi suo gratias agere vel maximas deberet, quod illum e syrtibus atque innumeris aulicae vitae scopulis eripuerit, quodque exuberantem illam auram tunc moderatus fuerit, cum portui salutis propinquo, et senectam aetatem prospicienti, non amplius ventis impellentibus, etiamsi prosperis ac benignis, sed magis malacia auraeque remissione opus erat.
Non decere propter minutas quasque res principibus molestiam facessere. DISCVRSVS V.
ILlorum Principum, qui multos perpetiuntur labores, neque sciunt se imperandi labyrinthis facile explicare, magis bona voluntas, quam virtus laudanda est: idque duplici de causa, altera, quoniam, qui bene artem suam norunt, ipsius artis opera sine difficultate peragunt; altera, quia principibus non est propter minimas res exhibenda molestia. Alterius rei singulare praebuit exemplum I. Caesar, qui bello Africano cum equites, peditesque suos, quo pacto sistere selocis, quo receptui canere, pugnae sese offerre promptissimos, et sine impedimentis, tricisve vllis militaria munia adimplere, monuisset: refert Hircius siue Oppius, haec ab ipso Caesare non coram facta fuisse in vallis, sed vt militaris artis peritissimum decebat, per nuntios sub pellibus manentem, executum fuisse, aliisque, quod peragendum erat, mandauisse. [note: lib. pr. de bell. Afr.] Rursus habentur manifesta, atque clarissima Tiberii verba, quibus, cum Capreis degeret, ad Senatum epistolam scripsit, qua Senatores arguebat, quodcuncta curarum ad principem reijcerent. [note: Tac. libr. 3.] Istud enim nihil est aliud, quam cuncta confundere, et iubere manui, vt pedis officium ipsa exequatur: vnde negotia impedimentis adiunctis, difficiliora euadunt, quia melius manibus, quam pedibus quisque ambulat. Principes perinde atque artifices esse videntur, qui suae materiam, et instrumenta artis prae manibus habent, lapides, cementa, ferramenta, et huiusmodi
page 76, image: s076caetera: quae modo acutiora, modo latiora, modo breuiora reddunt, iisque eas formas tradunt, quae opificio absoluendo conducunt. Quod si instrumenta eloqui possent, simulque ea, quae sibi dicerentur, intelligere, putabimusne, cum aduersus ea magis lapicida irasci debeat, vt malit irasci lapidi, quod durus nimium sit, an scalpro, malleo, subulaeve, quod obtusa sint, neque suum munus expleant? Certe nisi insaniret artifex, non sapidi, cuius natura est, vt durus sit, sed scalpello subulaeve, quia suas partes non exequerentur, excandesceret: Eiusdem modi princeps est, cui dubio procul populus, vt artifici materia, subiicitur; sed nutibus, et per ministros, quibus ipse tanquam instrumentis, immediate vtitur, eum gubernat. Igitur nulla principi cura maior incumbit, quam vt ipsos ministros curet, neque enim Iohannis aut Petri querimonias audire ipsum decet, cum ii ministros adire possint, nisi fortasse ipsos ministros accusarent; ideoque alibi diximus, veram principum artem esse homines cognoscere. [note: lib. 13. disc. 5.] Quia si bene princeps semel elegerit, iam omni cura solutus est: ad hoc Tiberius respexit, cum in Senatu dicens, se neque aedilis, neque praetoris, neque consulis personas sustinere, subdit, maius aliquid et excelsius a principe postulari. [note: lib. 3.] Nam princeps propter maiora conueniendus est, quam si verbi gratia de re oeconomica agendum sit, non quia hae cure ad reip. salutem non spectent, sed quia ad cos magistratus pertinent, quorum humeris id ponderis commendatur. Neque enim principum virorum vitae ad alium finem, quam ad nostri exemplum, perscriptae fuerunt, vel quo peccata, quae ipsi commiserunt, euitemus, vel vt egregia opera, quae fecerunt, imitemur. De Themistocle scribit Plutarchus, solitum illum fuisse dicere, quemadmodum nauis Salaminia (dicetur clarius hodierno vocabulo quasi Venetus Bucentaurus) non propter minimos vsus educebatur, sed tantummodo ad principes excipiendos, similesque solcmnitates, sic Atheniensium remp. opera cius non nisi in summis difficultatibus, et causis illustribus, non propter minutas quasque res vti solere. [note: in polit.] quod apophtegma alibi Pericli attribuitur. [note: in Pericle.] Neque id sine ratione contingit: non quia maximos viros, cum opus est, rerum etiam mediocrium functio dedeceat, sed quia dum in rebus minutis curandis tempus disperditur, eae, quae maioris momenti sunt, per incuriam negliguntur: quemadmodum Iohannes sculptor Bononiensis querebatur, quod cum Deus ipsum crcauisset, vt colossos, ingentesque machinas sculperet, Magnus Dux Franciscus co (ita requirente occasione) in auiculis, pisciculis, lacertis, et eiusmodi minutis animalculis sculpendis nunquam non vteretur: Quo taedio M. Dux Ferdinandus illum liberauit, dum in sculpenda nobilissima M. Ducis Cosimi statua ipsius ingenium occupat. Principes, dum negotiorum ct ram ministris deferunt, citra dubitationem odio illo, quo alioqui premerentur, si omnium autores apparerent, sese exonerant. Quod ego non ob id tantum suggero, quia debeant principes inuidiam et obtrectationem, quibus justitiae administratio coniungitur, effugere, sed etiam quo; dum se tanquam tertiam quandam personam exhibent; clarius conspiciatur, iustitiam illam esse, quae ita iussit, non principis voluntatem. Nam Magni Ducis Cosmi responsio illa cuidam
page 77, image: s077matronae facta valde adnotanda est: Illa cum filii sui, qui magnum quoddam delictum patrauerat, vitam a principe deprecaretur, Dux respondit, Causae illius cognitionem ad Octouiros spectare, eorumque arbitrii esse sententiam pronuntiare. Tiberius autem, cui neque virtus, neque sapientia, dummodo vellet, vnquam defuit, vim principatus sibi firmans, imaginem antiquitatis Senatui praebebat, postulata prouinciarum ad disquisitionem patrum mittendo. [note: Tac. l. 3.] Porro quicunque, vt maioribus negotiis operam nauet, parua negligit, id etiam consequitur indirecte, vt parua feliciter succedant; ea siquidem maioribus subordinantur, cum ordine conuerso idem non eueniat: propterea quod qui diuitem punit, pauperem quidem perterrefacit, sed non qui pauperem plectit, diuitem a delictis retrahit. Igitur quarumcunque recularum molestia principi non deferatur: is autem si virtute fuerit instructus, facilime iis reip. morbis medebitur, qui propter eorum malignitatem manus regiae castigationem, opemque requirunt.
Ab humili loco ad clarissimam fortunam compendiosius virtute, quam fraude perueniri. DISCVRSVS VI.
PErpauca in rebus humanis ea esse videntur, quae aliquibus siue bonis, siue malis artibus assequi nequeamus: nam et mercatura, et furto ditescimus, ad dignitates autem peruenimus bonis moribus, arte militari, doctrina, item lenocinando, assentando, aliisque sexcentis malis artibus: fama autem vitio non minus, quam virtute colligitur: sed si quis cuipiam ostendere vellet, compendiosiorem esse ad diuitias consequendas improbitatis, quam mercaturae viam, is nihil efficeret aliud, nisi quod in animis hominum vehementem quandam furandi cupiditatem incuteret. Quod neque bonum, neque verum est, cum facilius sit, eiusque rei maior exemplorum copia suppetat, vt quis ex humili loco ad altiora magis virtutis, quam vitii, fraudisve ope conscendat. Quapropter loquens autor de I. Floro, qui apud Treueros natus erat, deque I. Sacrouiro, qui apud Eduos, ob ipsorum, inquit, nobilitatem, et propter clara maiorum suorum gesta ciuitatem Romanam consecutos fuisse, cum id rasum, nec nisi virtuti precium esset. [note: lib. 3.] Vtrique mira voluntas incesserat experiundi, num fraude inualescere possent, enitebantur que libertatis titulo, quae via seditiosissimo cuique frequens est, Galliae pristinam restituere libertatem. [note: lib. 11. et lib. 20.] Neque tamen aliud consecuti sunt, quam quod per se ipsos se occiderunt. Non me fugit, a priuatis mihi obiectum iri, temporibus Tiberii, iuxta nostri autoris verba, consulatum nisi per Seianum impetrari non potuisse, neque Seiani voluntas nisi scelere quaerebatur. [note: lib. 4.] Ergo ad supremam in rep. dignitatem magis fraude, quam virtute licebat conscendere: hoc verum; neque etiam dubitandum, sub malo principe citius vitio, et adulatione,
page 78, image: s078quam virtutis auxilio ad summa perueniri: Sed neque inde sequitur (omnibus temporum periodis consideratis) facile, tutumque semper esse, etiam sub iisdem malis principibus vitiorum viam srequentare: Nam quamuis principes vitiis in quin ati sint, nihilominus infamiam nonnunquam horrent, aut maiores principes verentur, aut subditos ipsos. Quod si semel cupiditatibus suis satisfaciunt, bis, terque aliquo virtutis velamine mala opera contegunt, atque obuoluunt. Et ne a Tiberio discedamus, iam nobis planum est, solitum illum suisse neque eminentes virtutes consectari, rursus tamen vitia odio habere. [note: lib. pr.] et plerumque scelerum pertaesum ministros acerrime puniuisse, [note: lib. 4.] consueuitque diu in distributione munerum publicorum nobilitatem ciuium respicere, militarem experientiam, et pacis artium peritiam attendere. Quoniam vero a bonis principibus honores fraude non obtinentur; rursus a malis ipsis aliquando virtus anteponitur, hinc se quitur, in aequilibrio positis vicibus pluries virtute, quam vitio ad honesta homines prouehi solere. Quod si scriptor aliquis defenderit, eos tantum virtute ad summa ascendisse, qui ad principatum ex humillimo statu promoti fuerunt, concluseritque sine virtute, aut sine vi tales promoueri non potuisse, adducens ad suam sententiam firmandam exempla Philippi, Agatoclis, Cyri, Iohannis Galeatii Vicecomitis, et Romanorum; maxime dubitandum est, ne multipliciter erret; primo quia cum omnes hi, excepto Agatocle, principes extiterint, exempla propositioni non respondent, cum ii ex principibus maiores principes, non autem ex priuatis principes euaserint. Praeterea de Romanorum exemplo valde ambigo; praeterquam quod militaris fraus legitima est, et longe ab aliis fraudum generibus distinguitur. Igitur cum illius autoris propositio vera tantum in Agatocle comprobetur, quisolus vitiorum, fraudumque ope rex euasit, idemque forte de Vicecomite, qui, quod duorum erat, soli sibi vsurpauit, concedentes, caetera diuersimode se habent. Veruntamen ad Romanorum fraudem deuenientes, quam falso iis adscriptam fuisse, asseruimus, comprobatur id ipsum Liuii verbis ijs, Nam si etiam nunc sub vmbra foederis aequi seruitutem pati possumus. etc. [note: lib. 8.] Quae verba cum ab hoste Populi Romani dicantur, nullius vigoris existunt: quemadmodum in re simili errauit Constantinus Castriottus, qui in singularis sui certaminis contentione cum vellet authoritate Platonis probare, non viri, sed mancipii esse, iniurias ferre, et sat ius esse, vt morti sese ille dedat, quam viuat. non animaduertit, verba illa Callidis esse, quae a Socrate versus finem dialogi illius docte, sancteque refutantur. [note: in Gorg.] Igitur Liuiana verba in ore hostis Populi Romani attendenda non erant; nam si ea respicere vellemus, nullos Romanis peiores homines terra sustinuisset, cum tamen mihi videatur, quicunque ipsorum gesta attente legerit, populum hunc nunquam aduersus caeteros populos iniusta bella mouisse: quod vero Annius Setinus mentiatur, hoc est, Romanos cum Latinis, caeterisque vicinis populis foedere iunctos hac arte vsos esse, vt Setinos deciperent, et in seruitutem redigerent, ex hoc coniicitur, quia ne somniare quidem ab initio vnquam potuerunt Romani eam magnitudinem,
page 79, image: s079ad quam deinde peruenerunt, vnde potuerint ad hunc scopum respicere: verum si processu temporis suam ipsorummet virtutem metientes, ac proinde se indignos putantes, qui caeteris populis cedant; dignissimos autem, quibus cedatur, mundi dominationem arripere voluerunt; profecto aliud dicendum non est, nisi quod dixit Auitus, patienda meliorum imperia. [note: Tac. l. 13.] Quod noster autor ex Liuio mutuatus est, qui dixit, socios ob moderatum, iustumque Romanorum imperium non recusauisse se iis subiicere, iis verbis, ?nec abnuebant, quod vnum vinculum est, melioribus parere. [note: lib. 22.] Quod autem de fraude Philippi, et Cyri disseritur, assero, non solum non conuenire cum Agatoclis, et Vicecomitis fraude, sed totam illam esse virtutem, vim, artemque militarem, qua scilicet hostis superatur, imitatione dignissimam; quamque omnes Christiani Catholcci, et sancti, nedum gentiles principes imitati fuerunt; proinde cum caeteris immiscenda non est: quemadmodum neque decet Philippum, et Cyrum cum Agatocle, et Iohanne Galeatio comparare. Quod si quis hanc dubitationem alicuius excellentissimi, et praestantissimi scriptoris autoritate soluere vellet, is legat, quae de hac fraude ore Astyagis, artem militarem Cyrum nepotem suum edo centis, prodidit Xenophon. [note: libr. pr.] Cuius fraudis exemplum, quia mihi perplacet, expromam; lectorem tamen admonens, vt autores ipsos legat, ne fortasse dum fraudem in bello concessam esse, defendo, errorem esse putet. Dicamus itaque hoc pacto: si dimicantibus duobus alter punctim seferire velle frontem simulet, mox caesim crus petat, interrogo, an saucius ille arguere possit sauciantem, quasripsum prodiderit, quia faciem, quam respiciebat, se velle vulnerare innuens, crus, quod ille non defendebat, petiuisset: hae, similes que sunt militares fraudes, neque diuersis fortissimus, prudentissimusque princeps Cyrus Armenium regem, vt se ei dederet, coegit: qui aduersus Astyagem auum Cyri fidem fallens, et in illius maioribus periculis tributum negans, meruerat, vt Cyrus hostiliter eum tractaret; adeo tamen indulgens extitit, vt eidem vitam, regnumque donauerit. Quod si fraus haec eiusmodi non est, qualem dixit esse contrarius autor; identidem astum illum, quem cum Ciazare patruo suo materno perfecit, omni crimine carere, putandum est. Quod si fraus similiter credatur illa Philippi, cum Amphipolim Atheniensib. [abbr.: Atheniensibus] concessit, vt Argeus aduersarius eius sibi traderetur; cum Pannonios muneribus sibi conciliauit; cum Pausaniam libertate ami cum reddidit; cum Poeonios, et Illyrios iustis armis deuicit, totque alia perfecit, quibus filio apertam post se debellandi Persici imperii viam reliquit; sequantur fidenter hanc fraudem Christiani Principes, discentes, potius optimis artibus inimicos vincere, quam consanguineos, et amicos affligere. Hic est enim cardo, quo, omni reiecta dubitatione, tota veritas huius dissertationis innititur.
page 80, image: s080
Principibus, et magnatibus vulgi obtrectationes negligendas esse. DISCVRSVS VII.
SAepenumero contingit, vt magnates, principesque, etiamsi, antequam quidquam gesserint, circumspectis, et optimis consiliis vsi fuerint, si forte populum in malam partem res gestas interpretari cognouerint, valde tristentur: ostendentes, magis alieno, quam suo se iudicio credere: In quo illum ipsum errorem capere videntur, in quem incidunt, quicunque eius rei, quae per se nullum peccatum continet, scu pulum, superstitionemque animo concipiunt. Quandoquidem sicut ii, propter solam opinionem, quam dere aliqua, quod peccatum sit, habent, si ean dem fecerint, et peccauisse credunt, etiansi reipsa nullum peccatum commiserint: ita ipsi, quia dolore, ac poenitudine cruciantur, quod populus consilia non approbauerit, actionem alioquin laudabilem deturpant, indicantque consilium illud magis varium, et labantibus fundamentis innixum, quam ratione et scientia ductum fuisse. Quo sit, vt magnates obtrectationes huiusmodi contemnere soleant, imo vituperationem totam in obtrectantes retorquendo, a crimine se eximunt, eosdemque accusant. Conquerebatur Populus Rom. quod vini penuriam patiebatur, cui respondit Augustus, generum Agrippam huic rei satis prouidisse, cum tot aquas Romam, ne sitirent, perduxerit. [note: Sueton. in Aug.] Similiter vituperabatur Tiberius, quod cum maior Galliae pars defecisset, ipse nihilominus Capreis delatoribus aures accommodaret, vtque autor inquit, in tanto rerum motu libellis accusatorum insumeret operam. Quam famam ipse contemnens, magis ac magis in securitatem compositus, neque loco, neque vultu mutato, sed vt solitum, per illos dies egit, altitudine animi, an compererat, modica esse, et vulgatis leuiora. Cum deinde illius belli exitus Romanis feliciter successisset, tunc totum successum Senatui scripsit, simul addens causas, cur ad id bellum profectus non esset, non esset decorum principibus, si vna, alterave ciuitas turbet, omittere vrbem, vnde in omnia regimen. [note: lib. pr.] Arguebant identidem ipsum, cum Germanicae legiones defecissent, quod filiis curam totam delegauisset, neque ipse iuisset ad prouincias, sed Tiberii animus immotus fuit aduersus eos sermones. professusque est ob easdem causas non esse remp. principem que in perniciem dandum, neque curas maiores relinquendas, vt medela minoribus afferatur. Quisquis igitur bene rem aliquam proposuerit, atque consuluerit, promoueat illam audacter, neque quid vulgus blateret, dignetur attendere: alioquin animi leuitatem praeseferret, neque absimilis foret ventos indicantibus aplustribus, quae in turribus editissimisque locis collocantur, quaeque ad motum ventorum mouentur: Et Dauid de iusto viro loquens ait, ab auditione mala non timebit. [note: Psal. 111.] et Diuus Paulus, per infamiam. inquit, et bonam famam. [note: 2. Cor. 6.] Quod dictum sit, vt patefaciamus, non tantum politicos, sed etiam
page 81, image: s081iustos, sanctosque viros hanc gubernationis viam ingredi debere, scopum tantum respicientes, neque a Deo vel tantillum oculos dimouentes: quemadmodum equorum domitores efficere consueuerunt, qui non quo equus falsis vmbris territus, illos abducit, tendunt, sed quo ire proposuerant, eo frenis, stimulis, verberibus equum vel inuitum conuertunt. Instituit Plutarchus aliquando fere similem huic discursum, arrepta occasione, quam Timoleon obtulerat: qui tametsi egregie sese gessisset, dum tyranni fratris neci consensum praebuit, adeo tamen perterritus fuit, quia de illo parricidio mater illum arguerat, vt viginti annos rep. deserta vitam solitariam egerit, perinde ac si sceleratissimum opus adiuuisset. [note: Plut. in Timol.] Et ratio est, quia in accusatione, quod fratrem occidisset, manifesto delicto confusus, ita respondere nesciuit. Occidi patriae tyrannum, quia, cum patria quibuslibet coniunctis debeat esse nobis charior, quoties incidit, vt pater, aut filius, aut frater cum patria dissideat, tunc omni consanguinitatis vinculo resoluto, patriae charitatem anteferre debemus. Finis bellorum victoria est, tamen Torquatus victorem filium necat: quod fit ideo, quia disciplina et obedientia praeire victoriae debet: haec autem in eo, vt ducis nutum, non tuam voluntatem sequare, posita est. Igitur laudabile per se non est illud consilium, quod bonus euentus subsequitur, sed illud vere laudandum est, quod sapienter capitur, etiamsi infelicem successum nanciscatur, quemadmodum Plutarchus Phocionis exemplo demonstrat, qui de Leosthene quandam victoriam gratulante dixit, Ego quidem nollem, vt ille non vicisset, tamen per mihi gratum fuisset, si meum consilium secutus fuisset:.multoque magis Aristidem quendam Platonis amicum collaudat, qui cum Dionysio filiam suam in vxorem petenti negauisset, addens, malle se illam mortuam, quam tyranni vxorem videre; paullo post a Dionysio morte damnatus, et interrogatus, an ciusdem sententiae foret, respondit admirabili constantia, Quarundam rerum, quae fecerat, se poenitere, non eorum, quae dixerat. Quare mihi videtur non modo necessarium esse, vt quis bene consulat, sed etiam vt consilii rationes habeat in promptu, ne, si quid ei fortasse exprobretur, obmutescat, praesertim cum aliquando obiectiones tales esse solcant, vt difficilimam habeant responsionem, verbi gratia, si quis alicui, quod propter secretum adulterium vxorem occiderit, exprobrauerit, quasi ipsemet sibi in capite cornua affixerit, is respondere potest, quemadmodum, foetido aliquo animale, ac putido eiecto, nullus restat domi foetor, atque immundicia, ita verum esse, cum mala foemina de medio tollitur, dedecus omne domesticum abradi, et filiabus exemplum praeberi, ne materna vestigia sequantur. Romani de Pontifice conqueruntur, quod maiora a militibus, qui contra exules mittuntur, quam ab ipsis exulibus, damna patiantur, neque animaduertunt, militum in commodum breue, ab exulibus vero detrimenta perpetua fore, quasi carcinomata in corporibus humanis in cantationibus anilibus tollerentur, non plagis ac medicamentis acerbissimis, quorumvi sanantur. Itaque non solum cum prudenter egerimus, vulgi obtrectationes contemnendae sunt, causas, cur ita egerimus, reddentes, sed etiam audacter ipsum reprehendendum
page 82, image: s082est, quod obtrectare ausum fuerit: qua de re praeter Augusti autoritatem, quam diximus, aliud suppetit exemplum Tiberii, qui cum intellexisset, plebem Romanam ob annonae penuriam maxime tumultuatam esse, ipse ostendens, vnde et quanto maiorem, quam Augustus in vrbem adduci annonam curauisset, in cusauit magistratus, patresque, quod non publica autoritate populum coercuissent. [note: lib. 5.]
De nummaria re augenda. DISCVRSVS VIII.
QVicunque principum pro necessitatibus suis pecuniarum copiam desiderat, is necesse est, vt quam maximam hominum habeat multitudinem: nam quemadmodum agri sine hominum cultu, et industria steriles existunt, ita vectigalia sine agrorum fructibus non exiguntur. Eorum hominum multitudo principi commendatior erit atque laudabilior, quorum magis commendabitur industria. Igitur curandum, vt subditus vnusquisque iuxta gradum suum in aliquo exerceatur, vtque otiosi abigantur, qui fucorum instar nihil reip. praestant, nisi vt sollicitarum apum labores absumant. Ex generibus artium atque industriae illud vtilissimum est, quod externis rebus minime indigens domi materiam nanciscitur, quibus ad se exterorum monetam trahens, moneta propria domi conseruatur. Vnde conqueritur Tiberius, lapidum causa. inquiens, pecuniae nostrae ad externas aut hostiles gentes transferuntur. [note: lib. 3.] etiamsi Themistocles Artimium Zelitem notarit infamia, quia aurum e Media in Graeciam aduexisset, sed hoc alio fine. [note: Plut. in Themist.] Igitur multitudo hominum, qui domi laborent, neque pecuniam exportent, diuites ciuitates reddit. Hi autem in agricolas et mercatores diuiduntur, vnde duplex vectigal colligitur: sed et aliud colligitur lucrum, quod reuera quaedam principum mercatura vocari potest, et hoc fodinae sunt, quibus nemo, nisi princeps ipse, manum admouet; neque de alio redituum genere, quam de his tribus Liuius locutus est, cum ostendit, Philippum Persei patrem, suspicantem, aliquando fore, vt cum Romanis bellaret, thesauroque indigeret, vectigalia regni non fructibus tantum agrorum, portorijsque maritimis auxit, sed metalla et vetera intermissa recoluit, et noua multis locis instituit. [note: lib 59.] Quae fodinae, ctiansi nihil inde, nisi sumptuum compensatio, extrahatur, tamen summo principis emolumento cedunt, quia nihil de suo exponens, regnum auro reddit abundantius: insuper subditus sine principis damno laborum suorum fructum colligit, quo dum ad res victui necessarias comparandas vtitur, inde mercator et agricola rectius se habent, vnde auctis vectigalibus per consequens principis reditus adaugentur. Modo cum de vectigalibus generatim dixerim, addo, cum ipsa malum quoddam sint necessarium, debere principem eam operam dare, vt quam leuissima videantur. Idcirco ea fortasse magis toleranda videbuntur, quae non ab omnibus exsoluuntur, sed aut nomine poenae continentur, aut ad quorum solutionem
page 83, image: s083nemo impellitur, verbi gratia (vtar exemplo opportuno quidem, sed non admodum honesto) vt illa sunt vectigalia, quae ex meretricibus colliguntur: quae si honestam cum viris suis vitam degerent, nemo illas cogeret, vt scelestissimi lucri, quod per sui corporis copiam facerent, partem aliis darent. Similiter inciuitate licet vnicuique inermi viuere, sed quia plerique ob ambitionem, neque propter aliam necessitatem arma ferre cupiunt, non abs re iis, qui arma gerunt, vectigal imponi potest: item in lusoriis instrumentis: Posset autem princeps in eius legis pro oemio monere populum, malle se, vt sua ciuitate ludi exularent, quemadmodum etiam reuera absque vlla lucelli cupiditate haec otiantium pestis exterminanda esset. Si forte aliqua ditio et libertate ceciderit, transieritque in principatum, res erit vtilissima feuda multa instituere: nam princeps ea ex modo redituum carissimo precio venderet; vtque illi, qui circa haec speculantur, obseruant, perraro accidit, quin centum annorum circulo feuda ad supremum dominum reuoluantur. Huc accedit, quod eodem tempore plura commoda quaesiturus esset, alterum existimationis, quia dominis dominaretur, alterum securitatis, quia nun quam minores domini reipub. mutationem, in qua aequalitas inducatur, feudique ius tollatur, admittent; tertium honoris tutelaeque plurimorum ciuium, qui mercaturae instabilitatem deserentes, pecuniam in bonis stabilibus, maioris que splendoris collocarent; quod nihilominus mercaturam non minuit, excluditve; neque enim omnes tantisunt, vt feuda sibi coemere valeant. Nostris temporibus consuetudo viget, vt principes pecuniam conquirere cupientes per ministros nummularios pecuniam a priuatis accipiant, reditum vero dantibus constituant (vt aiunt) octo, aut sesqui octo pro centenis nummis, quoad accipiens vixerit, plurimique probant, id maximo principibus emolumento cedere. A qua tamen opinione ego semper longissime abfui; propterea quod certi reditus indubie diminuuntur, accepta vero pecunia facillime dilabitur, et raro ad taies contractus principes, nisi in extremis necessitatibus, deueniunt: poterunt autem forte minus obesse, si pecunia illa in aliqua latifundiorum, aut cuiuscunque rei emptione, siue alio certo contractu collocetur, cuius fructus damna caetera resarciat: quoniam hoc casu exaequatis rationibus manifestum lucrum fit, quoties emptores in principis, qui totam pecuniae summam accepit, mortem obire contingit. Nihil autem perniciosius puto, quam titulorum dignitatumque publicarum munera vendere, quia virtutum meritis locus aliquis omnino relinquendus esse videtur. Quod si quis obiiceret: quid ergo in extremis atque vrgentibus reip. necessitatibus agendum? Respondeo, id praesentis tractationis limites excedere. Neque alii desunt modi, quibus pecunia decenter, legitimeque conquiritur: Inter quos mirabitur quispiam, cur non connumerem agrorum culturam, aut ipsam mercaturam: Sed neutra principe viro digna est, si ad solius lucri finem instituatur. Proinde Tacitus de Tiberio, antequam in nequitias delabcretur, sicuti ad finem principatus delapsus est, loquens, eumque collaudans, haec verba scribit, Pauci per Italiam Caesaris agri. [note: Tac. l. 4 in princ.] Ratioque in promptu est, quoniam
page 84, image: s084si princeps oppidis, ciuitatibus, lacubus, fluuiis, exercitibus, omnium denique obedientia, ac veneratione perfruitur, aequitati consentaneum videtur, vt subditos caeteris rebus vti frui permittat, praeter quam quod omnibus iis regalibus, ac vectigalibus semetipsum priuat, quibus fruiturus esset, nisi sua ea bona forent. Excipio tamen, nisi ea bona talia essent, quae sine ope subsidioque principis coli non possent, quo casu debet princeps, cum ad culturam ea reduxerit, emphyteotica facere, siue quocunque modo locare, modo tota corum cura subdito, non domino incumbat. Mercatura autem, si nobili viro indigna habetur (saltem in regiis ditionibus) ex se ipso quilibet potest, quantum principem virum dedeceat, considerare. Quare a Q. Claudio trib. plebis lex promulgata est, qua vetabatur, Senatorium virum nauem habere ampliorem, quam vt trecentas amphoras portare posset: haec enim agrorum fructibus domum vehendis suffectura videbatur, et verba Liuii ea sunt, quaestus omnis patribus indecorus visus est. [note: Liu l. 31. in fine.] et nihilominus propter plurima, quae consequuntur, annonae cura ad principem summopere spectat: nam cum ea belli pacisque temporibus plurimum maximumque habcat momentum, operaeprecium est, vt in eadem seseprinceps occupet: nam si forte tantam annonae copiam habuerit, vt, vrgente fame, vicinis aliquando opitulari queat, statim ingentem pecuniae vim parabit, tale propter extrahendam ipsam vectigal imponens, vt cum subditorum extractionis facultatem petentium lucro ipse non contemnendum emolumentum collecturus sit. Verum ex omnibus lucris, reditibus, tributis ac vectigalibus nullum copiosius est, nullum honestius, nulium iustius, quam parsimonia, qua sola vetustiores maiora aggredi ausi sunt, et perficere potuerunt, quam quae sine ea successores maximo diuitiarum culmine facere valuerint; adeo vt de Capitolio a Tar quinio Prisco aedificato loquens Tacitus dicat, erectum eo tempore fuisse spe magis futurae magnitudinis, quam quod modicae ad hoc populi Rom. res fufficerent. [note: lib 19.] Et de eodem Capitolio scribens subdit, ab Horatio Puluillo iterum dedicatum fuisse ea magnificentia, vt ab immensis, quae subsecutae sunt, diuitiis magis exornari potuerit, quam amplificari. Haec autem omnia inde fiebant, quia cum priuatim continentiam colerent, in publicis operibus maiorem poterant magnificentiam exhibere. Cum itaque tanquam boni, et sapientes viri, cognoscerent, humanam vitam paucis esse contentam, neque debere quemquam, vt intemperantiae cupiditatibus satisfaciat, sua prodigere, multas edixere leges, vt immoderatas palati voluptates frenarent. Et quoniam gulositatis vitium in porco mille voluptates inuenerat, Censoria lege vetita in coenis fuere (nam ea charissimo precio vaeniebant) abdomina, glandia, testiculi, vuluae, sincipita verrina. [note: Plin. l 8. c. 53. l. 10. c. 50. l. 8 c. 57.] C. Fannius Strabo, qui fuit post tertium Punicum bellum Consul, ad coenas nisi gallinam, neque eam altilem, afferri vetuit: et M. Aemilius Scaurus, qui tribus et quinquaginta postannis Consul fuit, glires vetuit, quemadmodum alii conchylia, et peregrinas aues vctuerunt. Praeterea prudentissimi legumlatores summam rei vestiariae rationem habuerunt: propter quam anno 769. ab V. C. Sisenna Statilio Tauro, et L. Libone Coss. vetitum fuit, ne quis sericas vestes indueret, [note: Dion l. 57. Tac. libr. 2.]
page 85, image: s085eodemque tempore per eandem legem interdictum fuit, ne solidum aurum mensis inferretur: in quo fortasse ad caelaturam, quae maximo dispendio laborabatur, respexerunt; non enim alia ratione auri, et argenti vsus prohibendus videbatur, cum in monetam facillime conuerti queat. Verum nulla reip. perniciosior est corruptela, quam dotium immensitas; quandoquidem aut iis familiae pauperantur, aut quia virgines matrimonio carere coguntur, in monasterium non sponte, sed vi detruduntur. Principes igitur omnino dotes, ne mediocrem summam excedant, moderari deberent; quoniam exploratum, certumque est nobilium Romanarum dotes antiquitus parcissimas fuisse: Nam cum P. Scipio Romam redire vellet, vt filiam matrimonio collocaret, resp. quae per ea tempora ducis illius in Hispania indigebat, hanc suscepit curam, et quadraginta millibus aeris illam nupsit; haec autem summa ad quadringentos nostrates aureos redigitur, et Valerius Maximus ad hanc rem adnotauit, Tatiam Caesonis filiam maximi factam fuisse, quod in domum viri centum aureos nummos dotem attulisset, Meguliam vero quia millia quinque secum tulit, Dotatae nomen accepisse. Quamquam mutatis temporibus dotes diuersimode auctas fuisse, non me latet, idque vel maxime improbatur; non enim princeps hunc adeo irrepere, atque inualescere errorem, permittere debet, vt, quod Romanis contigit, nobis etiam in dies perniciosius contingat: nam trecentis abhinc annis adeo auctae fuerunt, vt si Dantes Aligherius, qui de nimiis temporum suorum dotibus conquerebatur, reuiuisceret, tempora sua modestissima fuisse, fateretur. Et vero quidcunque gulae, quidcunque pompis, et immoderatarum dotium erogationibus subtrahitur, totum id in principis, et reip. vtilitatem conuertitur: quemadmodum enim pingue pecus pastori prodest, sic opulentia subditorum principis beneficium est: qui amore parsimoniae pauperum patrimonia conseruans, et adaugens, potest deinde ingruentibus reip. necessitatib. [abbr.: necessitatibus] ad particularia cuiuslibet aeraria facile confugere. Magna quidem temporum nostrorum felicitas videtur, vt aurum ex Indiis in maxima quantitate ad nos aduectum fuerit, et adhuc aduehatur, quamquam viri quidam docti, rerumque politicarum egregie gnari suspicantur, num aurum, cuius tanta copia creuit, maiorem in remp. vtilitatem, an detrimentum inuexerit. Cui rei, aurum per se malum non esse, et nunquam nisi male quis vtatur, malum fieri respondentes, asserimus, principibus hanc curam competere, vt aurifodinas custodiant, neque permittant aurum exportari. Nam Iosaphat rex Iudaeorum, cum rogaretur a rege Ocozia rege Israelis, vt permitteret hominibus suis ire cum classe, quam in Ophir auri causa mittebat, non permisit. [note: in fin. 2. Reg.] Et certum est, eadem de causa reges Iudaeae, quemadmodum etiam fecerat rex Salomon, classem in Asiongaber Arabici sinus portu habuisse. Aurum autem, quod inde efferebatur, adeo purum erat, vt quidam opinentur obrizon dictum fuisse, quasi ophirizon, etsi non me latet, vocem hanc ab aliis aliunde deriuari. [note: Plin. l. 13. c. 3.] Sed haec quoque maior nostra videtur felicitas, quod cum antiquitus illa nauigatio
page 86, image: s086non nisi triennio conficeretur, modo in itu, redituque vix pauci quidam menses absumantur.
Principem exempla magis, quam paena proficere. DISCVRSVS IX.
OPportuna praeterito continuatur discursui inuestigatio, num princeps magis exemplo, quam poena proficiat. Nam siue parsimoniam, siue virtutem, quancunque velit, inter populos introducere, plus exemplo, quam poenis, legibusque obtinebit, quemadmodum patet Vespasiani exemplo, qui a Tacito praecipuus appellatur autor suorum temporum parsimoniae, iis verbis, obsequium inde in principem, et aemulandi amor validior, quam poena ex legib. [abbr.: legibus] ac metus. [note: Tac. l. 3.] Sententia non modo pulchra, sed etiam verissima, cuius quotidiana habentur experimenta: Adeo vt certa fieri possit conclusio, quales sunt principes, tales esse ciues, itemque ex aduerso: quod nimis manifeste patuit in principatu Vitellii, quo omnes duces compotationibus, et comessationibus ad exemplum Imperatoris indulgebant, vnde non dissimilia illa scripta sunt verba, Legati, tribunique ex moribus Imper atorum seueritatem aemulantur, vel tempestiuius conuiuiis gaudent. [note: lib 18.] Plutarchus, qui principum vitam scribens, alios optime, quomodo viuant, edocet, id ob oculos nobis subditorum Dionysii exemplo perbelle ponit. Nam ijdem principem ad literarum studia incumbentem obseruantes, omnes pariter doctrinae, et philosophiae operam dabant, scribitque, totam aulam puluerulentam fuisse ob studia eorum, qui geometricas figuras delineabant. [note: Plut. in Dione.] Non defuit autor, qui disseruit, peccata populorum a principibus oriri, respiciens potissimum in T. Liuio ad exemplum Timasithaei, qui summo Liparitanorum magistratu fungens, noluit, vt Romanorum legati, qui Apollini dona ferebant, iniuria afficerentur, imo iis blandiens multitudinis animos religione repleuit, quae multitudo. in quit Liuius, semper ferme regenti est similis. [note: lib. 5.] Possum ego ex nostratib. [abbr.: nostratibus] Braccium Martellum Episcopum Lupiarum in medium afferre, quo certe maior non erat Timasithaeus: is in ea ciuitate cum clerum admodum flagitiosum reperisset, nullum vnquam clericorum custodiae mancipauit, imo illud vsurpare consueuit, quia carceres erant aliquantulum mali, neminem ex suis presbyteris ibi velle habitare. quasi vero in carcerem trudi actus foret voluntarius, paucis tamen annis imagine purissimae suae, immaculataeque vitaeid consecutus est, vt clerum totum ad optimam, et cuiuis Praelato ctiam seueriori tolerabilem frugem facile reduxerit. Ex quib. [abbr.: quibus] quicunque nutu populos gubernant, cognoscere queunt, quantum pari iure censeantur, pondus, quod humeris gestant, et honor, quem capite ferunt, posteaquam praeter bonum, malumve, quod ipsimet operantur, potissimum vitiis, virtutibusque subditorum causam praebent. Quae res animum Platonis, vt aulam Dionysii frequentaret, commouit, sperans sanato Dionysio, fore, vt toti Siciliae mederetur; quae simul cum rege suo non febrc, aut rheuma, sed ebrietatis, lasciuiae, aliorumque animi morborum affectionibus aegrotabat. [note: Plut. in Dice.] Audiui a quibusdam, cum secula valde corrupta vident; dicentes huius rei causam esse temporis malignitatem: quae opinio a nostro autore permittitur, cum seculi illius a
page 87, image: s087prodigalitate ad parsimoniam mutationem Vespasiano attribuens, fubdit, nisi forte cunctis in rebus est quidam veluti or bis, vt quem admodum temporum vices, ita morum vertautur. Quod inde potissimum apparet, esse falsum, quia eodem tempore, quo Romanorum mores erant boni; regum Asiaticorum mores pessimi erant, vnde Perseus Eumenem defraudare satagit. [note: Liu. l. A2.] Quem nulla res inter viuos seruauit, nisi celebris, et peruagata de eius morte opinio. Et paucis ante annis Aetoli Nabidem tyrannum Lacedaemoniorum occiderunt. [note: Liu. l. 35.] Quae mors licet Romanis peropportuna, tamen non modo ipsi hoc scelere abstinuerunt, sed literae duorum Scipionum, Asiatici, et Africani, leguntur, quibus factum illud vehementer improbant. [note: Liu. l. 37.] Inter meliores, quas rex Hispaniae tulit leges, illa quidem optima fuit, quae titulorum multitudinem sustulit, quemadmodum et superius dictum est: sed pulcherrimum fuit ipsius legis prooemium, quod, quamuis rex legi non subiiciendus videatur, nihilominus regiorum titulorum moderatione eidem velle se subiectum esse, professus est; sciens nimirum, quanti faciendum sit principis exemplum; cui adstruit, quod Liuius inquit, anno ab V. C. 544. M. Claudio Marcello, et M. Valerio Laeuino Coss. cum Senatus vidisset, propter Annibalis bellum maximam ingruere pecuniae, remigumque necessitatem, Consules edixisse, vt priuati ex censu, ordinibusque, sicut antea, remiges darent cum stipendio, cibariisque: ad quod edictum tantus fremitus hominum, tantaque indignatio fuit, vt magis dux, quam materia seditioni deesset, dicebantque se, vt dent, quod non habent, nulla vi, nullo imperio cogi posse, bona sua venderent, in corpora, quae reliqua essent, saeuirent, ne vnde redimantur quidem, quidquam superesse:.Cumque in maximis difficultatibus consilium haereret, Laeuinus Consul patribus suasit, si quid inferiori iniungendum esset, id prius in Senatores, equitesque statuendum, sic fore, vt omnes obediant: ideo eos hortabatur, vt singuli remp. iuuarent, ita vt annulos sibi quisque, et coniugi, et liberis, quae ad Deorum cultum spectant, reseruarent, caeterum omne aurum, argentum, aes signatum ad triumuiros mensarios extemplo deferrent, nullo ante Senatusconsulto facto, vt voluntaria collatio, et certamen adiuuandae reip. excitaret ad aemulandum animes omnium. In haec autem, narrat Liuius, tanto animo consensum, tantumque argenti, et auri collatum fuisse, vt nec triumuiri accipiendo, nec scribae referendo sufficerent; ita sine edicto, sine cohortatione magistratus, nec remige in supplement um, nec stipendio resp. eguit. [note: Liu. l. 26.] Caesar similiter, cuiartes hae non latebant, ipse etiam in bellis ciuilib. [abbr.: ciuilibus] suum equum primo, deinde alienos ablegauit, vt periculo omnium adaequato spem fugae auferret. Quales igitur desiderat rex, vt sint subditorum mores, talem se confingat, sic breui tempore multos sibi similes effectos deprehendet. Neque (quod ad priuatos magis spectat) temporum iniquitatem, vel hominum mores reprehendat, quos, vt meliores faciat, in manu sua est: nam hoc pacto inaduertenter sibi ipsi, qui causam dat, obtrectaret. Quin etiam id peius est, cum haud contenti principes exempla sui quaecunque libet, et persaepe minime bona praebere, imo pessimam vitam agentes, pessima documenta dantes, alliciunt ad vitia homines, interdum compellunt, sicuti Nero in scenam tot patricios Romanos adduxit; vnde pecuniam iis etiam, vt peccarent,
page 88, image: s088tantum abest, vt non peccarent, erogabat; quae merces in eo, qui iubere potest, vim necessitatis affert. [note: lib. 14.]
Nihil scelestius esse, quam fraudes nomine religionis inuoluere. DISCVRSVS X.
QVemadmodum turpes foeminae, quo magis comuntur, ac poliuntur, quove magis ditissimis, ac nobilissimis vestibus exornantur, eo conspicuam magis turpitudinem suam facere videntur: ita in vitio contingere liquet, videlicet vt quo magis virtutis faciem induere conatur, eo magis suam detegat iniquitatem. Quod si, cum forte adulatio libertatis specie velatur, vel quando detrectatio vult laus videri, nauseam capimus, quanto detestabilius erit, cum religionis penicillo occultas cogitationes nostras colorare conamur? vnde adeo exosi Christo D. N. hypocritae fuisse videntur. Neque fortasse labor esset, quaedam considerando, vnde hic morbus procedat, inuestigare. Ac primum vtamur Othonis exemplo. Is imperium ambit; ecce primum malum, quo aliena cupit: non potest imperium occupare, nisi se Galbae amicum simulet; ecce proditionem: vt magis militum animos accenderet, ostendit, Deos per horribilem tempestatem indicauisse, adoptionem Pisonis coelo inuisam, aduer sus impios hebescere sydera, ruere tempestates. [note: lib. 17.] ecce sacrilegium, quo adiuuante simul cum caeteris artibus, quae a nostratibus fortasse non abhorrentur, aliena occupantur, homines decipiuntur, ditiones bellis affliguntur, Deus irridetur. Asyla Graecis erant templa, quae tutelam, salutemque confugientibus praebebant: haec autem adeo multiplicata fuerunt, totque ibi nequissimi serui profugi, tot defraudatores, tot homicidiorum rei seruabantur, vt si immunitas illa sublata fuisset, maximae cum populis controuersiae non defuturae essent, quippe qui huiusmodi facinorosos homines specie religionis defendendae tutabantur. Cum itaque haec absurda corrigenda forent, legati Romam missi fuere, quorum precibus iis asylis, quae priuilegium sibi vsurpauerant, remotis, antiquisque monumenitis examinatis, nimiaeque licentiae freno iniecto, aliisque remediis, tandem iis iussum est, ne specie religionis in ambit ionem relaberentur. [note: lib. 3.] propterea quod dum antiquitatis asylorum priuilegia ostenderent, videbantur suorum cum Populo Romano, vel ante illum cum Regibus Macedonum, aut Persarum meritorum memoriam velle refricare. Alibi etiam hoc factum Tacitus reprehendit, vbi de Anglorum defectione loquens, inter caeteras eius causas hanc memorat, quod cum ibi Claudio templum dedicatum esset, sacerdotes illic destinati specie religionis fortunas effundebant. Adduxi haec loca, vt probarem, quantum nobis Christi fidelibus turpe sit his modis grassari, posteaquam etiam ab idololatris pro re turpissima id habitum, et Graecis exprobratum est, monitumque, ne in turpitudines has relabantur.
page 89, image: s089
Vnde in dignitatibus expectationem, quae vulgo habebatur, alij quidem superant, alii vero frustrantur. DISCVRSVS XI.
PRopter saeuitiae et peculatus delicta quaedam, quae C. Syllanus Asiae proconsul patrauerat, censuit in Senatu Corn. Dolabella. post increpitos Syllani mores, nequis posthac vita probrosus, et opertus infamia prouinciam sortiretur, idque princeps diiudicaret: nam a legibus delicta puniri, quanto fore mitius in ipsos, melius in socios, prouideri, ne peccaretur?.Aduersum quae disseruit Tiberius, non quidem sibi ignara, quae de Syllano vulgabantur, sed non ex rumore statuendum, multos in prouinciis, contra quam spes aut metus de illis fuerit, egisse: excitari quosdam ad meliora magnitudine rerum, hebescere alios. [note: lib. 3.] Saepe mihi venit in mentem cogitare, vnde accidat, in publicis muneribus alios melius, alios deterius, quam de iis erat opinio, sese gessisse. Inter eos, qui se ipsis quasi maiores fuerunt, numeratur Vespasianus, omnium ante principum in melius mutatus. de contrario Galba, qui maior priuato visus, dum priuatus fuit, et omnium consensu capax imperij, nisi imper asset. [note: lib. 17.] Cum altero comparari posset Pius IV. qui opinionem omnium superauit, alter Clemens VII. de quo item dici posset, omnium consensu Pontificatus capacem futurum, nisi Pontifex fuisset. Vt aptius haec dubitatio explicetur, confugiendum ad capacitatem illam, de qua diximus, cum quaedam melius, quam per se ipsa, similitudinibus et imaginibus percipiantur. Accipiantur igitur vasa duo, alterum mediocre, sed liquore aliquo plenum, alterum magnum, sed fere vacuum. Plenum vas fingamus hominem illum esse, qui gradum virtuti, sufficientiaeque suae parem obtinet, vt verbi gratia, si quis partem exercitus regat, quod munus ideo (vt de se Ascanius Cornia dicebat) rectissime adimplet, quia pondus illud eius virtuti et experientiae proportione respondet, vtque de Poppaeo Sabino Tacitus, par negotiis, neque supra erat. [note: libr. 5.] Et T. Liuius de L. Quintio Dictatore creato, animum illi non defuisse potestati parem. [note: lib. 4.] Sed reuera totum pondus exercitus humeris eius graue nimium foret. Quicunque autem interim vident hunc adeo se in eo gradu fortiter gerentem, extemplo arguunt, quemadmodum in eo satisfacit, ita fore, vt maiora munera aequesustentare possit, neque animaduertunt, illius vas liquore iam plenum esse, cui si superadderetur alius, redundaret statim, efflueretque. Is Galba fuit, qui dum inter priuatos vixit, recte sibi commissis muneribus perfunctus, maior se ipso futurus apparuit. Vasa autem magna, sed fere vacua, ii sunt homines, qui ingenio et virtute prae caeteris pollent, at gradibus, diuitiis, autoritate, quae ipsos cohonestet, carent. Ad hos vulgus hominum non respicit, idcirco fere negliguntur, vel quia ipsi oscitanter res suas peragunt (in quibus rebus, vtpote virtuti suae imparibus, vt aliquam de se ipsis expectationem concitent, nullum animum adiiciunt) vel quia, dum nonnihil aliquando conditioni suae incongruens dicunt, faciuntve, tanquam insanientes
page 90, image: s090et phantastici existimantur: at vero si magnitudo fortunae illis afflauerit, vasque ipsorum impleatur, insperato in cogitationibus, et operibus ipsorum ea maieslas, animique generositas erumpit in lucem, quae ab humilitate fortunae antca oppressa iacere videbatur. Inter hos homines mirabile fuit exemplum Nicolaus ille Rentius, qui cum vastum plenumque Romanis spiritibus animum haberet, ideoque semper magna spirare, ac dicere consuetus, et profiteri, si Romanorum tempore natus fuisset, magnum se virum futurum fuisse, sed tamen fore, vt versis rebus, ipse Romanae reipubl. statum instauret; plerique omnes ipsum, quemadmodum recitant historiae, dementem et nugatorem putabant, neque quid blateraret, admodum curabant. Quam tamen opinionem retractare coacti sunt, cum ipse creatus Vrbis tribunus, et cuncta ad se trahens, euasit vir summae apud omnes reuerentiae, imo etiam timore dignissimus, quamuis prospera dulcique fortuna ebrius paruo temporis progressu mores mutauerit. Vespasianus item, quia vias, quarum curator mandato principis erat, bene purgari neglexerat, meruit, vt Caius iuberet, ei togam iuto, sordibusque impleri, parumque abfuit, quin periret, cum iniussus Neronis Musicas reliquit, vnde illius contra se iram concitauit. Qua de readmirandum non est, quia ad similia nugamenta minime natus erat, eiusque vas amplam Imperii curam atque gubernationem, quam deinde consecutus est, requirebat.
Vnde potissimum vetera vrbis aedificia collapsa fuerint. DISCVRSVS XII.
LEpidus imperante Tiberio obtinuit a Senatu, vt basilicam Pauli instaurare, atque exornare posset: quod factum est anno ab V. C. 775. [note: Tac. l. 7.] Haec basilica siue porticus arsit anno 35. ante annum 740. vcluti narrat Dio, adeoque arsit, vt ignis ad Vestae vsque grassatus fuerit, et sacra a Vestalibus in palatium translata; subditque idem autor, hanc porticum verbo quidem ab Aemilio, qui ab eo, qui primus hanc fecerat, genus suum trahebat, re autem ab Augusto, et Pauli amicis refectam fuisse. [note: lib. 54.] Narracalibi Dio, cum haec porticus perfecta fuit, Aemilium Lepidum Paulum illum fuisse, qui ipsam absoluerat anno ab V. C. 720. [note: lib. 49.] Et a Plinio inter vrbanas magnisicentias haec basilica propter columnas phrygias mirabilis nuncupatur. [note: libr. 35. 6. 23.] Sed hoc parum refert: est enim attendendum, hanc porticum spatio 35. annorum bis instauratam fuisse. Ibidem autem, vbi de istius basilicae restauratione fit mentio, legitur, theatrum Pompeii, quia casu combustum fuerat, a Tiberio instauratum, cumque nollet alieni nominis honorem vsurpare, permisit, vt nomine primi aedificatoris Pompeii vocaretur, fortasse vt Augusto compararetur, qui Pauli basilicam, non adiccto suo nomine, instaurauerat. Hoc theatrum instar Mithilenaei, sed maius pulchriusque [note: Plut. in Bomp.] capax quadraginta millium hominum, [note: Plin l. 3 6. c. 1.]
page 91, image: s091ob admiranda ornamenta magnificum, [note: Plin. l. 7. c. 3.] aedificatum fuita Pompeio bis Consule anno 699. [note: Dion l. 39.] Et quemadmodum apud Tacitum legere est, oportuit postannum 76. illud restaurare, neque certe triginta vix anni silap fuerant, vt, cum iterum combustum fuisset, a Claudio renouatum fuit, teste Suctonio Tranquillo. [note: in Claudio.] Et S. Hicronymus idem aedificium anno vrbis millesimo exarsisse testatur. Quod si haec ira se habent, cur inquirimus, quis Romanas antiquitates tot seculis destruxerit, si tam breuibus temporis interuallis basilica Pauli, theatrum Pompeii toties dirutum est? Mihi maior erit labor huiusmodi ruinas perscribere, quam aliis perlegere. Idcirco alia quaedam exempla ad hancveritatem comprobandam in medium adducam; decet cnim, obstinatos conuincere, et innocentes harum ope probationum a calumniis vindicare. Augustus in Vrbe templa vctustare collapsa, vel igne absumpta restituit. [note: Suet. in Aug.] Tiberius praeter memoratum theatrum idem effecit in aliis templis, quae postea Libero, Liberae, Cererique dedicata fuerunt, [note: Tac. lib. 1 3.] praeterquam quod imperante ipso, ctiam gymnasium combustum est. [note: Tac. l. 2.] Caligula Syracusarum muros, qui ceciderant, item Decrum templa renouauit. [note: Tranq. c. 21.] Vespasianus, cum ciuitatem ruinis pene sepultam reperisset, Capitolium combustum aedificat, et aedificia struentibus immunitates et areas largitur. [note: idem ibidem cap. 8.] Sub Tito filio incendium quoddam, quod triduo perdurauit, maxima vrbi damna peperit, neque quidquam curae atque in dustriae omisit, vt ea restitueret. [note: idem in Tito. c. 8.] Nihil enim diu contra temporis violentiam stare potest, proinde etiam Adrianus Pompeii sepulchrum iam collapsum instaurat. [note: Dion de Aariano.] Antoninus Pius illud Adriani sepulchrum resarcitur, et Graecum stadium rcnouauit, et amphithcatrum, pontem sublicium, pharum, portum Caietae, Terracinae, et pleraque redintegrauit. [note: Iul. Capitol.] Admirandum tamen est, quî Aegypti pyramides tot seculis contra temporis iniuriam inuiolatae permaneant: Sed Romae quaenam aedificia fuerunt, prae non, inquam, seculis, sed paucorum annorum spatio non dilapsa fuerint, neque restaurationis in diguerint? Neque equidem propter ipsorum imbccillitatem; sed quia vbi celebritas est hominum, ibi casuum etiam frequentia quamplurimorum; vnde consumptiones, ruinaeque plures eueniunt. Quam minimum temporis portae Scueritrans Tiberim durauerunt? [note: Spartianus.] Alexander Seuerus nonne plurima vetusta aedificia renouauit? is enim ad instaurandum theatrum, circum, amphitcatrum, aerarium vectigalibus iis vsus esse scribitur, quae a lenonibus, meretricibus, et id genus nebulonibus exsoluebantur. [note: Lamprid.] Idem princeps omnes fere Traiani pontes instaurauit. [note: ibidem.] Imperator etiam Tacitus autoris nostri gentilis, qui anno Dn. 228. suscepit imperium, vt damna Capitolii in stauraret, nonne priuatos, quos in Mauritania habebat, agros adsignauit? [note: Vopiscue.] Ex tot autoritatibus videtur absque dubio concludi posse, muros quoscunque et aedificia, grandia licet, et fortissima, consucuisse, aut igne, aut diuersis casibus tandem corruere, nisi quis ca restituenda et conseruanda curet: proinde mirandum non est, si absentibus ab vrbe Imperatoribus, quorum haec cura fuerat, penitus dilapsa fuerint. Veruntamen a Diuo Gregorio, caeterisque Pontiff. Romanis antiquitates minime fuisse destructas, atque dispersas,
page 92, image: s092ex iis, quae dicta sunt, manifestum fecimus. Quam tamen operam non ideo praestitimus, quod etiamsi illas destruxissent, aut dispersissent, adeo vituperandos putemus, sed quia reuera id minime fecerunt; neque puto necesse esse ostendere (quod antiquitatis peritos non latet) Christianos vsque ad Constantini tempora in humillimo statu detentos, imo a gentilibus perpetuo afflictos tortosque fuisse: Neque credibile est, vt ausi fuerint gentilium templa dilapidare, cum longe maioribus curis miserrimi angerentur. Nam Diocletianus, qui suscepit imperium anno Christiano 288. et vndecimam omnium atrocissimam contra nomen Christianum persecutionem instituit, vna nocte Natalitiorum Domini viginti Christianorum hominum millia in templo combusta esse voluit. [note: Niceph. l. 7. c. 6.] Caeteros omitto: Sed compertissimum est, postquam Constantinus baptismatis lauacro regeneratus Christianos fouisset, Ecclesias exaedificasset, persecutiones sustulisset, priuilegia, et immunitates Christianis largitus esset, nihilominus gentilium templa ab eo minime destructa, imo permissum fuisse, vt vnusquisque arbitratu suo, quam vellet, religionem coleret: quod Eusebius clare docet, adeo vt nullus dubitationi locus relinquatur. [note: l. 2. c. 59. de vita Const.] Quod si in Phoenicia in Ciuitate Constantiae Deorum statuae dirutae fuerunt, testatur idem Eusebius, hoc ab illis populis, qui verae salutis cognitionem susceperant, et inania idola reiecerant, sponte factum fuisse. [note: libr. 4.] Igitur minime crodendum est, quod Imperator omisit, id Pontifices facere ausos fuisse: qui cum per ea tempora imperatoriae potestati subiicerentur, a Constantino tot beneficiis affecti, decreta ipsius non infregissent. Neque ipso defuncto, quod successit anno 340. facile fuit, gentilium res perturbari, cum iisdem temporibus Iulianus et Valcns Impp. iisdem valde fauerent, imo idololatriam iterum exsuscitarent, permittentes, vt Ioui, Dionysio, Cereri, caeterisque Diis sacra fierent. Valens autem Caesar anno Domini 381. mortuus est. Post quem dubitandum non est, quin Vrbs sexies ab hostibus capta, direptaque fuerit: ab Alarico anno 413. a Genserico anno 57. ab Odoacre anno 79. a Thcodorico anno 97. a Belisario anno 543. a Totila anno 55. Quibus temporibus necesse est, vt Roma cum propter aggressiones, et damna ab hostibus illata, tum etiam propter miserias, et prooter paupertatem, et impotentiam restaurandorum aedificiorum deturpata valde fuerit; quemadmodum ex seipso vnusquisque sine aliorum exemplorum, atjuc autoritatum auxilio dispicere potest. Ex quibus non video, quo pacto Sancto Gregorio haec culpa inuri, eidemque ruinae antiquae Romae attribui possint, cum tot publicae priuataeque calamitates nunquam non consecutae fuerint. Et reminiscendum insuper est, etiamsi Gotti et Longobardi Vrbem sine vlla vastitate occupatam retinuissent, tamen ruinas, praesertim statuarum, multo magis ab Vrbis defensoribus, quam ab oppugnatoribus ortas fuisse, dum, vt aut hostibus viam intercluderent, aut quo illum procul arcerent, slatuarum cumulum obiecerunt, quemadmodum Sabinus a Vitellianis oppugnatus fecit in Capitolio; is enim reuulsas vndique statuas decora maiorum in ipso aditu vice muri obiecit. [note: Tac. l. 19.] Sed quae crocodili lachrymae, quae blanditiae fuissent illae Sancti Gregorii, si antiquorum imagines,
page 93, image: s093et Vrbis ornamenta ipse destruens temporum suorum miserias deploraret, lamentans, Senatum, populumque diminutum, Vrbem combustam, demum etiam aedificia vrbana ruere? [note: homil. 18. in Ezech.] Hoc autem, si caetera deessent, fortissimum est argumentum, a Pontificibus antiquas structuras non fuisse deiectas, quia Bonifacius Papa post Gregorium obtinuit, a Phoca Imperatore, vt Pantheon Agrippae posset in honorem B. Mariae Virginis, omniumque martyrum dedicare. Quod factum estanno Domini 607. Sed anno post quinquagesimo quis Romam venit, vt inde omnia aerea ornamenta, caeteraque asportaret, nisi Constans Imperator? Cui restitit Vitalianus Pontifex, quamuis cito poenam luerit, tunc siquidem tegulas aereas Panthei, Bonifacio a Phoca donatas abstulit. Neque hoc loco Tiberis inundationes colligo, quibus Vrbs diuersis temporibus ingentes ruinas passa est; cumque iam videatur D. Gregorius iniuste ob dirutam Vrbem accusari, d vnum addam, pessimum illum ac detestabilem quorundam neotericorum scriptorum morem esse, qui, quoniam vnum, atque alterum minus bonum Pontificem habuimus, vel quia quaedam aetates corruptissimos mores admiserunt, vituperandi, imo, quod peius est, irridendi totam Christianam religionem occasionem arripiunt, et hos etiam transcendentes, impie nedum ignoranter, de iis tractant, quae non intelligunt, quorum ignorant principia, fines non vident, maximo animae suae detrimento, neque minus eorum pernicie, qui rerum seriem nescientes, et scribentib. [abbr.: scribentibus] perinde vt scribunt, fidem adhibentes, caecorum vestigia coeci insequentes, in mare errorum immerguntur: vnde exitum inuenire nequeunt. Hoc etiam adiungam, veterem fuisse gentilium morem, quaecunque mala post Christum natum in rep. acciderent, vt ea Christianis imputarent, quemadmodum eleganter innuit Tertullianus, Si Tiberius. inquit, ascendit in moenia, si Nilus non ascendit in arua, si coelum stetit, si terra mouit, si fames, si lues, statim Christianos ad leonem. Vixit Tertullianus Seueri, et Caracallae temporibus: at quamquam omnium aerumnarum causae in Christianos referebantur, nemo tamen aedificiorum ruiuas iis imputauit.
Nequaquam falli eos, qui viros magnates humillime reuerentur. DISCVRSVS XIII.
TAcfarinas in Africa plurimis contra Romanos prosperis successibus adeo superbiuit, vt ad Tiberium legatos miserit, petitum, vt sibi, suoque exercitui sedes in Africa concederet, alioqui nullum bello finem fore; Tacitus inquit, Non alias magis sua, populique contumelia Rom. indoluisse Caesarem, ferunt, quam quod desertor, praedo hostium more ageret. [note: lib. 3.] Non deest autor, qui disserit, probareque
page 94, image: s094conatur, falli persaepe homines, dum sibi persuadent, modestiae artibus se pcsse superbiam vincere, affert autem Romanorum exemplum, qui cum Latinis modeste se gerentes, illos longe arrogantiorcs reddiderunt. Et quamuis huic opinioni resistere nolimus, negamus nihilominus vnquam Romanos suae erga Latinos dignitatis oblitos fuisse, verum (vt prudentissimos viros decebat) Samnitibus, qui de Latinis conquestum venerant, dubiam responsionem dederunt; pigebat eos respondere, Latinos in ipsorum Romanorum potestate iam non esse, quod si cogere illos voluissent, valde verebantur, ne eorum animos abalienarent. Sed quod in textu Liuii sequitur, mentem nostram valide adiuuare videtur. Etenim L. Annius Setinus hoc responso, quasi Romani non propter prudentiam ita dixissent, sed quia viribus suis contra Latinos diffiderent, ferocior factus, ausus est petere, vt Consul alter Romanus, alter ex Latio crearetur. Ob quam petitionem adeo excanduit T. Manlius Romanorum Consul, vt iuraret, si tanta dementia patres conscriptos cepisset, vt ab Setino homine leges acciperent, gladio cinctum venturum se, et quemcunque in curia Latinum vidisset, sua manu interempturum. [note: libr. 8.] Vnde coniicitur, quantum aberrent illi, qui a magnatibus, et potentioribus aliquid his artibus impetrare conantur; cum iis enim modeste, non arroganter agendum est. Alibi idem Liuius id nobis innuit exemplo Aetolorum, quibus pacem a Romanis petituris, et antiquas cum iis confoederationes, et sua cum Populo Rom. merita ostentare meditantibus, L. Valerius Flaccus ostendit, ne multifacerent ea, quae iis alias violata fuerant, confessionem iis culpae magis profuturam, et totam in preces orationem versam. [note: lib. 36.] Sequiturque, non in causa, sed in moderatione, et clementia populi Romani ipsorum salus posita erat: seque iis fauturum apud Consulem, et in senatu, dummodo infimis precibus [reading uncertain: page damaged] pacem peterent. Aetoli Flacci consilio nullum morem gerentes, sed quasi benefacta Romanis exprobrando, verbis acrioribus omnium aures laeserunt, cumque miserationis indigerent, iram, odiumque sibi parauerunt, adco vt iis iussum fuerit; excederent vrbe eodem die, per XV, autem dies Italia, iniunctumque, si sine venia ducum legatos amplius misissent, fore, vt tanquam hostes tractentur. Sed quid clarius, quam Tusculanorum factum illud, qui cum errauissent, ad preces conuersi, plus illis misericordia ad poenae veniam impetrandam, quam causa ad crimen purgandum valuit. [note: lib. 9.] Nemo cogitet, aliunde res politicas melius intelligere posse, quam ex historiarum scriptoribus: propterea quod ab iis non speculationem obscuritatibus, sed factis ipsis, vtque dicitur, in aere numerato monumenta afferuntur, quae quotidie accidunt in regnis, et rebuspub, gubernandis, de bello, de pace, de confoederationibus, de omnibus publicis negotiis. Cum autem exempla congero, nihil aliud intendo, quam veritatem patefacere; ideo cogito vlterius ad Aetolorum exemplum aliud Rhodiorum adnectere. Hi cum in Senatu Rom. contra Aetolos verba facerent, animosque Senatorum commouere tentarent, ad ipsorum magnitudinem, et clementiam magis, quam ad quidcunque respicientes, ex voto cuncta consecuti sunt, Romanisque (vt inquit autor) apta magnitudini Romanae oratio visa est. [note: lib. 37.] Obiiciet aliquis, nos in tempora
page 95, image: s095Romanorum non incidisse: proinde cum magnanimitas ipsorum vbique desideretur, modestiam nocituram potius, quam profuturam videri, quemadmodum Varroni, cladem Cannensem legatis Capuanorum reuelanti nocuit. [note: lib. 23.] Qui textus magis adiuuat intentionem autoris contraria disserentis, quam caeteri, qui ab ipso allegantur. Sic praeterea oratores Pompeii ad Ptolomaeum valde sibi propter animi abiectionem obfuerunt. [note: lib. 3. de bel. ciu.] Ad quae respondeo, asserens, quicunque submisse se gerit, vt plurimum prudenter, vtiliterque facere: nam aut debilior est, quemadmodum Rhodii, et Aetolierant, tuncque dubio procul erga potentiores obsequia proderunt: aut potentior est, sed propter fortunae aduersitatemin aliquo periculo versatur; tunc, si aliquando fortunae malacia successerit, non in eum, qui modeste egerit, sed in eum, qui in arrogantiam elatus fuerit, omnia damna redundabunt; quemadmodum Latinis, et Capuanis accidit: nam hi pariter, sicut Latini, petierant, vt ex Coss. alter Capuanus crearetur. Tutissimum igitur consilium est, erga potentiores modeste se gerere, sicuti neque inane monitum est, vt cum vanis, superbisque hominibus cautius tractemus, quoniam ii tibi aut, mutatis fortunae vicibus, nocebunt, aut in praesens nihil prosunt, cum de tuis malis nullam soleant curam suscipere.
FINIS LIBRI TERTII.
page 96, image: s096
SCIPIONIS AMIRATI DISSERTATIONVM POLITICARVM, SIVE. DISCVRSVVM IN C. CORN. TACITVM, LIBER QVARTVS.
Principibus aeque curanda esse ea, quae per se ipsos, ac ea, quae per famulas, per amicos, per consanguineos per ministros expediunt. DISCVRSVS I.
INter laudabilia Tiberii instituta, quae Tacitus adnotauit, prius quam ex bono, saltem ex prudente principe, in malum, scelestumque verteretur, illud vnum fuit, quod Augusta domus aleret modesta seruitia. [note: lib. 4.] Non enim ignorabat Caesar, vt reip. gubernandae, priuatarumque rerum egregie gnarus, quantam seruorum flagitia dedecoris notam inurant dominis. Et Galba (quod ad ipsum attinet) malus non fuit princeps, tamen serui, libertique sceleribus suis non modo illius famam dehonestauerunt, sed etiam de imperio detruserunt. Iam asserebant. inquit autor, cuncta venalia praepotentes liberti: seruorum manus subitis auidae, et tanquam apud senem festinantes. itemque alibi, Eadem quoque nouae aulae mala aeque grauia, non aeque excusata. [note: lib. 17.] Quibus verbis aulam Galbae cum Neronis aula comparat. Cur autem Galba non excusaretur, ea ratio est, quia Galba princeps bonus existimabatur,
page 97, image: s097reque vera talis erat, atque ideo minus excusabilis, quod eius liberti ea, quae Neroniani, facerent: proinde adnotandum est, quod illi Otho exprobrat, Nondum quartus a victoria mensis, et libertus Vitellij Asiaticus Policletos, Patrobios, et vetera odtorum nomina aequabat. [note: lib. 18.] Fecundissimus est exemplorum ager Tacitus, vnde aliorum autorum exempla conquirere necesse non erit. Idem igitur autor gener ducis, quo sua prudentiorem, fortioremque non tulit aetas, de socero haec scribit, Animorum. inquit, prouincialium prudens, simulque doctus per aliena experimenta parum profici armis, si iniuriae sequerentur, causas bellorum statuit excidere, a se suisque orsus: primum domum suam coercuit, quod plerisque haud minus arduum est, quam prouinciam regere; nihil per libertos, seruosque publicaerei. [note: in Agric.] Duo hic adnotanda videntur, alterum, quod domum suara si quis ordinet, bellorum causas tollit, alterum, non minus arduum esse domum, quam prouinciam regere. Hoc in Paulo IV. vsu compertum est, qui sanctissimus atque innocentissimus Pontifex nepotum mores ex suis moribus metiens, serius eorum peccata animaduertit, et quanquam in iis puniendis parcus non fuit, tamen quin plurima mala iam resp. passa fuerit, obuiam ire nequiuit. Quod autem seruorum ac ministrorum sceleribus non tantum ambitiosi duces, vt a suis principibus deficiant (etsi ii, vt diximus, hanc plerunque occasionem deficiendi quaerunt) sed etiam miserae, ac tyrannidis onere defessae prouinciae ad rebellandum inducantur, clarissime apparnit in Antonio Felice Pallantis fratre, Claudiique liberto, qui a Iosepho Claudius Felix nuncupatur. [note: lib. 20. c. 5. de antique. Iud. l. 2. c. 2. de bell. Iud.] Qui ad Palestinam gubernandam missus adeo nefariese gessit, vt magnam ei rebellioni causam ipse attulerit. [note: Tac. l. 12 et lib. 21.] Audio saepe, ministros laudari quosdam, tanquam principibus fructuosos, ideo quia regiipeculii augendi methodum aliquam excogitauerint: ncque miseri principes animaduertunt, lucra sua ab vna parte vnciatim crescere, ex altera libratim diminui; immemores, satius esse oues tondere quam deglubere. Drusus item Frisiis tributum iusserat modicum pro angustia rerum; vt in vsus milit ares coria boum penderent, non intenta cuiusquam cura, quae firmitudo, quae mensura:.donec Olenius e primipilaribus, regendis Frisiis impositus, tergavrorum delegit, quorum alformam acciperentur. Sunt haec elephantis paullo minora animalia, ad quorum mensuram tributa redigi volebat. Quae res ei prouinciae perdifficilis Frisios ad rebellandum adegit. [note: lib. 4.] Delectus militum ex sua natura grauissimus erat; cum autem apud Batauos delectus fieri deberet, factus est (inquit autor) ministrorum auaritia, ac luxu, nam ii senes aut inualidos conquirebant; rursus impuberes, sed forma conspicua (vt est plerisque procera pueritia) ad stuprum trahebantur; hinc per compositos seditionis autores Germania tota desciuit. [note: lib. 20.] Non ergo satis est, innocentiam profrteri, si altera ex parte ministri, amici, frater, soror, nepotes furantur. Qua in reii, qui candidioribus a natura moribus imbuti sunt, frequentius peccare videntur, dum ex morum suorum probitate caeteros fore sibi similes, persuadent: quemadmodum etiam Cicero Q. fratri in prouinciam descendenti praecepit, vt ministros, amicos, seruos diligentissime caueret. [note: Epist. 1. l. 1.] Tiberii principatu in Senatu disputatum fuit, num prouinciarum administratores
page 98, image: s098secum vxores ducere deberent, et quanquam irrita fuit consultatio, tamen Caecina vehementer contrarius censebat, ne quem magistratum, cui prouincia obuenisset, vxor comitaretur; inesse aiebat mulierum comitatui, quae pacem luxu, bellum formidine morentur: non imbecillem tantum, et imparem laboribus sexum, sed si licentia adsit, saeuum, ambitiosum, potestatis auidum:.et inter caetera obiecit, nunquam repetundarum fuisse aliquem accusatum, quin plura vxoribus obiecta fuerint. [note: lib. 3.] Igitur principes tam seculares, quam Ecclesiastici comitatus suos circumspiciant, et expurgent quam diligentissime: quod si S. Augustinus cum sorore cohabitare noluit, non propter ipsam, sed propter mulieres, quae penes ipsam viuerent, nobis mulieres quaecunque pluribus de causis abigendae videntur, ac praesertim, ne, cum genus sint auarissimum, rapacitatis vitium nostris moribus inserant. Quod si Principes maximam industriam adhibent, vt publici thesauri hirudines puniantur, dispiciant modo, quonam poenae genereii, qui alienum honorem suffurantur, afficiendi sint.
Maxime cauendum in aulis, ne prae ipso principe quenquam colere videamur. DISCVRSVS II.
BEatos duces Romanos, dixit Corbulo, cum in medio fere victoriae, ad quam adspirabat contra Germanos, literis Claudii Caesaris iussus fuit, vt praesidia cis Rhenum referret. [note: lib. 11.] Sic nos felices eos appellare possumus, quibus contingit, vt in bene constituta rep. aut sub moderato, et sapiente principe nascantur. Quandoquidem si quid secundum virtutem fecerint, praemium consequuntur, si praeignoratione peccauerint, tolerantur, si indifferentervixerint, nullas molestias patiuntur; quod si forte deliquerint, sic castigantur, vt amplius delinquere non audeant: quae pars quaedam est minoris infelicitatis. Sub malis autem principibus assentatorem esse, autcontumacem rudemque aeque nocet. Virtutis exuberantia scopulus est periculi plenus: simplicitas vero astutiae nomen fert, et liberalitas corruptela videtur: nobilitas et diuitiae mortis illecebraesunt. Quodque miserius est, dum vnusquisque ambigit, suspensumque animum gerit: num que facit, recte faciat; animi pendet, an suae actiones laudem mereantur nec ne: saltem an excusationem veniamque reperturae sint, ignorat. Iam incipientis anni Kalendae aduenerant, et iuxta morem, quem nostra similiter religio recepit, vt prosalute principum preces ad Deum effundantur, cum Pontifices caeterique sacerdotes proincolumitate principis vota susciperent, Neronem quoque et Drusum iisdem Diis commendauere: qui adolescentes Tiberio consanguinitatis nodo coniuncti patrem Germanicum habuerant, Germanicus autem Caesari ex fratre Druso nepos erat; ad summam pueri successores in Imperio, iique erant, in quibt stota domus dignitas, et magnitudo recumbebat: nihilominus tantam indignationem coaccpit animo Tiberius, adeoque impatienter indoluit,
page 99, image: s099aequari adolescentes senectae suae. vt auitos Pontifices percontatus sit, num id precibus Agrippinae, aut minis tribuissent. neque eo contentus, in Senatu oratione monuit in posterum, ne quis mobiles adolescentium animos praematuris honoribus ad superbiam extolleret. [note: lib. 4.] Verum quid effecisset; si fortasse iniuriis, contumeliisve affecti fuissent? cum matri eius, a qua Imperium fere dono acceperat, Senatus maximos honores decerneret, singulos hortatus est, muliebres honores moderandos esse:.idense facturum in iis, quae ad seipsum pertinerent. [note: lib. pr.] Indignatus est alibi, maternum nomen in quadam inscriptione nomini suo praepositum fuisse. [note: lib. 3.] Itorum praetoriae cohortis ducem Macronem videns, arcto amicitiae vinculo cum C. Caligula deuinctum non abdita ambage occidentem ab eo deseri, orientem spectari exprobrauit. [note: lib. 5.] Neque quoniam solum Tiberium in medium adduximus, putet quisquam, non esseid commune caeteris principibus vitium, cum in historiis reip. Ro. de Philippo Macedone legatur, aegerrime eum tulisse, quod Demetrium frequentes Macedones stiparent, et alteram iam se viuo regiam esse, indignatum. [note: lib. 35.] Et nihilominus eius ille Rex samiliae fuit, que minus quam caeteri quicunque Alexandri successores in suos desaeuiit. Possent aliorum principum exempla accumulari: sed qui his non edocetur, ei ncque innumera prodesse poterunt. Quod si in principibus nostris huiuscemodi animorum perturbationes non animaduertuntur, neino tamen cogitet, ipsos intra pectoris penetralia non rabere, atque indignari, quoties fratrem, filium, nepotem aut praeponi sibi vident, aut adaequari. Quae rabies aut ira, quid vtilitatis, quidve beneficii priuatis hominibus allatura sit, ex seipso quilibet animo suo volutarc potest.
Quisquis obsequia principi deuouit, is cuncta feliciter ac prudenter a se gesta eius virtuti atque fortunae attribuat. DISCVRSVS III.
SI vicerit dux, principes virtuti atque fortunae victoriam tribuere, fructumque laberum suorum alteri concedere; si vincitur, sibi malam fortunam imputare, profecto arduum onus est, ac perdifficile. Quam rem vt miremur, superuacaneum est, quia principes instar Deorum, a populis venerationem exposcunt, ac proinde cum iis tanquam cum Diis agendum esse videtur. Id excellenter praesutit Germanicus, cum in Germania maximam de hostibus reportauisset victoriam: nam congestis armis trophaeum erexit superbo cum titulo, quo Marti, Ioui et Augusto ea monumenta sacrauit, dese vero nihil addidit, victoriae fructum Tiberii exercitui attribuens: et causas autor quaerens, subiungit, metu inuidiae, an ratus conscientiam facti satis esse. [note: lib. 2.] Obiiciet aliquis: Hoc quid aliud est, quam assentandi artes docere? Respondeo, homines modestos, non adulatores esse debere. Cum Germanicus Tiberii nepos, per adoptionem filius, futurus imperii successor, omniumque perspicacissimus princeps, videret, ita faciendum esse, quo pacto poterat
page 100, image: s100non hominibus, temporibusque sese accommodare? veruntamen id neque satis fuit: Vtque omnes ex se ipsis dignoscant, monitum hoc perutile esse, neque nos ista casu discutienda proposuisse, ob oculos ponam Silii exemplum; qui cum septem annos in Germania exercitui imperauisset, tandem odio a Tiberio habitus est, auctumque inde, quia saepe iactauerat, sui vnius autoritate legiones suas non defecisse, sine quibus Tiberius maxima pericula non effugisset: hisce autem verbis destrui fortunam suam Caesar, imparemque tanto merito rebatur. Et legionum fides virtuti ducis attribui videbatur; quamobrem Caesar Silii aucupatoribus aures praebuit, eoque res deuenit, vt mortem sibi consciscere satius putauerit, neque propter aliam causam Antonii primi potentia euanuit, nisi nimis commemor andis, quae meruisset. [note: lib. 20.] Haec exempla abunde, vt opinor, sussiciunt: sed quia plerique statim non persuadentur, addam, non dissimilem fuisse causam, cur Clytus necatus fuerit: nam ira excandescens dixerat nonnun quam Alexandro, ipsum armis Macedonum saluum esse. [note: Plut. in Alex.] Id Cario, qui venam Cyro praecidit, vitam abstulit: idem Mitridati, a quo Cyrus occisus fuit, quia cum Artoxerxes hunc honorem ipse cuperet, vt Cyrum fratrem occidisse crederetur, ferre non poterat, vt alii eo decore collucere vellent, quo semetipsum illustrare ambiebat. [note: Plut. in Artox.] Contra, Agrippa idcirco Augusti beneuolentiam sibi quaesiuit, quia cum rei militaris esset scientissimus, omnium laborum suorum fructum, gloriamque principi deferebat. [note: Dion lib. 54.] Et Tacitus, maximam socero Agricolae laudem tribuens, illum, inquit, nunquam in suam famam gestis exultauisse, ad autorem et ducem, vt minister, fortunam retulisse. Quod si affectibus, immuni animo iudicauerimus, non inficias ibimus, merito, maximoque iure principes a suis ducibus hoc magnitudinis suae tributum exigere: Nam quamuis ipsi hominem virtute insignire nequeunt, at certe possunt ipso vtentes declarandae virtutis occasionem largiri: praeterquam quod id etiam consuetudine vsurpatur, vt quod exercitus facit, duci: quod vero dux, principi referatur. Laeto Othone, et gloriam in se trahente, tanquam et ipse felix bello, et suis ducibus, suisque exercitibus remp. auxisset. [note: lib. 17.]
Virtute insignes viri etiam sub malo principe prouehere se, atque illustrare possunt. DISCVRSVS IV.
QVicunque Florentinos annales euoluerit, is comperire potuit, nonnullos in rep. nonnullos sub principibus, alios sub principibus, et non in rep. alios in rep. et non sub principibus floruisse: alios demum neque de rep. neque de principibus contentos fuisse. Idcirco necessario concludendum est, quemadmodum horum postremi, quia nullus iis status congruit, improbandisunt, ita primos laudandos, vtpote qui statibus, modisque gubernationum, in quibus degunt, sese adaptantes, placidum et tranquillum mare sulcantes, ad salutis portum sine vllo
page 101, image: s101naufragio appelluntii vero, qui tametsi sub principum flagitiosissimorum tyrannide secundum virtutem adeo vixerunt, vt aliena nequitia nihilipsis obfuerit, hi profecto inter omnium sapientissimos connumerandi sunt, Et autor de M.Lepido loquens, miratur, virum hunc temporibus Tiberii grauem, et sapientem vixisse, itemque fato functum fuisse honorifice, vnde dubitationem proponit, num fato, et sorte nascendi, vt caetera, ita sit principum inclinatio in hos, offensio in illos, an vero sit aliquid in nostris consiliis, liceat que inter abruptam contumaciam, et deforme obsequium pergere iter ambitione, ac periculis vacuum. [note: lib. 4.] Sed ipse fatetur alibi, huius rei causam ex virtutibus, vitiisque hominum procedere: Sic socer Agricola omnem famae ostentationem fugiens, moderationis, prudentiaeque artibus iracundiam saeuitiamque Domitiani mitigabat: vnde, Sciant. inquit, quibus moris est illicita mirari, posse etiam sub malis principibus magnos viros esse, obsequiumque ac modestiam, si industria, ac vigor adsint, eo laudis excedere, quo plerique per abrupta, sed in nullum rei post vsum, ambitiosa morte inclaruerunt. [note: in Agric.] Nemo igitur dicat; si temporibus illis vixissem, dixissem; fecissem: nam huic responderi posset, quod Scriphio homini Themistocles, Recte ais. inquit, ob patriae gloriam splendorem assecutus sum, sed neque ego, si Seriphius essem, euasissem clarus, neque tu, si Atheniensis. [note: Plut. in Themist.] Nemo inficiari potest, quin perinde vt in tempestoso mari, maiora pericula, et aerumnae sub malo, quam sub bono principe ferendaesint, sed ex maioribus difficultatibus maior gloria resultat; sic gloriae amplitudine periculi magnitudo temperetur, et auspice M. Lepido speret vnusquisque etiam sub malo principe laudem sibi parare: hanc enim viam similiter calcauit L. Piso, nullius seruilis sententiae sponte autor, et quoties necessitas ingrueret, sapienter moderans. [note: Tac. l. 5.] Haec ipsa vestigia pressit Aelius Lamia, et Cocceius Nerua, etiamsi hic (latet autem causa) non a principe coactus, imo ab ipso dissuasus, abstinentia vitam finire maluerit. [note: ibidem.] Hos laudabiliter L. Volusius ad tertium vsque supra nonagesimum annum insecutus est, qui post Tiberium (quod mirere) per Caligulae, per Claudii im peria illaesus ad Neronis vsque imperium euasit. [note: lib. 3.] Sed quamquam nostra secula diuino, et Christianae religionis beneficio tyrannis carent, ideoque quilibet contra principem contumax, et impudens minus excusandus est, nihilominus non desunt, quos Lepido, Agricolae, Pisoni, Lamiae, Neruae, Volusio comparemus.
De bannitis, et facinorosis hominibus. DISCVRSVS V.
Facile mihi persuaderem, facinorosorum, proscriptorumque hominum factiones inter peculiares temporum nostrorum miserias collocandas esse, nisi obseruarem, Romanos ipsos neque viribus suis, neque sapientia, qua plurimum pollebant, huic malo obuiam ire potuisse; nam anno ab V. C. 294. quater mille quingenti serui eo audaciae prouecti fuere, vt duce quodam Erdonio Sabino
page 102, image: s102Capitolium Romanum noctu occupauerint, dumque maiora tentarent, oppressi fuere, sed non sine Consulis Romani, qui P. Valerius Publicola erat, morte. [note: lib. 3.] Anno 620. quidam Syrus nomine Eunus fractis compedibus, congregata in Sicilia seruorum manu, iustum exercitum comparauit, et post hunc alter nomine Cleo, colloctis septuaginta millib. hominum, saepius cum exercitib. Romanis depraeliatus est; cumque a praetorib. qui, vt ipsos debellarent, missifuerant, vinci non possent, C. Fuluius huic bello conficiendo consul creatusest. [note: Florus l. 56.] Triginta trib. post annis excitatum iterum in Sicilia seruile bellum opera M. Aquilii consulis confectum est. [note: Florus de bell. seru.] Et quemadmodum corporis humores aliquando statas quasdam periodos. habent, sic iterum triginta post annisin Campania quatuor et septuaginta gladiatorum desperatione terribile bellum conflatum est: qui sub Criso, et Spartaco ducib. in ingentem multitudinem aucti, Claudium Pulchrum legatum, et P. Vorenum praetorem vicerunt. Et quamquam deinde praetor Q. Arius Crisum cum viginti millibus seruorum interemit, attamen Spartacus alio praelio C. Lentulum consulem afflixit, damnaque intulit maiora L. Gellio, et Q. Ario praetori; neque Spartaci victoriae intra hos cancellos constitere: nam iterum exercitum Romanum proconsule C. Cessio, et praetore Gn. Manlio miserrime dissipauit, neque potuit vllus huic bello exitus inueniri, donec M. Crassus profligatos illos omnino deleuit. [note: Flor. de bel. Spartaci, et l. 95. 96. 97.] Verum, ne etiam mare, scopulique huius pestilentiae calamitate carerent, haud dissimile huic fuit piraticum paucis postannis bellum: Et quamuis Gn. Seruilius contra piratas sortiter se gessisset, nihilominus quia cruenta victoria fuerat, Gn. Pompeio absoluendi huius belli munus iniunctum fuit. [note: Flor. de bell. pirat. et l. 99. Plut. in Pomp.] Tiberii principatu in Numidia Tacfarinas, seruilis fere conditionis homo, non contentus Africam excursionibus, et latrociniis fere occupauisse, in tantam elatus est arrogantiam, vt, sicuti diximus, Romano Imperatori minaretur, nun quam se cessaturum a vexanda rep. nisi ei solum, vbi cum exercitu consisteret, adsignaretur. Neque haec vexatio vnius aestatis, aut hyemis spatio durauit: nam ab anno 770. vsque ad annum 777. protracta est. Claudii temporibus Trosobor quidam in Cilicia collectis latronibus non modo montanis, fortibusque in locis, sed etiam in aperto campo, et ad maritima loca descendit, et incolis, agricolis, mercatoribus, nautis ineredibilem molestiam attulit: neque illos Curtius Seuerus equitatu frenare potuit, neque Antiochus rex, in cuius haec ditione damna patrabantur, potuisset eosdem visuperare, nisi prius adulationibus, dolisque diuisos decepisset, et Trosobore cum quibusdam de praecipuis occiso, per clementiam, caeteris non pepercisset. [note: lib. 12.] Vere itaque possumus affirmare, veluti humana corpora, humorum aliqua parte corrupta, diuersis moribus infestantur, siue vt domus omnes muribus in coluntur, aut ex immunditiis quaedam vermium genera nascuntur; sic in ditionibus, statibusque atque imperiis, siue parua, siue mediocria, siue magna ea sint, fieri non posse, quin huiusmodi miseriae plus minusve oriantur, prout occasiones, quae ad ipsa mala producenda opportunae sint, sese offerunt: nam piratico bello maximum attulit alimentum bellum illud, quod inter Romanos, et Mitridatem
page 103, image: s103regem gerebatur: bellum autem feruis, exulibusque mixtuns ex tribunitiis seditionibus, ciuilibusque discordiis emanauit: caetera seruilia bella excrescente seruorum numero profecta sunt: ij siquidem viribus suis pensitatis, et ex catenarum materie gladiis, pilisque conflatis tandem magis fame, quam ferro deuicti sunt. Tacfarinas vero ob vrbis longin quitatem vites assiunpsit, nec non ob praedae cupiditatem, item quia militaris artis non imperitus gloriosum quem cunque exitum socordi, miseraeque tranquillitati praeferre maluit, idemque magna ex parte de Trosobore dicendum videtur. Igitur mirandum non est, si temporibus nostris Marconius quidam iniuriis contemptum addens, in Calabria regem se dixit, perinde atque in bello piratico idem Athemius pastor fecisse, legitur: is enim purpura vestitus, sceptro argenteo vtebatur, et instar regum fascia frontem cinxit: Minusque mirandum, Marcum quendam Sciarae Romanos Pontiff. regemque omnium potentissimum contemnentem totius Samnii regioni non minus, quam ditioni Ecclesiasticae infestum fuisse, et classico, vexillisque, quasi legitimus hostis, non latro, scelera sua speciosis colorib. [abbr.: coloribus] obtexisse. Nam etiam piratae auratis nauibus, sericis velis, remis argento illustrib. [abbr.: illustribus] ignobilitatem professionis, facinorumque nequitiam velauerunt. [note: Plut. in Pomp.] Itaque necesse est remedia exquirere: ea vero, quae hactenus prudentia summi Pontiticis in praesens excogitata sunt, profecto merentur, vt posteritati consideranda proponantur. Nam inter caetera iussum est, ne annona extra munita loca habeatur, ne panis in agrestibus locis coquatur, ne plumbum, et tormentarius puluis vendatur, ne sutores, neve fabri ad soleas equorum operam praestent, vt vela, remique nauibus detrahantur, vt facinorosorum hominum interfectores praemio afficiantur, vt ipsis opprimendis tintinnabula pulsentur, vt ipsis iisdem venia, imo si socios interficiant, praemium proponatur, quo nullum remedium vtilius est; nemo insuper cum ipsis versetur, et alia huiusmodi prudentissima remedia. Verum quia non abs re fuerit fortasse dispicere, num his alia adiungi queant, ego ea, quae vetustiores ob ipsorum expugnationem obseruauerunt, recensere, et hoc loco aggregare constitui Ac primum constat, totam huius molis summam in vno illo viro consistere, cui munus hoc iniungendum sit, nam cum praetores satis non essent, legimus, Romanos ad consularem autoritatem conuersos fuisse: proinde ad bellum piraticum conficiendum nullum Pompeio maiorem, quem praesicerent, ducem habuerunt: autoritatem autem, quae fuit ipsi deman data, amplissimam fuisse, non ignoramus. Nam nulli antea duci similis concessa fuerat, vtpote quae non solum toti mari, sed etiam ad omnes ciuitates, et loca, quae spacio triginta quinque millium passuum mari appropinquabant, extendebatur, cum potestate XV viros eligendi, qui eadem autoritate, quam Pompeius habebat, perfungerentur: praeterea ex aerario quantam libuit pecuniam tollere posset, neque eius rationem vnquam reddere teneretur. His remediis a Senatu adhibitis, quorum similia per haec tempora omissa non fuerunt, hic totus fuit Pompeii conatus, vt piratas paullatim in angustias redigeret: Quoniam vero militibus, ducibusque abundabat, occupatis omnib. [abbr.: omnibus] mediterranei maris sinibus, portubusque piratas insequi
page 104, image: s104coepit, qui in Ciliciam fugientes, hic ab ipso facilius deuicti fuerunt: verum quia nostri exules, et banniti in continenti nobis negotium facessunt, ideoque Tacfarinati sunt similiores, artes referam, quibus Tiberius per Blaesum ducem contra ipsum vsus est. Commisit Blaeso Tiberius, vt pacatis caeterorum armis spe veniae Tacfarinatem omnino interciperet: quae pactionum blandimenta alicui fortasse videbuntur indigna principe, praesertim erga scelestos, neque legitimos hostes: Sed praeterquam quod istud non est pacisci, quia dantur, non vicissim accipiuntur conditiones, si alicui secus videretur; suggero tamen, moneoque illud, sapientis principis esse, si vrgeat necessitas, amarissimum indignitatis calicem sortianimo ebibere: Et quoniam principes non solent hoc seculo, quantam Pompeius obtinuit, ducibus suis autoritatem, viresque im partiri, ideo iisdem artibus, quibus Tacfarinas vtebatur, Blaesus vtendum sibi putauit. Et quemadmodum hic plures per globos incursabat, simulque insidias tentabat; item Iunius Blaesus in tres partes exercitum diuisit, alteram Corn. Scipio, alteram Blaesus filius: tertiam ipse ducebat, quo ordine a fronte, a lateribus, plerumque a tergo Numidae caesi, aut circumuenti sunt. Cumque adhuc laboraretur, tripartitum exercltum plures in manus dispersit, praeposuitque centuriones virtutis expertae, nec, vt mos fuerat (istas autem particulas recte consideremus) acta aestate retraxit copias, aut in hybernaculis veteris prouinciae composuit, sed dispositis castellis, per expeditos, et solitudinum gnaros mutantem mapalia Tacfarinatem proturbabat. quo exemplo, quam difficile sit, exules inuestigare, doceamur. Blaesus autem Tacfarinatis fratre capto Romam regressus est, sed properantius, quam expediret; cum paullo post bellum validius, quam prius, suscitatum fuisset: Sed Tiberius pro confecto interpretatus, Blaesum a legionibus Imperatorem salutari, honoresque triumphales permisit. [note: lib. 3.] Tacfarinate igitur validiore, quam vnquam extitisset, P. Dolabella dux postea delectus est, qui non graui, nec vno incursu consectandum hostem vagum. [note: lib. 4.] putauit; sed praedatorias militum manus delectis Mauris commisit, deinde exercitum quatuor agminibus diuisit, singulas partes legatis, ac tribunis assignauit, ipse vero consultor ader at omnibus:.tandem femisomnos barbaros oppressit, sicque Tacfarinas dolo magis, quam iusto praelio interscctus est. Quoties ego cogitatione reuoluo, vnde ad euellendas malas hasce plantas tanta suboriatur difficultas, tot causae occurrunt, vt mirum non sit, si effectus, quos experimur, consequantur; quia cum desperantibus hominibus dimicantes, oportet nos numero admodum superiores esse, eoque magis, quoniam ii labori magis assuefacti velocius ambulant, equitantque, facilius famem, frigus, aestum, somnum, dormiendique incommoditates prae caeteris tolerant, vnde si forte fugiunt, nemo illos assequitur; quod si numerus expugnantium par sit, ipsi exules plerunque victores euadunt; si incommoditates patiendae sunt, hostem iis insuetum eludunt; habent enim inter se arctiorem ex necessitate disciplinam, cumque vtplurimum vno ducantur duce, non curant inuicem praeponi, neque mutuo rixantur; quae res plerunque magna negotia impediunt, neque vllam ministrorum,
page 105, image: s105aut multitudinis rationem habent, quia cuncta vi faciunt, vnde negotia non retardantur. Igitur cum huiusmodi hominibus caute agendum; nam nisi numero valde superentur, non modo ex iis victoria speranda non est, sed dedecoris, notaeque singularis maximum imminet discrimen. Nouum pridem videbatur, Alphonsum Piccolomineum intercipi, vincique non posse, et nihilominus rerum praeteritarum euenta docent, non minimum opus fuisse, illum tandem capere; cum M. Duci Etruriae ad hunc capiendum necesse fuerit praeficere exercitui omnium expertissimum, Belgicisque bellis exercitatissimum ducem multis cum egregiis militibus, ex quibus plerique saucii simul cum ipso duce fuere. Itaque cum haec consideratio tanti sit momenti, non inutile fore, censerem, si dispiceremus, vndenam hoc in rep. irrepat, et vnde alia regio magis, quam alia hoc genere hominum inficiatur, quia exploratis morbis, perinde vt medici consueuere, facilius tutiusque remedia apponuntur. Neque fortasse omni ex parte aberrabimus, si dixerimus, exules hos, et armatos reip. fucos ex otio produci: propterea quod quicunque aliqua re occupantur, in vniuersum minus, quam otiosi peccant. Quocirca quisquis huiusmodi scelestis et proscribendis hominibus carere laborat, is caueat, ne otiosi in suis ditionibus homines degant. Otium enim duo genera mendicantium hominum, quasi fucorum, gignit: debilis et pusillanimus stipem quaerit, fortis autem et robustus in campum progreditur. Ideo principum egregium semper opus fuit, montesad vias parandas excindere, paludes ad aeris puritatem exsictare, aedificia sacra seu prophana vastae magnitudinis erigere, quibus mendici furesque, duae ciuitatum pestes, tolluntur. Vbi factiones sunt, ibi homicidia frequentiora esse necesse est. Neque defuit autor, qui has factiones principibus salubres, proinde dissimulandas esse disseruit, cum haec ad feroces populos facilius regendos recondita quaedam sitars, ne viribus alioqui concordibus a domino suo deficiant: Quae quidem sententia sceleratissima est; neque enim vnquam princeps vllus imperio tranquillo frui poterit, nisi harum discordiarum, et factionum causas extirpet: mirorque, cur principes seueriora contra hos remedia non admoueant, cumque caeteris in rebus ad libitum virga ferrea vtantur, in hoc oppressi lethargo quodam nullum licentiae frenum iniiciant, et audientes plerunque vastari agros, subditos interimi, violari mulieres, religionem proculcari, negligere videantur. Neque fortasse omittendum esset monitum illud, vt quam paucissimi delinquentium proscriberentur, ideoque in Etruria pauciores eiusmodi homines reperiuntur, quia debitores, et obaerati minimam oppressionem patiuntur, neque enim in quouis loco sacro capi possunt, neque domi, si ianua clausa sit, neque omnibus horis, neque quibusdam feriarum diebus, neque in palatiis publicis; denique nemo capi potest, nisi prius in ius vocetur, multisque dilationibus fruatur. Venetiis vero quemadmodum inter improuisa, et inter pensitata delicta maxima fit differentia, sic etiam existimarem, maximam inter causas delictorum differentiam faciendam esse, neque contra omnes aeque procedendum: aliter siquidem puniendus videtur, qui hominem grassandi canfa, quive grassatorem ipsum occiderit.
page 106, image: s106Quamobrem iis, qui non voluntarium homicidium patrauerant, sacra Iudaeorum lex asylum concedebat. [note: Numer. 35.] Exulum ac latronum multitudinem alet occasio, et opportunitas regionis, si montibus asperis, si locis confragosis ac diruptis, si densis syluis abundauerit: ex quibus quanquam in regno Neapolit. frequentissima sint latrocinia, nihilominus in agro Hydruntino, aut Barensi, vtpote in planis locis vix credo, vnquam fuisse, cum inter Samnites et Calabros nunquam defuerint. Quae res efficit; vt vbi maius periculum, ibi diligentia maior adhibenda sit. Idem accidit in fimibus imperii vniuscuiusque nam hac atque illac pertranseuntes exules, et ea loca frequentantes, facile consequitur, vt incolae peiores fiant, qui suis propter delicta bonis fisco addictis, inducuntur ipsi etiam, vt ex rapto viuant: quo casu si principes vtilitati suae amorem iustitiae praeponentes, curarent, vt sceserati vbicunque deliquerint, suorum scelerum poenas aliquo modo luerent, dubio procul minor esset nequissimorum latromum numerus. Sed hoc etiam inter politicae administrationis praecepta refertur, vt princeps alterius principis exules foueat, quae fuit veterum Aragoniae regum ars contra Pontifices, quae tandem islos perdidit. Haec mea est opinio, exules, quos per hosce menses in Italia patimur, non dico principium, sed saltem incrementum traxisse ex fame, quae hoc biennio per Italiam grassata est: cui fami, qui boni principes sunt, obuiam ire conantur charitatis causa; qui prudentes, pro status conseruatione; qui gloriae cupidi, propter gloriam; qui v. malitiosi et auari, ne fructum, qui ex multitudine auctiore iis pficiscitur, amittant. Ad multa igitur respiciendum est, et remedia diligenter conquirenda, cauentes, ne sint grauiora morbis, et dum ditiones exulibus expurgare intendimus, ne suppliciis, poenisque, quas iis, qui cum illis versati sunt, aut opcm iisdem aliquam tulerunt; irrogamus, exules ipsos magis multiplicemus quam minuamus. Aliud enim puto delictum, versatum aliquem esse cum exulibus, vt praedae partem lucretur, vt de inimicis vindictam sumat, vt supra caeteros tremendus euadat: et rursus aliud est, iis aliquid largitum esse, ne fruges ab iisdem incendantur, ne pecora et armenta interficiantur, neve noceant; quia neminem sua prodigere, non ignoramus. Quod si amore Dei res paruas vix pauci elargiuntur, non est credendum, magnas res a quoquam, nisi per summam vim, huiusmodi nebulonibus donari. Neque aequitati congruit, vt cum tu princeps, vt latronum numerus cresceret, permiseris, in eoque plurimum deliqueris, ego priuatus duplicem poenam patiar, alteram ab ipsis, quia illos pascere coactus sim, alteram a te, quod illos pauerim. Militum etiam stationes non adeo rigidae, atque immites esse debent, vt subditi modestius a latronibus publicis tractati, ab illis plus quam ab his abhorreant. Quod attinet ad remedia, dum perpendo, exules nostros omnes Italos esse, nullos aduenas, idcoque omnes lingua, vestibus, effigie nobis haud dissimiles, ac proinde facilimum ipsis esse, cum res vident deploratas, mutare nomina, et Romam aut Neapolim proficiscentes, dominis famulari, mox diminuto periculo, iterum se ipsos colligere; necessarium videtur duces ipsos (quod superius dixi) extinguere, maximumque operae precium est, multitudini veniam proponere, vt ducem tradat: imo vt hic facilius capiatur, non abs re foret;
page 107, image: s107annuos certos redditus tradenti, aut occidenti constituere. Verum adhaec saluberrimum illud additur remedium, vt dogmata imitantes Ecclesiastica, caueatur, ne in ciuitatem recipiatur quispiam, nisi a patriis magistratibus aliquod literarum testimonium habcat, quod clerici dimissorias. milites passaportum.appellant. Vnum huic dissertationi veluti coronidis loco adiiciam: obseruandum esse, ne remedia, quae ad expellendos bannitos suscipiuntur, vnguentis quibusdam similia sint, quibus scabiei medela affertur; nam ea, corpore intus malis humoribus infecto, per momenta sanare quidem videntur, sed extemplo morbus regreditur, cum tamen egregii medici partes sint, praecauere, ne amplius succrescat.
Cur magnis viris negati honores gloriam adaugent. DISCVRSVS VI.
IN Africam plerique duces ad compescendos Tacfarinatis motus missi fuerant: quorum tres iam confectum bellum interpretantes, Tacfarinate viuo, aureas statuas laureatas in ciuitate meruorant: post hos autem missus P. Dolabella, quanquam legionem, quam caeteri, non habuisset, bellum finiuit, occiso Tacfarinate: nihilominus a Tiberio negatus fuit illi triumphus; quod, inquit autor, factum est, ne Blaesi, qui ante Dolabellam eidem bello praefuerat, et Seiani ex sorore nepos erat, gloria minueretur: sed neque Blaesus illustrior, et huic negatus honor gloriam intendit. [note: lib. 4.] Aelius Lamia Tiberii temporibus propter egregias animi virtutes magnae fuit existimationis senator, qui cum Syriae praefectus designatus illuc nunquam iuisset, Vrbis tamen praefecturam consecutus est: eique non permissa. inquit autor, prouincia dignationem addiderat. [note: lib. 5.] Causam auctihonoris inquirens, nullam aliam reperio, nisi quod actionum principis populus spectator, perpetuo illas examinat, hominesque quasi in lance positos trutinat, cumque benemeritos ingratis modis haberi cernit, et quaeritans, num id eorum culpa procedat, neque id comperiens, concludit, totum id culpa principis prouenire, vnde magis ac magis repulsi hominis meritum adauget. Ad quod fortasse Cato maior refpexit, cum dixit, Malle se ab hominibus, cur statuam non haberet, quam cur haberet, exquiri. [note: Plut. in apopht.] Igitur tranquilliore animo repulsae ferri deberent, cum denegati honores gloriam augeant, cumque plurimi non defuerint, qui sponte illos recusauerunt, vt inter caeteros Mecoenas, qui equestri dignitate contentus triumphalium, et consularium virorum gloriam antecellebat. Hunc Sallustius Crispus imitatus est, qui eques priores ciuitatis antecessit, quamquam prompto ad capessedos honores aditu. [note: lib. 3.] A sagacissimo scriptore nostro hic mos praeposterus appellatur, quod oblique honor idem maiorque obtineatur, exemplis Mellae fratris Gallionis, nec non Senecae Lucani poetae fratris: nam Mella honoribus abstinuerat, per ambitionem praeposteram, vt eques Romanus Consularibus potentia aequaretur. [note: lib. 16.] Quod nos ita interpretemur, saltem eos honores, qui in nostra non sunt potestate, non
page 108, image: s108esse anxie ambiendos: nam cum viri probi etiam affectatam paupertatem improbent, multo magis affectatam honorum negligentiam, et contemptum in sinixtram partem interpretabuntur: illi vero honore digni habebuntur, qui non simulatione; neque per praeposteram ambitionem, neque sua culpa dignitatibus carent, sed principum ingratitudine excluduntur.
Principum, ac populorum naturam diligenter inuestigandam esse. DISCVRSVS VII.
CVnctas nationes, et vrbes populus, aut primores, aut singuli regunt. Quicunque horum gubernat, necesse est, eum mores, et naturam eorum, quibus moderatur, non ignorare. Igitur, quemadmodum si populus, aut nobiles gubernant, eorum mores attendendi, iique sapientes, temporumque gnari habentur, quos gubernationis modus non latet, sic omnibus ad vnius autoritatem conuersis, huius mores, mensque introspicienda videtur: haec conquiri, tradique in rem fuerit. [note: libr. 4. Tat.] Cum primum ab ineunte aetate Aristotelis rhetoricen tractaui, admirandi illius Philosophi industriam ac sapientiam suspexi; vix enim intelligebam, quid ad rhetoricam conferret, senum, iuuenum, diuitum, pauperum, fimiliumque mores cognoscere, cum haec in arte oratoria M. Tullii omissa fuisse mihi viderentur; donec longo annorum vsu deprehendi, voluisse Philosophum, et maximo quidem iudicio, vt illa tractatio praemitteretur, quia quantislibet eloquentiae coloribus artibusque numquam ii, apud quos dicitur, moueri poterunt, si, eorum moribus ignoratis, iis opportuna subticeantur. Omnium humanarum actionum finis esse videtur, vt aut mala vitentur, aut vt honor et vtilitas quaeratur, aut publicis rebus consulatur in pace, in bello. Idcirco diligentissime singulorum mores conquirendi sunt, vt quae ad respriuatas publicasque pertinent, apte persuadere possimus. Et quemadmodum non esset inter bonos agricolas collocandus ille, qui etiamsi tempora serendifruges, item oleas, vitesque et earum propagines plantandi nosset: tamen terrae naturam, quae vertenda est, an aliquas plantas reiiciat, an libenter innutriat, ignoret: sic politici viri nomine indignus ille est, qui huius artis naturae principum cognoscendae expers est. Principis autem nomine censentur, non singuli tantum, sed etiam optimates et populus ipse. Plutarchus, qui summus, grauissimusque Philosophus extitit, quique ea, quae scripsit, Gratiarum digitis scripsisse videtur, prae caeteris, que laborauit, opusculis eminet, laudemque maximam promeretur illud, quod de politica arte conscripsit, in quo post primam assertionum suarum basim, quae est, Vt quis adremp. accedat non ambitionis, sed publici boni causa, extemplo, necesse esse, mores ciuium cognoscere, subiungit: ideoque multis verbis Atheniensium naturam tradit, iram cos in promptu quidem gerere, sed tamen placabiles esse, et suspicaces magis, quam veri tenaces, aliosque mores eorum adnotat: de Carthaginensibus inquit, eos esse rudes, melancholicos,
page 109, image: s109magistratibus obsequentes, subditis molestos, ad pericula pigritantes, irae impotentes, et crudeles. Hanc autem morum cognitionem necessariam esse, recitat, quia ignoratis eorum propensionibus, inter quos tibi viuendum est, facilius cogitationes tuae falluntur: quod non minus in ciuitatibus, quam in amicitiis regum contingere consueuit. Ex quibus ea mihi semper fuit sententia, vt existimauerim, non propter aliud ab historiographis sparsas esse in ipsorum operibus de moribus gentium narrationes, nisi vt legentes doceantur, quomodo cautius, et maiore cum fructu pacis, bellique tempora gubernentur. De Gallis, inquit Liuius, eos iracundos esse, [note: lib. 5.] et religioni parum deditos, [note: lib. 35.] alibi illos laboris, et aestus impatientes, primaque eorum praedia plusquam virorum, postrema minus quam feminarum esse. [note: lib. 10.] Caesar eos in capiendis consiliis sagaces putat, [note: libr. 4.] temerarios, primaeque opinionis tenaces, [note: lib. 7.] feroces quidem principio belli, sed ferendis calamitatibus, et laboribus effeminatos. [note: lib. 3.] Tacitus Graecorum animos promptos appellat ad noua, et mira, [note: lib. 5.] et antiquitatum curiosos. [note: lib. 18.] Et a Liuio dicuntur, gens lingua magis strenua, quam sactis. [note: lib. 8.] Idem autor, Hispanorum inquieta, auidaque in nouas res esse ingenia. dixit. [note: lib. 22.] Numidas ante omnes barbaros in Venerem effusos, [note: lib. 29.] apud eundem autorem Rhodii de quibusdam gentibus loquentes, de Atheniensibus sigillatim dixere, Atheniensium populum celerem, et supra vires audacem esse ad conandum: Lacedaemoniorum cunctatorem, et vix in ea, quibus fidit, ingredientem: praeterea dixerunt, totam Asiae regionem inaniora parere ingenia, et Rhodiorum ipsorum timidiorem esse sermonem, quod excellere inter finitimas ciuitates videantur. [note: lib. 45.] Sanctus Paulus Cretenses cum Epimenide dixitesse, semper mendaces, malas bestias, ventres pigros. [note: ad Titum 1.] Tacitus Germanorum, Gallorumque obnoxia morbis corpora.dixit, [note: lib. 18.] et ipse quoque eos aestuum intolerabiles vocat, et Iaziges equitatu pollere, [note: lib. 19.] Germanos laetam bello gentem. [note: lib. 20.] Iudaeos in religione pertinaces, [note: lib. 21.] Parthos iniuriarum impatientes, [note: lib. 5.] Aegyptum autem, prouinciam aditu difficilem, annonae foecundam, superstitione, et lasciuia discordem, et mobilem, insciam legum, ignaram magistratuum. [note: lib. 17.] De Sarmatis, mirum dictu esse, vt sit omnis Sarmat arum virtus, velut extraipsos: nihil ad pedestrem pugnam tam ignauum, vbi per turmas aduenere, vix vlla acies obstiterit. [note: ibidem.] barbaros generatim machinamenta, et astus oppugnationis ignorare, [note: lib. 12.] iis cunctationem seruilem, statim exequiregium videri. [note: lib. 5.] eorum fidem fluxam esse, [note: lib. 19.] Liuius etiam, barbaris ex fortuna pendere sidem. testatus est. [note: lib. 28.] De regibus dicit, nullam iis aequitatis, nedum vilium rerum curam esse, [note: lib. 2.] ad timorem pronos, et, cum redierit securitas, magis voluptate, quam religione vinci. [note: lib. 20.] Ligures durum in armis genus.vocat Liuius. [note: lib. 17.] Lucanos mutabilem cum fortuna fidem gerere. [note: lib. 8.] De Romanis Tacitus eos nec integram ferre posse seruitutem, nec integram libertatem. [note: lib. 17.] Plebem Romanam appellat cuncta interpret antem. [note: lib. 19.] sermonum auidam. [note: lib. 13.] gignendis inimicitiis foecundam, [note: lib. 18.] discordiarum cupidam, [note: lib. 16.] rimandis offensis sagacem, [note: lib. 20.] facilem ad accipienda, credendaque omnia noua, cum tristia sunt. [note: lib. 17.] Verum de praesentibus rebus sermo instituatur. Guicciardinus Bononiensibus magniloquentiam,
page 110, image: s110Castellanis magnanimitatem tribuit. Fortasse vt poesi quispiam inseruiret, Genuenses peruersos homines appellauit, Senenses vanos, Florentinos auaros, inuidiosos, superbos. [note: Dantes passim.] Scriptor quidam historiarum Neapolitanos petulantes vocauit. [note: Boccatius Fab. 2. die 4.] Matthaeus Villanus ex Isidoro dixit, Graecos natura leues esse, Romanos graues, Afros astutos, et malitiosos, Italos feroces, et acres; deinde ad Etruriam suam deueniens, Senenses leues homines vocat, Pisanos astutos, et malitiosos, Perusinos feroces, et acris ingenii, Florentinos tardos, graues, iracundos, Aemiliae populos infidos. [note: lib. 10. c. 42.] Modo, quanti sit momenti, populorum mores distinguere, Augusti exemplum afferam, vnde non inaniter nos disserere dignoscatur: is enim inter arcana imperii. hoc est, inter sapientiae reeondita monita successoribus id reliquit, ne vlli Senatori, aut equiti iniussu Caesarum in Aegyptum proficisci liceret: ne quis occupata ea prouincia, quae claustra maris custodit, et exercitibus alendis opportuna erat, Italiam fame obsideret. [note: lib. 2.] Vnde etiam factum est, vt cum caeteris prouinciis Senatores praeficerentur, haec equitibus Romanis delegaretur, a quib. [abbr.: quibus] vtpote minoris autoritatis, minus timendum esset. Quis non videt, totum hoc arcanum ex cognitione, quam regionis, et populorum habebat Augustus, pendere? nimirum et faecunditatem illius, et horum leuitatem callebat: Quae nisi explorata habuisset, id consilii successoribus dare non potuisset. Insuper, vt clarius huius vtilitas experientiae patescat, obseruandum propono Venetorum exemplum, quibus, cum olim Turca quaedam confoederationis capita misisset, Latinis verbis concepta, Dux corum Andraeas Grittus conciues suos monuit, ne id admitterent; redigerentur ca pacta in Turcicam linguam: nam legem esse, moremque Turcarum, vt ea, quae suo idiomate scripta non sunt, obseruare non teneantur. [note: Bembus. l. 4. hist. Ven. c. 60.] Principum vero mores, naturamque inuestigare, perdissicile est. Etenim qui gemmas, earumque precium optime se cognoscere profitetur, is vt plurimas eiusdem generis gemmas viderit, atque tractauerit, necesse est, nos autem integram principum cognitionem nancisci dissiculter possumus, cum quia principum haud magna est multitudo, tum magis quia insociabiles nobiscum sunt, et ab eorum etiam adspectu adeo arcemur, vt neque Hesperidum horti aeque vigilanter custoditi fuerint. Quae difficultas omnib. [abbr.: omnibus] adeo perspecta est, vt nullius probationis indigeat: Principes vitia sua diuitiis tegunt, eosque imitantur, qui suffumigiis, et odoramentis quemcunque foetorem expellunt, vnde ipsorum flagitia, prauosque mores intelligere arduum est. Qui minus acute discernit, saepe principem cum principatu confundit, neque animaduertit, et pacis, et belli tempore, vel propter bonas leges, vel propter ducis, aut ministri alicuius virtutem, multa laudanda, in quib. [abbr.: quibus] principis nuljae partes sunt, accidere consueuisse. Cui rei duo duces, Romanus alter, alter Graecus luculentissimum adstruunt testimonium. Perseo in duabus magnis, honestisque rebus verc regius animus erat, in vrbium donis, et in Deorum cultu. in caeteris quinam homo esset, satis non constabat: amicos enim nunquam alloquebatur, vix notis familiariter arridebat: munificentia inaequali sese, aliosque ludificabatur: quibusdam honoratis, magnoque aestimantibus se puerilia, vt escas, aut lusus, munera dabat, alios
page 111, image: s111nihil expectantes ditabat; itaque nescire, quid sibi vellet, quibusdam videbatur, quilam ludere eum simpliciter, quidam haud dubie insanire, aiebant. [note: Liu. lib. 41.] In Claudio quid ad magnificentiam, quid ad eloquentiam in scriptis defuit? nihilominus quis fatuus, aut immemor magis, imo quis crudelior, ac scelestior? Legatur Tacitus, quamuis, quae de ipso scripsit, non omnia supersint. Virtutes igitur vitiis immixtae difficilem principum cognitionem faciunt. Quaedant nihilominus monere non pigebit, vnde plusminusve natura principum dignosci queat: In quo medicos imitabimur, qui cum latentes in corpore humores oculis inspicere nequeant, ex pulsuum motione, vrinarum indiciis, et morborum effectibus eos coniiciunt. Pessimum de eo principe iudicium fieri potest, qui vni cuncta regendi onera committit: Nam si vnus imperio sufficit, quare se ipsum postponit? nonne inde se ipsum aut ignauiae, aut rerum ignorationis accusat? Quod si multorum indiget, cur vni omnia demandat? qui si defecerit, in angustias illum coniecturus est; si superbiuerit, deprimere ipsum laboriosum fuerit. Visne principis mores cognoscere? qui latus eius tegunt, considerentur. Quod si, inquies, persaepe malos principes bonis ministris vti solere; Obserua, quo pacto illos beneficiis afficiat: saepe principibus etiam malorum virorum obsequia emolumento sunt, sed hi vtilitate, non honorib. compensandi essent. Illud verum est, cogi nonnunquam principes variis modis, variisque moribus gubernare: at si obseruaueris eorum animos mobiles, neque in suis actionibus constantes esse, tunc diminutae mentis, minimaeque prudentiae si quis eos existimet, non aberrabit: nam sapientes principes sibi constare, et certa ratione duci consueuerunt, resque agendas eminus praeuident, neque in veritatis cognitione diutius ambigunt. Inter ciues duo sunt hominum genera, plebs, nobilitas: plebs annonae abundantia exhilaranda est, iustitiae timore frenanda: nobilitas autem vt honoris stimulo adigitur, sic pudoris freno corrigitur. Si nobiles non timuerint, si plebeios non puduerit; si samem hi patiantur, illis vero ad principem aditus intercludatur, pro re comperta habendum est, remp. minus rectese habere; quia princeps rerum, atque hominum naturae cuilibet obniti neque debet, neque potest; eandem naturam, nisi ad vitia vergat, fouere, ac secundare satius est. Dixit sapiens quidam, medicorum multitudinem in ciuitatibus intemperantiae signum esse; sic neque bonum signum est, vt quotidie princeps carnificinas exerceat, non quia non irroganda sint improbis supplicia, sed quia bonis legibus prouidendum erat, ne delinquatur, neve improborum numerus excrescat. Multa addi possent; sed hisce ansis praebitis praestat, vt lector his vtiliora per se inuenturus ad hoc argumentum exse ipso cogitet.
page 112, image: s112
Veraces historiarum scriptores punire, impudentiam, imo etiam scelus esse. DISCVRSVS VIII.
INter scelera Tiberii non postremum illud censendum est, cum accusationem illam admisit noui, ac tunc primum inauditi criminis, quod Cremutius Cordus editis annalibus, et laudato M. Bruto C. Cassium Romanorum vltimum.dixisset: Ipse autem se defendens; Titus Liuius, aiebat, eloquentiae, ac fidei praeclarus in primis Gn. Pompeium tantis laudibus tulit, vt Pompeianum eum Augustus appellaret, neque id amicitiae eorum offecit; Scipionem, Afranium, hunc ipsum Cassium, hunc Brutum saepe vt insignes viros nominat. Allegabat, Asinium Pollionem idem in scriptis suis effecisse; Messalam Coruinum Imperatorem suum Cassium praedicauisse: vtrumque nihilominus opibus, atque honoribus peruiguisse. Marci etiam Ciceronis libro, quo Catonem coelo aequauit, quid aliud dictator Caesar, quam rescripta oratione, velut apud iudices, respondit? Antonii epistolae, Bruti conciones falsa quidem in Augustum probra, sed multa cum acetbitate habent: carmina Bibaculi, et Catulli referta contumeliis Caesarum leguntur, sed ipse diuus Iulius, ipse diuus Augustus et tulere ista, et reliquere, haud facile dixerim, moderatione magis, an sapientia: namque spreta exolescunt, si irascare, adgnita videntur. [note: lib. 4.] Quo equidem nihil verius est. Exitus huius accusationis fuit, vt Cremutius exitum praeuidens, abstinentia vitam finiuerit; librosque per aediles cremandos censuere patres, et manserunt occultati, et editi, iamque Cremutium inter historicos numeratum fuisse, probat Suetonius, qui ipsum allegat. [note: in Aug.] Tacitus igitur hinc pulcherrimum eliciens documentum, subdit haec verba. Quo magis. inquit, socordiam eorum irridere libet, qui praesenti potentia credunt extingui posse etiam sequentis aeui memoriaem: nam contra, punitis ingeniis gliscit autoritas, neque aliud externi reges, aut qui eadem saeuitia vsi sunt, nisi dedecus sibi, atque illis gloriam peperere. Iam videor mihi videre, quid sibi velit Tacitus: Nempe moleste fert, vt de similibus rebus iudicium fiat: vnde alibi de quibusdam carminibus, quae Fabritius Veiento contra senatores, et sacerdotes scripserat, tradit, autorem Italia depulsum fuisse, libros vero exustos; quamquam conquisiti, lectitatique fuere, donec cum periculo parabantur, mox licentia habendi obliuionem attulit. [note: lib. 14.] Vt mea fert opinio, hac in re distinguendum est: nam si autores contra bonos mores, aut contra religionem scripserunt, tunc minime dubitandum videtur, quin libri tollendi sint. Quocirca frustra conqueruntur quidam, quod huiusmodi opera a religiosis nostris censoribus castigata fuerint: nam etiam Lacedaemonii libros Archilochi e ciuitate sua exportari iusserunt, quod eorum parum verecundam, ac pudicam lectionem arbitrabantur: Noluerunt enim ea liberorum suorum animos imbui, ne plus moribus noceret, quam ingeniis prodesset. [note: Val. Max. l. 6. c. 3.] Similiter acusantur a quibusdam
page 113, image: s113nostrates, quod veris scriptorum nominibus sublatis, eosdem libros, additis aliorum nominibus, ediderint: quod nihilominus iidem Lacedaemonii fecerunt eo tempore, cum ab improbo viro prolatam sententiam quandam approbantes, mox eandem, sed sub nomine probi viri amplexati sunt. [note: Gellius l. 18. c. 3.] Principibus quoque aut priuatis maledicendistudio detrahere, sicut Veiento fecit, quemadmodum detestabile est, ita etiam poenam meretur: neque iniuste cum ipso factum est, cum ei aqua, et igni interdictum fuerit: quod si Antistius quoque plexus, iure secum actum fuisset. [note: lib. 14.] Cum autem princeps laeditur, si suas ipse condonet iniurias, non alienas, id in maximam redundat ipsius laudem, quemadmodum Tiberius cum C. Cominio effecit. [note: lib. 4.] At vero scriptoribus vetare, ne historiam scribentes in principum, siue priuatorum vitam, moresque pro ipsorum meritis inuehantur, perinde turpe et inhonestum existimo, vt si ne corundem virtutem laudent, prohibeantur: recteque dixit noster autor, vir, qui res agendas, et praecepta scribendimaxime omnium calluit, proprium esse eorum, qui annales scribunt, officium, ne virtutes sileantur, vt prauis dictis factisque ex posteritate et infamia metus sit. [note: lib. 3.] Idcirco non video, quo pacto excusandi sint ii, qui Guicciardino arrogantiam attribuunt, ideo quia liberius principum, qui sua aetate vixerunt, mentionem fecerit. [note: Iouius Bapt. Leo.] Neque Iouius recte accusatur: quan quam reuera in nonnullis criminibus, laudibusque confingendis quorundam iudicio nimius est. [note: Michael Ang. Brutus.] Neque fortasse iure improbat Iohannes Casa eos, qui de viro aliquo referentes aliquid, illud accuratius describunt, et minuta quaeque, veluti capillitium, et similia repraesentant. Nam magnus etiam ille solutae orationis scriptor narrat, Blondellum fuisse corpore breuiusculo, pereleganti, politiore, quam muscasit, petasatum, capillatum, adeo vt neque pilus illi transuersus maneret. [note: Borcac. die 9 fab 8.] Quandoquidem cum historia sit rerum tum magnarum, tum paruarum diuersis temporibus, locisque ab hominibus gestarum narratio, quemadmodum tempora, quibus eae res contigerunt, distinguenda sunt, sic aliquando necesse est, modo loca, modo minutas circumstantias, hominum dotes describere, vt omnium clarissima cognitio habeatur. Proinde noster autor suis quasi coloribus depingere videtur non modo mores Tiberii, [note: lib. 5.] Galbae, [note: lib. 17.] Othonis, [note: lib. 18.] Vitellii, [note: lib. 19.] qui Caesares fuerunt, sed multorum aliorum: de Mamereo inquit, cum fuisse maiorum suorum opprobrium, [note: lib. 3.] Lucium Vitellium exemplar apud posteros adulatorii dedecoris, [note: lib. 5.] Romanum Hisponem egentem, ignotum, inquietem, [note: lib. 1.] Flauium monoculum, [note: lib. 2.] Iulium Pelignum ignaui animi, et deridiculo corporis despiciendum, [note: lib. 12.] Gn. Pisonem ingenio violentum, et obsequii ignarum, [note: lib. 2.] Cassium Seuerum sordidae originis, maleficae vitae, sed orandi validum, [note: lib. 4.] et mille alios eiusdem farinae. Verum quae luculentior inueniri potest probatio, scriptores neque puniendos, neque arguendos, neque ab instituto suo retrahendos, sed potius adhortandos esse, quam illa, quod in libris Christianam veritatem continentibus peccata fidelium Christi non dissimulantur? Ibi siquidem Magdalena peccatrix dicitur, Matthaeus publicanus, Thomas incredulus, Paulus persecutor, Petrus magistri abnegator, alii maioribus in periculis profugi, ac desertores. Igitur piaculum,
page 114, image: s114imo imprudentia summa videtur, punire scriptores, eoque magis, quia cum orbis domini non simus, vt Romani, pro re explorata nobis esse potest, si quis in Italia scribere prohibitus fuerit, non item posse in Germania vetari; quodque non audebunt Germani scribere, scribent Galli, aut Hispani, aliaeque nationes, vbi linguae, scriptoresque non desint. Nunquam negabo, quin nonnulla silentio inuolui debeant, quemadmodum etiam a natura edocti, partes corporis minus honestas absconditas esse volumus, cumque eas nominare necesse est, alio eas nomine, verbis etiam obtegimus. Noster autor huic pulcherrimum suppeditat exemplum, cum eorum nominibus abstinet, qui Neroni inseruientes scenam ingressi fuere, quos. inquit, fato functos ne nominatim tradam maiaribus eorum tribuendum puto. [note: lib. 14.] Excusabat nempe illos, qui scelere, praemiisque principis ad dedecora, vnde potius retrahendi fuerant, impellebantur; praeterquam quod merces ab eo, qui iubere potest, vim necessit atis.habet. Quare sapientissimus autor Plutarchus negat, saltem ob naturae humanae reuerentiam debere quenquam hac scribendi, dicendique libertate priuari, modo prudentia limites circumscribat. At vero nimis propenso erga scriptores animo fortasse visus fuero, si addidero, plerosque adeo scriptoribus indulgere, vt laetentur de maioribus suis vera scripta fuisse, etiamsi cum vituperatione: cum quocunque modo magni scriptores aliquem nominauerint, gloriam eidem afferre videantur. Proinde Vincentius Aceiaiolus patricius Florentinus, neque bonarum literarum imperitus dicere solebat, sibi, gentique suae maximo honori ducturum fuisse, si vno Dantis versiculo aliquis ex suis maioribus nominatus fuisset, etiamsi ille, cuius mentio facta esset, in profundioribus inferorum cauernis collocaretur; cum alioqui non ignoret, parum referre, num poetarum fabulis in coelum referantur animae, an ad inferos detrudantur.
Laudabilem morem esse, vt principes per supplices libellos negotia peragant. DISCVRSVS IX.
MOris quippe tum erat, quamquam praesentem scripto adire. [note: lib. 4.] Quam antiquus mos fuerit, cum principibus ex seripto tractare, hinc perspicue pater, quod Scianus, licet arctissimam cum Tiberio familiaritatem, imo et autoritatem haberet, ipsum tamen scripto adinit. Nonnulli arbitrati sunt, id propter principum superbiam institutum fuisse, quasi, si cum illis oretenus ageretur, magnitudinis ipsorum quaedam diminutio, nimiaque ipsorum cum subditis familiaritas videretur; quemadmodum Pallas nihil vnquam libertis, nisi nutu, aut manu significauit; quod si plura demonstranda essent, scripto vtebatur, ne vocem consociaret. [note: lib. 14.] Credidere nonnulli, consuetudinem hanc propter principum ignorantiam in vsu esse, qui cum ex tempore responsa petitionibus dare nesciant, hoc machinamento
page 115, image: s115ex scriptis respondeant. Quorum quidem criminum iniuste principes accusantur, quia plurimae sese offerunt causae, quibus id essicere coguntur: praecipua autem ea est, quod cum e conspectu principis nemo moestus, aut male contentus discedere debeat, quoties ipse princeps scriptum quaeritat, neque repulsam vllam affert, videtur petentes non negligere, eosque spe lactare, adeo vt sese consecuturos ea, quae petierunt, minime desperent. Praeterea cum aliquando dubiae sint petitiones, neque primo adspectu appareat, iniustae sint, necne, optimum vidctur consilium, vt illud temporis spatium princeps ad consultandum sibi reseruct: quod sinc scripto fieri non potest; cum neque deceat principem de priori sententia decedere, ne imprudentiae, aut temeritatis notam subeat. Similiter si, verbi gratia, petieris a principe ius arma ferendi, ipse vero statim illud tibi voce concedat, nonne vides si forte armatus incesseris, et in ministros, ad quos haec cura pertinet, incideris, quibus principis voluntas ignota est, primum, quod exequentur, fore, vt carceribus te dedant, donec voluntatem principis explorent? Itidem cum plerique in postulationibus suis importuni, aliqui indiscreti existant, non abs re videtur, vt ii principibus, quasi morum censoribus, innotescant, et ab ipsis corripiantur; quemadmodum M. Dux Cosimus fecit cum Petro Erandez, cui veniam discedendi, et commendatitias, eodemque tempore pecuniam petenti, nibil aliud respondit, nisi nimis multa ab se peti. Alteri vero nobili homini, qui satellitum praefecturam petebat, rescripsit, Homini quidem munus illud conuenire, sed samiliae eius nequaquam. Petro Saluiato arma gerendi potestatem roganti, respondit, quia adolescens esset ab eius patre primum veniam petendam. Igitur negotia optime codicillis tractantur: praeterquam quod etiam quicunque rogat, petitque, prudentius, cautiusque mentem suam eo modo explicare potest, quam si verbis agendum foret. Cum autem homines priorem sententiam facillime deserant, non negligenda cautio est, vt quaecunque obtinuerimus, scriptis testata supersint.
Praelia nocturna vitanda esse. DISCVRSVS X.
Exemplorum vsus anceps est; nam quamuis iidem casus esse videantur, tamen loca, tempora, personae plerunque diuersae sunt: at quoties exemplum cum praecepto coniungitur, praeceptum autem apud prudentes, qui ea de rescripserunt vniforme reperitur, dubitandum non est, quin axioma efformari queat, omnibusque ad imitandum proponi. Cum de Thracum rebellione, contra quos Poppaeus Sabinus missus est, scriberet Tacitus, refert, translatis in hostium conspectu Romanorum castris, permissum iis fuisse, vastare, excurrere, trahere praedas, dum tamen populatio lucem intra sisteretur, noctemque in castris tutam, et vigilem capesserent. [note: lib. 4.] Quo loco perspicue patet, nocturnas excursationes in arte militari vetitas esse. Antonius I. inter caeteras causas, quib. [abbr.: quibus] conatur militibus persuadere, non esse Cremonae oppugnationem noctu tentandam, non si pateant. inquit, portae, nisi explorato,
page 116, image: s116nisi diu intrandum. [note: lib. 19.] Sed videamus, quid hac de re senserit Liuius: propterea quod si veteris reip. gesta cum iis, quae Caesares gesserunt, coniunxerimus, instar eorum, qui Platonem cum Aristotele conciliant, eg regiam profecto operam praestiterimus: quae res vniformitatem, sanitatemque doctrinae patefacit. Cum tamen Annibal hostem sibi parem Q. Fabium inuenisset, seque suis artibus peti cognosceret, ideoque quo pacto illum deciperet, machinaretur, inquit Liuius, Q. Fabium intra vallum milites continuisse ab nocturno vtique abhorrens certamine. [note: lib. 22.] Multis ante annis eiusdem fuit sententiae Posthumius Tyburtinus maximae virtutis dux, qui legatis suis nec ante lucem mouere iuber manum, inter nocturnos tumultus moder atu difficilem. Caesar duo nobis tradere videtur exempla, quibus nocturna praelia deuitentur: alterum sub Petreio, et Afranio Pompeii ducibus, alterum sub Curione duce suo: primo disputabatur, an quaedam locorum angustiae occupandae essent, futurae nempe maximo exercitui auxilio, cumque nonnulli opinarentur, noctu illuc eundum, alii sese obiecerunt, inter caetera dicentes, nocturna praelia esse vitanda. [note: lib. t. de bel. ciu.] eoque loci redditur et assignatur ratio: quia scilicet miles in bellis ciuilibus expauefactus magis timori cedit quam religioni, lucem dici in oculis vniuscuiusque aliquid verecundiae allaturam, neque minus reuerentiae tribunis a centurionibus dari: quibus rebus milites frenari, et in officio contineri solent. Similiter cum suaderetur Curio, vt ad castra noctu reuerteretur, ambigens, ne milites deficerent, secederentve, respondit, cos, qui id persuadere nitebantur, opportunitatem delinquendi quaerere, propterea quod exercitus pudore, atque timore refrenantur, quibus rebus nox maxime aduersaria est. [note: lib. 2. ibid.] Ex quibus autoritatibus nempe a Fabio anno ab V. C. 537. vsque ad Poppaeum Sabinum circiter annos 779. colligitur, et ab ipso Poppaeo, et ab Antonio Primo, et ab Afranio, et a Petreio, et a Curione, et Q. Fabio Maximo, praeterea a Caesare, Liuio, Tacito nocturna praelia vituperanda, ac proinde fugienda esse. Obiiciet quispiam, ergo qui noctu praeliari nixi sunt, errauerunt, vt inter hos Annibal: Imo respondeo, optime eum fecisse; omnes enim, quicunque nocturnas dimicationes quaesiuerunt, propter meliorem aliquam conditionem illas quaesiuerunt, coque magis ab eo, contra quem procurantur, fugiendae sunt. Et experientia, quam L. Martius contra bina Carthaginensium castra, quae vna nocte maxima hostium clade capta fuere, admirabils est, [note: Liu. l. 25. in fine.] totque alia exempla praetermittentes, vnius reminiscimur in praesentia, quod ad Magnum Ducem Cosimum, qui noctu arcem Camoliensem cum cepisset, ad principatum Senensis reip. viam sibi aperuit. [note: Adr. l. 20.] Sed quod nocturna praelia alioquin fugienda, nonnunquam procuranda sint, si opportunitas adsit, docet Liuius perapposite, dum Carthaginensium classem refert, noctu tentauisse Lilibaei portum intercipere, sed cum a Hierone Syracusano Romani hac de re moniti fuissent, et Carthaginenses id resciuissent, quod rem haud fore cum imparatis cernebant vsque ad lucem portu se abstinuisse. [note: Liu. l. 12.] Noster autor nocturnorum incommoda praeliorum innuit Germanorum exemplo, qui vino ignibusque plurimis, quos excitauerant, incalescentes, dum cum Romanis dimicarent,
page 117, image: s117proiiciebant tela per tenebras vana:.contra, cum ipsi locis micantibus degerent, Romani conspicuam barbarorum aciem, et si quis audacia, aut insignibus effulgens, ad ictum destinabant. Barbari hoc animaduertentes, ignem extinxerunt, deinde in nouos errores lapsi sunt, neque declinandi, neque feriendi prouidentia, et ignauorum saepe telis fortissimi cadebant. [note: lib. 20.] Caesar de nouis bellandi generibus, quae ciuilium bellorum inter se et Pompcium occasione inuenta fuerant, loquens, inquit, Pompeianos, cum animaduertissent ignium splendorem a Caesarianis suscitatum, noctu castra sine strepitu egressos, vno impetu omnes sagittas eiaculatos, statim ad suos reuersos fuisse: quibus rebus edocti Caesariani, postmodum alibi ignes accendebant, alibi stationes habebant. [note: lib. 3.] Neque Pompeii ipsius exemplum praetermittendum est, vnde aliud circa nocturna praelia documentum resultat: etenim cum noctu Mithridatem regem assecutus fuisset ad Euphratem, et propter eiusdem noctis pericula cum ipso decertare nollet, consilio suorum in contrarium suadebatur, non quia Pompeii opinio laudanda non esset, sed quia lucente, et iam iam occidente Luna, maximam debellandi hostis opportunitatem adesse cognoscebant: nam cum Romanorum vmbrae contra barbaros longissimae essent, milites Mithridatis distantiam Romanorum videre non poterant, et contra ipsas vmbras spicula eiaculantes, credentesque vulnera corporibus infligere, inaniter vires suas conterebant. Cui rei persimile est, quod Tacitus de Flauianis recitat, fuisse tunc ipsis aequiorem lunam a tergo: hinc maiores equorum virorumque vmbrae, et falso, vtin corpora, ictu, tela hostium citra cadebant. At Vitelliani aduerso lumine collucentes, velut ex occulto iaculantibus, incauti offerebantur. [note: Tac. l. 19.] Propter has igitur causas vitentur nocturna praelia, nisi aggredientium commoditas, aut opportunitas aliqua contrarium persuadeat.
De delatoribus, et de accusatoribus. DISCVRSVS XI.
QVemadmodum qui prodigum laudat, liberalem eum vocat: rursus qui liberalem vituperat, prodigalitatis eum vitio taxat; sic quicunque delatoris dedecus tegit, accusatorem eum appellat: qui vero accusatorem vituperare intendit, is delatoris eidem cognomen appingit. Igitur delatoris et accusatoris differentiae ita obseruandae videntur, vt sine erroris periculo inter se discriminentur: propterea quod qui accusatorem virum bonum esse posse intellexerit, desatorem autem nunquam non sceleratissimum; saltem discrimen illud effugiet, ne improbum iudicet probum, aut probum improbum. Delatoris exemplum est: Romae illustris eques erat T. Sabinus, qui mortuo licet Germanico, non omiserat coniugem, liberosque eius percolere, sectator, comes in publico, post tot clientes vnus, eoque apud bonos laudatus, et grauis iniquis. Erant siliter
page 118, image: s118Romae Senatores quatuor, qui praetura functi consulatum ambiebant, ad quem non nisi per Seianum aditus neque Seiani voluntas nisi scelere quaerebatur. Hi Sabini animum penitius explorare destinantes, Latiari Sabino has partes detulere, vtpote qui modico vsu Sabinum contingens, facilius struere dolum posset, caeteris testibus adfuturis: Igitur Latiaris iacere fortuitos primum sermones: mox laudare constantiam, quod non vt caeteri, florentis domus amicus adflictam deseruisset: simul honora de Germanico, Agrippinam miserans, disserebat: et postquam Sabinus effudit lachrymas, iunxit questus, audentius iam onerat Seianum, saeuitiam, superbiam, spes eius, ne in Tiberium quidem conuitio abstinet: ijque sermones tanquam vetita miscuissent, speciem arctae amicitiae facere. Ac iam vltro Sabinus quaerere Latiarem, ventitare domum, dolores suos quasi ad fidissimum deferre. Cum autem Latiaris multum de suo fine consecutus sibi videretur, consultant Senatores, quonam modo ea plurium auditu acciperentur: visum fuit, vt tectum inter, et laquearia tres Senatores, haud minus turpi latebra, quam detestanda fraude, sese abstrudant, foraminibus et rimis aurem admoucant, sicque peractum est, dolique successere, et statim delatus Sabinus Seiano victima cecidit. [note: Tac. l. 1.] Hinc haud obscure cognoscitur, mentem delatoris non erga principem charitate, non honesti amore, sed sui boni cupiditate, hoc est, consulatus consequendi gratia ad tantum scelus adductam suisse. Non propter salutem suam haec principi retulit, quasi poenae periculum vitaturus, ne conscius putaretur, sed vafre alnicum, et misericordem simulans, intimos Sabini sensus rimatus est, qui nihil alioqui cum eo communicaturus erat. Item videtur, quantam quatuor illi Senatores foeditatem subeant, videlicet quo se Consulatu cohonestent, apertam inhonestissimae perfidiae turpitudinem non recusant. Haec igitur est delatorum natura. Accusatorem modo discutiamus. Iubet Plato, vt non tantum amicorum et familiarium, sed nostra etiam crimina accusemus, vt cum haec manifesta fuerint, eae poenae nos consequantur, quas meremur, et hoc pacto ad sanitatem redigamur: cui rei vtilissimam dicit esse oratoriam artem, quo si virgis caedendi sumus, caedamur, si catenis, ligemur, si exilio, eiiciamur, si morte, occidamur. [note: in Gorg.] Alibi vero inquit, eum, qui nemini infert iniuriam, esse quidem honore dignum, sed qui in causa est, ne etiam alter iniurius sit, eum duplici honore, imo etiam maiore honorandum esse: propterea quod is vni tantum, hic plurimis hominibus assimilatur, cum aliorum iniuriam principibus manifestat. [note: l. 5. de leg.] Et alibi, inquit, eodem crimine pollutos esse eos, qui scientes delicta, tacent, neque dant operam, vt et ipsi, et reus in iudicio expurgentur. [note: in Eutiphr.] Ante Platonem Solon Atheniensium legislator non modo hanc legem tulit, vt vnusquisque alienam cuiuscunque iniuriam accusare posset, sed interrogatus, quaenam illa ciuitas esset, vbi tuto ac feliciter viuere concedatur, respondit, illam, vbi qui nullam sentit laesionem.
page 119, image: s119damnumve, iniuriam tamen alienam tamquam sibi factam accusat. [note: Plut. in Sol.] Et Christus D. N. accusationem instituit, cum, fratre insanibale reperto, mandauit, vt diceretur Ecclesiae. [note: Matth. 18.] Igitur accusatio, et per consequens accusator ipse optima res est, ideo quia non alio sine, quam beneficio, atque vtilitate peccantium mouetur, praeterquam quod publicum totius ciuitatis bonum inde consequitur: cum publicae tranquillitatis intersit, vt delicta puniantur, neque probis bona eripiantur, aut quocunque modo ab improborum rapacitate, audacia, scelere laedantur. Proinde a Romanis institutas fuisse accusationes cernimus, neque defuit, qui eo vtiliores in republic. accusationes esse, quo calumniae sunt perniciosiores, disseruit. Totus igitur huiusce negotii cardo est, cum accusatio vtilis et honesta, delatio exitiosa, et scelesta sit, ne permittatur, vt delator atque explorator coram iudice sub accusatoris persona compareat: cui morbo occurrens autor melius caeteris quibuscunque quid inter se discrepent, docet, dum tradit, C. Syllanum proconsulem Asiae repetundarum a sociis postulatum fuisse: quae vere accusatio dici potest, cum socii iure sua damna resarciri petant: mox Mamercus Scaurus vir consularis, Iunius Otho praetor, Brutidius Niger aedilis (et hoc est exploratorum delatorumque scelus) simul corripiunt hominem, obicctantque violatum Augusti numen, spretam Tiberii maiestatem. Contra quos Mamercus antiqua exempla iaciens, L. Cottam a Scipione Africano, Ser. Galbam a Catone Censorio, P. Rutilium a M. Scauro accusatos. Sed autor, vt delatoris scelus, magis conspiciendum atque dignoscendum proponat, videlicet. subdit, Scipio et Cato talia vlciscebantur, aut ille Scaurus: quem proauum suum, opprobrium maiorum, Mamercus insami opera dehonestabat. [note: lib. 3.] Quid ergo de huiusmodi delatorib. [abbr.: delatoribus] dicendum est? an fortasse haesitabimus pronuntiare, eos calamitatem et perniciem humani generis esse, cum hunc Mamercum virum iam consularem maiorum suorum opprobrium autor appellare non vereratur? Profecto nihil verebimur, cum is aliud nihil intendat, quam amici detrimentum, suique ipsius vtilitatem, aut saltem in alterum pericula iacere in subsidium sui. [note: lib. 5.] Ad summam genus hominum.vocantur, publico exitio repertum, et poenis quidem nunquam satis coercitum, sed per praemia eliciebantur. Felicia nostra tempora fateor, quia tanti flagitii foeditate non polluuntur: nam quoties considero, Neronem Germanici filium ab exploratoribus obsessum, a Liuia vxore delatum, et illius secreta Seiano adultero prodita, et dum recordor, infelicem hunc adolescentem non animo turbido, sed iracundo, vt magnatibus accidit, quaedam de Nerone Imperatore effutiuisse, neque coram Nerone se defendere dabatur. [note: ibidem.] facere quidem non possum, quin vel maxime illius miserear. Sed quid turpius, quid crudelius, quam quod contra eundem Drusum facinus perpetratum est? cui Tiberius summae vir experientiae, reique militaris scientissimus, in imperii fastigio collocatus, delatorum auxilio eam iniuriam intulit, vt pateretur inuehi in eum defunctum, probraque corporis obiici, et factorum dictorumque eius descripta per dies recitari; astitisse tor per annos, qui vultum,
page 120, image: s120gemitus, occultum etiam murmur exciperent; lectitatum fuisse, vt quis Drusum egredientem cubiculo pulsauerat, exterrueratque: etiam sua verba centurio saeuitiae plena, tanquam egregium, vocesque deficientis adiecerat, cum famae moriens Drusus extrema vitae alimenta rogaret: et potuisse auum haec legere, et in publicum promere, vix fides. [note: lib. 5.] Sed haec impurissima Tiberii anima in eo fortasse nonnullam meretur laudem, quod tandem horum delictorum nequitiam puniuit. [note: lib. 4.] Neque Latiaris accusationum suarum fructu defraudatus est. [note: lib. 5.] Neque Mamercus suo tempore impunitus euasit. [note: ibid.] Neque Seianus exploratorum alumnus ex cruentis saeuitiae suae campis aliud, quam pungentes, ac venenatos tribulos, et spinas collegit, quae sibi, domuique suae corda transsixerunt. [note: ibid.] Neque dubium est, quin, cum iam scelerum horum publice taeduisset, fuerint expulsi delatores: adeo vt etiam contra Christianos antiquitus inquisitio saeuissima iisdem modis sublata fuerit; vnde, cum D. Cyprianus a paterno proconsule interrogaretur, vt Christianos reuelaret, animose respondit, leges Romanorum decreuisse, ne delatores audirentur, ex seipso magistratus inquireret. [note: Paul. Diac. in eius vita.] Sed praetermissis contra delatores ambagibus, non idcirco arbitror ego, adeo timendam esse, atque fugiendam delationis infamiam, vt, instar equorum vmbras fugientium, dum ab altera parte malum deuitamus, ex altera in maiorem perniciem incidamus. Quod si ego nullum perturbatum animum indicans rogatus fuero, vt coniuratis aliquibus me aggregem, cur occidam iniquissimo silentio meo principem? cur ob stolidam alienorum malorum miserationem, aut ob inanem falsae infamiae timorem, filios meos patrimonio, me vitae huius vsura priuare, meaeque familiae notam meritae inhonestatis inurere velim? Sufficit, a me blanditiis non esse illectum quenquam, quo eius arcana rescirem: quod si alter animi mei tranquillitatem, reuelans, quae silere praestabat, turbauit, cur meo maximo periculo eum non accusabo? Hoc itaque perutile sit dissertationis nostrae documentum, vt delatorum vitio cognito, atque explorato, illud tanquam pestem diligenter fugiamus, et quicunque generositatis titulum custodire desiderat, notam hanc viperino sanguine cautius effugiat: Verum si aliena stultitia eo te forte trahit, vt sine tuo, aut vitae principis discrimine res communicata reuelanda sit, omnino magistratibus cuncta deferre oportet, neque, vt stolidi faciunt, timendum est, quod nullo timore dignum, ne quadret in nos illud: Illic trepidauerunt timore, vbi non erat timor. [note: Psal. 13. et 52.] Quod nonnulli dixerunt, eum, qui aliquid eiusmodi communicauerit, statim interficiendum esse, stultum consilium est; quia res illicita perpetratur, neque interfector omnino periculum euadit. Neque Philippi Stroccii senioris cautio, cum Princiualli de Stuffa dixit, Ibo, et magistratui deferam. tuta est: quia monitus alter, vitaeque periculum timens, curabit, vt potius homicidii, quam rebellionis causa patriae iacturam faciat: hoc enim pacto sperabit, eandem patriam se posse facilius recuperare. Neque praeterea mihi probatur, vt cum praecognoueris, aliquem velle tecum ad similes sermones descendere, illos praecidas, aut alio conuertas; quia neque hoc adeo tutum est, vt fortasse putas, praeterquam quod etiamsi arcana
page 121, image: s121exploranda tibi non sunt, non video, cur oblatam eorum notitiam refutes, et ipsa occultes; Quin etiam admiror, a Guicciardino alioquin sapiente homine, iurisque perito, reprehendi Marchionem Pescarae, quod tot fraudibus, vafrisque modis Moronem illexerit ad huiusmodi arcana reuelanda, quo posset ipsum deferre, sicque ex peccatis alienis adulatione promotis magnitudinem sui quaerere. [note: libr. 16.] Nam qui eius historiam non oscitanter perlegerit, is intelliget, Moronem adiuisse ad aedes Marchionis, non Marchionem ad Moronis. [note: ibidem.] Posteaquam autem Moronus ad tale discrimen Marchionem adduxerat, vt se conscium amplius negare non posset, idemque Marchio praeter proditionis culpam inde vitae periculum subiturus esset, hinc equidem necesse erat, vt tot ex Morone circumstantias expiscaretur, quibus delatis apud Imperatorem fidem inuenturus esset: alioquin imprudentissimum consilium fuisset, si rebus incertis, simulque molestissimis Caesaris animum sibi deuincere voluisset, cum praesertim locuturus Marchio de rebellionis causis arma et exercitus Caesaris autoritate, virtuteque incredibili tractaret; cum praeterea nemo ignoret, vbi desunt testimonia, perinde haberi is, qui negat, atque is, qui ait; neque nouum sit, vt accusatores plerumque eodem, quod accusant, crimine laborent; quemadmodum Fenio Ruffo accidit, de quo dictum fuit ab inquisitis, eundem conscium coniurationis, et inquisitorem tolerari non potuisse. [note: Tac. lib. 15.] Orandus igitur est Deus, aut ne quis in talia te pericula coniciiat, aut vbi coniecerit, vt aliquo pacto euadas.
FINIS LIBRI QVARTI.
page 122, image: s122
SCIPIONIS AMIRATI DISSERTATIONVM POLITICARVM, SIVE. DISCVRSVVM IN C. CORN. TACITVM. LIBER QVINTVS.
Ad eos, qui principum comitatus frequentant, monita quaedam. DISCVRSVS I.
CVm principibus ludere, acerbisque eos faceriis ridere, valde intutum est; cum enim ipsarum inlongum memoriam teneant. [note: lib. 5. in prin.] opportunitatem tibi nocendisi compererint, quemadmodum Fusio Tiberius, [note: ibidem.] et Vetustino Nero, [note: lib. 15.] eam non praetermittent. Ne cures ab iis ea, quae occulunt, exquirere, ne tibi irascantur, quemadmodum idem Tiberius Asinio Gallo, et Lucio Aruntio. [note: lib. pr.] Proinde aliquando necesse est cum iis perinde agere, ac si non intelligantur. [note: ibidem.] Neque principi obloqui veile est, cum vita in diserimine ponatur: sed plerique etiam ab adulatione laeduntur, seque deludi suspieantur, idcirco postquam te tanquam vilem improbumque hominem deprehenderint, tantum aberit, vt beneficia et grati animi specimen ab ipsis nullum accipias, vt etiam dedecore atque ignominia afficiaris: hinc Tiberius acerbe Senatores increpuit, quod eius occupationes diuinas, quodque dominum dixissent. [note: lib. 2.] Cum praepotentibus si negotia tractaueris, noli cum iis pertinaciter agere, morose cum iis pacisci; nam si Tiberius id a Tacfarinate perpeti nequiuit, [note: lib. 3.] et Imperatori
page 123, image: s123Carolo V. perplacuit, quod dux Mediolani fiducialibus quibuscunque literis renuntiaret, seque eius autoritati totum committeret, [note: Guicc.] quid te priuatum hominem, aut forte subditum decebit? Consanguineis et affinibus Principum relictis, in ipsos intuere, neque aut fratrite nimium deuincito, aut filio: nam idem Tiberius excanduit, quod pro salute aliena, etiam nepotum, vota publica conciperentur. [note: lib. 4.] Quamuis eorum familiaritate vtare, scripto illos adire, vtque caeteros de vulgo, te profiteri decet: nam sic etiam Seianus ipse, qui alter erat Tiberius, cum Tiberio negotia ex scripto agitabat. [note: lib. 4.] Si tibi nocuerint, ne hiscere quidem tibi licet; nam Vitia in felix mater necata est, quod filii necem flenisset. [note: lib. 5.] Si forte aliquid possides, quod illis placeat, ne expectes, vt rogent, quia Valerius Asiaticus ob hortorum suorum magnificentiam, quorum cupiditas Messalinam incesserat, extinctus est. [note: libr. 11. in princ.] Et pauper ille Nabor, quia vineam suam negauerat, lapidibus obrutus fuit. [note: lib. 3. reg. c. 12.] Nunquam intermittantur gtatiarum actiones, haecque omnium sit colloquiorum clausula, etiamsi nulla sit occasio, nullumque meritum, cur gratiae agantur, id enim percommode Seneca suo docuit exemplo, cum idem cum suo discipulo Nerone nunquam non effecerit. [note: lib. 14.] Quo honorificentioris, et amplioris es fortunae, eo cautior esse debes, [note: ibid.] diuitiarum siquidem amplitudo P. Anteium ad mortem sibi consciscendam coegit. [note: lib. 16.] Fama etiam militaris virtutis effecit, vt Ostorius Scapula interimeretur. [note: ibid.] Rara item ac singularis Thraseae virtus ipsum ad mortem pertraxit. [note: ibid.] Vnde noster auctor inquit, Nerone imperante, ignauiam pro sapientia habitam fuisse. [note: in Agric.] Ne exprobres vnquam dominantibus obsequia praestita; aut beneficia in ipsos collocata: imo quidquid effeceris, totum id ab ipsorum amplitudine atque autoritate manauisse, profiteare: quo Silius errauit. [note: libr. 4.] Inuidiam deuita, et magistratu perfunctus aliquo, ad principem reuertens, comitatum nimium abiice; hoc enim vt neglectum obfuit Pisoni. [note: lib. 3.] Sic cautiori Agricolae obseruatum profuit: qui ab Anglia rediens, vrbem noctu ingressus est. [note: in Agric.] Quod idem effecit Pompeius, vt conciuium inuidiam effugeret. [note: Plut in Pomp.] Ne splendido, pomposisque vestibus ornato famulitio, principis instar, vtare, quia hoc Domitianus neque in fratris sui genero tulit. [note: Tranq.] Et Salomon inquit, Ne gloriosus appareas coram rege. [note: parab. 25.] Neque nobilitatem tuam coram principeiactes, nam Caligula, Vnus esto. dixit, rex, vnus dominus. [note: Suet.] Marsus Syriae proconsul, Agrippae, regibusque plerisque, qui illi obuiam iuerant, iussit, vt vnusquisque domum suam iret. [note: Ioseph.] Neostendas, vitam filii tui tibi chariorem esse, quam regis vitam: nam quid Xerxes Pythio Lydo dixerit, feceritque, quod ex quinque filiis vnum ab expeditione bellica retinere voluisset, non ignoramus. [note: Herad. l. 7.] Innumera monita adnecti possent, verum quicunque ponderabit haec, naturam, moresque principum obseruans, alia per semetipsum nullo negotio reperiet. Neque quisquam dicat, quia nostri principes neque Domitiani, neque Nerones esse videntur, neque caeteris, quos diximus, similes existunt, haec praecepta superuacanea esse: nam etiamsi propter errata huiusmodi capitis non damnaberis; tamen compertissimum tibi erit, non propterea apud eoste
page 124, image: s124gratiosiorem fore. Et prudentissimus is existimabitur, qui cum principe suo omni dexteritate atque cautione versabitur.
Ex hominibus minimae famae ac probitatis bona saepe consilia prodijsse. DISCVRSVS II.
IAm disseruimus alibi, nonnullos principum aut meliores aut peiores, quam communis opinio ferebat, euasisse. [note: lib. 3. disc 11.] Sed neque desperandum est, quin ab homine, qui improbus habeatur, aliquando bona aliqua sententia proficiscatur, quemadmodum accidit in Iunio Rustico, qui componendio patrum actis a Tiberio delectus fatali quodam motu semel Coss. monuit, ne in causa Agrippinae et Neronis relationem inciperent, disserebatque, breuibus mement is summa verti posse, dandumque interstitium poenitentiae senis:.quo sermone omnes in admirationem rapuit, cogitantes, quî fieri potuerit, vt ex ore illius talia prodirent; neque enim.(inquit autor) antea speciem constantiae deder at. [note: lib. 3.] Simile a Liuio refertur adnotatu dignissimum: nam cum disputaretur in consilio Achaeorum, num contra Nabidem arma suscipienda forent, nec ne, Philippus Macedonum rex professus est, dempturum se eis curam, modo tantum pararent militum, quantum ad Oreum, et Chalcidem, et Corynthum tuenda satis sint, vt suis ab tergo tutis, securior bellum Nabidi in ferret, et Lacedaemoniis. Non fefellit Achaeos, quo spectasset tam benigna pollicitatio, auxiliumque oblatum aducrsum Lacedaemonios; Id quaeri, vt obsidem Achaeorum iuuentutem educeret ex Peloponneso ad illigandam Romano bello gentem; et id quidem coarguere Cycliades praetor Achaeorum, nihil attinere, ratus, id modo cum dixisset, Non licere legibus Achaeorum de aliis rebus referre, quam propter quas conuocati essent, decreto de exercitu parande aduersus Nabin facto, concilium fortiter ac libere habitum dimisit, inter assentatores regios ante eam diem habitus. [note: lib. 32.] Adeo vt nunquam videatur de quoquam desperandum, vtutflagitiosus et vitiosis opertus est, quin aliquando verbis aut factis malam de se existimationem corrigere atque cohonestare possit: quemadmodum neque debet quisquam adeo sibifidere, quod bonam antehac nominis sui famam parauerit, vt aeque bonis moribus in posterum viuendum ei non esse putet: vnde non sine admiratione legendum est, quod de Vitellio scribunt, postquam more maiorum, summaque virtute prouincias rexisset, postea Romae aut timoris, alteriusve rei causa ita absurdae erga Impp. adulationi sese dedidisse, vt apud posteros turpissimum impudentiae atque assentationis exemplum exhibuerit, et iuuentutis bona per flagitiosam senectam obliter auerit. [note: Tac. l. 5.] Contrarium veroin C. Valerio Flacco obseruandum est, qui cum ob adolescentiam negligentem, luxuriosamque L. Flacco fratri germano, cognatisque aliis ob vitia inuisus esset, creatus Flamen a P. Licinio Pont. Maximo, ita repente exuit antiquos mores, vt nemo tota iuuentute haberetur
page 125, image: s125prior; et cunctis probatus, ad plurimas reip. dignitates eius famae consensu elatus est. Neque procul ab hoc argumento diuagabor, si asseruero, quemadmodum possunt ob allata exempla nonnunquam ab improbis bona consilia, et honesta facta proficisci; sic cuiquam viam praecludendam non esse, vt ad bonam frugem reuertens amissae honestatis famam recuperare, vitaeque anteactae ignominiam emendare possit. Idcirco cum Fabius contra concilium retulisset, vt deliberaret, quid de Cassio Altinio Arpinate agendum esset, qui prius deficiens a Romanis, postea Arpos, si sibi praemium foret, se proditurum esse, promittebat: vbi maior pars pro transfuga eum verberandum; negandumque esse, censebat, vt ad Faleriorum, Pyrrhive proditorem tertium transfugis documentum esset: prudentissimus Fabius contra ca dixit, imo documentum posteris statui oportere, si quis resipiscat, et antiquam societatem respiciat: quod si abire a Romanis liceat, redire ad eos non liceat, cui dubium esse, quin breui deserta ab sociis Romana res foederibus Punicis omnia in It alia vincta visura sit. [note: lib. 24.] Hinc perspicue apparet, vt irae, atque saenitiae obuiam eatur, eo magis nos ad misericordiam propendere debere erga illos, qui olim nobis noxii tandem ad sanitatem redierunt: perinde vt Romani erga Cerites veniam petentes faciendum putauerunt, qui non tantum praesentem causam respexerunt, sed etiam antiqua beneficia, vt malesicii, quam beneficii potius immemores essent. [note: lib. 7.] Haec sunt praecepta, quibus Deo, hominibusque gratam operam nauamus: videmus enim humanas gubernationes a diuinis non valde absimiles esse, imo secundas quodammodo agere, quemadmodum exemplis comprobatum est; vnde sanctus, doctusque Praesul Augustinus inquit, vsuuenire, vt talem aliquando, tanquam hostem laedamus, quem paullo post fratrem esse nostrum, comperturi sumus.
Nihil esse leuius, quam aurae populari fidere. DISCVRSVS III.
AVram popularem infidam, minimaeque certitudinis esse, omnes pene autores contestati sunt, inter quos noster autor exemplum Agrippinae, et Neronis afferens, ea verba scripsit, Simul populus effigies Agrippinae, et Neronis gerens circumsistit curiam. [note: lib. 5.] Qui tamen populus nihil quidpiam obstitit, quin haud multis post diebus vterque malum exitum sortirentur. [note: ibid. et Dion. l. 38.] [note: ibid. et Dion. l. 38.] Eadem vulgileuitas, et inconstantia in Galba patefecta est, cui vulgares applausus et blandimenta nihil profuerunt. [note: Tacit. l. 17.] Imo contra Othonem orauit Vitellius tanquam apud alterius ciuitatis Senatum, populumque. [note: ibidem.] Erga Vitellium similes obseruantur applausus, dum inimicos eius necandos, et occidendos esse populus clamabat. [note: lib. 19.] Ratio autem leuitatis huius est, quia nullam firmitudinem in consiliis habet, et breuibus amoribus ab altero ad alterum fouendum facile transit, modo fortuna vertatur: Vnde dictum fuit, populum, quaecunque Vitellij causa effeserit, eadem erga Vespasianum
page 126, image: s126effecturum. [note: ibid.] Posset considerare non nemo, fauorem, auramque populi, qui suam libertatem amisit, perniciosum magis, quam vtilem esse, at non item de populo, cuius integra sit libertas, enuntiari posse, qui cum voluntati adiunctas vires habeat, potest erga eos, quos semel suscepit colendos, constantiam, fidemque seruare. Quod tamen ipse nego, cum eadem sit vtriusque louitas, quemadmodum in Populo Romano erga M. Manlium compertum fuit, qui saxo Tarpeio deiiciendus, et postea deiectus, nullum a populo, quem implorabat, auxilium sensit. [note: Liu. lib. 6.] Nulla ergo spes in populo collocanda est: Neque tamen eos, qui penitus ipsum aspernantur, recte facere dixerim; nam quemadmodum si quis militum beneuolentiam malis artibus acquisiuerit, laudem nullam promeretur, sed bonis artibus ipsorum animos conciliare non dedecet. [note: lib. 17.] sic virtute, et propter virtutis fines publicum amorem sibi quaerere, honestum consilium est, et Tacitus alibi de Senatu, et Populo loquens appellat, nunquam obscura nomina. [note: lib. 18.] Verum haec serio pertractemus; populus enim arenae instar leuissimus est: Itaque distinguamus; Aut populus liber est, aut subiectus: si subiectus est, ambiens ipsius auram contra reipub. statum, rerumque naturam peccas, quia cum in vno principe salutis spem collocare debeas, populum respicere mauis, cui quicunque innititur, is, vt ruat, necesse est: quod iis non vsuuenit, qui solum principem respiciunt, et ab co tantum dependent. Hoc autem ipsum in Cotta Messalino perspectum est, qui cum dixisset, si M. Lepidum, et L. Aruntium, quibuscum ob rem pecuniariam disceptabat, Senatus defendisset, fore, vt ipsum tueretur Tiberiolus, recognouit, spes suas fallaces fuisse. [note: lib. 5.] Iam diximus homini politico principum mores non debere inexploratos esse. [note: l. 4. disc. 8.] Qui principes cum ipsimet obseruari, populos autem praeteriri velint, aegre ferre solent, fifilii sui, nedum caeteri poplicolae sint, displicere regnantibus ciuilia filiorum ingenia. [note: lib. 2.] Tacitus harum differentiarum diligentissimus explorator, neque minus ad eas docendas sollicitus magister, nonnullorumignorantiam ostendit, qui temporum obliti, neque loca distinguentes, in suis, et in alienis rebus valde aberrant, quemadmodum Mutinenses, dum arma, et pecuniam offerrent, arguit, quia oppressi timore appellabant patres intempestiuo honore. [note: lib. 18.] Igitur manifesta imprudentia est, aliquid magnifacere, cum aliquid aliud pluris faciendum est, maxime si tota spes in eo coilocetur. Si vero populus liber est: tunc aut rempublicam pauci regunt, aut plures; si pauci, eadem ratio est, quae in principatu, quia idem autor (ne caeteros politicos scriptores attingamus) dixit, paucorum dominationem regiae libidini propiorem esse. [note: lib. 5.] Quod si respublica omni ex parte popularis est, quibus artibus popularem auram captas, si contigerit, vt in alium non minus, quam tu callidum incidas, per easdem artes idem populi amor tibi eripietur: Quod vel maxime confirmatur M. Menenii, et Lucii Publii tribb. plebis exemplo, qui surgentem Manlii coniurationem omnino elidere conantes, tandem inter se ipsos conuenerunt, omittendum esse Manlium, dum cum plebe coniunctus esset; eam ab ipso segregandam esse, imo ipsius plebis auxilio inuadendum, vt suis
page 127, image: s127viribus rueret, perpendentes, nihil esse minus populare, quam regnum. [note: Liu. lib. 6.] Iisdem artibus Cato plebem a Catilina seiunxit, dum Senatum consuluit, vt per eosdem Catilinae astus plebis vota conciliarentur. [note: Plut. pol.] Neque opportunius praeceptum inuenitur, cum absurdae rei alicui, quae in aliquo reipublicae statu inualuerit, remedium adhibendum est, quam earum instrumenta, viasque artium intercidere, quibus ad eam autoritatem quisquam peruenire potuit: nam consilium illud, cum reipublicae incommoda, et absurditates iam inualuerunt, tunc temporibus parendum esse, et procrastinandum potius, quam refistendum, non semper sanum, laudandumque videtur.
Malos principes conscientiae flagello satis puniri. DISCVRSVS IV.
VErissimum est, principes posse, quia legibus soluti sunt, viuere atque agere, vt libet, [note: Arist. 3. pol.] neque enim Deus illos cuiquam subditos esse voluit: sed nihilominus cum vitiose, aut crudeliter agunt, nemo credat, illos impunitos esse, aut eo maioribus ipsos non affici suppliciis, quo ea minus apparent, quove ab altioribus principiis originem ducunt: tunc enim acrioribus stimulis animus ipsorum dilaniatur, quemadmodum Tiberii epistola quaedam ad Senatum scripta ostendit, in qua, Quid scribam. inquit, vobis, P. C. aut quomodo scribam? aut quid omnino non scribam hoc tempore? Dii me, Deaeque peius perdant, quam perire me, quotidie sentio, siscio. Adeo. subdit autor, facinora, atque flagitia sua ipsi quoque in supplicium verterant: neque frustra praestantissimus sapientiae firmare solitus est, si recludantur tyr annorum mentes, posse aspici laniatus, et ictus, quando vt corpora verberibus, ita saeuitia, libidine, malis consultis animus dilaceretur. [note: lib. 5.] Hic autem sapientissimus Philosophus Plato est, apud quem tyrannus seruus dicitur, cupiditatum scelestissimarum adulator, nunquam sibi acquiescens; quod si quis eius animi penetralia ingredi, et introspicere posset, proprio timore, et anxietate oppressus, rerumque innumerarum indignus appareret. [note: lib. 9. derep.] Verum quia quo propinquiora sunt pericula, eo videntur magis animos timore percellere, ideoque proximis, et minus remotis commouemur magis, quam antiquis exemplis; operaeprecium est dispicere, quid Italus autor, Tacito, nisi deterreat antiquitas, minime postponendus, hac de re opinetur, qui de Alphonso Neapolis rege refert, Certum, explor atumque esse, Alphonsum conscientiae suae viribus tortum, noctu diuque nullam animae requiem inuenisse, vnde iam necatorum principum vmbr as, populumque contrase supplicii poscendi causa concitatum per somnum videre sibi videbatur, et fugae suae consilio cum nouerca regina tantummodo communicato, quod eiusdem reginae precibus, neque fratri, neque filio reuelari voluit, neque biduumtriduumve expectare, quo regni sui annum integrum expleret, fugae se dedit quatuor
page 128, image: s128comitatus triremibus pretiosiori supellectile regia onustis; in ipso autem discessu tantum de Gallis terrorem animo conceper at, vt ab iis iamiam circumdatus sibivider etur, adeo vt minimum strepitum exaudiens facile conuerteretur: sic, quasi timeret, coelum, et elementa foedus contra se iniuisse, Mazariam Siciliae municipium, quod antea Ferdinandus Hispaniae rex eidem elargitus fuerat, nauigauit. [note: lib. 1.] Haec sunt historiarum Guicciardini monumenta, quibus similia item in Neronis animo comperta fuere, qui perfecto Agrippinae matris necatae scelere, eius noctis reliquo, modo per silentium defixus, saepius pauore exsurgens, et mentis inops lucem operiebatur, tanquam exitium allaturam: et quamquam adulatores, quod sui muneris erat, perficiebant, templaque adibant, quasi de periculo, quod princeps euasisset, gratias acturi, ipse inquietas noctes transigebat, et quia non vt hominum vultus, ita locorum facies mutatur, obuersabatur maris illius, et littorum grauis adspectus, et erant, qui crederent, sonitum tubae collibus circumeditis, planctusque tumulo matris audiri. [note: lib. 14.] Rerum similitudo me vel inuitum trahit, vt Herodis animi pauores repraesentem, cum Mariannem vxorem suam interfecit: qui sine satellitio vllo, sine extrinseca vlla vi, a nemine in ius vocatus, sed ex se ipso se accusans, et condemnans, noctes, atque dies exagitabatur, et rabidi hominis instar, semper Mariannem inuocans, furiebat: quo tormento se immunem fore, sperans, si conuiuiis, tripudiisque indulgeret, paullo post animaduertebat, sine vxore accersitas illas voluptates sibi amaras fieri, fletusque causam adaugere: demum quasi amentatus, cum sterneretur mensa, seruis, ministrisque suis iubebat, vt reginam aduocarent, et quasi cessantem accedere mane, iterum vesperi iubebat, vt eam vocarent. [note: Ioseph. de antiquit. Iudaeor.] Omoras longas, taediique plenissimas, ô miserum Herodem, et quamdiu expectaturum. Marianne per scelus, saeuitiamque tuam necata iacet in sepulchro, et quam in oculis ferebas, imo oculis anteferebas, vitaque ipsa chariorem habebas, modo vermibus escam dat. Reuera fuit illa aduersus te aliquantum peruicax, et superba: sed quaenam etiam vilissima ancilla ob eximiam pulchritudinem non superbit? Eius pudicitiae, animi magnitudini, regum vnde oriunda erat, nobilitati nonnihil tua feritas concedere debebat: Quod si fratrem, agnatos interfeceras, regno, et pontificatu gentem eius spoliaueras, mirandum tibi non erat, quod tot angustiis circumsepta erga te aliquando minus blanda, et hilaris esset: ecce iam illam occidisti, deinde reditus eiusdem moraris, tibique ipsi carnifex torqueris. Ex quibus iam quotus quisque non credet, principes, quos Alphonsus occiderat, reuixisse, et non in ciuitate tantum regali, sed in ipsa regia arce pro tribunali consedisse, ibique coram rege ipso eundem regem vmbras illas condemnauisse, regnoque declarauisse indignum, quodque priuatis concedi solet spatium temporis, vix regi permissum fuisse, vt conuasatis rebus suis e regno excederet? sunt haec monita, et exempla vera, non poëtarum fabulae, duobus Caesaribus, et altero Iudaeae, altero Neapolitano regibus comprobata.
page 129, image: s129
De antiquorum religione ad vulgi captum. DISCVRSVS V.
INter pulchriores, quas Tacitus instituit, dissertationes, [note: lib. 5.] pulcherrima mihi ea visa semper est, quam de fato interserit, num scilicet res mortalium fato, et necessitate immutabili, an sorte voluantur:.nam ibi postquam eorum opinionem recitasset, qui diuinam prouidentiam reiiciebant, quia plerosque probos miseriis premi, plerosque malos felicitate frui viderent, ad diuersam opinionem transit eorum, qui fatum interpretabantur simul cum arbitrii libertate: quodque cum Christiana doctrina bene congruit, subdit, neque mala, vel bona, quae vulgus putet; multos, qui conflictari aduersis videantur, beatos, at plerosque, quanquam magnas per opes, miserrimos, si illi grauem fortunam constanter tolerent, si [perhaps: hi] prospera inconsulte vtantur. Quod antea magna ex parte a Platone dictum est, cum dixit, virum probum, quia temperatus, et iustus est, ideo felicem esse; iniustum vero, srue is magnus, robustus, paruus, debilis, pauper, diues existat, ditiorque Cynira, Midave, semper infelicem, miserumque esse. [note: lib. 2. delegib.] Quam Taciti, et Platonis, caeterorumque autorum eadem sentientium assertionem quoties perpendo, facere non possum, quin cos reprobandos putem, qui eo quia Romani Christianam fidem ignorarunt, parum ipsos religionis suae obseruantes fuisse, crediderunt; quemadmodum videtur autor quidam velle probare, quasi Romani, prout necessitas requirebat, religionem inflecterent, commodisque, et occasionibus accommodarent, vnde pene docere nititur, nos etiam idem facere posse. Quod, vt clarius dignoscatur, pauca quaedam eius verba attexam; quae ad Christianos principes directa, deque religione tractantia sunt haec; [note: lib. 1. c. 12.] Debent. inquit, omnibus, quae in fauorem religionis emergunt, fauere, et pondus, autoritatemque addere: quod eo magis faciendum ab ipsis est, quo prudentiores sunt, rerumque natur alium peritiores: quia vero modus hic a sapientibus obseruabatur, ideo opinio mir aculorum orta est, quae etiam in falsis religionibus celebrantur; quae vndecunque exeant, adaugenda sunt. Quae opinio, modusque loquendi magis vafrum, sagacemque, quam religiosum, atque moralem hominem decet, cuius mores cum simplicitate, ac puritate coniuncti ab omni fraude abhorrere debent. Sed profecto nihil est aliud fraudare, quam rebus personam quandam imponere: mihi autem non tantum falsum videtur, Romanis religionem fuisse contemptui, sed etiam profiteor, illo discursu semen quoddam religione abutendi, deque ea minus legitime, ac decenter sentiendi ansam praeberi. Idcirco hoc opere meum institutum erit, ostendere, huiusmodi opiniones in veritate hallucinari: Et quia scripsit ille, a Romanis auspicia pro vtilitate reipublicae declarata, et accepta fuisse, et religionem apud eos artem quandam, et prudentiae partem fuisse; iam me eidem antehac opposui, dum
page 130, image: s130professus sum, Romanos a religione pependisse, non a Romanis religionem. [note: l. 2. disc. 2.] Sed in praesens denuo memet opponens, vbi de religione Romanorum loquitur, operaeprecium mihi visum est hoc loco craessa Minerua disserere, quid sitr eligio, saltem vt patefaciam, si Romani in ipsa decepti fuerunt, quod negari non potest; id a se ideo non fuisse factum, vt caeteros, multo minus vt se ipsos deciperent. Dico igitur, religionem nihil aliud esse, quam rerum diuinarum scientiam, perinde vt si quid sit physica, interrogemus, respondeatur, eam scientiam esse rerum naturalium: scientia vero rerum diuinarum est, pro re comperta habere, Deum esse, cognoscere ea, quae humano intellectui cognitu ardua sunt, quid sit Deus, quomodo adorandus, quomodo orandus, etc. Talis vero scientia esse Deum, et esse coelestem aliquam in rebus omnibus creatis potentiam, adeo communis opinio est Christianorum, Iudaeorum, Maumetanorum, et idolatrarum, (nisi quod hi plures constituunt Deos) vt iure Athenienses Diagoram expulerint, quod ausus fuisset scribere, nescire se, an Dii essent, necne, aut si essent, quid essent. Haec autem scientia, vel ipsius pars, siue rudia ipsius principia ita homini innata sunt, vt est hominis proprium rationis capax esse, imo vt est secundum naturam esurire, et sitire: Quocirca censeri potest simul cum homine orta, cum fieri non possit, si oculos in coelum conuertat (vnde natura illos concessit, vt a brutis discreparemus) quin extemplo persuasio quaedam animis innascatur, ingentis huius, et admirandae machinae aliquem fuisse maximum architectum: ex cuius machinae constructione quemadmodum coniiciendum est, eum potentissimum, maximum, et sapientissimum esse; ita etiam dum cernimus, quo ordine coelum conseruetur, eiusque influxibus inferiora gubernet, statim iudicabimus, eum non tantum bonum esse, sed etiam summam, excelsam, ineffabilem bonitatem: et pedetentim procedentes, cum bonum ipsum fatemur, nunquam credere poterimus, non eidem mala opera valde displicere; credentes autem potentissimum, nunquam suspicabimur ea impunita relictum iri. Dum vero plerosque tyrannos, et potentiores feliciter viuere cernimus, et quotidie feliciores esse; credendum est, alibi rationem reddituros: proinde apud cunctos fere populos non solum ca viguit opinio, esse Deum, sed esse etiam destinata quaedam loca, vbi praemia, poenaeque merentibus distribuautur. Quemadmodum autem vbique nemo non credidit, Deum viuere, neque de eius bonitate, atque potentia vsquam dubitatum est (esset enim, vt puto praeter naturam, si quis Dei abnegator reperiretur) ita plerique in ipsius definitione errauerunt: nam alii Solem eum esse, dixerunt, alii ignem: Thales dixit, mentem mundi esse; Anaximander stellas; Democritus animam mundi, alii aliud. Et sicuti qui littora relinquit, quo longinquius nauigat, eo magis ab iis recedit, ita non defuerunt, praesertim vetustioribus, et Romanorum temporibus plurimi, qui non vnum, sed plurimos esse Deos opinati sunt, qui mundum totum regerent, tametsi inter hos vnum caeteris praefecerunt, quem Iouem diu?m, atque hominum patrem nuncupauere. In tanta autem diuersarum opinionum fluctuatione inconcussa
page 131, image: s131remanserunt quaedam fundamenta de Dei potentia, et bonitate non minus, quam deprouidentia, quam sigillatim de rebus inferioribus gerit, de animorum immortalitate, de voluntatis libertate, de praemiis, poenisque aeternis, etiamsi in hoc quidam dissenserunt Quamobrem quisquis naturali discursu, soloque historiarum lumine ductus ad has res examinandas animum intenderit (namque nos Christi fideles harum dissertationum non indigemus, cum veritatem nemo nostrum ignoret) ad certam verissimamque deueniet cognitionem, nihil esse dubitandum, quin principio vna tantum religio fuerit, quae a Deo ipso statim post mundi creationem generi humano affixa, atque insita fuit: cui rei adstruunt poëtarum libri, qui a scriptoribus sacris in plerisque, vt in diluuiis, gigantibus, eorumque bello, et quampluribus aliis minime discrepant: quae religio, quamquam per partes altera facta fuisse videtur, nunquam tamen adeo deformata fuit, quin ipsius effigies vera, ac lineamenta discernantur. Quod videtur maxime comprobari ex eo, quod similiter accidit in religione, quam Christus Dominus noster seuit: Nam cum toto fere terrarum orbe suscepta fuisset, statim nihilominus plurimae haereses enatae sunt, naturam, et essentiam Christi diuersimode asserentes, eiusque doctrinam varie interpretantes, cum tamen omnes conueniant, etiam Mahumetanus ipse, eundem Iesum Christum san ctissimum, sapientissimum, rerumque mirandarum effectorem fuisse: adeo vt si adorationem excipiamus, quae, cum plures Dii adorantur, idololatria dicitur, et demptis ritibus, ac differentiis quibusdam, in caeteris cognoscatur, priscam gentilium religionem a Iudaica non valde differre. Et quisquis Romae sancitas N. Pompilii leges considerat, et rursus Moysis institutiones praelegerit, tantam inter eos similitudinem deprehendet, vt (nisi haec Diaboli inuentio fuerit, quasi vt Deus vellet ipse adorari) difficile sit inficias ire, Iudaicas ceremonias per Numam Pompilium expilatas fuisse. Inter caetera, quae propter diuersas religiones euersa fuere, praecepta naturae vt plurimum intacta remanserunt; vnde non minus apud gentiles, quam apud Iudaeos, et Christianos vetatur homicidium, item matrem, filiamve cognoscere, furari, alteri quomodocunque nocere. Quod si morales leges ab omni mendacio nunquam abhorruerunt, nihil dubitandum, quin pariter religio, vtpote legibus omnibus nobilior, et donum Dei, cuncta, quae per se ipsa detestabilia sunt, improbet, damnetque. Hinc nemo legislaturam aggressus est, quin prius probe considerauerit, suas Deo, atque naturae leges accommodandas esse; quia priusquam aedificarentur ciuitates, hominumque coetus congregarentur, in ipsis campis, et cauernis religionis instinctus aderat; ideoque si quis religionem politicae vitae accommodandam esse, dixerit, perinde est, ac si dicat, anni constitutiones, vt hyemem, aestatemve, hominibus accommodandas esse, non homines ipsis. Quod si quis aliter aliis temporibus factum fuisse, siue interpretatum contenderit; is omnino sibi persuadeat, aliquam ibi aut vim, aut fraudem non defuisse. Cambyses sororis amore
page 132, image: s132captus, cum inhonestam hanc cupiditatem Dcorum voluntate, et religionis inuolucro velare cogitaret, ne scelestus, et contra Dcorum voluntatem fecisse videretur, Magos interrogari, iussit, num aliqua reperiretur lex, quae cum sororibus concubitum permitteret. Regii iudices, cum sese iamiam morituros suspicarentur, si fortelegem talem reperiri negarent, scientes sororio illum amore flagrare, cum manifestum profari mendacium nollent, aliud paullo inhonestius (si animum ipsorum attendamus) protulerunt, videlicet affirmantes, verum efse, eiuscemodi commixtionem nulla lege probari, sed etiam compertius esse, Persarum reges omnibus legibus solutos esse; vnde mos apud Persas inualuit, vt sorores in matrimonium ducerent. Quod exemplum auide sequuti fuere Alexandri Magni successores in AEgypto. Hae interpretationes apud Turcas non difficulter inueniuntur, vna praesertim, quae marium concubitus adstruit, nam cum ipsi aeque ac Christiani turpitudinem hanc diuinitus detestabilem habeant, tamen fraudem legi facientes, interpretationem quandam somniauerunt, qua se posse, aiunt, quomodolibet rebus bello quaesitis abuti; vnde voluptatem huiusmodi iure belli comparatam legi minime contrariam esse praedicant. Hoc non fecerunt vetustiores Romani, qui quotiescunque cupiditatibus suis satisfacere voluerunt, nunquam Deorum voluntatem sinixtre interpretati sunt, aut si forte nonnulli id aliquando ausi fuerunt, pro summo flagitio habitum fuit. Proinde ii neque exemplo, neque documento esse debent, eoque inhonestiores hae artes erunt, quo cum mendacio coniunctiores. Quod autem Romani minime omnium abusi fuerint religione, et alibi diximus, et quoties hoc se argumentum offeret, saepius lectorem commonere non desistemus, vt, cum patefactum fuerit, hanc de Romanis opinionem falsam esse, caueat vnusquisque princeps, ne ad huiusmodi consilia animum intendat, mentisque suae generositatem iis inficiat, habeatque pro comperto, sicutr religio, humanis artibus vt augeatur, nonindiget, sic mendacium nemini conducere. Romanis autem nunquam non seruile, abiectique animi vitium mendacium fuit.
Ob indigna principum matrimonia quantum subditi tristentur. DISCVRSVS VI.
SI quis principes instar Deorum mortalium esse autumet, is profecto non Ionge a veritate aberrabit: nam ab iis honor et vtilitas, duae res tantopere a mortalibus aestimandae, proficiscuntur. Idco a subditis vtplurimum diliguntur, quodque filio pater est, quod vxori vir, quod discipulo magister, idem est subdito dominus:
page 133, image: s133Proinde pereleganter poeta ille dominorum charitatem cum vxoria charitate comparauit. Hinc etiam fit, vt subditi, quibus nulla fortasse est suos amandi principes oc casio, tamen eos se diligere simulent, vsque adeo vt sine ipsorum praesentia viuere se non posse profiteantur: Quare cum Tiberius in insulam Capreas secessisset, Senatores crebris precibus ipsum, et Seianum efflagitabant, sui visendi copiam facerent. [note: Tac. l. 4.] Ille etiam bipedum pessimus Nero de se ipso Romam reuersus simulanter ait, vidisse ciuium moestos vultus, audire secretas querimonias, quod tantum aditurus esset iter, cuius ne modicos quidem egressus toler arent, sueti aduersus fortuita adspectu principum recreari. [note: lib. 15.] Hoc pro oemiolo vsussum, vt principes ex co, quod plurimum accidit, putantes, se subditis suis charos esse, per consequens non ignorent, quemadmodum subiecti populi de victoriis ipsorum, de magnitudine, de probitate mirifice laetantur, sic de ipsorum quibuscunque iacturis, et de qualibet existimationis ipsorum diminutione vehementer perturbari. Inter caetera vero hoc subditos maximo moerore afficere consueuit, cum videlicet ipsi principes indigna se matrimonia ineunt; quemadmodum in Vrbe accidit, cum Iulia filia Drusi, qui Drusus Imperatoris Tiberii filius fuerat, nupsit Rubellio Blando, cuius auum Tybure oriundum plerique inter equites Romanos recordabantur: ideoque Tacitus, postquam Romanorum calamitates quasdam recensuit, tot luctibus. in quit, funesta ciuitate, pars moeroris fuit, quod Iulia Drusi filia quondam Neronis vxor denupsit in domum Rubellij Blandi, cuius auum Tyburtem equitem Romanum plerique meminerant. [note: lib. 5.] Haec autem Iulia iam vxor Neronis, filii Germanici, fuerat: Et quemadmodum matrimonium illud tum temporis Populo Romano pergratum; sic contra, cum indignissimum alterum idem populus cerneret, nubente filia Sciani filio Claudii Caesaris, vehementer iniucundae eae nuptiae fuerunt, vtque inquit autor, aduersis animis acceptae. [note: lib. 3.] Quia inter annales Taciti ingens quidam hiatus est, desuntque innumera, non possumus de matrimonio Seiani cum Iulia Germanici sorore quidquam legere: sed antea innuerat autor, quantum dedeceret, vt illa, cui auunculus Augustus, socer Tiberius, ex Druso liberi, se, ac maiores, et posteros municipali adultero foedaret. [note: lib. 4.] Et re vera nunquam non fuit exosa affinitatum disparitas, vt de Quirinio cum Lepida legimus. [note: lib. 3.] Verum posset aliquis obiicere, ista non Tiberio, sed Augusto imperante contigisse: qui sapientissimus licet princeps, quem omnes gentes admirabantur, nihilominus filiae Iuliae M. Agrippam maritum dedit, virum quidem fortem, et socium victoriarum, caeterum (vt inquit autor) ignobilem loco. [note: lib. pr.] talemque, vt insanus ille Caligula, ne se ipsius nepotem assereret, de illo solitus esset dicere, Agrippinam eius matrem non Agrippae filiam fuisse, scd ex incestu, quem Augustus cum filia commiserat, ortam. [note: Suet. in Cal.] Cui rei obuiam imus, aicntes, vbi maior ratio militat, ibi minores cessare debere. Non enim Augustus, vt priuignus Tiberius, aeque secure possidebat imperium, neque Seiani filius, neque Rubellius Blandus Agrippae merita aequabant, neque Roma adeo publicis tempestatibus turbabatur, quemadmodum eo tempore fluctuabat, cum Agrippae matrimonium celebratum fuit: praeterquam
page 134, image: s134quod Augustum, vt illud efficeret, plurimae causae impulerunt, praesertim consilium Mecoenatis: qui breuiter ei ostendit, euectum adeo Agrippam, talique autoritate munitum, vt necesse esset, aut ipsum generum accipere, aut occidere. [note: Dion l. 54.] Quin etiam summae prudentiae et generositati tribuitur, dominationis retinendae causa matrimoniorum inaequalium indignitatem deuorare: proin de optimo iure a duce Mediolani rex Federicus reprehenditur, quod matrimonium filii sui cum filia Alexandri Pontificis Maximi recusans, dum ad dignitatem retinendam respexit, regnum perdiderit, cum tamen satius fuisset regni conseruationem momentaneae voluntati anteferre. [note: Guicc. l. 4.] Neque dubitatio vlla est, quin inter causas regnorum mutationis ab Aristotele consideretur matrimonii violatio, quemadmodum accidit Archelao. [note: l. 5. c. 10. polit.] Quod si Carolus primus consanguinitatem Nicolai III. non recusauisset, fortasse Siciliae iacturam non fecisset, [note: 10. Villanus l. 7. c 54.] adeo vt neque Alphonsus eo tempore primogenitus ducis Ferrariae arguendus esse videatur, quod imperii sui seruandi causa Lucretiam Borgiam, alioqui propter immensam ducis Valentini ambitionem periturus in vxorem duxerit. [note: Guicc. l. 5.] Igitur sicuti non debet princeps absque vrgente necessitate indigna matrimonia contrahere, ita indignitatem hanc subire non recusabit, cum de aliquo rei maioris periculo vitando tractatur; nam ditionibus, imperioque conseruato amissa existimatio facile quidem recuperari potest, at semel amisso imperio, frustra se posse quis sperabit existimationem retinere.
An debeant principes sapientes extrema, et summa rerum exigere, neque mediocribus acquiescere. DISCVRSVS VII.
MIratur Tacitus, Lentulum Getulinum, qui legionibus Germanicis praeerat, ad Tiberium scripsisse, successorem non aliter, quam indicium mortis accepturum: ideoque firmarent volut foedus, quo principes caeter arum rerum potirentur, ipse prouinciam retineret. subdit deinde: haec (mira quamquam) fidem ex eo traxisse, quod vnus omnium Seiani affinium incolumis, multaque gratia mansit. [note: --- [sic]] Et reuera si caeteris in rebus Tiberii prudentia, et sagacitas commendanda est, in hoc vel maximam laudem meretur, quia nihil deterius ac perniciosius principibus est, quam in extrema necessitate quenquam ponere. Quod si Tacitus, quemadmodum solet, paucis verbis indicare videtur, Tiberium haec passum fuisse, quia seiam ad occasum vorgere, resque suas magis existimatione, quam vi gubernari cognosceret; asserendum pariter videtur, quia vnusquisque nostrorum principum suis vitiis vrgetur, aut forte, quia nemo Tiberium viribus aequat, necessarium esse, vt a subditis indignitates perferant, ne vitae regnique periculum subire cogantur. Quod si sapientis principis est, forti pectore amarum dedecoris alicuius calicem ebibere, vt maiora deuitet discrimina, sicuti paullo ante ostendimus, quanto magis quando
page 135, image: s135princeps rogatur, infimisque precibus obsecratur a populis, vt aliquid elargiatur, aut permittat, promptum se, beneficumque exhibere debet, neque summum et exactum in omnibus quaerere, ne, quas res cum honestate concedere poterat, paullo post maiore cum dedecore illis cedere cogatur. Cuius rei optimum testimonium Roboam rex Iudaeorum reddere poterit, qui propter contumacia rudiaque verba maiorem regni sui portionem amisit: sed ad nostra deueniamus. Cum animaduertissent Senenses, Hispanos id cogitare, vt arcem communirent, saepe Imperatorem supplices rogauerunt, vt antiqua ipsorum erga imperium obseruantia, fideque contentus, ipsorum patriam, quasi diffidens eidem, hoc iugo ne grauaret. Quam petitionem cum precibus nullis, nullaque arte impetrare potuissent, coacti fuerunt, se ab Hispanis subtrahere, arcem diruere, eius praesidium expellere, Gallicisque partibus contra consuetum ipsorum genium adhaerere. Et quamuis ciuitas deinde in potestatem Caesaris reciderit, tamen talis exitus consecutus est, vt Senae in alterius, de quo non credebatur, potestatem venerint. Sub idem fere tempus dux Octauius gener Imperatoris Caroli, patris necem, quodque eundem titulum ducatus Parmae et Placentiae nondum impetrasset, patienter ferens, Imperatori obnixe supplicauit, vt saltem Parmae cum dignitate ci manere liceret, cumque totam huius rei spem amisisset, ipse etiam perinde vt Senenses, ad Gallos deficere coactus fuit: quo consilio Caesareis partibus valde officiente, cum orta esset suspicio, velle Caesarem totius Italiae dominatum arripere; tandem nihil Caesar aliud lucratus est, nisi quod post dispendia ac pericula pleraque etiam Placentia duci restituenda fuerit, nedum Parmae possessio ei turbaretur. Oraculum est, quod vulgo dicunt, Qui ad cuncta adspirat, eum nullius rei potiri. Et sapiens felixque videtur, quicunque cupiditatibus suis modum, et felici fortunae frenum imponere non ignorat. Quamobrem diuinum, aut vix humanum mihi videtur Scipionis opus illud fuisse, cum easdem victo Antiocho pacis conditiones obtulit, quas, antequam vinceretur, obtulerat, Quas pares. inquit Liuius, paribus ferebamus conditiones, easdem nunc victores victis ferimus. [note: Liu l. 37.] Habuit Carolus Caesar Franciscum Gallorum regem captum in custodia, cumque de eo liberando ageretur, variae diuersaeque consultationes habebantur, quibus pactis et conditionibus dimitteretur. Neque defuere, qui magnanimitatis et clementiae laudem sapienter proposuere: sed dum vtilitas quaesita est, et a benignitate fortunae maior fructus, quam ipse, quem sponte dederat, colligi sperabatur, nihil inde consecutum est aliud, nisi mosestiarum, odiorum, bellorum immortalium multiplicatio, quodque maioris esse momenti videtur, perpetuum impedimentum, ne Caesar contra infideles et barbaras nationes mirabiles progressus faceret. Quisquis Graecas historias euoluerit, is intelliget, Seleucum, quia minus quam honeste ac regie Demetrium bello captum tractauisset, nihil inde adeptum fuisse beneficii, aut etiam laudis et honoris; quasi fortunae, quae pulcherrimam gloriae occasionem ei obtulerat, beneficio abusus fuisset. Contra, Philippo Mariae Duci Mediolani accidit, qui cum Alphonsum Aragoniae regem captum liberaliter dimisisset, praeter illustrem, maximamque
page 136, image: s136nominis existimationem, quam eo facto nactus est, amicum sibi comparauit, qui citra omnem dubitationem se, ditionemque suam pro eius salute expositurus erat. Igitur quicunque largiri potest, libenter elargiatur: qui vero cogitur ad largiendum, is instar Tiberii, donet, quod vendere non potest: Hic enim dum vires, et autoritatem suam contra Getulicum experiri noluit, discrimina mille euasit, eumque sibi sine dedecore amicum seruauit, concessis tantummodo paucis quibusdam rebus, ne totius iacturam faceret. Coronidem valde memorabili exemplo apponam. Mauritius Saxoniae Dux cum ab Imperatore se laesum profiteretur, eo quod Philippum Hassiae Lantgrauium captiuum diutius haberet, cui Philippo Mauritius fideiusserat, non fore ipsum Caesaris mancipem perpetuum, cumque dimissionem protrahi videret, deque Caesaris fide dubitaret, ideoque apud caeteros Germaniae principes male audiret, quasi amicum et affinem prodidisset, adeo vt saepeidem Mauritius in manum vxoris Lantgrauii se tradere constituerit, donec vir eius redimeretur: altum et generosum vindictae genus excogitauit, quo se ab huius quasi ignominiae labe vindicaret: captaque temporis opportunitate, quo Caesar Oenoponte non multo comitatu degebat, nihil tale suspicans, quod in vallium angustiis strenuam speculatorum manum collocauisset: exercitu festinanter congregato, vallium claustris occupatis, fugatis speculatoribus, et inceptum facinus incredibili ardore prosequens, improuisum Caesarem Oenoponte morantem adortus, eum intercipere sperabat. Qui repentino terrore oppressus, incertus quid ageret, neque sui compos, demum fuga Villacum vsque salutem quaerere coactus fuit. Cum interim Mauritius supellectile argentea, qua Caesar mensis vtebatur, arrepta, Oenoponte triumphauerit; glorians, fugatum a se fuisse principem, quo inter omnes Christianos principes a Carolo Magno co vsque maiorem nulla viderat aetas.
Quantum momenti ferat in reip. negotiis sola principis existimatio. DISCVRSVS VIII.
QVin imperia, et dominationes viribus suis constent, et sustententur, dubitandum non est: at vero compertissimum aliquando fuit, vnciam nominis et existimationis alicuius principis plus, quam centenas auri libras, et per consequens plus quam arma valuisse: nam opinio illa, quod multitudinem principum amicorum habeas; tuos in officio continet inimicos, ne tibi vnquam molestiam facessant, perterret, teque perpetua spe fulcit, vt in tuis necessitatibus nunquam subsidia defutura sint; quamobrem cum nobiles Parthi Romam domestici dissidii causa venissent, duo a Tiberio petierunt, vt sibi ipsis Phraatem Phraatis filium concederet, eo praetextu, quasi a Caesare mitteretur, vtque inquit autor, nomine tantum, et autore opus, vt sponte Caesaris, vt genus Arsacis ripam apud Euphratis
page 137, image: s137cerneretur. [note: lib. 5.] Quid igitur illud est, quod inquit Liuius, quod cum Sidicini contra Samnites cum Campanis coniungerentur, Campani magis nomen in auxilium Sidicinorum, quam vires ad praesidium attulerunt. [note: lib. 17.] Qua autoritate ductus quidam autor, probare nititur, nunquam amicitiam cum eo principe ineundam esse, qui opinione magis quam viribus verendus sit. Nam id procedere videtur, quotiescunque contra hostem tuum eius principis nomine vteris, qui eiusdem tui hostis viribus minor sit, quales erant Campani: qui idcirco paullo post a Samnitibus deuicti fuerunt. Verum quoties princeps, cuius autoritati et existimationi inniteris, hosti tuo viribus antestat, nihil quidquam dubitandum videtur, quin sola ipsius existimatio, nomenque te defendere queat, cum hostis sibi persuadere debeat, si tibi molestus esse voluerit, fore, vt potentiorem irritet. Sic Caesari Vbii dicebant, nominis Romani existimationem talem esse, vt in extremis etiam Germaniae finibus propter amicitiam et coniunctionem ipsorum cum Populo Ro. se tutissimos putarent. [note: lib. 4. de bel. Gall.] Quod si rex Galliae cum Florentina rep. bona fide foedus iniuisset, solum ipsius nomen sine viribus vllis contra Ecclesiam, et regem Neapolis plurimum profecisset. Quin etiam nomen et existimatio per se ipsam ad maxima perficienda, etiamsi vires fortasse longo interuallo superat, efficax est. Idcirco prudentissimus dux Suetonius Paullinus inter caetera, quae Othoni eonducebant, plurimi facit, quod ab illo staret senatus, populusque Ro. nunquam obscura. inquit, nomina, et si aliquando obumbrentur. [note: Tac. l. 18.] Et de ipso Othone dictum fuit, longinquas prouincias eius vexillis adliaesisse, non quod omnino vellent, sed quia erat grande momentum in nomine vrbis, et praetextu Senatus. [note: lib. 17.] Et Cornelius Fuscus T. Appium Flauianum, vt Vespasiani partes sequeretur, hortationibus impellit, non quod ipse industriae Flauiani indigeret, sed vt, cum Titus consulatu perfunctus esset, consulare nomen surgentibus tum maxime partibus honesta specie praetenderetur. [note: lib. 19.] Verum quid per antiqua exempla vagamur, si nuper in Gallicis discordiis Ammiralius visus est idem fecisse cum principe Condaeo, quod cum Flauiano Cornelius: Sciebat enim vafer ille, gnarusque bellandi, quantum referret ad suas partes, principem regii sanguinis trahere. Ideo etiamsi nomen Condaei principis praecipue circumferretur, nihilominus, vt refert Adrianus historicus, totum gubernationis pondus humeris Ammiralii nitebatur. [note: lib. 17.] Neque minus ille improbandus est, qui vt scelera sua excuset, nomen principis praetendit, vt Suillius Claudio mandante plerosque a se accusatos, et damno affectos, nihil ex his sponte susceptum, sed principi paruisse defendebat. [note: lib. 13.] Igitur Parthi non parua petere videbantur, dum, vt solo Romanorum nomine vti liceret, petebant.
page 138, image: s138
Barbaros impetu, Romanos cunctatione agere sua consuetos fuisse. DISCVRSVS IX.
HIstorici tripliciter (vt mihi videtur) lectoribus prosunt, primum gesta secundum veritatis simplicitatem narrando, deinde ipsa aut laudibus, aut vituperationibus adiectis describendo: tertio ex iis, quae narrantur, conclusiones quasdam et documenta cliciendo. Primus modus perutilis est, quia ex multis casibus, ex se ipso lector quid agendum, quid non, considerat, qua vtilitate omnis vndequaque historia scatet: cum vero historicus laudes, siue vituperationes adnectit, tunc melius edocemur, et laudis, gloriaeque ftimulo facilius ad virtutem exstimulamur, et vituperatione a vitiis retrahimur: Verum si historicus conclusiones ex ipsis narrationibus extraxerit, tunc demum inter laudem et vituperationem quasi medius, mentem legentium excitat, vt per se ipsam res laude dignas, aut detestabiles inuestigare valeat: exempli gratia, barbarorum mores Tacitus iudicans ait, Barbaris cunctatio seruilis statim exequi regium videtur. [note: lib. 5.] Et alibi: barbarorum impetus acres contatione languescere. [note: lib. 12.] Quoniam vero barbari quodammodo Romanis, qui barbari non erant, opponi videntur, oportet, quid de Romanis senserit, inquirere: quia si de Romanis contrarium pronuntiauerit, cos scilicet cunctatores, et patientes fuisse, signum erit, festinationem improbandam, moram vero laude dignissimam esse. Quamuis autem Romani diuersis temporibus sibi dispares fuisse videantur, nihilominus obseruare est, quasdam virtutes ab iis nunquam non retentas fuisse. [note: lib. 1. dise. 10.] Et in ipsius Taciti historiis eorundem tolerantia sole clarior apparet: non enim furiosi, non minaces, non nimium fidentes erant, sed facta magis, quam verba sequebantur: ideoque Rhescupori Thracum regi, qui scelera multa patrauerat, mite responsum a Tiberio datum est, si fraus abesset, posse eum innocentiae fidere: caeterum neque se, neque senatum, nisi cognita causa, ius et iniuriam discreturos. ad summam, molliter responsum. [note: lib. 2.] et alibi, mollibus responsis. [note: lib. 4.] item alibi, cum mandatis non immitibus. [note: lib. 15.] Et Parthorum legati, irritiremittuntur, cum donis tamen. [note: ibid.] Adeoque reipub. temporibus haec patientia et mansuetudo in precio habita est, vt Athenienses reprehendantur, quod literis verbisque, quibus solis valent, bellum aduersus Philippum gererent. [note: Liu. l. 31.] Et celebris est solemnisque illa Damocriti AEtoli ferocitas, qui T. Quintio, principio belli decretum AEtolorum, quo accersendum Antiochum censuerant, poscenti responderat, In Italia daturum, cum castra ibi AEtoli posuissent. vnde maius ille victoribus ob illam ferociam gaudium attulit, cum in vinculis eum ab AEtolis receperunt. [note: lib. 36.] Contra viri sapientes et moderati Scipionem considerent, qui suae virtuti confidens, in tot casuum varietate ambiguis Hispanorum legationibus
page 139, image: s139fidem, et maiestatem adeo seruatam voluit, vt nullum ferox verbum excideret. [note: lib. 26.] Rhodii, gens tanto Romanorum virtutibus inferior, quanto cunctis gentibus Romani virtutibus illustriores, legatos Romam mittere ausi fuerunt, significantes, nisi contra Perseum bello desisterent, aduersus Romanos, quid sibi faciendum esset, Rhodios consideraturos esse. petulantissima quidem fuit legatio, vtque Liuius scripsit, Ne nunc quidem haec sine indignatione legi audirive posse, certum habeo. et nihilominus Romani, licet legatione exasperati, munus iisdem paullo antea ferocientibus legatis miserunt. [note: lib. 44.] Iidem Romani, dum Annibal vrgeret bello, a Gallis caeso simul cum consule exercitu, patienter tulerunt, Galliam. inquit Liuius, quamquam stimulabat iusta ira, omitti eo anno placuit. [note: lib. 25.] Illud etiam atque etiam animaduertendum est, cum Iudaei ob famam rerum praeclare gestarum a Romanis vellent cum ipsis foedus inire, inter caetera corundem patientiam admirandam fuisse, dicentes, Et possederunt omnem locum consilio suo, et patientia. [note: pr. Mach. 8.] Neque Caesarem puduit exercitum suum patientissimum vocare, [note: libr. 3. de bell. ciu.] patientem in fame toleranda, [note: lib. 7. de bell. Gall.] patientem in sitiferenda, [note: --- [sic]] patientem in vituperatione concordiae contemnenda, [note: --- [sic]] patientem in ludibriis hostium paruifaciendis, [note: de bel. Afr.] adeoque patientes Romani fuere, vt cum Liuius Carthaginensium mutatae fortunae meminerit, non maiores ipsorum, quam Romanorum fuisse calamitates, sed tantum dixerit, nequaquam pari ad patiendum eas robore ac Romanos fuisse. [note: lib. 19.] Imo cum alibi scribat, Romanorum aduersitates longe maiores et crebriores fuisse, quam Carthaginensium, nulloque pacto inuicem comparandas, subdit de Carthaginensibus, nisi quod minore animo latae sunt. [note: l. 22.] Ea vtplurimum maior virtus habetur, quae magis ardua et laboriosa est: at qui velle cito vindictam sumere adeo innatus, atque congenitus actus est, vt ipsimet infantes contra parentes, et nutrices commoueantur, et mulierum impotentia in affectibus celebretur: non enim possunt mulieres puerique iniuriam forti animo ferre: Moram autem, quae inter iniuriam et vindictam interponitur (vindictam appellamus poenam alicuius iniustitiae) non solum actus fortissimi hominis est, quoniam animi virtus id perpetitur, a quo humanae naturae conditio abhorret, sed etiam sapientis atque prudentis: quia ob nimiam vindictae festinationem ipsius vindictae fructus non corrumpitur, siue (vt melius dicam) iustitiae cursus non praeciditur, qui etiamsi lentus et tardus, tamen tuto metam attingere consueuit. Maior igitur est, quam possit quisquam excogitare, virtus patientia: Quae si a nobis, quo modo debemus, fortitudinis pars existimabitur, cunctationem seruilem nunquam more barbarorum dicemus, quia propter publicam causam aliquod existimationis detrimentum tempestiue pati, summae virtutis est, quemadmodum superius pariter innuimus. [note: l. 1. disc. 3.]
page 140, image: s140
Non eadem omnibus decora esse. DISCVRSVS X.
QVotidie dictitamus, hunc et illum ita fecisse, ita non fecisse, neque animaduertimus saepenumero, vt inquit Aruntius, non eadem omnibus decora. [note: libr. 3.] Quod vt melius percipiatur, repetenda videtur historia. Inter aliquos Romanos Senatores delatus fuerat L. Aruntius, quasi in vitam principis inquisiuisset; quoniam vero Gn. Domitius, et Vibius Marsus causam protrahebant, familiares Aruntii, vt idem ipse efficeret, suadebant. Ipse ingenti animo respondit, Non omnia omnibus decora. cum se lassum aetate, neque aliud poenitere, nisi quod tamdiu inter probra et discrimina temporum senectae molestias tulerit, satis Seiano et Macroni, caeterisque praepotentibus odio se habitum, non quia mereretur, sed tanquam scelerum osor: Ad summam quasi futura mala praeuidens vitam fato praeripuit. Idem alibi recitatur de L. Vetere, qui ad mortem adactus, cum ab amicis admoneretur, vt amplae portionis haeredem Caesarem scriberet, quo caetera nepotes obtinerent, noluit, ne hoc vltimo seruilis animi actu totam liberae vitae fabulam commacularet, [note: lib. 15.] quasi diceret, assentetur, vt libet, vnusquisque, me non decet ab eo tramite, quem cum laude hactcnus cucurri, deuiare. Itidem Thrasea, cum Rusticus Arulenus tribun. plebis offerret se intercessurum Senatusconsulto, cohibuit illum, rogans, ne vana, et reo non profutura, intercessoriexit iosa inciperet: sibi actam aetatem, et tot per annos continuum vitae ordinem non deserendum. [note: ibidem.] His exemplis cognoscimus, quamquam multitudo hominum principibus adulatur, diuitiarum amplitudinem magis quam honcstatem quaerit, fauente fortuna superbe dominatur, rursus in aduersitatibus humiliter seruit; tamen excellentis virtutis homines, quales Aruntius, Vetus, Thrasea fuere, hanc morum viam decoram non putauisse. Tiberius Imperator, qui non minus rerum cognitione, quam astu polluit, vidit, in rep. regenda hoc verum esse, cumque sciret a Populo Romano obiectam sibi esse laetitiam ob mortem Germanici, magnanimitatem principis patefecit, admonens, non eadem esse decora principibus viris, et Imperatori populoque, et modicis domibus, aut ciuitatibus. [note: lib. 3.] Sic dixit Aristoteles, silentium esse mulieribus honestum, viris non item. [note: --- [sic]] Si qui ad principatus alicuius culmen efferuntur, animo voluerent, quam diuersos a priuato statu mores exigat dominantium conditio, fortasse minus, quam quotidie cernimus, aberrarent. Ad quam rem exstimulari saltem deberent Ludouici XII. Gallorum regis exemplo. Is cum a suis monerctur, vt iam suas omnes iniurias, quas, dum Aureliensium dux fuerat, acceperat, vindicaret; responsum dedit, quo neque Graeci, neque barbari cuiusquam sapientius vllum legitur, Non decere, Gallorum regem iniurias ducis Aureliensium vindicare. Neque abs re illud Magni Alexandri, Et ego id agerem, si essem Parmenio. [note: Plut.] Et superba Electra sorori suae
page 141, image: s141Chrisoremo, quae admonebat, vt mitius ageret cum dominis, Adoratu. inquit, illos, meos id mores dedecet. [note: Sep 10. in elect.] Verum non tantum dedecent principem ea, quae priuatum aliquando decent: sed persaepe quae alteri principum maxime conueniunt, eadem alios dedecebunt propter morum, et virtutis inter ipsos discrepantiam. Non ignorabat Vitellius, vtpote qui cum principibus necessitudinem habuerat, Imperatorum morem laudabilem esse, quoties ciuiliter se gererent, non solum cum primoribus ciuitatum, sed etiam cum infima plebe in theatro, et in circo eius strepitus laeto vultu excipientes: audieratque saltem, si non viderat, hunc morem Augusto commendatum fuisse, vt ciuile putaret vulgi se voluptatibus immiscere. [note: lib. 1.] Ipse igitur eadem effecit, quae, inquit autor, grata vulgo accidunt, cum secundum virtutem, at Vitellio vilia, inhonestaque propter anteactae vitae memoriam videbantur. [note: lib. 18.] Quemadmodum vitiosis, improbisque non eadem conueniunt, quae probos, ac virtutis amantes decent, ita neque paruis conueniunt ea, quibus magnates refulgent; proinde Themistocles inter occisos hostes deambulans, recte amico, qui sequebatur, ostendens aureas armillas, Tolle tu. in quit, haec, qui non es Themistocles. [note: Plut. in polit.] Verum animaduertendum est, paruum, et abiectum eum hominem habendum non esse, si virtute aliqua excellat, ideoque fortunati homines mirari non debent, si quae ipsi facerent, non omnia hi facere dignantur: propterea quod diuitiarum, et virtutis non eadem mensura est. Si quis autem diceret, quia magnates quotidie pacta violant, et pollicita non praestant, inde etiam tenuioris fortunae hominibus fidem frangere licere; respondeo, nequaquam verum esse, neque vllam hominum potentiam, atque autoritatem id obtinere posse, vt flagitia laudem, aut excusa tionem mercantur: pauperes vero, et subditi, quia ob virium imbecillitatem male gesta falsis coloribus, fucisve illinire nequeunt, necesse est, vt virtutis ornamentis, et probitate contendant, fortunaeque malignitatem emendent: praeterquam quod instant principes seueras de patratis criminibus poenas exigentes. Idcirco male excusauit sese pirata ille coram Alexandro, quia paucis triremibus ipse piraticam exerceret, se latronem vocari, Alexandrum autem regem, maximumque principem haberi, quia pluribus viribus orbem terrarum inuaderet. Concludatur itaque, non omnia omnibus decora essc.
FINIS LIBRI QVINTI.
page 142, image: s142
SCIPIONIS AMIRATI DISSERTATIONVM POLITICARVM, SIVE. DISC VRSVVM INC. CORN. TACITVM. LIBER VNDECIMVS.
Principem cautum esse debere aduersus eos, qui specie laudandi, sibi inuisos opprimunt. DISCVRSVS I.
EA prorsus exquisita inter omnes adulatio est, quae coram principe sub libertatis inuolucro sese ostentat. Vetuerat Tiberius, ne L. Ennius Eques Romanus maiestatis postulatus, quod effigiem principis promiscuum ad vsum argentivertisset. inter reos reciperetur: cum Atteius Capito specie libertatis Caesari obsistens, Non debere. dixit, eripi patribus vim statuendi, neque tantum maleficium impune habendum: sane lentus in suo dolore esset, reipublicae iniurias ne largiretur. [note: Tacit. l. 3.] Nonne hic omnium bipedum nequissimus fuit? Eodem pacto exquisitior est calumnia illa, quae laudis tegumento obtegitur: cuius foeditatis alteram noster imaginem Vitellium proposuit, qui consultanti Claudio super absolutione Valerii Asiatici, viri bis consulatu perfuncti, summisque virtutum dotibus praediti, flens commemorata vetustate amicitiae, vtque Antoniani principis matrem pariter obseruassent, dein percursis Asiatici in rempublicam officiis, recentique aduersus Britanniam militia, quaeque alia conciliandae misericordiae videbantnr, liberum ei mortis arbitrium permisit. [note: lib. 11. in prin.] Nonne
page 143, image: s143haec dolosissima fuit ars? Igitur contra huiusmodi insidiatores quantum vigilantiae principes adhibere debent? Meis temporibus cum eiusdem farinae quidam beneuolam in principe erga quendam sibi inuitum propensionem obseruauisset; ipsum coram eodem principe mirificis quidem laudibus euehebat, caeterum, talem eiusdem esse probitatem, morumque simplicitatem disserebat, vt innueret, aulae negotiis eum imparem fore. Laudant nonnulli; sed ita laudant, vt tibi magis frigide laudando, quam insectanter vituperando noceant: nam hoc modo qui se inimicos ostenderent, integram apud principem fidem non inuenirent; altero autem amici quidem videntur esse, verum, vt Fauorinus putauit, quid in te laude dignum sit, haud facile reperiri posse. [note: Gell. l. 19. c 3.] Sunt, qui clam te prodentes, palam collaudent, quo incautior decipiare. vt Fabius Manlium Valentem veteratorie decepit. [note: lib. 17. Tac.] Apelles, ab Antigono relictus nepoti Philippo regi tutor, vir sagacissimo ingenio praeditus, cum ex suis quendam Peloponnesiacis praeficere vellet, apud Philippum incepit Taurionem, qui eam prouinciam regebat, valde laudare, asserens, tantum virum nunquam a latere regis in exercitu discedere debere. Quam historiam vbirecitauit Polybius, subdit, Nouus quippe modus calumniae inuentus est, non vituperando, sed laudando, famae, ac commodis hominum in sidiari. Quod vitium in aulis principum ortum vsque adeo inoleuit, vt ea loca, tanquam proprias quasdam sedes sibi videatur elegisse. [note: lib. 4. in fin.] Inter causas, propter quas accusatus fuit Agricola, illa connumeratur praecipua, infensus virtutibus princeps, et gloria viri: ac pessimum inimicorum genus, laudantes. [note: Tac. in Agr.] Neque censeat princeps haec sibi nihil obesse: imo enim vel maximum fit existimationis detrimentum, quoties ministrorum flagitiis potentiores decipiuntur; neque quidquam prodest principi, ob alienam suggestionem benemeritum aliquem hominem pessumdedisse, et cui vel maxime prodesse tenebatur, nocuisse, moestitiamque pro mercede reposuisse. Verum enimuero sapientissimus ille principum senior Alphonsus rex Neapolis hos astus, aulicasque technas optime calluit: Is enim cum quendam nobilem virum contra acerrimum inimicum suum laudibus profusiorem animaduertisset, saepenumero intimis nonnullis praedixit, obseruarent artem hominis; omnino siquidem fore, vt aduersus inimicum suum hic aliquid insidiarum struat. Neque eum sua fefellit opinio, nam sex mensibus peractis, quibus, vt fidem quaereret, hunc stylum laudandi seruauerat, demum venenum illud euomuit, quod doctissimo dolo ad illum vsque diem occuluerat. [note: Panormit de Alph. dict. et fact. l. 2. c. 10.]
De Censorum officio. DISCVRSVS II.
HAbemus quidem leges, quibus et fures, et homicidae, et falsarii plectuntur, sed longe plures cae sunt leges, quae in pomposos, in lasciuos, in desides, in vitiosos huiusmodi animaduertunt: quippe qui exemplo caeteris nocentes, sibi vero ipsis
page 144, image: s144nihil proficientes, longo temporis interuallo in bene constitutam rempublicam mores sordidos, viles, perniciosos introducunt. Prisci Romani tametsi probe nouerant, furem a luxurioso plurimum discrepare, non idcirco hunc impunitum relinquendum esse, putauerunt, at quo modo furi, tanquam scelerato homini, corporis poenam, sic luxurioso, tanquam futili, vanoque, poenam dedecoris irrogauerunt. Et quemadmodum illi a praetore, aliove magistratu puniebantur, ita hi suorum luxuum castigatorem Censorium magistratum habebant. Quo autem tempore Censorium munus Romae inceperit, quo pacto creuerit, quantum durauerit, quasve causas cognouerit, quod frenum tandem ad ipsius potentiam moderandam receperit, non est modo instituti mei peruestigare; cum abunde nobis sufficiat, ad quos mores corrigendos ipsorum iurisdictio extenderetur, ostendere, vt nobis, quantum ab ipsis, etsi Christianae lucis participes sumus, differamus, perspicue innotescat, vtque experiamur, an forte principem aliquem, exemplis hisce commotum, ad vitae suae deterrimas aliquando sordes eluendas dedecoris timore excitare possimus. Neque dubitandum est, quin Censorio munere fungens Claudius Imperator nimiam Romanorum lasciuiam reprehenderit, dicente nostro, Et munia Censoria vsurpans theatralem populi lasciuiam seueris edictis increpuit. Item: saeuitiam creditorum coercuit, ne morte parentum pecunias filiis familiarum foenori darent. Exploratum quoque est si quis agros suos negligenter coluisset, a Censoribus eum vehementer castigatum fuisse. [note: Plin. l. 18. c. 335.] Sic eos, qui magis arabant, quam verrebant, ignominia notatos fuisse, legimus. [note: Ibid.] Liuius Drusus, vir triumphalis, ab iisdem Censoribus notatus fuit, quod argenteam quinquaginta aurcorum precii supellectilem possideret. [note: lib. 35. c. 11.] Et reuera perapposite dixit Valerius, Quid prodest, foris esse strenuum, si domi male viuitur?.Vnde L. Antonium Censores Senatu mouerunt, (quasi nostro seculo Cardinalem quempiam galeri pupurci vsu priuatum dicas) quod, quam virginem in matrimonium duxerat, repudiasset, nullo amicorum in consilium adhibito. Quod idem fecit Cato, qui L. Flaminium e Senatoru numero sustulit, quia in prouincia quendam damnatum securi percusserat, tempore supplicii ad arbitrium, et spectaculum mulierculae, cuius amore tenebatur, electo. Neque M. Antonius, et L. Flaccus aduersus Duronium frugalis vitae contemptorem minus rigidi fuere. [note: Val. l. 2. c. 4.] Recitat Liuius (natus autor ad res Romanas ea maiestate conscribendas, quae tantae magnitudini conuenit) cum Censores propter inopiam aerarii, quae eo anno consecuta erat, vacui forent ab operum locandorum cura, ad mores ciuium corrigendos, castigandaque vitia animum aduertisse: quae vitia, velut diutinis morbis aegra corpora, nata bello erant. Cumque comperissent quosdam, post Cannensem cladem Italia excesisse, remque publicam deseruisse; item alios nimis callidos exsoluendi iurisiurandi interpretes ex itinere regressos clam in castra Annibalis fidem fregisse, quasi solutum, quo se redituros iurauerant, putarent, iis omnibus equos ademerunt. Nomina etiam omnium ex iuniorum tabulis excerpserunt, qui non militassent; quibus neque vacatio
page 145, image: s145iusta militiae, neque morbus causa fuisset, et ea supra duo millia nominum in aerarios relata, tribuque omnes moti, additumque inerti Censoriae notae triste Senatusconsultum, vt ii omnes, quos Censores notassent, pedibus mererent, mitterenturque in Siciliam ad Cannensis exercitus reliquias; cui militum generi non prius, quam pulsus Italia hostis esset, sinitum stipendiorum tempus erat. [note: Liu. lib. 24.] Neque tantum facta, sed etiam verba ipsa inhonesta a Censoribus castigata fuerunt; nam Vespasianus Imperator adolescentulum flagrantem vnguento, cum sibi pro impetrata praefectura gratias ageret, nutu aspernatus, increpuit, Malluissem. inquiens, allium aboluisses. literasque, quas concesserat, reuocauit. [note: Suet. c. 8.] Ecquis autem nostris temporibus Ecclesiasticum principem, aut sacerdotem quemlibet non rigidum nimis putaret, si quempiam argueret, quod in vestibus, in cubiculis, in ipsis cupediis odoramentis, et vnguentis vtatur? Et nihilominus bonus ille Imperator id in milite odiosum censuit. Verum ad Tacitum redeamus, qui eo maiorem admirationem prae se fert, quod huiusmodi censurae ad suam aetatem permanscrint, quo flagitiosiorum temporum historias perscribit: nam de Tiberio testatur, quemadmodum nonnullis antiquae nobilitatis, probisque viris subuenerat, sic Senatu vel mouisse, vel vt semetipsi mouerent, impulisse, Vibidium Varronem, Marium Nepotem, Appium Appianum, Corn. Syllam, et Q. Vitellium, quod patrimonia sua decoxissent. [note: libr. 2.] Maximo, optimoque iure Cardinalis ille Borromaeus, singulare Ecclesiae Dei ornamentum, admirabatur, qui fiat, vt in plerisque moralibus operibus nos Christiani ab ipsis gentilibus longo interuallo praecedamur.
Nouas religiones cunctis principibus e suis ditionibus exterminandas esse. DISCVRSVS III.
QVantum industriae Romani adhibuerint, ne ipsorum sacra nouis ritibus contaminarentur, plurima ex historiis deprompta exempla testantur: nam quoties in peius dilabebatur religio, toties vt ad sua principia retraheretur, curabant: Quorum ideo nonnulla maiorum documenta afferemus, quo cuncti principes in dominatu suo, ne nouus Dei cultus introducatur, cautius animaduertant. Cui dissertationi Claudius fundamentum iaciet, qui censuram exercens, temporum suorum circa religionem oscitantiam arguebat, quodque boni mores, et priscae consuetudines obsoleuissent, et quod externae superstitiones innalescerent. [note: lib. 11.] Tiberii temporibus actum de sacris Aegyptiis, Iudaicisque pellendis. [note: lib. 2.] adeoque Senatores seueri fuerunt, vt quatuor millia libertini generis ea superstitione infecta, quibus idonea aetas in insulam Sardiniam mitterentur, coercendis illic latrociniis, et, si ob grauitatem coeli interiissent, vile damnum: caeteri cederent
page 146, image: s146Italia, nisi certum ante diem profanos ritus exuissent. Quid autem Nero aduersus Christianos executus fucrit, neque Tacitus praetermittit, [note: lib. 15.] et nostri scriptores fusius tradiderunt. Neque tantum Imperatores hunc morem retinuerunt, sed etiam prisca respublica non minus rigide cauit, ne nouae in ciuitate religiones reciperentur. Quapropter anno 327. ab V. C. Aulo Cor. Cosso, et T. Quintio Peno Coss. cum innotuisset iis, qui gubernationi praeerant, nouas in vrbem irrepsisse religiones, nouosque ritus celebrari, cunctisque ciuitatis templis peregrinas in sacrificiis ad Deos placandos ceremonias obseruari, Aedilibus iussum fuit, cauerent, ne qui, nisi Romani Dii, neu quo alio more, quam patrio colerentur. [note: Liu. l. 10.] Ducentis, et amplius postannis, iam Italiam premente Annibale, Roma mirificis sacrorum nouitatibus repleta est, adeo vt, referente Liuio, aut homines, aut Dii repente alii viderentur facti. Nec iam in secreto modo, atque intra parietes, ac postes contemnebantur Romani ritus, sed in publico etiam, ac foro, Capitolioque mulierum turba erat, nec sacrificantium, nec precantium Deos patrio more. Ad summam; ad patres, et ad publicam querimoniam re delata, incusati sunt grauiter ab Se natu Aediles, Triumuirique capitales, quod non prohiberent: cumque remedii difficultas augeretur, M. Aemilio praetori vrbis negotium datum est, vt his religionibus populum liberaret. Is in concione senatusconsultum recitauit, edixitque, vt quicunque libros vaticinos, precationesve, aut artem sacrificandi conscriptam haberet, eos libros omnes, literasque ad se ante Kalend. April. deferret, neu quis in publico, sacrove loco, nouo, aut externo ritu sacrificaret. [note: l. 25. an. 541.] Triginta post annis, nempe anno 568. si vnquam scelera aliqua religionis colore commissa, tunc omnium flagitiosissima et Romae, et in Italia detecta fuere: quae Consul Posthumius Albinus admirabili prudentia publicauit, castigauit, oppressit; memorabile, quo pacto his casibus imperia gubernentur, exemplum posteris relinquens; neque autor verbis suis non commonere neglexit, nihil aeque dissoluendae religionis esse, quam vbi non patrio, sed externo ritu sacrificaretur. [note: lib. 19.] Quam Romanorum diligentiam minime admirandam putamus, quia duodecim tabularum lex ita praecipiebat, Separatim nemo habessit Deos, neve nouos, sed nec aduenas, nisi publice adscitos priuatim colunto. [note: Cic. l. 2. de leg.] Igitur perspicue ex his apparet, quantum veteres abhorrerent, vt in vrbem noua sacra inducerentur. Cuius rei ratio si quaeratur, nulla alia videtur adduci posse, nisi quod, cum religio prorsus diuina res sit, par est, vt caeteris omnibus rebus praeponatur: quoniam vero ob mutatam religionem Dii offonduntur, omnis ideo mutatio prohibetur. Mecoenas co sapientissimo colloquio, quo de recta Romani Imperii gubernatione Augussum monet, cum in Deorum mentionem incidit, sic loquitur. Deos semper, et vbique ita cole, vt moribus patriae est receptum, ad eumque cultum alios compelle: peregrinarum vero religionum autores odio, et suppliciis prosequere non modo diu?m grarta; quos, qui contemnit, haud dubie nihil quoque aliud magnifaciet, sed propterea etiam, quod, qui noua numina introducunt, multos ad peregrinis legibus vtendum pelliciunt:
page 147, image: s147inde coniur ationes, coitiones, et conciliabula existunt, minime vnius principatui commodae res. [note: Dion l. 52.] Iuuat opinari postremam Mecoenatis rationem a prima deriuari: nam si dominatui vnius haec nocent, cur similiter respublica, quae gubernabatur a pluribus, tanta seueritate easdem religiones interdixit? Sed principem illum ad patriam religionem seruandam adhortans, voluit eo vehementius persuadere, quia ea in re dominationis Augusti fulciendae intererat. Quod si diceret aliquis. Igitur neque Turca nouam religionem in suo imperio admittere debet, vnde hoc discursu concluderetur, Turcis legem Christianam deuitandam esse; respondeo, me scribere Christianis, non Turcis: Qui si diuino spiritu illuminarentur, vt nostram religionem susciperent, cognoscerent profecto, a falso Dei cultu ad veram, ac sacrosanctam religionem se confugisse. Quocirca apud ipsos praeceptum hoc, nouas religiones procul arcendas esse, locum non haberet; cum supponi, concedique debeat, hoc in discursu verbum illud nouitatis falsitatem denotare. Neque enim iis eueniret secus, quam Romanis accidit, qui aliquot secula Christianam legem, vt sua sacra seruarent, quasi falsam abominantes, tandem tot experimentis ipsius veritate deprehensa, innumerisque argumentis conuicti, auxilioque diuino promoti, contemptis falsis numinibus, solum, verumque Deum tribus personis distinctum colendum receperunt. Quod si de haereticis idem obiiceretur, replicarent, si vellent ii, quod patres, maioresque eorum senserint, inuestigare, sperandum fore, vt ad fidem Catholicam reuertantur. Quo casu non nouam religionem amplecterentur, sed innouatam, maloque consilio inductam recusantes, antiquam resumerent.
An sit nostris temporibus sperandum, vt exercitum bene institutum videamus. DISCVRSVS IV.
PLerisque Romanis ducibus corrupti, omnisque disciplinae expertes milites, qui ad sanitatem seueritate reducti sunt, obtigerunt, vt in Hispania Scipioni, in Aphrica Metello, in Sicilia Cottae, alibique aliis, [note: Val. lib 2.] itidemque (vt cum autore nostro disseramus) Corbuloni, qui in Germania legiones operum, et laboris ignaras populationibus laetantes veterem ad morem reduxit. [note: lib. 12.] Quocirca dispiciendum est, an istorum exemplo sperandum sit vnquam, vt exercitum veteris disciplinae obseruantem nostro seculo videamus. Sed prius, quid iidem, vt corruptos milites ad officium reuocarent, obseruauerint, discutiamns. Primus Corbulo vetuit, Ne quis agmine decederet, nec pugnam nisi iussus iniret, stationes, vigiliae, diurna, nocturnaque munia in armis agitabantur. Feruntque militem, quia vallum non accinctus, atque alium, quia pugione tantum accinctus foderet, morte punitos. Non dubito, quin me lapidibus milites obruturi essent, si, quae de ipsis conscribo, audirent, praesertim cum asseram, exercitus Romanos caruisse, quos modo vocant,
page 148, image: s148vastationibus: quod laboriosum munus ipsi milites explebant. Scipio cum in Hispaniam peruenisset, illico edixit, vt quaecunque eo in exercitu ad delicias, et voluptates pertinerent, amouerentur, adeo vt praeter multitudinem institorum, et lixarum, duo millia scortorum e castris abierint. Metellus idem effecit, vetuitque, ne quidquam cibi cocti in exercitu venderetur, et educens exercitum noluit, vt milites seruis bestiisve quidquam oneris imponerent: sed omnia, quae ad arma, victumque eorum spectabant, vt ipsimet portarent, praecepit; et ante omnia saepe stationes mutando, nouis castra vallis frequenter communiebant, quasi Iugurtha nunquam non cominus vrgeret. Cotta, ne singulos milites recenseam, quendam consanguineum suum, quod male militasset, fustigari, et equo adempto pedibus merere iussit. Conglobata haec exempla omnem fortasse spem bene institutum exercitum videndi tollent, praesertim si quae praeterea de Corbulone scripta leguntur, adnotauerimus; qui in Syriam profectus, cum eadem, aut forte maiora in exercitu vitia, et corruptelas comperisset, plus molis aduersus ignauiam militum, quam contra persidiam hostium habuit. [note: lib. 13.] Hi siquidem milites, quamquam veterani, pace louga segnes, non stationes, non vigilias inibant, vallum, fossamque, quasi noua, et mira visebant: sine galeis, sine loricis, nitidi, et quaestuosi militiam per oppida explebant. Igitur Corbulo, vt rem militarem stabiliret, dimisit, quibus senecta, aut valetudo aduersa erat, et supplementum petiuit, omnemque retinuit exercitum sub pellibus, quamuis hyeme saeua adeo, vt obducta glacie, nisi effossa humus fuisset, tentoriis locum non praeberet: ambustique multorum artus vi frigoris, et quidam inter excubias exanimati: annotatusque miles, qui fascem lignorum gestabat, ita ei praeriguisse manus, vt oneri adhaerentes truncis brachiis deciderent. Ipse Corbulo cultu leui, capite intecto, in agmine, in laboribus frequens aderat, laudem strenuis, solatium inualidis, exemplum omnibus ostendebat, adeo seuerus, vt qui signa reliquisset, statim capite plecteretur. Idque vsu salubre, et melius, quam misericordia apparuit: quippe pauciores illa castra deseruere, quam ea, in quibus ignoscebatur. Sed quid remedii, vbi neque dux milites, neque milites ducem, neque miles militem cognoscit? [note: Tac. lib. 18.] Nam si milites inuicem sibi ignoti sint, quis mutuus fidei nexus? Quid consilii capictur, vbi apud militem neque boni intellectus, neque mali cura?. [note: Liu. lib. 35.] aut cum neque in victoria decus, neque in fuga flagitium?. [note: lib 17.] vbi ante discrimen feroces, in perioulo pauidi?. [note: lib. 17.] cum amicis crudeles, cum hostibus ignaui. [note: Liu. lib. 26.] Neque dubium est inter tot corruptelas veram fortitudinem animis militum inserere, difficillimum fore. Nihilominus quid virtus humana valcat, cum ingenium intenditur, et ex animo aliquid aggreditur, quoties considero, non penitus totam abiicio spem; fieri posse, vt nobis etiam illud obtingere possit, quod primo adspectu arduum et inaccessum videtur, nedum factu difficile. Miranda siquidem res est, Nicolao Rentii ferme plebeio homini, vili scribae datum fuisse, vt Tribunus plebis crearetur, vt
page 149, image: s149Regulis vicinis imperaret, Italiam diuturno veternosopitam solo virtutum suarum sonitu excitaret, et quasi repente coruscans fulgur, omnium animos in sui admirationem et stuporem adducere potuerit. Quisquis spem hanc deploratam putat, seipsum parumper recolligat, et obiecto quolibet relicto, aciem intellectus sui in pulcherrimo illo nouarum terrarum, nouique orbis inuento excogitando defigat, et huius inuentorem Genuensem nauclerum fuisse, comperiet: animaduertat hominis propemodum diuinam prudentiam, patientiam, animi magnitudinem, quibus virtutibus ad finem maximum omnium opus perduxit. Sfortia a Cotignola cuias, quibus parentibus ortus, quibus diuitiis, quibus opibus, quibus aslinibus polluit? Et nihilominus solo armorum splendore et industria filio suo, vt dominatum Mediolani adipisceretur, viam aperuit: et quamuis magnitudo gentis illius extincta esse videatur, adhuc tamen successores non adeo opibus atque existimatione destituuntur, quin sacris et profanis dignitatibus inter praecipuas Italiae familias refulgeant. Sed vitiorum viam perpendamus. Nonne mirandum est, nefarium Monachum Martinum Luderum, siue Luterum a sede Apostolica deficientem autorem fuisse tot populorum atque prouinciarum defectionis? Quid igitur princeps aliquis efficiet, quoties non propter factum, neque ob leuitatem, sed propter Dei Christianaeque religionis gloriam, exercitum sibi parare voluerit armis instructum, optime institutum, certis stipendiis, praemiisque illectum, a sese paterna ductum atque custoditum charitate; in quo non desit laborum tolerantia, erga superiores obedientia, honestae gloriae cupiditas, neque effrenis licentiae, sed honestae libertatis amor? Ad quae consequenda si quis Italiae princeps attenderet, Philippum Macedonem ante oculos nunquam non habere deberet, qui annis viginti quinque, quibus vixit in regno fortasse minor princeps, aut saltem respectu Graeciae non valde potentior, verbi gratia, Duce Mediolani, autrege Neapolis in Italia, talem filio suo commoditatem post se reliquit, vt totum orientem quinto vix anno debellauerit, et monarchiam ante se inauditam construxerit; His pensitatis, nequaquam dissidet, vt ipse quoque aut saltem filius suus similia, virtute duce, perficere valeat, vnde homines pari admiratione rapiantur. Cur autem desperemus, haec nos aliquando visuros, si ex tribus vt ego sentio, bellicis operibus, quae magis admiranda sunt, tertium non minus priscis, imo neque par, sed longe antecellens auorum nostrorum seculo contigit? Adeo vt optimo iure sperandum sit, fore, vt militaris disciplina, velut in peculiari facinore, sic in vniuersum excitata renouetur. Stupenda enim et excellentia bellica facinora tria perhibentur. Decem millium Graecorum ex Persis in Graeciam reditus. Claudii Neronis Romani ad Collegam transitus, vnde victus est Asdrubal. Heluetiorum contra Gallos, et Germanos Nouariae impetus, et aggressio. Hoc postremum a me pluris eo aestimatur, quod actus fuerit voluntarius, non coactus, qualis ille Graecorum et Romanorum fuit: generosior certe, atque acrior Graecis, quia aggreditur, non fugit, aut recedit: Romanis magnanimitate anteferendus, quia hostem vi non fraude aggreditur: rursum felicior Graecis,
page 150, image: s150quia pari numero plures hostes ceciderunt: animosior Romanis, quia vnius linguae viri, numero inferiores, sine equitatu, sine tormentis bellicis duas vicerunt nationes viris, equis, tormentis, situ munitissimas. Neque minus exploratum certumque est, ex naualibus praeliis post hominum memoriam maximis primum fuisse, quod Graeci cum Persis duobus ante millibus annorum commiserunt; alterum quod Augustus contra Antonium, hoc est, Romani contra Romanos, iamque 1600. anni elapsi sunt. Tertium, quod Veneta resp. cum Pontifice, ac rege Hispaniarum foederata contra Tureas: quod supra duo illa extollendum atque admirandum est. Nam primo praelio deterior erat Persarum, quam Graecorum conditio non modo ob maritimae rei experientiam, qua Graeci praestabant, verum etiam corporis animique viribus, ac generositate, quibus Persis tantum excellebant, quantum Graecis illi numero. Altero autem praelio M. Antonii penes Cleopatram, quam amore deperibat, intempestiua fuga victoriam Augusto faciliorem peperit. At in nostro, quanquam Christianarum nauium numero minori, pari animi fortitudine dimicatum fuit: neque enim reuera ignauia vlla Turcis exprobrari potest, cum illorum, praeter eos, qui capti sunt, maximus in acie ceciderit numerus. Neque ipsorum praefectus, nomine Lucciali pugnam deseruit, nisi cum a parte Christianorum inclinare victoriam, clarissime perspectum est. Nequaquam igitur credibile videtur, quo tempore tot insignia bella perfecta sunt, non posse principes, ducesque eiusmodi virtutis reperiri, vt vetera militiae instituta restaurare, et in pristinam gloriam restituere valeant.
Romae in magistratibus deferendis praesertim aetatis rationem habitam fuisse. DISCVRSVS V.
AB V. C. ad annum vsque 523. quo Corbilius vxorem repudiauit, numquam Romae dotium actiones, et cautiones auditae sunt. [note: Gell. l. 4. c. 3.] Nam cum adhuc homines canam illam, et priscam probitatem retinerent, nondum necessitas ostenderat, caute negotiandum esse. Neque similiter in vrbe vnquam leges latae sunt, quibus aetates in magistratibus discernerentur, nisi anno 575. [note: Liu. libr. 40.] Nam cum magistratus nisi benc meritis deferrentur, neque dum ambitio eo progressa fuisset, quo paullo post deuenit, superuacaneum videbatur, obiices ponere, quibus ad magislratus quisquam non perueniret. Modo si quis Romae in magistratibus concedendis nullum ad candidatorum aetatem respectum habitum fuisse, diceret, ille profecto in duplicem impingeret errorem; alter est, quia aliquando Romaniaetatis praerogatiuam maxime seruauerunt; alter, quia generatim vetare, ne maior hominum pars ad statutam vsque aetatem magistratum obtineat, minus periculosum est, quam particulatim a gubernatione reipublic. aliquem, qui nondum annos legitimos attigerit, arcere. Propterea quod cum virtute praestantium
page 151, image: s151multo minor, quam inertium hominum numerus sit, dum hac lege benemerentes iuniores arces a rep. portam mille ineptis, minusque probis occludis, qui sine meritis admissi, remp. turbarent. Verum quemadmodum Deus, eiusque ministra natura, vt insuetae virtutis hominem producant, solitos et naturales limites quosdam egredi videntur: sic potest debetque princeps, qui ipse quoque Dei minister est, diuinam in hoc maiestatem imitari, praesixosque a legibus terminos relinquere, permittens, vt iuuenili aetati, cum virtus antecedit annos, magistratus ne denegentur. At vero quantum dedeceat, vt lex iuuentutem ad supremum gradum promoueat, innuit Salomon dicens, Vae terrae, cuius rex puer est. [note: --- [sic]] Et Plato, quem non sine ratione antiquum Moysem dicunt, profitetur, necesse esse, vt senes imperent, iuuenes obtemperent. [note: --- [sic]] Quod Coruinus anno vigesimo tertio aetatis suae ad consulatum admissus fuerit, vnicum est post 210. Consules, qui ipsum praecesserunt, exemplum, et ratio, cur ita consul creatus fuerit, attendenda est. Quod si ad aetatem Scipionis et Pompeii deuenerimus, numerus praecedentium Conss. multo maior est. Cur ergo non arguimus, et asseueramus, imo Romanos arctum habuisse aetatis respectum, cum tot centenis Conss. paribus hi pauci iuniores, qui admissi fuerunt, annumerentur? Nemo est, qui vehementius in laudem iuuentutis loquatur, quam Cicero, dum Octauium extollit, cuius verba iuuat in medium afferre, cum quia ex iis clare apparet, Romanos ad aetatem respexisse, tum etiam quia opinor, in excellenti hominum virtute impedimentum aetatis locum non habere. Legibus. inquit, annalibus maiores nostri cum grandiorem aetatem ad Consulatum constituebant, adolescentiae temeritatem verebantur. C. Caesar ineunte aetate docuit, ab excellenti eximiaque virtute progressum aetatis expectari non oportere. Itaque maiores nostri, veteres illi, admodum antiqui, leges annales non habebant: quas multis post annis attulit ambitio, vt gradus essent petitionis inter aequales: ita saepe magna indoles virtutis, priusquam reipubl. prodesse potuisset, extincta fuit. At vero apud antiquos, Rulli, Decij, Coruini, multique alij: recentiore autem memoria superior Africanus, T. Flaminius admodum adolescentes consules facti, tant as res gesserunt, vt Populi Roman. imperium auxerint, nomen ornarint. Quid Macedo Alexander? cum ab ineunte aetate res maximas gerere cepisset, nonne tertio, et tricesimo anno mortem obijt? quae est aetas nostris legibus decem annis minor, quam consularis, ex que iudicari potest, virtutis esse, quam aetatis cursum celeriorem. [note: Philipp. 5. in fine.] Sic eximius ille orator: ad quem addo maxime obseruandum esse, cum quis de Romanis, videlicet aliquid illos fecisse, aut dixisse, vel non, pronuntiat, quo id tempore dictum actumve sit: aut num circa haec simul cum temporibus variauerint, an in iisdem perstiterint, quia alioqui in supinos crassosque errores incidere potest. Sic Tacitus intelligendus est, vbi de spectaculis gladiatorum mentionem inducens, ipse quoque eadem fere testatur, Apud maiores. inquiens, virtutis id praemium fuerat, cunctisque ciuium, si bonis artibus fiderent, licitum petere magistratus, ac ne aetas quidem distinguebatur. [note: lib. 11.] et quae sequuntur. Verum legibus promulgatis,
page 152, image: s152annorumque terminis ad petendos honores praefixis (quod accidit anno vrbis 573. quo T. Iunius Tribunus plebis primus fuit, qui leges annales proposuit, vnde ex Annalium familia cognominatus est) ex Ciceronis loco citato colligitur, reip. tempore aetatis rationem habitam fuisse; perinde vt apud Tacitum tempore principum, ipsos Impp. cupientes, vt filii sui ante aetatem consulatum, caeterosve in rep. gradus obtinerent, a Senatu id precibus contendisse, non ignoramus. Nam Tiberius pro Nerone Germanici filio petiit quinquennio maturius, quam per leges liceret, quaesituram. [note: lib. 11.] Et? Claudio virilis toga Neroni maturata est, quo capescendae reip. habilis videretur, et Caesar adulationibus Senatus libens cessit, vt vicesimo aetatis anno consulatum Nero iniret: atque interim designatus, proconsulare imperium extra vrbem haberet, ac princeps iuuentutis appellaretur. [note: lib. 11.] Et alibi Annius Corbulonis gener, sed nondum Senatoriae aetatis, quintae legionis legatus creatus fuit, [note: lib. 15.] aliique innumeri. Falso igitur asserunt, Romanos in petendis dignitatibus nullum annorum habuisse respectum.
Ad ciuitatem amplificandam pertinere, vt peregrini alliciantur et admittantur. DISCVRSVS VI.
QVanquam Claudius, vt nemo nescit, suae mentis impos princeps esset, nihilominus, quemadmodum nostris temporibus de hominibus, qui bene disserentes, stolide operantur, illud vsurpamus, ipsos in lingua cerebrum habere; ita de illo idem tuto effari possumus, quod scilicet pereleganter disserendo, vtque mente captus agendo, non in capite, sed in lingua mens eius insederit. Idcirco de ipso Augustus ad Liuiam vxorem suam, auiamque Claudii scribens, haec adnotanda verba subiungit: Dispeream mea Liuia, nisi obstupeo, quî mihi Tiberius tuus, quem declamantem audiui, placere potuerit. [note: Suet. in Claud.] Vnde mirandum non est, si Tacitus in ducens ipsum orantem in Senatu, ac suadentem, vt primores Galliae in Senatum reciperentur, egregiam eundem fingit orationem recitauisse aduersus eos, qui ne Galli admitterentur, contendebant. Ostendit igitur Claudius, Vrbem Romam ad cam magnitudinem peruenisse, Iulios Alba, Coruncanios Camerio, Portios Tusculo in ciuitatem recipiendo, eandemque viam Etruscis, Lucanis, omnibus Italis aperuisse. Postremo ipsam ciuitatem ad alpes promotam, vt non modo singuli viritim, sed terrae gentesque in vnum coalescerent: et quemadmodum non poenitebat Balbos ex Hispania, nec minus insignes viros ex Gallia Narbonensi suscepisse, quorum posteri adhuc manebant, nec amore in patriam cuiquam concedebant; sic asserebat, Gallis aditum intercludendum non esse, vtpote qui iam moribus, artibus, affinitatibus Romanis mixti, aurum et opes inferre potius, quam separatim habere debeabant. [note: lib. 11.] Igitur ex his necessarium est, nullum sine aduenis, aut vix vllum ciuitatis augmentum fieri posse: Non tamen vicinarum
page 153, image: s153ciuitatum ruinae quaerendae, vt non nemo disserit, [note: lib. 2. c. 4.] hoc enim tunc solum expedit, cum diruendae ciuitatis nondum magnum est incrementum, quo pacto Roma creuit Albae ruinis, alioquin si postquam vicina ciuitas creuerit, diruatur, hoc medius fidius nimio cum dispendio fieret; sed aduenae ex aliis ciuitatibus alliciendi, variisque artibus attrahendi. Crescunt quoque ciuitates, si regia ibi sedes, vel respublica splendescat; si frequens sit commercium, qualis est Venetiarum ciuitas, licet aduenas reipublic. dignitatum participes nunquam efficiat; nam hi ratione vtilitatis contendunt illuc: quod si perpetuo non commorantur, hoc nihil refert, quia satis est, vt ciuitas suis nunquam inquilinis careat. Crescunt etiam ratione artium, ac studiorum: vnde certum est, Lutetiis Parrhisiorum adeo ingentem esse scholarium numerum, vt reges illi non semel eorum viribus vsi fuerint. Religio quoque ciuitatem amplificare potest, imo Delus multitudinem populi ex templo illo nacta est, vndique ad affirmationem maiestatis concurrentibus hominibus. [note: Iust. l. 24.] Abundant etiam peregrinis et hospitibus ciuitates, quae ita sitae atque locatae sunt, vt necessario peregrinantes ad illas appellere, atque illac transire necesse habeant. Sed vtplurimum ciuitates, quae regnorum aut rerumpub. sedem continent, mirifice adaugentur iudiciis tam ciuilibus, quam criminalibus, atque appellationibus, quae omnibus ex ditionibus subiectis illic celebrantur. Augescunt pariter, cum peregrini ad dignitates admittuntur, vt olim et modo Romae: quin etiam perraro, prorsusque singulari exemplo caput et membra stupendae illius non minus reip. quam monarchiae vtplurimum, imo semper magis aduenae, quam indigenae esse consueuerunt. Verum iuuat ostendere, quo pacto ciuitates regiae crescant, et sigillatim Neapolis aucta fuerit. Nunquam asseram, Neapolim ideo creuisse, quod totius regni nobilitatem complexa fuerit: nam hoc ego vix incrementum putarem, quia multitudinem id potius esset transferre, quam ciuitatem maiorem efficere, sed verius, quia Gallorum atque Hispanorum praecipuam nobilitatem successiue deflorauit: Qui ius ciuitatis non minus quam ipsimet Neapolitani consecuti, paruo temporis curriculo regiam illam non modo frequentissimam, sed etiam illustrem reddiderunt. Obiiciet aliquis. Ergo vt patria mea frequentius incolatur, et pomoeria dilatet, optandum mihi est, vt a Gallis modo occupetur, modo ab Hispanis? Hoc auerruncent Dii: non haec mea est cogitatio. Verum sicuti docuerunt nonnulli, vt ex mala re bonum eliciatur, pari quoque ratione nos ex hoc exemplo emolumentum paremus. Quandoquidem etiamsi haec inquilinorum multitudo malum quid videatur, tamen processu temporis vtilitatem parit. Propterea quod eodem tempore plura princeps efficiet: primo in ciuitatem vectigalia reditusque plures congregabit, deinde contra subditorum ciuium seditiones firmissimo praesidio, quatenus necesse fuerit, se muniet: praeterea in iis ciuitatibus, vnde inquilini illi, siue vt aulicam vitam ducant, siue vt aliter domicilium contrahant, prodierunt, amicos ipsorum opera nanciscetur, qui amici vt maxime prodesse principi valeant, haud raro solet contingere. Demum ciuitatem suam ampliorem faciet, quo nostra tendebat
page 154, image: s154dissertatio, et liostium impressionibus validius resister. Hoc tamen verissimum est, omnia haec non satis esse, nisi etiam atque etiam prospexerit, ne in eos errores cadat, in quos leuiores homines facilime prolabuntur: vnde tantum abest, vt nullam tibi vtilitatem pariant, vt etiam saepenumero damnum apportent. Quae res aperte declaratur apud Tacitum, adeo vt nihil clarius vsquam legi queat, exemplo veteranorum quorundam, qui Tarentum et Antium adscripti, non tamen infrequentiae locorum subuenere. causam statim subdit: neque coniugiis suscipiendis, neque alendis liberis sueti, orbas sine pasteris domos relinquebant. Ostendit autem prudentissimus hic scriptor, id antiquis probatum non fuisse, dum pergit: non enim, vt olim, vniuersae legiones deducebantur tribunis et centurionibus, vt consensu et eharitate remp. efficerent, non vt repente in vnum collecti numerum magis quam coloniam facerent. [note: lib. 14.] Debct itaque comitatum, aulamque suam princeps ex peregrinis conflatam alere, operamque nauare, vt indigenas vxores accipiant, co instituto, vt filius in principatu haeres paternis vestigiis insistat; nam hoc pacto paucis post annis ciuitatem suam viris, opibusque refertissimam conspiciet. Neque dicat quisquam, emolumenta, quae princeps aduenae concesserit, ciui auferri; nam in aulica vita patria bona saepius diminuuntur, quam accumulantur. Quod si ciues tuos ad ciuilia munia promoues, neque iis auita bona diripis, nihil habent, vnde conquerantur, quod ipsos ad honores, aulaeque officia non admittas; praeterquam quod res suas meliore precio distrahentes, domosque suas locantes, aliisque de causis non mediocria ex peregrinis emolumenta consequuntur. Quod superioribus temporibus Romani patefecerunt: ii enim vix aulam Pontificiam expulerant, vt statim taedio damnoque affecti resipuerunt, eamque reuocarunt, videlicet animaduertentes, quia, cui reditus venderent, non haberent, se in suis diuitiis pauperrimos esse. Regiae ciuitates amplificantur similiter ob feudorum multitudinem: quae cum in familiis aeterna non sint, quod eae aut extinguantur, aut quia patruus nepoti non suecedit, aut rebellionis, alteriusve delicti, aliisque causis ad supremum dominum deuoluuntur, hinc ad recipiendos aduenas aditus aperitur. Quocirca praeter Gallorum atque Hispanorum nobilitatem, vt superius diximus, clarissimae totius Italiae stirpes Neapolim conuenerunt, quibus ciuitas illa mirum in modum illustratur. Et forte si quis enucleatius hanc rem disseruerit, alias inuestigabit rationes, cur ciuitates adaugeri queant; nempe matrimoniis fauendo: coelibatum, nisi religionis causa vetuerit, deprimendo: aduenis immunitates largiendo: iis, qui a tyrannis opprimuntur, commoditates, tutumque, ac fidele refugium in ciuitatibus, quas incolant, concedendo.
page 155, image: s155
Suum vnicuique animum praeparandum esse ad omnes fortunae aduersitates non minus quam prosperitates egregie tolerandas. DISCVRSVS VII.
NVllum sanius priuato, publicove homini consilium dari posse puto, quam vt animum suum aduersitatibus, item prosperitatibus, quaecunque euenire possunt, recte excipiendis, ne scilicet aut deprimatur aut corrumpatur, bene praeparet. Nam qui hoc effecerit, certum est, fore, vt is rebus prosperis valde fruatur, in aducrsis vero dolori, ac desperationi intrepidus occurrat: imo vtrisque animo firmatus, forti pectore vtramque fortunam suscipiet, et aut verbis, aut nutibus, aut breuibus longisve operibus certissima atque indubitata virtutis argumenta in mentibus hominum relinquet. Contra: quae fatuitas illius est, qui tum demum vicissitudinem fortunae agnoscit, cum in laqueum, aut securim inciderit? vt Messalina, quae dum occidenda erat, tunc primum fortunam suam introspexit. [note: lib. 11.] Ideo pulcherrimum est monitum illud Thraseae, cum accersito quaestori ad suae mortis spectaculum dixit, Specta iuuenis, et omen quidem Dij prohibeant, caeterum in-ea tempora natus es, quibus firmare animum expedit constantibus exemplis. [note: lib. 16. in fin.] Quemadmodum summos adipisci honores nostrae non est facultatis, sic nulla culpa nostra est, si praeteritam vitam honeste actam indignissimus aliquando exitus comitatur. Cumque huiusmodi cafus ineuitabiles sint, at ignominia, quae animi abiectione in iis contrahitur, euitari queat, par est, vt erecto animo eos expectemus. Vnde quanquam Valerius successoribus Caesaris adulari voluisse videtur, tamen quo modo, quantave constantia ac dignitatis respectu Caesar ceciderit, perpendens, non iniuria de ipso dixit, Hoc modo non homines moriuntur, sed Dij immort ales ad suas sedes reuertuntur. [note: lib. 4. c. 4.] Neque secus rex noster Carolus II. se gessit, cum sibi morte denunciata, eam libenti se animo suscipere professus est, quod etiam Christus pro nobis pati non dedignatus sit. [note: Collenuc. l. 5.] Et Polixenae
Maxima cura fuit morienti mortis honestae. [note: Eurip. Hecub. ]
Praemeditabatur Nero, fieri posse, vt fortunae vicissitudinem experiretur, priuaretur que imperio, ideoque artes priuato homine dignas didicerat: sed cum re Populus Roman. eum hostem declarauisset, mirarer equidem, in tot eum questus et lamenta incidisse, nisi Nero fuisset. Neque probe calleo, quo pacto quidam ducis Valentini sagacitatem ad sydera euehentes non erubescant: nam cum se ad omnia, quae paternae mortis tempore sibi accidere poterant, cogitauisse profiteretur, ad illud, quod momenti maioris erat, animum non aduertit, hoc est, vt illo tempore, quo pater vita excederet, ipse pariter aegrotus decumberet. Verum
page 156, image: s156extremis vitae momentis pulchrum aliquod ac generosum, siue ineptum verbum proferre, vel non, parum referre videtur: quia tota moniti huius vtilitas in eo consistit, vt, cum princeps cogitare teneatur, accidere posse, vt non modo regno aliquando deturbetur, sed etiam miserabiliter occidatur, aut (quod peius puto) in captiuitate detineatur, vitamque miserrimam ducere perdiu cogatur: sic gesta, mentemque suam componat, vt saltem illud excidium atque aduersitatem eum meruisse, nemo exprobrare possit, neque suis damnis propriae conscientiae tormetum ipsemet adiungat. Laudo praeterea, vt non modo mala animi commentetur, sed etiam bona cogitatione comprehendat. Existimo enim, si Christiani nauale praelium contra Turcas nuperrimum se victuros, ante suspicati fuissent; longe maiora ex eo emolumenta, gloriamque augustiorem reportaturos fuisse. Requirit ratio, vt quamprimum quis ad dignitatem aliquam ascenderit, vnde ad maius autoritatis fastigium peruenire queat, illico mente agitet singula, quae effecturus esset, si ad maiorem illam dignitatem sublatus fuerit, quemadmodum Calixtus III. effecit, quiante Pontificatum suum vouerat Deo, statim ac sedem illam occupauisset, contra Turcas arma se capturum, satisque suo voto fecit. Et nihilominus experimur, in ipso maximorum honorum ingressu plerosque itase gerere, vt caetera cuncta prae illis, quae oportebat, commentati esse videantur. Neque obstat, huiusmodi cogitationes ambitiosas videri; nam animum heroicis meditationibus occupauisse, in futuris casibus et necessitatibus nunquam potest officere: dummodo L. Sillani fatuitatem effugiat, qui, tanquamimperii curam, disposuit, praefecitque rationibus, et libellis, et epistolis libertos. [note: lib. 16.] In quo prius Torq. Sillanus patruus eius errauerat, [note: --- [sic]] et dummodo heroica non credatur esse consultatio Libonis illa, an habiturus foret opes, quis viam Appiam Brundusium vsque pecunia operiret. [note: lib. 2.] Id enim potius insanum, quam magnanimum foret. Neque fuit iis Metius Pomposianus sapientior, cum depictum orbem terrae in membranas, quasi illum subiugaturus, haberet. [note: Suet. in Domit.] Nam qui sapiunt, huiusmodi meditationes publico, non priuato bono fouent; decetque eos laborare magis, vt principatu digni videantur, quam vt nimiam eius cupiditatem, quae dissimulanda est, prae se ferant, ne id consequantur, vt intellecto ambitu, eorumque seueritatis, ne dicam feritatis timore increbescente, contra se coelum et elementa, nedum homines concitent. Etsi enim contra Deum nulla vis, nulla repugnantia prodest, tamen vulgus hominum diuina non considerantium, quod supremos honores non obtinueris, tuisque cupiditatibus excideris, non diuinae id voluntati, sed tuo furori insaniaeque adscribet.
FINIS LIBRI VNDECIMI.
page 157, image: s157
SCIPIONIS AMIRATI DISSERTATIONVM POLITICARVM, SIVE. DISCVRSVVM INC. CORN. TACITVM. LIBER DVODECIMVS.
De regnatiua prudentia. DISCVRSVS I.
IN celebri illo consilio, quod praepotentes Claudii liberti Pallas, Calistus, Narcissus de nouo Caesaris matrimonio iniuere, Iulia Agrippina Lolliae Paulinae et Aeliae Petinae praefertur non modo ob foecunditatem, et iuuentutem, sed ne femina experta foecunditatis, integra iuuenta, claritudinem Caesarum aliam in domum ferret. [note: Tac. lib. 12.] Nam quod esset haec Agrippinae filia, quae Iuliam Augusti filiam matrem habuit, Claudio par videbatur. Hic locus requirit, vt de iure dominationis, siue de regnandi sapientia, quam rationem status.dicimus, nonnihil disseram. Siquidem ita mihi videtur (nisi mea me illudit inscitia) cum totos dies hoc, vel illud iure regnandi fieri, vel omitti dicimus, quid proprie, ac vere hoc nomen, ius regnatiuum denotet, plerunque non satis intelligi. Et quoniam apud Latinos, et apud Etruscos habemus et ius naturae, et ius ciuile, et ius belli, et ius gentium: ideo non abs re discutiendum videtur; quid vnumquodque eorum sit, vt melius ius dominandi percipiatur, et an alterum horum iurium alteri praepolleat; quemadinodum facilior ex cognitione animae vegetantis ad sentientem. et a sentiente ad rationalem fit
page 158, image: s158transitns. Quocirca ratiocinamur, quasi gradatim philosophantes, terram genitam esse propter herbas, herbas propter feras, feras propter homines, et per consequens intelligimus, hominem propter Deum creatum esse. Neque dubitandum est, cum omnes homines ex eodem terrae limo creati fuerint, quin inter eos nulla graduum, nulla nobilitatis differentia sit iure naturae, ideoque omnes aequo iure liberos nasci, et cuncta naturae munera omnibus absque distinctione dispertita esse. Sic per consequens maris, et foeminae coniunctio, filiorumque educatio non aliunde, quam a naturalibus legibus deriuantur, cum etiam bruta animantia naturae instinctu Venereis coniunctionibus, et filiis educandis operam dent; vnde homines ex syluestribus cubilibus ad domos arte constructas reuocati, iis domibus multiplicatis, ciuitates effecerunt; vtque societatem initam conseruarent, ius aliquod communiter approbauerunt. Proinde inter cos receptum fuit, vt non victus communione vterentur, sed peculiariter vnusquisque suum agnosceret; atque hinc materia emptionum, venditionum, locati, mutui, similiumque contractuum exorta est. Quamobrem quisquis omnia attento animo circumspexerit, is, naturalem legem a lege ciuili in plerisque restrictam fuisse, comperiet: vnde si quis alienis bonis, quasi hoc natura consentiat, vteretur, summo sibi studio damnum, dedecusque procuraret. Igitur dum ciuilis lex naturae derogauit, nihil mali commisit: sed ille peccaret, qui ipsam verbis etiam, nedum factis impugnaret. Nihilominus tamen inter populos diuersarum ciuitatum, atque nationum, ob causas diuersas hinc inde plerisque, variisque dissidiis, et contentionibus exortis, quae a ciuilibus magistratibus, neutris populis negantibus morem gerere, sedari non poterant; hinc subsequenter bella incepta fuerunt, et cum iis aliud ius emersit, quod ius bellicum appellatur: quod non solum instar ciuilis legis, naturali legi sese opposuit, sed etiam eidem legitimo iuri obsistens, quod caeteri legitime acquisiuerunt, occupauit, et armorum iure sibi proprium, adeoque suum effecit, vt nemo vnquam dixerit, hoc non esse iustum, licet violentum, acquirendi genus. Verum quoniam ex diuersis rebus, quae accidunt, emergere semper aliqua videntur remedia, quibus vel in principio, vel in medio, vel in fine bellorum inter discordantes populos conuentio, et concordia connectatur; atque idcirco necesse est, vltro citroque homines mittere, qui de iis conuentionibus agant, quae a Tacito appellantur belli commercia. [note: lib. 16.] coacti sunt initio cuncti populi, mutuo rancore, atque odio minime obstante, conuenire, vt inuiolabiles vtrinque forent ii, qui legationis munere fungebantur; quod ius regulas bellici iuris correxit, et ius gentium vocatum est, de quo nobis erit sermo, vbi de iure legatorum agamus. [note: lib. 15. disc. 4.] Igitur apparet, ius naturale a ciuili, ciuile a militari, militare a iure gentium quodammodo correctum fuisse. Quod tamen ita interpretamur, vt non effreni quodam impetu, sed imo aliquibus frenis, ac retinaculis adhibitis, altera lex alteri subiecta intelligatur. Adeo vt ciuile naturali, militare ciuili, ius gentium caeteris legibus nequaquam in omnibus derogauerit, sed vnaquaeque lex finibus terminisque
page 159, image: s159suis, extra quos non liceat diuagari, contineatur. His quatuor iuribus declaratis, quid sit ius dominandi, videndum superest; an scilicet, quemadmodum ciuilis lex partim, verbi gratia, naturae derogat, partim iure belsi derogatur, sic ius regnandi omnibus iuribus praeiudicet; et ad summam peruidendum est, quibus terminis circumseribatur. Quod si id attentius disquisiuerimus, nunquam merum dominandi ius inueniemus, quod non aliquam legem obumbret; quemadmodum exemplo, quod nuper allegauimus, perspicuum est. Nam cum ob patriae leges nequeat Claudius neptem, hoc est filiam fratris sui Germanici vxorem ducere, legitimo iure contempto, iure dominationis eam ducit, ne claritudinem Caesarum aliam in domum ferret. Vnde dilatato in alias familias Caesarum sanguine, et multitudine eorum, qui ad imperium adspirare aliquo iure possent, enata, praetextus publicae tranquillitatis turbandae deinceps oriretur: ex quibus ratio dominandi semper beneficium publicum prospicere videtur: Quod ipsum altero denegato matrimonio non minus clare, quam huius concessione docemur: vtrumque autem contra legem fuit. Nam si acute perspieiamus, eur Tiberius Agrippinae nurui maritum, quem iuste petebat, denegaret, inueniemus, nullam aliam ob causam Tiberium intercessisse, nisi quia non ignorabat, quantum ex repub. peteretur. [note: lib. 4.] filii siquidem ex ea suscipiendi cum Augusto pronepotes futuri essent, respub. ob multiplicatos eos, qui imperium sperarent, admodum vexata fuisset. Igitur minor ratio maiori concedit, hoc est, cum Claudius propter leges ciuiles neptem matrimonio sibi iungere non debeat, iungitur tamen potentioris iuris ratione, quod est publicum beneficium. Cum autem Agrippinae matri secundum leges ciuiles vir concedendus esset, negatur nihilominus ob idem publicum bonum, quod diximus: Adeo vt concludendum esse videatur, ius regnatiuum, siue rationem status, aliud non esse, quam iuris ciuilis propter publicum beneficium, aut propter maiorem aliquem, et magis vniuersalem finem derogationem. Quod si aliquis mihi diceret. Ergo non erit vnquam ius regnandi, nisi communi iuri contraueniat, eidemque maiorem, et magis vniuersalem rationem praeponat? Respondeo me non casu, neque abs re caetera iura, naturale, legitimum, bellicum, gentium in medium attulisse, nisi vt ostendam, omnes humanas actiones his legibus disponi. Neque dicendum est, aliquem principem iure dominationis vti, si alio quopiam ordinario iure id egisse dici potest. Etenim quemadmodum non desunt, qui iure belli aliquid se possidere, aiunt, quia nequeunt asserere illud se possidere aut emptione, aut dote, aut successione, aliove iure ciuili: sic tunc aliquid iure dominandi factum dicetur, vbi nullum ex dictis iuribus allegari potest: hocque pacto nunquam non erit ordinarii iuris contrauentio ob maioris et magis vniuersalis rationis respectum. Cui opinioni meae vt quicunque haec legerit, acquiescat, curabo, vt nonnullis exemplis eam susfulciam. Etenim si quis Romulum interrogaret, cur Romam instituens, asylum permiserit, hoc est, primo omnium edicto promulgato, nequissimos homines congregauerit. [note: Liu. lib. 1.] Equidem nihil responderet aliud, nisi id imperandi iure a se factum fuisse, ideoque iuri ciuili, quod iniquos castigat, obuiam iuisse, quo ciuitatem exstrueret,
page 160, image: s160quae malos eo tempore homines susceptos mox bonis legibus erudiens, idonea euaderet ad orbem terrarum vitiis expurgandum. Sic virginum Sabinarum raptum quo iure excusabit, nisi generationis, multitudinisque augendae desiderio? qui raptus paullo post vtilior euasurus fuerat, quam initio detrimentum existimabatur. [note: ibid.] Et Moyses asyla introduxit, sed illorum tantummodo saluti, qui non voluntarium homicidium commisissent. [note: Dent. c. 10.] Consilium illud Augusti coercendi intra terminos imperii. [note: Tac. l. 1.] non congruit Romanorum consuetudini, qui, vt imperium propagarent, maximopere contenderunt, sed prospectis eminus periculis, quae euenire poterant, monitum illud successoribus scripto reliquit. Cum autem ad prouincias gubernandas Senatores mitterentur, et ipse Aegyptum secreuisset, ad quam neque Senatori, neque illustri Equiti proficisci licerct, tunc id nihil erat, nisi communi iuri, quo prouinciae Senatoribus committebantur, derogare. Quae tamen derogatio propter bonum publicum tuendum inducebatur, quia si maximae autoritatis viri illuc ablegati forent, Romanam ciuitatem perturbare, imperiumque confundere potuissent. Si hactenus hoc imperandi ius quodammodo delineaui, atque adumbraui, reliquum est, vt quomodo perficiatur, adeo vt omni vitio careat, suisque ornamentis eniteat, ostendamus, nea caeterarum virtutum communione, atque commercio per homines doctos in scholis, in concionibus, et scriptis expellatur, quemadmodum nonnulli fecerunt; nam cum quaedam bono, siue malo iure belli facta esse dicantur indecorum est enuntiare, id solo imperandi iure, et inique factum fuisse. Neque dubium est, quod Camillus ait, esse et belli, sicut pacis iura. iusque dominandi suos fines, terminosque habere, quos vltra iustitia, et bonitas nequaquam consistit, sed tyrannis, et carnificina potius, quam pietas, et aequitas exercetur. Sicuti ergo omnibus iuribus praecellit, ita vnico iuri diuino, vt subiiciatur, aequissimum est. Quocirca quemadmodum si particulare bonum, et vniuersale bonum inter se concurrant, par est, vt propter publicum bonum priuatum damnum praeferatur, quare iuri ciuili ius imperandi praecellit: sic quoties imperii respectus cum diuino respectu comparatur (hic autem religio, ille ratio status dicitur) aequum est, vt religioni potior locus reuerenter, et vltro concedatur. Quoniam vero exemplis, et autoritate antiquorum inniti, iucundum est, ne quis putet, solum velle me sapere videri, adducam similitudinem bellici iuris, et religionis, vt, quomodo ratio status cum religione conuenire debeat, ex rebus gestis deprehendatur. Cum itaque Atheniensium legati contra Philippum regem in concilio Aetolorum faterentur, Non esse sibi conquerendum, quod hostilia ab hoste passi fuerint: esse enim quaedam belli iura, quae vt facere, ita pati sit sas: sata exuri, dirui tecta, praedas hominum pecorumque agi, misera magis, qu am indigna patienti esse: id se queri, quod Philippus, qui Romanos alienigenas, et barbaros vocet, adeo omnia simul diuina, humanaque polluerit, vt priore populatione cum infernis Diis, secunda cum superis bellum nefarium gesserit. [note: lib. 31.] innuens, etiamsi iure belli omnia superius dicta licita erant, non tamen fas esse cum Diis inferis, et caelitibus bellum gerere, nempe templa, sepulchra,
page 161, image: s161monumentaque violando. Hic paulisper subsistendum est: nam quidcunque iuri dominandi liceat, nunquam vt sacrum ius proculcet, licebit. Quod quidem non adeo obscurum est, vt cuilibet Christiano homini legibus, et moribus non perspicuum sit, minime licere ob vitam seruandam castra suae religionis deserere, et ad aliena transfugere: quandoquidem opinio Elchesetorum tanquam haeretica damnata fuit, asserebant enim corporeae salutis causa fas esse religioni verbis renuntiare, modo corde retineretur. [note: Damas.] Agedum, si tibi princeps, oppetendam potius mortem, quam Christum abnegandum esse, liquet, ad quid nostris temporibus tot disputationes, quibus propter ius imperandi omnia humana, diuinaque postponenda praescribi videtur? vt Iudaei fecerunt, qui ideo Christum crucifixerunt, Venient Romani, et tollent regnum nostrum, et gentem. [note: Ioan. c. 11.] Nam si propter religionem mouebantur, cur de tributo illum tentauerunt? [note: Marc. c. 12.] vel cur Pilato minati sunt, nisi eum puniuisset, non fore amicum Caesaris? [note: Ioan. c. 19.] Vtque non indiciis, sed clarissimis argumentis constet, gentiles Romanos hoc casu probiores Iudaeis fuisse, cum religionem suis commodis antetulerint, perpendamus, ipsos Romanos sacrorum nostrorum ignaros solo rationis, et virtutis ductu supremam reipublicae salutem in religione posuisse: ideoque axioma hoc stabiliamus, vt Dei cultu, et iure dominandi in trutina collocatis, praeponderet ille, hoc minoris aestimetur. Exemplis autem insistentes, reminiscamur autoris nostri, apud quem orto dissidio, num Flamini Diali egredi Italia ad prouinciam gubernandam liceret, consultus Pontifex maximus Tiberius, [note: lib. 3.] respondit, non posse Dialem sacrorum causa in prouinciam proficisci. [note: ibid.] Ad quod probandum exemplum L. Metelli Pontificis adducit, qui simili causa Aulo Posthumio Flamini Martiali de vrbe exire vetuit; et hoc eodem tempore Liuii historia deest: sed eius tantum compilator pauculis verbis meminit. [note: Flor. lib. 19.] In cuius facti narratione Valerius Maximus meminit, Posthumium non modo Flaminem, sed etiam Consulem fuisse, in Africam ad bellum gerendum iturum, quem Metellus vrbem egredi passus non est, religionique summum imperium cessit. [note: lib. 1. c. 2.] Neque multo post eodem loco pergit, inquiens, omnia namque post religionem ponenda semper nostra ciuitas duxit: etiam in quibus summae maiestatis conspici decut voluit: quapropter non dubit auerunt sacris imperia seruire, ita, se humanarum rerum futuraregimen, existimantia, si diuinae potentiae bene, atque constanter fuissent famulata. Et huic Metelli et Posthumii contentioni persimilis est illa, quae multis post annis subsecuta est inter P. Licinium Pontificem maximum, et Q. Fabium pictorem Flaminem Quirinalem, in qua religio ad postremum vicit, et dicto audiens esse Flamen Pontificis iussus. [note: Liu. l. 37.] Non sunt ea, quae diximus, parui momenti: at quia Capuani, quos Samnites vexabant, multis rationibus ius dominandi spectantibus, Romanos exhortati sunt, vt ipsos in amicitiam reciperent; Romani vero solo, neque alio religionis respectu cuncta postponunt, non abs re fuerit id pro coronide huius materiae aliquantum examinare. Primum est, quod cum Capuani propter ciuitatis nobilitatem, propter agri fertilitatem, primum post Romanos locum in Italia
page 162, image: s162obtincant, magnum ditioni Romanae additamentum fieret, si in vnum corpus coalescerent. Autoris haec verba, Capuani, etsi fortuna praesens magnifice loqui prohibet, non vrbis amplitudine, non agri vbertate vlli populo plus quam vobis cedentes haud parua, vt arbitror, accessio bonis vestris in amicitiam venimus vestram. Alterum caput est, quod cum Romani inimicitiam, beslumque cum Aequis, et Volscis, qui populi inter vrbem, et Capuam siti sunt, exerceant, si hoc foedus iniretur, illi populi duobus hostibus vtrinque distraherentur: nam aequitati consentancum foret, vt Capuani pro Romanis ea facienda curarent; quae modo Romani pro Capuanis praestant. Ideo sequitur: Aequis, Volscisque aeternis hostibus huius vrbis quandocunque se mouerint, ab tergoerimus, et quod vos pro societate priores feceritis, id nos pro imperio vestro, et gloria semper faciemus. Tertium est, quod cum fieri non possit, quin ii populi virtute Romanorum breuî subiugentur, maxime o pem fercntibus Capuanis (etsi id modestiae causa reticent) Romani imperium suum ad fines vsque Capuae dilatarent: Subactis iis gentibus, quae inter nos, vosque sunt, quod propediem futurum spondet et virtus, et fortuna vestra, continens imperium vsque ad nos habebitis. Quartum omnium commodissimum erat, quod cum Capuani in co statu versentur, vt aut amicis, aut inimicis se dedere cogantur, deliberarent Romani, quid horum sua magis intererat. Capuam ergo, et Campaniam omnem vestris, au Samnitium viribus accedere malitis, deliberate. Ad haec Romani magnitudinem Capuae, diuitias, fertilitatem agri, maris opportunitatem, caeteras vtilitates considerauerunt, neque tamen supplicibus satisfaciendum putarunt. Cum consultus. inquit Liuius, Senatus esset, etsi magnae parti vrbs maxima, opulentissimaque Italiae, vberrimus ager, marique propinquus ad varietates annonae horreum populi Romani videbatur. Curigitur occasionem praeteruolare siuerunt? Tamen vtilitate fides antiquior fuit. Proinde Senatus autoritate respondet Consul, Auxilio vos, Campani, dignos censet Senatus, sed ita vobiscum amicitiam institui par est, ne qua vetustior amicitia, ac societas violetur: Samnites nobiscum foedere iuncti sunt: itaque arma Deos, priusquam homines violatura aduersus Samnites vobis negamus. [note: lib. 7.] Hic tota huius disputationis summa delitescit: nam nequicquam superius dictas quatuor rationes, et iura dominandi attulerunt, praeualente vno Deorum cultus respectu, quem violare arma contra Samnites capiendo, et Campanis faucndo iniquum putabant. Verum, vt appareat, nun quam non inremuneratos abire illos, qui zelum Dei rebus humanis praeponunt, Capuani Romanorum societatem desperantes, corum dominatui sese subiecerunt, et dedititii esse maluerunt. Itaque dum hac deditionelegitimam arma aduersus Samnites capiendi ansam Romanis praesliterunt, reuera asseri potest, hoc, neque allud vllum fuisse propinquius principium, solidiusque fundamentum ad reliquam Italiam subsequentibus seculis subiugandam. Neque solum ins regnandi immediate religioni iuxta exempla, quae attulimus, decedere debet: verum vbi manifesta, certaque aequitati sieret iniuria, negamus, regnatiuae legi tantum auctoritatis competere, vt imperantes, caeteris posthabitis, suis debeant cupiditatibus obtemperare. Cuius rei notabile illud exemplum
page 163, image: s163est Atheniensium, cum dicente Aristide, nihil esse Themistoclis consilio reip. vtilius, sed parum illud cum honestate conuenire; extemplo respondit populus, non placere sibi tale consilium. [note: Plutar in Thim.] Posset non nemo mihi obiicere, hoc ius imperatiuum si tot limitationibus restringatur, amplissimis iis priuilegiis, quae ipsi debentur, priuatum iri; Neque tantum caeteris iuribus non praecedet, sed eorum aliquibus fortasse subiacebit. Respondco: eius priuilegia omnino amplissima esse, dummodo vtilitas, quae speratur, longo sit interuallo maior, sitque magis vniuersale ben esicium, quam damnum illud, quod particulatim gignitur, vnde ciuili, et ordinario iuri detrahitur, ac derogatur: verbi gratia; Romulus non edixit, vt vnicuique malo esse liceat, verum iis, qui criminibus noxii erant, vt Romam confugiant, afylum largitur. Quod malum non eiusmodi est, vt cedere non debeat vtilitati, quae ex vrbis incremento speratur. In consilio autem Themistoclis de comburen dis Graecorum classibus, vt Athenienses maris dominatum arripiant, apparet detrimentum maius esse, quam vtilitatem, quae inde sperabatur. Nam vt vna Graeciae respub. qualis erat Atheniensium, propagaretur, omnes Graecorum resp. quae plurimae erant, detrimentum capiebant. At vero si quis horum vi exemplorum ductus, a contrariis arguendo, diceret; Imperatores Turcarum sapienter agere, dum fratres suos interficiunt, quia trium, quatuorve hominum nece multorum millium, quae in bellis inter principes Otthomanos alioquin gerendis, perirent, saluti prouidetur: Respondeo, id non consequi: propterea quod hoc modo non solum naturae leges, sed etiam diuinae, quae non permittunt fratri fratrem occidere, offenderentur. Sed huius erroris causa in eo consistit, quia fieri non potest, vt imperium flagitio quaesitum bonis artibus exerceatur. [note: Tac. lib. 17.] Et aut mihi dices, hanc non esse Turcarum segem, sed pessimum eorundem morem a potentiorib. introductum, et hoc ipso fateris, hoc esse summum Turcarum flagitium: vel dices, legem esse, atque idcirco ipsorum sacerdotes conscientias Imperatorum onerare, nisi fratres suos interficiant: neque vllus hoc aptior locus est ad comproban dam, si ita opposueris, legis Maumethanae malitiam. Nobis item Christianis non licet, Iudaeis filios eripere, vt eos Christianis sacris initiemus, quamuis infinitum iis beneficium consequeretur: nam patres filiis suis priuarentur, qui cum in ipsorum potestate nascantur, nullo praetextu decet, vt per vim iisdem abripiantur. [note: S. Thom. 2. 2. q. 10. c. 12.] Igitur ne in hoc turpiter erremus, oportet non tantum circumspectos, et attentos esse, ne magnitudo beneficii desideretur, quale est, netot millia hominum pereant, sed etiam atque etiam attendendum est, quale sit ius illud, cui ratio status opponitur. Vbicunque enim se non opponit religio, pleraque ex priuatis iuribus, velimus, nolimus, vni iuris dominationis, bonoque publico cedunt, vt, verbi gratia, domunculae alicuius situ suo ciuitatem deformantis dominus eam tenetur demoliri, quo patria pulchrior, atque ornatior siat. Non negabo, in similibus casibus pro egregio charitatis, et humanitatis officio curandum esse, quatenus opus sit dandamque operam, vt vnusquisque non illibenter, neque grauatim, sed sponte ad ea descendat concedenda, quae sibi damnosa in publicam vtilitatem concedunt. Quae regnandi ars a Romanis egregie obseruata est. Qui licet simul cum L. Tarquinio
page 164, image: s164Collatino Roma reges abegissent, nihilominus considerantes, dum ex ea stirpe aliquis in ciuitate remansisset, nunquam rempub. tutam fore, consul Brutus consulem Tarquinium collegam suum rogat, vt sponte patriam timore liberet, his verbis: Hunc tu tua voluntate Tarquini remoue metum. ad haec illa subiungens: Meminimus, fatemur, eiecisti reges: absolue beneficium tuum; aufer hinc regium nomen: res tuas tibi non solum reddent ciues tui, autore me, sed si quid deest, munifice augebunt: amicus abi; exonera ciuitatem vano forsitan metu: ita persuasum est animis, cum gente Tarquinia regnum hinc abiturum. [note: Liu. lib. 2. in princ.] Tandem consuli necesse fuit abire cum obseruaret, inuito sibi discedendum, nisi sponte discessisset, ne caeteri simili exemplo moti mandatum discessum negligerent, ac detrectarent. Concludamus igitur, rationem status quandam esse contrauentionem, siue repugnantiam, ac derogationem iuris ordinarii ad maiorem, magisque vniuersalem rationem directam: vel vt melius nosmet explicemus, dicamus, ius dominandi rem esse, quae priuilegio opponitur. Sicuti autem priuilegium legem ordinariam in beneficium priuati corrigit, vnde dici potest priuilegium ad priuatorum emolumentum quandam esse rationis ciuilis transgressionem: sic ratio status in multorum vtilitatem ius commune emendat, adeo vt non improprie iuris ciuilis vocari possit in plurium vtilitatem transgressio: verbi gratia, Romae vigebat lex annalis, ne cui, nisi certos annos explesset, magistratus concederetur: modo Tiberius petit vt quinquennio maturius, quam per leges licebat, Neroni altero ex Germanici filiis quaestura concedatur. [note: Tac. lib. 3.] atque obtinet: hoc vere priuilegium est, quod iuri communi vigorem suum detrahit, et ordinariae dispofitioni contrait propter nepotis beneficium. Sic ex aduerso, ne proposita exem pla deseramus, nemini, qui reus non est, exilium a ciuitate indici debet, imo patriae benefacientibus praemia danda sunt, et nihilominus infelix ille patriae benefactor Tarquinius Collatinus ob vniuersale bonum cum vxore, filiisque excedere vrbe cogitur. Hoc verum est, quod sicut imperio in vnum principem collato, is vnus remp. repraesentat: sic multa ad rationem status reducuntur ob commodum vnius principis: Ob publicum enim beneficium principes mandata legesque reip. transcendunt, vt se, ditionemque suam tueantur. At cum principis hostes, et inimici puniuntur, neque in puniendo iustitiae fines exceduntur, ii puniti dicuntur potius, quia reip. intererat, quam quod ratio status cam poenam exposceret. Cum itaque nemo imperio vti debeat, cum lege agere potest. [note: ibid.] quoties princeps contra suspectos, et inquisitos procedit insuetis modis, modus ille ratione status obtegitur, vt Claudius in Asiaticum se gessit, eo loco, Neque data Senatus copia, intra cubiculu auditur. [note: lib. 11.] Quod autem haec rationabiliter mala ratio status appellanda sit, Nero id patefacit in principio laudatissimi imperii sui, affirmans, se negotiorum omnium iudicem non fore, vt clausis vnam intra domum accusatoribus, et reis, paucorum potentia grassarctur. [note: lib. 18.] Et Tarquinius Superbus futurae tyrannidis satis clarum initio specimen praebuit, cum publica negotia Senatoribus de more non communicans, remp. domesticis consiliis rexit, et bellum, pacem, foedera, societates arbitratu suo, inscioque Senatu
page 165, image: s165diremit, decreuitque. [note: Liu. lib. 1.] Quas res, vt morbos horrendos ac perniciosissimos principes cauere debent, memores, Galbae nihil laudis, neque tutelae factum illud addidisse, cum Ciconium Varronem et Petronium Turpilianum inauditos, et negato ad se expurgandos spatio necari iufsit. [note: Tac. lib. 17.] Sic Rhadamistus filios Mithradatis, quod caedibus parentum illachrymauerant, trucidauit. [note: lib. 12.] Non inficiabor, quoties necessitas flagitat, licere principi, limen iuris ordinarii excedere, et de facto reum capi, et incognita iudicibus causa eum secari iubere, si modo viam ordinariam damnosam esse, vel indubitatum periculum afferre posse, cognouerit. Neque princeps fere vllus est, qui ad hos non nunquam modos confugere non cogatur. Sic Alexandera Parmenione se tutum praestitit. [note: Q. Cur. l. 7.] Sic Tiberius a Sciano. [note: Dion l. 7.] Sic a duce Ghisio Henricus III. Galliae rex, cum in similibus, et cum huiusmodi hominibus alia consilia capere, arduum sit. Quod reip. temporibus Seruilius magister equitum contra Sp. Melium pariter effecit. [note: Liu. l. 3.] Idcirco possumus alio modo dicere, Ius imperandi principis esse priuilegium, hoc est, vt iuri communi ad sui tutelam contra maiestatis reos derogare possit: etsi iam dictum est, priuilegio, quod priuatum hominem attingit, ius regnandi, quia rempubl. respicit, opponi. Hoc siquidem casu princeps non vt priuatus, sed vt publica persona consideratur, et in eo per consequens vniuersale attenditur. Neque iniquum est, vt vni tantum multa priuilegia concedantur: videmus enim, manus et brachia naturali instinctu ad capitis defensionem concurrere, neque pro eius salute curare, vt laedantur, aut mutilentur, quia etiamsi aliquod ex ipsis membris periret, ipsius capitis defensione caetera vitam conseruant, alioquin ipso pereunte omnia interire necesse est. Summa igitur ratione hoc subsistit, vt ratio status quoddam principis priuilegium sit, quia si principes priuatis priuilegia concedunt, vicissim decorum videtur, vt scilicet ipsis remp. repraesentantibus totidem, pluraque priuati largiantur. Vtque constet vndecunque, neque dubitetur, quin ratio status nihil aliud, quam boni publici cura sit, ex codem verbo definitionis comprehenditur, quia status quid est, nisi regnum, vel imperium, vel quocunque nomine dominatus nuncupetur? ideoque ratio status consequenter im perii regnive, aut cuiuslibet dominatus ratio erit, quam Tacitus arcana imperij.denominauit, hoc est, profundas quasdam, intimas ac secretiores leges, vel priuilegia ad securitatem imperii alicuius constituta; quemadmodum idem autor, cum malam rationem status in nueret, cuncta. inquit, eius dominationis flagitia. [note: lib. 14.] Neque huic locus ille dissimilis est, cum de Agrippina longe aliter quam Messalina, se gerente, nihil domi impudicum, nisi dominationi expediret. [note: lib. 12.] Neque apud Vitellium magistri dominationis aliud innuebant, quam hanc ration em status, vnde mors Dolabellae consecuta. [note: lib. 18.] Et quoniam omnia imperia aut principatu, aut rebusp. constant, semper eueniet, vt status ratio, siue earemp. siue ipsam repraesentantes principes spectet, publici boni procurandi, aut mali auertendi ratio sit. Quicunque autem remp. in se continet, priuatorum vtilitatem publicae postponit, verbi gratia, srin eius ditionibus annona defecerit, eamque ditiores, vt aucto precio magis lucrentur, occultent, interim
page 166, image: s166vero paupercula plebs fame distorqueatur; ad principem publici boni cupientissimum (vtpote in quem populus suas omnes praerogatiuas et autoritatem reposuit, et ipse princeps per consequens potentiam et instrumenta ad bonum publicum perficiendum dirigit) pertinet, ratione status, diuitem tritico recondito priuare, in quo apparens est iniustitia, mox iusto precio soluto, quo eidem iniustitiae medetur, annonam plebi distribuere, adeo vt publicum bonum sartum tectum conseruetur: quibus artibus charitas, vtilitas, pulchritudo, perfectio boni vniuersalis in ciuitate pullulat, exsurgitque: quo nihil in rebus terrenis preciosius est. Quod autem necessarium verumque sit, vt in ratione status bonum publicum semper attendatur, neque vnquam inuicem seiungantur; hinc manifeste elucet, quod princeps, quan quam iustus et legitimus, quoties casus requirit, vt vniuersale bonum, et ipse comparentur, et concurrant, debet ipse bono publico primas concedere. Neque de hoc turbetur quisquam: nam Otho Imperator cum milites haberet morti se pro ipso deuouentes, An ego. inquit, tantum Romanae pubis, tot egregios exercitus sterni rursus, et reip. eripi patiar. [note: lib. 18.] Neque hoc verbis tantum, sed reipsa comprobauit, vitam suam suorum beneficio, publicaeque tranquillitati postponens. Verumenimuero quid mirandum est, principem bono publico cedere debere, si lex. diuina, cui, vt diximus, ratio status nunquam praeponderat, iuri publico sese subiicere non grauatur? Iam alibi disseruimus, quantum dedeceat, fana spoliare, argenteam ex iis supellectilem tollere. [note: libr. 15. dise. 5.] Et nihilominus vndequaque extenditur adeo, et exuberat diuina charitas, vt lampades, candelabra, thuribula, votiuas tabellas, sacros calices ipsos, in quibus sanctissimum corpus, et sanguis filii Dei consecratur, profanari permittat, mox distrahi, et in alienos vsus ad populorum salutem conuerti. Odit Deus, et abominat furta, et ab iis abhorret: attamen concedit, ne fame quisquam pereat, vt liceat de alieno, quantum vitae retinendae sufficit, accipere. [note: S. Tho. part. 2. qu. 66. art. 7.] Non vult, vt exigantur vsurae: tamen Iudaeis permittit, vt alienis tantum populis foenerent. [note: Deuter. c. 23.] Itaque diuina bonitas ad humanum beneficium de suo iure decedere videtur. Hincinter Catholicos Iudaei tolerati fuerunt: hinc in vrbe meretrices permittuntur: hinc census et foenebres pecuniae concessae, quas, qui in cortice tantum, neque intus perpendit, irascitur, et scandalum capit. Sed eccur cesso, neque andeo principibus ostendere, quo modo, quave rectitudine hanc boni publici regulam, quam in manu habent, exerceant, cum sanctissimae trinitatis aeternum consilium fuerit, vt innocentissimus agnus Dei humeris suis vltro omnes nostras iniquitates ad generis humani salutem cooperandam portaret? Quae veritas si mihi vix credita fuerit, at credatur Spiritui Sancto, cuius flatu (ctsi alterius ore impurissimo) pronunciata fuit veracissima, nobilissimaque sententia, expedire, vt vnus moriatur, netota gens pereat. [note: Io. c. 18.]
page 167, image: s167
Principibus in omni fortuna regalem dignitatem retinendam esse. DISCVRSVS II.
DIximus alibi, neutiquam eos errare, qui submisse humillmeque se cum potentioribus gerunt. [note: lib 3. disc. 13.] Cui propositioni nihil contrarium adducemus, si cunctis fortunae casibus dignitatem regiam principibus seruandam esse asseruerimus. Nam quamuis deuictus princeps victore sit inferior, ideoque erga potentiorem, seque maiorem modestus, et saepe supplex esse teneatur; tamen in ipso supplicandi actu quaedam generositas, aut pusillitas deprehenditur, quae actum illum aut generosum, aut vilem reddit. Et quoniam vicisse fortes, et magnanimos maior, quam ignauos, vilesque laus et gloria victores manet; hinc fit, vt iidem victores in illis, quos vicerunt, quive ad ipsorum autoritatem et auxilium confugiunt, signa et argumenta virtutis cernere cupiant. Cuius rei pulchrum est illud Mithradatis Bosphori regis exemplum, qui suis in aduersitatibus ad Eunonem Adorsorum regem confugiens hisce vtitur verbis: Mithr adates terra marique Romanis per tot annos quaesitus, sponte adsum: vtere, vt voles, prole magni Achemenis, quod mihi solum hostes non abstulerunt. Recitat autor: Eunonem elaritudine viri, mutatione rerum, et prece haud degenere. [note: lib. 12.] permotum alleuasse supplicem. Caractacus decimus octauus Britannorum rex cum vxore, cum filia, cum fratribus Romam ad Claudium Caesarem tractus, nobilissimum fuit Populo Ro. spectaculum, dum caeteris suis omnib. [abbr.: omnibus] trepidantib. ipse non vultu demisso; aut verbis misericordiam requirens veniam petiit; de quo Caesar in Senatu dissertans, dixit, non minus claram suisse de Caractaco victoriam, quam cum Siphacen P. Scipio, Persem L. Paullus, et si qui alij victos reges Populo Ro. ostend?re. [note: ibidem.] His modis victor et victus laudem promeretur: hinc Tacitus illa, Caesar, dum suum decus extollit, addidit gloriam victo. Tiberius, qui longe sapientior Claudio princeps extitit, ipse etiam apud Senatum disseruit, Non Philippum Atheniensibus, non Pyrrhum, aut Antiochum Populo Roman. perinde metuendos fuisse, quantum Maroboduus Germanorum Princeps, qui laudatur, quod Tiberio scripserit, non vt profugus, aut supplex, sed ex memoria praeteritae fortunae. [note: lib. 2.] Cuiusmodi verba non laudantur propter seipsa, sed quia animi, vnde prodierunt, fortitudinem ac generositatem indicant, quae cum actus sit admodum singularis, neque praesertim aduersante fortuna, in omnibus reperiatur, incredibili commendatione dignus existit. Hoc autem verum esse comprobabitur, si Prusiae regis Bitiniae vilem sordidamque erga Populum Roman. animi abiectionem respexerimus. Solebat enim turpissimus hic adulator legatis Populi Roman. pileatus capite raso obuiam ire, eiusdemque libertum se ferre, et id eo insignia ordinis eius gerere: Romae quoque, cum veniret in Curiam,
page 168, image: s168submisisse se, et osculo limen curiae contigisse, et Deos seruatores suos Senatum appellasse, proditum est, subditque Liuius, habuisse cum orationem non tam honorificam audientibus. quia imo parum honorifica et decora iis fuerat. [note: --- [sic]] Quod vero victo, victorique huiusmodi abiecta verba indecora sint, apposite hoc explicat Plutarchus in Perseo, etsi Liuius praetermittit: nam coram Aemilio Perseus turpissimo spectaculo submissus, genua eius appetens, cum voces degeneres, et preces emisisset, Paulus non tulit, neque admisit; imo intuitus illum haec verba amarulenter protulit, Quid miser maximo crimine liberas fortunam? quid ostendis, te indignum Populo Rom. hostem fuisse? quid meos labores minuis, meamque victoriam commaculas?.Atque equidem virtus illorum, qui debellantur, apud victores hostes non minimam reuerentiam nanciscitur: animi vero pusillitas, etiamsi fortunata, apud Romanos ludibrio odioque habita est. [note: Plut. in Aemil.] Hanc molestiam non sensit ex Poro deuicto magnus Alexander. Qui Porus animo, quam corpore maior, (etsi quatuor vlnas addito palmo longitudine corporis explebat) victus deinde interrogatus ab Alexandro, quo pacto tractari vellet, generosis verbis respondit, Regie. Iterumque interrogatus, an praeter id optaret sibi aliud, respondit, omnia in eo verbo contineri. Quae magnanimitas Alexandro sic arrisit, vt ei non modo regionis, quam prius possidebat, regnum permiserit, sed etiam imperium auxerit. [note: Plut. in Alex.] Quemadmodum in extremo vitae nostrae momento ad Deum conuersio, et vel breuis animi commotio erroribus, criminibusque nostris a diuina clementia impctrare veniam potest; sic arbitror, pauca verba, in aliquo vitae discrimine non sine animi generositate pronuntiata, posse apud posteros memoriam nostri nominis honestam propagare: Et forsan voluit noster autor ignominiam Vitellii aliquatenus abstergere, neque apud successores recordationem ipsius penitus ignobilem relinquere, cum tribuno insultanti sic voce non degeneris animi respondentem facit, Se tamen Imperatorem eius fuisse. [note: lib. 19.] Equidem verissimum est, Iohannem Federicum Saxoniae ducem electoris dignitatem, suaeque ditionis maximam partem propter contumaciam aduersus Carolum V. amisisse, sed nulla vnquam vetustas obruet memoriam fortitudinis ac generositatis eius, quam prae se tulit, cum captiuus coram Caesare ductus, et corporis animique magnitudine Poro valde similis, petiit, vt se tanquam principem Sacri Imperii tractare ne obliuisceretur: sed Imperatore seuere increpante, animose respondit, Caesarem posse de illo tanquam de captiuo, vt libet, statuere, et notabilius videtur illud, cum ei minas mortis intentaret, nisi Vittembergam restitueret, dixit dux: superuacaneam rem esse, timorem sibi incutere, quia licet in manu Caesaris esset, captiuum interficere, non ideo sibi animus ab omni pauore immunis ereptus fuerat: demum notanda prae omnibus generositas illa, cum, decreto mortis audito, nihil vultu motus est, imo additis verbis quibusdam heroicis, ducem Ernest um Brunsuicensem exhortatus est, vt pergeret scacchis ludere. Certum est, eo tempore Caesarem, exercitumque Caesaris in maximam tanti viri admirationem tractum fuisse: idcirco in aliquibus mitigare articulorum quorundam asperitatem, reditusque maiores, quam destinarat,
page 169, image: s169concessisse. Igitur haec ob oculos habeant principes viri, memores, omni fortuna regalis conditionis statum seruare: quod aliud non est, quam heroicam virtutem constanter excolere, quia ex non sincero vase non potest liquor suaue olens non exire; modo nestolide ferox, instar rabidi canis, simul cum Oedipo ad iurgia deueniat.
Non quamuis fortuna tonet, mea pectora flectam,
Non supplex humili protendam brachia gestu:
Nec generosa mihi deest mens, expersque timoris. [note: Eurip. in Phen. ]De annonae caritate, eiusque remediis. DISCVRSVS III.
CVm haec scribente me, ob annonae caritatem Italiae permolestus, et memorabilis annus vertatur, non fuerit abs re, vt ea, quae ad hoc argumentum spectant, apud bonos autores colligam, vnde, nisi toti morbo, saltem aliquibus particulis remedium apponere experiamur. Recitat autor, Claudio imperante, annonae caritatem adeo desaeuiisse, vt quindecim dierum alimenta vrbi non amplius superfuisse constiterit, magnaque De?m benignitate, et modestia hyemis rebus extremis subuentum. Subdit deinde suo seculo exprobrans haec verba: Olim ex Italiae regionibus longinquas in prouincias commeatus portabantur, nec nunc infoecunditate laboratur, sed Africam potius, et Aegyptum exercemus, nauibusque, et casibus vita Populi rom. permissa est. [note: lib. 12.] Item maximam tradit Vespasiani temporibus famem fuisse, sed Imperator maris tempestatibus neglectis, venit Romam cum frumento, quae tanto discrimine nutabat, vt decem haud amplius dierum frumentum in horreis fuerit. [note: lib. 20.] Apud historiarum scriptores saepe famem viguisse legimus, et eiusmodi famem, vt non semel matres filios infantes coxerint, deuorauerintque, ne quis putet, praesentes calamitates transactis seculis longo interuallo superatas non fuisse: quod non modo Hebraeis contigit, regnante Iora, [note: Ioseph. l. 9. c. 2. ant. Iud.] sed post Christiana secula tempore Belisarii, vt scripsit Dacius Mediolanensis Archiepiscopus. [note: Paul. Diac. l. 16. c. 474.] Quae fames totum orbem terrarum occupauit. Tempusque fuit, cum Romae plurima plebs fame adacta, operto capite in Tyberim praecipitem se dabat. [note: Liu. lib. 4.] Si dicerem, olim a Rheginis equos, mox coria et pelles ipsas coctas, herbasque comesas fuisse, [note: Diod. Sic. l. 14.] nihil dixisse viderer prae illis, quae nuper attuli. Propter terribiles, quae famem subsequuntur, aerumnas communis opinio est, eandem, simul et bellum, ac pestem tria esse flagella, quibus diuina iustitia mortalium peccata castigat, ideo illa saepe minatur Deus, [note: Hier. c. 24. et 27.] ideoque non solum Iudaei, sed ipsimet idololatrae his ingruentibus malis Dei, siue etiam Deorum auxilium implorauerunt: inter quos Deos Ceres, a Tigalensibus oraculo Pythiae admonitis placata, ipsos fame liberauit. [note: Paus. Arc. l. 8.] Iterumque Graeci Delphicum oraculum de fame consulentes, responsum acceperunt, nullum miseriarum effugium esse, nisi vt Aeacus pro ipsis communem Deum rogaret;
page 170, image: s170vnde montem ille conscendens, mauibusque in coelum sublatis, vt Graeciae miseretur, exorauit. [note: 4. Reg. c. 97.] Et Deus Samaritanis abundantiam frugum vice famis precibus Eliseilargitus est. [note: Clem. Alex. Strom. l. 6.] Quapropter primum ante omnia his temporibus remedium est ad Deum confugere. Neque dubium est, quin nobis itidem diuina miseratio huiusmodi, et maiora beneficia, nisi vera desit mentis deuotio, concessura sit. Nam et Tacitus ipse De?m benignitate Romam, Claudio imperante, fame liberatam, narrat. Propterea quod non tantum res paruas Deus variis modis momento temporis multiplicare potest, sed potest etiam admirabili prouidentia sua efficere, vt naues innumeras ad nostros portus frumentis onustas lucri causa mercatores dirigant, potest patientiam, et modestiam, et consilium subministrare: adeo vt praesentem inopiam vix sentiamus, et, latentibus causis, perinde minimo, vt multo alimento satiemur. Et haec pertinent ad auxilium, quod mediate vel immediate a Deo procedit. Sed vtplurimum videmus, cum Deus arbitrium nobis et iudicium dederit, eius maiestati placere, vt nostris nos facultatibus vtamur, neque supranatur ale beneficium expectemus. Quo in loco de remediis, quae contra annonae penuriam humana prouidentia excogitare valet, fusius tractabo; neque solum eo tempore, quo vrget egestas, sed etiam cum impendet, aut cum timetur. Quod si fames belli soror est, debetque princeps pacis temporc ita prouidere, vt, bello ingruente, famis necessitate non opprimatur; debebit similiter, poteritque annis fertilib. [abbr.: fertilibus] ita sibi prospicere, vt superueniens sterilitas nihil noceat. Que sterilitas cum possit eminus prospici, tanto maior adhibenda cura est, qucmadmodum et gentilium, et Iudaeorum exempla persuadent. Nam apud gentiles legimus, partum prodigiosum mulieris nomine Faustae, quae vnico partu duos mares, duasque feminas versus finem Sextilis pepererat, nuntium famis, quae statim subsecuta est, certissimum fuisse. [note: Plin. l. 7. c. 3.] Et Pharaonis illo septem vaccarum, totidemque spicarum, a Iosepho interpretato somnio non modo Aegyptum, sed plurimas prouincias internecione redemptas fuisse, neminem latet. [note: Gen. c. 41.] Quod si quis haec tanquam remotiora floccifaceret, dico, astrologiam id praestare, vt annorum sterilitatem siue vbertatem indicet: Neque bonus artifex quisquam appellatur, qui in arte sua illud, quod artem ipsam adiuuat, non praeuiderit. Et praesens penuria commonstrauit, si quis panicum, aut milium in tanta quantitate tempestiue colligeret, vt egestatis tempore tritici penuriam supplere posset, illaeque fruges, quae diutissime durare possunt, agricolis distribuerentur; triticum vero nobilibus: fore, vt nunquam sterilitas maximum damnum pariat: Quod antiquis temporibus Massiliensibus, vtpote prudentibus viris, inexploratum non fuit; Hi siquidem, teste Caesare, multam panici atque hordei copiam pro casibus, qui ciuitati imminere poterant, in publicum contulerant, etsi quia ea annona ob vetustatem corrupta fuerat, inutilis euaserit. [note: lib. de bel. cin. 2.] Prater illa, quae hactenus dicta sunt, antequam adueniatsterilitas, necessarium est, vt eiusmodi vir annonae praeficiatur, a quo neque periculum neque sinixtra administratio timeatur: vnde inter primora vrbis munera annonae praefecturam fuisse, non ignoramus, quia statim Consules subsequitur, et caeteris secundum Praefectum Praetorio Senatoribus
page 171, image: s171praefertur. In quo, vt melius dignoscatur, quantum prosit huius administratoris electio, antiquaresp. consideranda: in qua videre est, quodam publicae famis discrimine, ne Pop. Ro. periret, effugium illud fuisse, quod haec cura Q. Fabio Maximo delata fuerat, de quo Liuius ita: Caritas etiam annonae sollicitam ciuitatem habuit, ventumque ad inopiae vltimum foret (vt scripsere, quibus aedilem fuisse eo anno Fabium Maximum placet) nisi eius viri cura, qualis in bellicis rebus multis temporib. [abbr.: temporibus] fuerat, talis domi tum in annonae dispensatione praeparando, ac conuehendo frumento fuisset. [note: lib. 10.] Ecce iam ad tria remedia necessaria peruenimus, quae singula summam in sterilibus annis diligentiam poscunt: primum emptio, alterum importatio, tertium dispensatio annonae: nam cito emenda, caute importanda, siue conuehenda, demum admirabili oeconomia dispensanda est. Sed quantitas annonae, quae nostris necessitatibus succurrat, et medeatur, ignoranda non est: neque ministros decet, principibus imponere, dicentes, annonam suffecturam, cum ipsius defectus instat. Haec enim Neapoli causa fuit necandi Storacis, caeterorumque incommodorum, quae mortem eius comitata sunt. Sic Plutarchus inquit, exercitum Mithridatis, ignaro ipso, fame propemodum interiisse, quia duces, qui adulabantur, nihil ei hac de re significabant. [note: Plut.] Oportet igitur accurate rationes inire, quantae annonae subsidio opus sit. Qua in re non video, quomodo error irrepere queat, quia, cum importatae annonae quantitatem vnaquaeque fere ciuitas non ignoret, facile singulas viritim annuas mensuras destinando, publicae fami occurri potest. Sed fatale quoddam et vniuersale hominum peccatum videtur, vt remedia tum maxime quaerantur, cum imminent pericula. Et medius fidius dedecus est vel maximum, et miserabile, cum pastores numerum ouium suarum calleant, vt princeps, quot millia, aut milliones hominum imperio eius subdantur, ignoret; et nihilominus eorundem numerum si perspectum, cognitumque habuerit, haec scientia non tantum ad alimenta prouidenda, sed ad pleraque alia opportuna est. Quod si aliquis diceret, Rationem et calculum populi habitum quidem fuisse, sed frumentum exportatum fuisse; non bene intelligo, an hic error sit excusabilis, cum ii, quibus haec cura competit, studiose circumspectare teneantur, ne fruges exportentur, extrahanturque. Nam perinde est hoc efficere, ac si oeconomus, vbi ad colligendas fruges omnes industriam adhibuit, mox omnia furum praedae exposita dormitanter derelinquat. Quod si replicaret aliquis, Huic malo occurri non posse propter hominum auiditatem; qui scientes, in re frumentaria se multum lucraturos, mille mortis pericula contemnunt. Respondeo, errare eos, qui putant, magnis malis posse per minuta remedia subueniri. Idcirco praeter custodias et vigilias, instar bellicorum temporum, partiendas, nisi aliud effici possit, illa etiam instrumenta adhibenda sunt, quibus maxima peccata in ciuitate sanantur, cum sancta et pia sit illa crudelitas, qua supplicio paucorum, qui puniri meruerunt, manifestae, certaeque plurimorum insontium morti obuiam itur. Annonae penuria, quae tempore Augusti successit, patefecit, monita, quae attulimus, non esse satis. Ideo ad alia remedia ventum est: nam gladiatores, mancipiaque venalia vltra septuaginta
page 172, image: s172millia passuum ab vrbe reiecta fuerunt, multosque ex suis ministris tum alii, tum ipse Augustus ablegauerunt: iustitium indictum: Senatoribus, vt, quo vellent, proficiscerentur, permissum: viri consulares frumento, et pani praefecti fuerunt, qui certam singulis mensuram venderent: dedit etiam gratis Augustus frumentum iis, qui ex publico id alioquin accipiebant, tantum, quantum iis alias dabatur; quod cum non sufficeret, non passus est eos epulari publice natalibus suis: Et nihilominus plebs famis stimulis affecta, iam de rebus nouis loquebatur, et noctu libellos contra principem proponebat. [note: Dion lib. 55.] Et Tranquillus meminit, tunc omnes peregrinos exactos fuisse, exceptis medicis, et paedagogis, qui plerunque Graeci erant et ipsi aduenae. [note: Tranq. in Aug.] Claudius Imperator non parua proposuit praemia iis, qui nauibus frumentum adducebant, et damna, quae maritimis tempestatibus patiebantur, ipse resarciebat, et naues hac de causa aedificantibus opem ferebat. [note: Tranq. c. 18.] Super caeteros principes celebrata est Herodis regis Iudaeae fama propter sterilitatem quandam, quae ob pecuniae defectum in regno suo plus solito desaeuiit. Narrat itaque Iosephus, eo tempore a rege omnia vasa argentea, et aurea, etiam quae necessario vsui erant, cussa fuisse: qua in re caelaturas preciosissimas neglexit, vt pauperibus, qui passim interibant, opitularetur. Quibus monetis in Aegypto frumento comparato, conuectoque in Iudaeam, recitat autor, incredibili solertia inter egenos distributum fuisse, et quia non deerant plerique, qui propter infirmitatem debiles, autsenio consumpti non poterant subsidium illud accipere, ideo effecit, vt vnicuique alimenta subministrarentur ab iis, quos huic operi praefecerat. Curauit praeterea, vt nudi vestirentur, tantumque frumentum superesset, vt, si anno futuro item sterilitas inuasisset, non defuturum esset sationi frumentum. [note: lib. 15. de ant. Iud. c. 11.] Ego remedia fami abigendae opportuna, quaecunque occurrent, recitare non desistam, etiamsi forte superua canea aut risu excipienda; cum satius sit in rebus dicendis et agendis abundare, quam necessariis monitis defuisse videri. In Lydia tempore Attis Regis Mani filii necessitas rei frumentariae tanta fuit, vt multosannos durauerit; qua miseri populi cum affligerentur, remedia publicae aerumnae opportuna excogitare coacti sunt, et plerisque propositis, nullum vtilius inuentum fuit, quam vt ludi talorum, tesserarum, pilae frequentius exercerentur, quo populus iis occupatus famem leniret. Igitur ita rem instituerunt, vt altera pars hominum vno die comederet, altero luderet, et quae eo die luserat, altero cibos caperet; sic, verbi gratia, ex centum millibus hominum solummodo quinquaginta millibus alimenta dabantur. Et nihilominus huius industriae subtilitate nihil adiuuante, post decem et octo annos rex coactus fuit, totam populi multitudinem in duas partes diuidere; quarum alteri et naues, quibus veherentur, et ducem filium Tyrrhenum dedit, iussitque, vt alienas sedes quaererent, qui ad Italiam appulsi, vbi Vmbri tunc habitabant, ciuitatibus et oppidis exstructis, non amplius posthac Vmbri, sed Tyrrheni tam Lydi, quam ipsi Vmbri appellati fuerunt. [note: Herod. l. pr.] Neque miretur quisquam, quod Lydorum exemplo ieiunia approbasse videar, quia, praeterquam quod nostris temporibus nostrae
page 173, image: s173religioni, quae illa semper indicit, non incongruum est, Romanis etiam ad annonam subleuandam huiusmodi abstinentia non incognita fuit. Nam L. Minutius tempore famis ieiunium indixit mancipiis. [note: Liu. l. 4.] Iterum religionis gratia, hoc est, ad quaedam prodigia procuranda, primum indicta cibi abstinentia anno Vrbis 563. in honorem Cereris. [note: lib. 46.] Et verissimum est, sine pane populos viuere posse, modo ne alia desint: vnde nescio ipse, cur, cum olei, salis, olerum copiam natura nobis abunde suppeditauerit, non fiant simul cum pane, aut etiam absque pane cibi ex herbis, oleo, ac sale condîtis; municipiis praecipiendo, et iubendo, vt victui suo illos in vsu habeant. Vegetius tradens, quo modo obsessi contra famem setueantur, docet, non solum vt carnes suillae, sed vt quaelibet carnes, quae clausae seruari non possunt, arefiant, quo carnis subsidio frumentum sufficiat. [note: lib. 4. c. 7.] Quidam temporum nostrorum barbari carnem bouinam in puluerem redigunt, eamque sanguine equino madefacientes nos docuerunt, quo pacto multos dies sine panis adiumento famem effugere possimus. Et inter hominum remedia non desunt naturae auxilia, scribentibus quibusdam butyrum, hypacem, et liquiritiam ad famem, sitimque pellendam, et vires tuendas opportunas esse. [note: Plin. lib. 11. c. 54.] Et hypax simul cum quadam herba, sciatice, nuncupata, adeo commendatur, vt affirment, Scythas hisce duabus herbis duodecim diebus famem perferre posse. [note: lib. 25. c. 8.] Audiui, his temporibus oryzam, et lupulum famis taedia valde lenire, qui calida maceratus non insuauiter sapit palato. [note: lib. 18. c. 14.] Caesar narrat, exercitum suum longe, lateque frumentis consumptis, summis fuisse in angustiis, in quibus milites non hordeum, cum daretur, non legumina recusabant: fuisse et genus radicis inuentum, quod appellabatur, chara, quod admixtum lacte, multum inopiam leuabat, et similitudinem panis efficiebat, talisque fuit militum patientia, vt obiectantibus Pompeianis famem, responderent Caesariani, prius se cortice ex arboribus victuros, quam Pompeium e manibus dimissuros. [note: de bello Gall. l. 3.] Potest vnusquisque audiuisse, in Samaria tantam famem aliquando fuisse, vt venundaretur caput asini octuaginta argenteis, et quarta pars stercoris columbarum quinque argenteis. [note: 4. Reg. c. 6.] Hucusque de fame, quatenus irae Dei magis, quam culpae humanae effectus videtur, locuti sumus: Nam reuera ob nostram culpam vix vnquam succedit: neque enim agricolae suo labori pepercerunt hoc anno, quamuis incredibili vrgeamur egestate. Credo nihilominus, agricolas non minimum insuper curandos esse, cum ii alterum sint ex praecipuis reipublicae membris, vnde nobilissimum eius corpus conflatur. Quocirca Aegyptii, qui propter antiquitatem, et doctrinam cunctis hominibus sapientiores habiti sunt, subditos suos in tres ordines digesserunt, agricolas, pastores, artifices. [note: Diod. l. 2.] Et Romani agricolas adeo multifaciebant, vt pro summa laude haberetur eo nomine appellari. [note: Plin. l. 18. c. 3.] Leo Imperator, duas, inquit, artes ad sustinendam, ac seruandam rempublicam vtilissimas esse, agriculturam propter militum alimenta, et militiam propter agricolarum tutelam. [note: cap. 11.] Et alibi dixit, has duas artes cunctis praeferendas esse, quia caeterae aliquando superuacaneae sunt, hae nunquam non necessariae: [note: cap. 20.] Ideo congruit aequitati, vt agricultura,
page 174, image: s174et per consequens agricola non negligatur, tanquam fundamentum, quo tota reip. machina innititur: proinde pleraeque leges in ipsorum fauorem prolnulgatae fuerunt: Inter quas vetuerunt Athenienses, ne castra, vomeres, aratra agricolarum diuendi possent, etsi a nonnullis reprehenduntur, quod cum ipsorum instrumenta vetuissent violari, de ipsismet agricolis non grauan lis, et detinendis, nihil sanxerint. [note: Dion l. 1. c. 3.] Multo nobilior erat Indorum lex, qui considerantes, quantum agricolarum ordo afferat in rep. momenti, et ipsorum studia ac beneuolentiam multi facientes, sanxerunt, nullas agricolis molestias a quoquam inferri, quia propter communem vtilitatem nati, vt amicis, sic hostibus maximo adiumento esse possunt. [note: ibid. c. 8.] Romani, qui non minus, quam Indi, et Aegyptii sapuerunt, considerantes, praeter caetera agricolas quoddam esse militum seminarium, multa in eorum fauorem induxerunt, sancientes, tempore messis, caeterarumque ipsorum occupationum nein ius vocari possent; [note: Plin. l. 18. c. 26.] adeoque, ne labores eorundem irriti fierent, cauerunt, vt capitalem poenam, quicunque eorum fruges meterent, corrumperentve, subirent. [note: ibid. c. 3.] Igitur protegantur agricolae, si non alium ob respectum, at saltem quod nobilitas ab iis alitur. Verum enimuero, nisi mea me fallit opinio, totum rei frumentariae pondus in recta dispensatione plurimum consistit, cum, neglectis opportunis subsidiis, videamus saepenumero, postquam multitudo pauperum interiit, frumentum superesse. Quo in negotio existimarem, necessarium esse, militares ordines imitando, ad minutas partitiones, ac subdiuisiones descendere, verbi gratia, ciuitatem non modo in tribus distinguere, sed praeficere singulis vicis, et insulis homines, qui centurionum instar, tribunis obtemperantium, curam sibi commissorum ciuium gerant, ne cuiquam opus, neu cibus desit. Quod dupliciter praestabunt: primum ex se ipsis nihil corum pro virili omittendo, quae plebeculam corum subleuare videbuntur, deinde in iis, quib. [abbr.: quibus] maior requiritur autoritas, ad tribunos confugiendo, quibus tribunis vltimam et limitatam annonae mensuram, cuius indiget illa plebis particula, denuntient. Qui simul cum principe, annonaeve praefecto necessariam frumenti copiam forte possidentes, subministrabunt huiusmodi inferioribus ministris non modo necessarium panem, sed etiam operae, et artificia, quib. [abbr.: quibus] sese plebs exercens otium deuitet, principisque liberalitatem minus damnosam opificiis reddat. Cumque, ni fallor, principes, ii praesertim, qui littoribus dominantur, classesque instruunt, innumeris rebus indigeant (modo nequis pauperum aut propter senectam aetatem, aut propter pueritiam, aut propter mutilationem aliquam inutilis sit) necesse quidem est, admodum debilem esse illum, aut illam, vt nequeat labore suo tantum panis lucrari, quantum vitae sustentandae sufficiat: quo remedio minore cum damno et egestati succurritur et occuritur ignauiae. Quid si comqueratur princeps, totum hoc pondus ipsius humeris regi; nihil ego, quod respondeam, habeo, nisi quod ad pastorem, qui et lactem, et caseum, et lanam, et partus omnes ouium cepit, pertinet, curare, ne quid detrimenti patiantur, neve iis desit, vbi et coeli feruores, et immoderatos hyemis algores effugiant. Neque vllo pacto permittere debet, vt Herodes Christi persecutor, omniumque bipedum suis temporibus
page 175, image: s175nequissimus, melior ipso putetur. Quod si ordo, quem in ciuitate seruandum recensuimus, item seruabitur in agro, hoc est, vt possessionum domini, diuisis functionibus, agricolas suos custodiant, et sustentent: censerem, quia plures essent ministri vndequaque diuisi, eas difficultates, quaeper haec tempora experimur, quia ad paucissimos ministros tota res delata est, amotum iri. Neque cognitis municipiorum necessitatibus frumenta iis deneganda sunt, in expensum referendo, quae conceduntur; modo caueatur, vt praeteritis angustiis, principi et realis, et personalis actio ad subsidiorum, quae concesserit, precium repetendum reseruari possit. Plebes autem a principibus libenti animo a morte redimantur, nunquam enim subditorum mors, et patrimoniorum exterminatio contingit, quin dominus indubitatum, manifestumque damnum perpetiatur. Nihilominus non debet dominus minimum damnum, multumve emolumentum praesens ita respicere, eoque obcaecari, vt multo pluris ei faciendum non sit maius damnum, aut maior vtilitas, quae futura est: praeter quam quod vbi de vita hominum agitur, (vt ptime, ac prudenter nautae consueuerunt) nullus lucri studio, aut iacturae timori locus relinquendus est. Quod si aut humanae imperfectiones, aut coeli tempestates, aut diminuta charitas, aut scelerati consultores, malusve genius quicunque in causa fuerit, vt princeps fame perituram hominum subditorum generationem ante neglexerit, idem princeps quidlibet exequatur, vectigalia, tributa, grauamina, exactiones, cruciatus ipsorum iugo nouissime imponat, modo ne perire sinantur. Efferantur laudibus immortalibus, qui hoc anno frumenta Gedano aduexerunt; quod subsidium Italia Venetis, et magno duci Etruriae, populoque Florentino acceptum referre debet: ii enim primum ca teris populis nostratib. [abbr.: nostratibus] ostenderunt, ex septentrione, et occidente posse fami publicae abunde subueniri. Quo Italiae propter plurima peropportuno adiumento Romani non fruebantur. Adhaec percuperem, ne priscis inferiores prudentia videamur, vt consilium illud Augusti, quo conuiuia diebus natalitiis prohibuit, imitaremur, nec non similibus temporibus, quoadusque fames durauerit, vt popinae tollantur, sicuti olim anno scilicet 1528. Florentiae sublatae fuerunt. Intelligo autem ea diuersoria, vbilurcones, ganeones, epulones deliciantur, non vbi peregrini necessitate diuertunt: vt in domibus meretricum non celebrentur comessationes; exeatque edictum, principem exhilaratum iri, si in tanta pauperum miseria diuites delicils, ac luxibus abstinuerint. Qui princeps, vt exemplum caeteris praebeat, loca suo solatio reseruata, populoque interdicta, liberabit, adeo vt piscatio, aucupium, venatio nemini prohibeatur. Neque fortasse dedeceret, considerantes mala, quae iis temporibus perpetrantur, vt sacri principes indulta promulgarent, processiones ordinarent, ieiunia indicerent, disertis concionatoribus iuberent, vt hac de re populo verba facerent, pauperes ad patientiam hortando, mediocres ad abstinentiam, diuites ad liberalitatem, et praeter diuina monita illis ea humana remedia suppeditando, quae magis opportuna viderentur. Et quoniam in extremis morbis nullum intentatum remedium, a quo opis aliquid sperari queat, relinquendum est; et citra omnem dubitationis aleam illud habetur, vt nobiles prae
page 176, image: s176caeteris hominibus ad virtutem honoris stimulo adigi non minus, quam dedecoris timore a vitiis refrenari soleant, hinc existimarem, non inutile fore, si duo libri ad aeternam rei memoriam conficerentur, alter cos contineret, quia suas facultates in pauperes tempore famis erogauissent, et quocunque modo rempublicam iuuissent: Altero ii describerentur, qui frumenta auaritiae causa occultantes, prae se tulissent, quantum apud ipsos auri congregandi sitis saluti, vitaeque hominum praeualuerit. Hi vero hoc aegre ferre non debebunt; cum etiam L. Minutius irae populari eos obtulerit, commiseritque, qui frumenta occuluerant: Quamquam nonnullorum tenacitas iuste aliqua ex parte punita est, quia cum potuissent triticum plurimo pretio distrahere, dum amplius sperabant, paulo postlonge minoris illud distrahere coacti fuerunt. Neque tamen hoc extra praesentes mores induceretur: nam et Florentiae viguit aliquando mos, vt ii, qui vectigalibus fraudem fecissent, locis publicis depingerentur, eorumque nomina adnotarentur. Quod quanto magis in maximis, et vrgentibus necessitatibus exequendum foret, exploratum est.
Ducem exercitus eloquentem esse debere. DISCVRSVS IV.
FErdinandus Gonzaga, qui nostris temporibus eximius extitit dux, solitus erat dicere, non debere bonum ducem literatum esse. Quae praua opinio tot hominibus arridere videtur, vt probaturus ego contrarium, valde dubitem, an pronis auribus me audituri sint. Dico autem, hanc opinionem inde fortasse exortam, quia passim creditur, Romanos duces literis minime imbutos fuisse. Quod quidem verum videtur. Quandoquidem praecipue philosophiam negligebant; cui dedisse operam, inane studium existimabatur, dicente Tacito de socero suo Agricola, Memoria teneo, solitum ipsum narrare, se in prima iuuenta studium philosophiae, vltra quam concessum Romano, ac Senatori, hausisse, ni prudentia matrk incensum, ac flagrantem animum coercuisset. [note: Tac. in Agr.] Cato maior cum videret, Carneadem, qui Romam aduenerat legatus Atheniensium, genus disciplinae instituisse, quod adolescentes Romanos ad se pelliceret, autor fuit in Senatu, vt ipse, caeterique Philosophi dimitterentur, et Graecos potius eas doctrinas docerent; Romanis antiquos more maiorum ludos relinquentes, quibus nempe satis foret, magistratibus, et legibus obtemperare. [note: Plut. in Cat.] Ex quibus vulgatis autoritatibus inter otiosos homines literarum detestatio fortasse nata est. Neque vero mihi nunc animus est disserere, an bellatoribus philosophari conueniat: sed explicabo solummodo, vtile, imo necessarium esse, vt ducum, principumque filii eloquentiae operam nauent. Ad quod argumentum comprobandum multa licet in medium afferri possint, paucis tamen exemplis ex Tacito petitis contentus ero. Inter quae illud praecipuum est, quo adnotat, primum ex iis, qui rerum potiti essent, Neronem alienae facundiae eguisse, neque tamen ipsum literarum penitus
page 177, image: s177ignarum fiss n: Caesarem dicit summis oratoribus aemulum, et Augusto promptam, ac pro uentem, quae deceret principem, eloquentiam fuisse, Tiberium artem quoque calluisse, qua verba expederet, tum validum sensibus, aut consulto ambiguum. Pergit de caeteris: etiam Caii Caesaris turbata mens vim dicendi non corrupit: Nec in Claudio quoties meditata dissereret, elegantiam requireres. Nero puerilibus statim annis viuidum animum in alia detorsit: Caelare, et pingere, cantus, aut regimen equorum exercere, et aliquando carminibus pangendis, inesse sibi elementa doctrinae ostendebat. [note: lib. 13.] Ex his duces, et equites, qui modo militiae sese dederunt, quid sibi facto opus sit, argumentum eliciant. Nam totius orbis terrarum principes eloquentiae incumbebant, et Nero tacite perstringitur, quod, neglectis gloriam allaturis studiis, indigna principe studia sectatus fuerit. Sed assertionem hanc melius adhuc probabo. Primum bonae indolis, ac virtutis indicium, quod principum filii exhibebant, erat publicae orationis alicuius oratio. Sic Augustus anno duodecimo aetatis suae funebrem orationem in laudem Iuliae auiae dixit: Tiberius nono idem funebre officium patri suo pro rostris peregit: Caius abauiam suam adhuc praetextatus, hoc est, puerilis aetatis pro rostris laudauit. Neque Augusto displicuit, Claudium audiuisse declamantem, tametsi mente captum putabat. [note: Suet. in vita singulorum.] Sed audiendus Tacitus, quid de Nerone (hic autem locus meae dissertationi causam dedit) sextum decimum annum agente, iam a Claudio in filium adoprato, et Octauiam eius filiam in vxorem ducente, sentiat. Post harum enim rerum narrationem haec verba lego, Vtque studiis honestis, et eloquentiae gloria nitesceret, causa Iliensium suscepta, Romanum Troia demissum, et Iuliae stirpis autorem Aeneam, aliaque haud procul fabulis vetera facunde executus, impetrat, vt Ilienses omni publico munere soluerentur. Subdit etiam, Eodem oratore Bononiensi coloniae igni haustae subuentum centies sestertii largitione. [note: lib. 11.] Supersedeo ostendere, omnes fere Graecarum literarum cognitionem habuisse: Adeo vt deceret in praesens hac proportione, vt Latinam linguam plerique omnes cognosceremus. Hinc de Vespasiano dictum est, Graecarum illum literarum peritum fuisse. [note: --- [sic]] Verum cum mihi persuadeam, satis me, quod volebam, probauisse, rationes commonstrabo, ob quas militum ductoribus necessaria sit eloquentia. Neque dubium est, quin ibi eloquentia magis requiratur, vbi maior est hominum multitudo; quae multitudo cum neque ciuilibus, neque militaribus legibus, quia ius habet in armis, plerunque regi nequeat; hinc ars, et vis dicendi haud raro ipsam corrgit, impellit, ac fraenat. Quod clarissime in seditione Pannonicarum legionum apparuit: Tunc enim Blaesus multa dicendi arte.milites efferatos mitigauit, adeo vt depositis peioribus consiliis adclamauerint, vt filius Blaesi tribunus legatione ad Tiberium fungeretur, a quo impetraret, quae desiderabantur; omnisque tumultus consedisset, nisi milites, qui ante coeptam seditionem alio iuerant, nouas turbas concitauissent. [note: lib. pr.] Item in seditione Germanicarum legionum, quantae sint eloquentiae vires, compertum est. Ibi enim illius ob numerum, reique militaris peritiam potentissimi exercitus discordiae
page 178, image: s178compositae fuerunt, non tantum autoritate, quantum eloquentia Germanici, qui facunde miseratus. et post sermonem, qualis irae, dolorique conuenerat (hi autem duo affectus, quasi folles, flatum eloquentiae, spiritumque largiuntur) flexit animos militum, qui (subiungit autor) supplices; et vera exprobrarifatentes, orabant, puniret noxios, ignosceret lapsis, et duceret in hostem. Notandumque est, ab ipsis militibus seditiosissimum quemque vinctos trahi ad legatum, adeo, exprobrante Germanico pudebat ipsos peccauisse, vereque poenitebat. [note: ibid.] Eloquentia ars est, quae afflictos solatur, timidos animat, temerarios refrenat, in summa affectus nostros hac, atque illac voluit flectitque. Quantum prudentis sagacisque ducis eloquium in exercitu valcat, nihil me fecit certiorem, docuitque magis, quam luculentissima illa oratio, quam Caesar habuit coram militibus suis in Thessalia, posteaquam a Pompeianis fusi fuerant. Hac habita oratione. inquitipse, [note: lib. 3. de bell.] exercitui omni tantus incessit ex incommodo dolor, tantumque studium infamiae sarciendae, vt nemo aut tribuni, aut centurionis imperium desideraret; et sibi quisque etiam poenae loco grauiores imponeret labores, simulque omnes arderent cupiditate pugnandi. Verum ab autore nostro cur discedamus? nam probe perpendens, quanti faciendum sit, vt ipse dux milites alloquatur, de Vitellio inquit, vecordem Imperatorem non alloquio, exercitioque militem firmare. [note: lib. 19.] et paullo post de eodem, neque lingua, neque auribus competere. [note: ibid.] Quod mutuo accepit a Sallustio, neque animo, neque auribus, aut lingua competere. scilicet innuens, illum neque lingua milites exhortando ad militaria officia, neque auribus audiendo aliena consilia, firmitudinem vllam retinuisse. Neque mutetur quisquam, si forte legerit, Volumnium eloquentiae contemptorem collegae suo Appio exprobrauisse illud, Quam mallem tu a me strenue facere, quam ego abs te seite loqui didicissem. Nam hoc Volumnius egit, vt collegae artem dicendi iactantis, a quo paullo ante mutus, et elinguis dictus fuerat, superbiam retunderet. Quocirca maximo iure subnectit, prouincias, quas ambo administrabant, testimonium dare, quem respublica magis desideraret, bonum oratorem, an meliorem imperatorem. [note: Liu. lib. 25.] Cum autem Cerealis, quasi eloquentiam floccifaciens ad milites ait, se nunquam facundiam exercuisse, Populique Romani virtutem armis affirmasse, [note: Tae. lib. 20.] hic imo eximius artis oratoriae color est, quo plerique ad fidem sibi conciliandam vtuntur, quasi nudae fidentes veritati magis. quam in eloquendi artificiis, et ornamentis spem vllam collocantes. Quod autem vera haec sint, audiantur, quae sparsim in opere suo Leo Imperator scripsit: Profitetur enim saepe, ducem optimum eloquentem esse debere, adeo vt ex tempore frequentiam militum alloqui possit, [note: lib. pr. c. 2.] propterea quod dux hortationibus suis exercitum ad contemnenda pericula accendit, et ad gloriae cupiditatem animosum reddit, neque tubae sonitus, cuiusque aures percutiens ad bellica opera aeque commouet animos, atque eosdem impellit, (si cum perspicacitate, ac sapientia coniungatur) oratio. Quod si exercitui aliqua accidit
page 179, image: s179calamitas, tunc ille dulci eloquio firmat, et melius, quam medici vulnera, afflictos milites mitigat, ac restaurat. Nam medicus temporis ope, ac commoditate aegrotos pristinae sanitati restituit, eloquens autem dux lassos milites statim reficit, ipsos ad animi magnitudinem, atque alacritatem subleuat. [note: ibid.] Ipse reuera suo exercitui non vnius, sed plurium bonorum autor est. Dicit alibi; ducem, qui rationibus non minus, quam verbis animum instructum gerit, suis ostendere quid sit in conserendo praelio agendum, et ipsos praesertim commonefacere, cum hostes ferrei non sint, sed carne et ossibus componantur, omnibus fortunae casibus eos quoque succumbere, ac debellari posse. [note: ibid.] Non dubito, quin plerique inueniantur dicturi, inanem me operam sumpsisse. Nam etiamsi priscis temporibus, quibus duces ad concionem suos milites vocare consueuerant, eloquentiam necessariam fuisse concedatur; tamen quia hoc nostro seculo milites nunquam, nisi per edicta, ducum voluntatem exploratam habent, praesens tractatio omni ex parte superuacanea redditur. Quibus ego plura quidem responderem: sed sat erit concludere, hâc eundum esse omnibus, quicunque ad summam, et excellentem veri ducis gloriam adspirant.
Vbi ciuitas aedificanda sit, in continenti, an ad mare, in regione sterili, an in fertili. DISCVRSVS V.
NIhil ambigendum esse, puto, quin maritimae ciuitates propter eorum, quae ad victum, et voluptatem pertinent, abundantiam, iis ciuitatibus, quae remotae sunt a littoribus, anteponendae sint. Et nihilominus fere inter omnes, quicunque hac derescripserunt, illud conuenit, nullam ciuitatem morum probitati, atque hominum educationi magis contrariam esse, quam quae ad mare sita est: Nam cum (vt poeta Etruscus inquit) hominum confusio ciuitatum bene institutarum mors sit, hanc gentium confusionem, et colluuiem ad mare magis, quam in continenti reperire est; vbi quia frequentiora celebrantur commercia, variique mores vigent, ac rerum omnium copia, ciborumque condimenta exquisita, confluunt, vestiumque consuetudines molles, ac lasciuae introducuntur; donum Dei nimiaque felicitas esset, si tot circunsessa voluptatibus, atque escis in vitiorum sentinam non laberetur. Proinde merito dictum est, Aegyptias lasciuias in Etruriam cum Italiae totius excidio allatas fuisse. Sed grauioribus autorib. [abbr.: autoribus] adhaerendo; Caesar, cur prae Gallis caeteris Belgae fortiores essent, edocens, propterea quod. inquit, a cultu, atque humanitate prouinciae longissime absunt, minimeque ad eos mercatores
page 180, image: s180saepe comeant, atque ea, quae ad effoeminandos animos pertinent, important. [note: lib. 1. de bell. Gall.] Quam eandem causam saepius attingit. Sic de Ambianis, Nullum aditum esse ad eos mercatoribus, nihil pativini, reliquarumque rerum ad luxuriam pertinentium inferri: quod his rebus languescere animos, eorumque remitti virtutem, existimarent. [note: ibid. lib. 2.] Et de Sueuis alibi, Mercatoribus est ad eos aditus magis eo, vt quae bello ceperint, quibus vendant, habeant, quam quo vllam rem ad se importari desiderent. [note: lib 4.] Imo haud multo inferius haec: Vinum ad se omnino importari non sinunt, quod ea re ad laborem ferendum remollescere homines, atque effoeminari, arbtirantur. [note: ibid.] Igitur citra dubitationem maritimae ciuitates, vtpote ad quas merces facilius importantur, delicatiores sunt. Idcirco Plato opinabatur, ciuitatem longe a mari aedificandam esse, vnde apud ipsos Atheniensis interlocutor Cliniam interrogans, quantum opus esset, vt a mari distaret ciuitas, ad quam colonia mittenda esset, audiuit, decem millia passuum: cum autem Clinia intellexisset, locum illum portuosum esse, subtristatus est: vnde iterum percontatus, num regio illa fertilis esset, num syluis obsita, num plana, num lapidosa, et alpestris; et audito; satis vberem agrum esse, magisque in monte, quam in planitie, propemodum acquieuit: scilicet arguebat talem ibi viuendi opportunitatem esse, vt neque ob nimiam inopiam aliunde victus conquirendus, neque propter vbertatem ad exportanda superflua mercatorum concursu opus esset. Concludit itaque Plato, hanc ciuitatem laudis palmam aliquam assequi posse: nam si mari propinqua foret, et mare portum haberet, et regio multis rebus careret, profecto illa ciuitas maximo, ac prorsus diuino legislatore indigeret, qui ipsius saluti consuleret: quia fieri non posset, quin breui temporis curriculo diuersis, iisque turpissimis moribus foedaretur. Nam maritima ciuitas (vt putat ipse) exportandis, importatisque mercibus, et pecuniis abundat quidem, sed statim dolis, inconstantia, fraude repletur; vnde parum secum ipsa, cum caeteris autem gentibus nihil amicitiae, fideique conseruat: Quod idem accidit, cum regio fertilis est; nam ex rerum venditione auro, argentoque plurimo congregato, quo nihil hominibus perniciosius; necessario sequitur, vt ibi mores corrumpantur, et occulto fere veneno contaminati inficiantur. Quibus tamen non obstantibus, Apollinis oraculum caecos appellauit Chalcedonios, quod priores ad illam oram aduecti, praeuisa locorum vtilitate, sedem terra, marique sterilem elegissent. [note: lib. 12.] Et quisquis historias attente obseruauerit, is comperiet, ciuitates, quaecunque caeteris antecelluerunt, omnes ad mare, et in fertilibus regionibus collocatas fuisse, Athenas, Corynthum, Alexandriam, Carthaginem, ipsum Byzantium, olim Caesarum Graecorum, modo Turcarum Imperatorum Regiam, quibus etiam Roma addi potest propter Tyberis ad mare vicinitatem. Et nostra tempestate praestantissimae, ac celebriores ciuitates, excepto Mediolano, proper mare locatae sunt, Venetiae, Genua etiam (licet in sterili regione) Neapolis. Quae vero aliquatenus illustres fuerunt, non alio pacto amplificatae sunt, quam maris propinquitate, vt Pisae, Rauenna. Neque obstat, quod Caesar de Belgis,
page 181, image: s181de Sueuis, de Ambianis recitat: quibus neque vino abstemios fuisse, neque deliciarum despicientia, neque feritas opem tulit, quin a Caesare, atque a Romanis, qui vinum bibebant, easque diuitias, quas diuitiae secum afferre consueuerunt, cognoscebant, et prae caeteris populis sequebantur, debellarentur. Et ratio est, quia non adeo deliciae Romanis officiebant, quantum militaris artis scientia, et in necessitatibus quibuscunque ob gloriae cupiditatem eximia tolerantia proderat. Sic ex aduerso non adeo barbaris vitae austeritas adiumento erat, quantum militaris disciplinae inscitia obstabat. Ciuitates maritimae ob commerciorum frequentiam morum corruptionibus subiacent; sed bonis legibus et occasiones, et commoda peccandi corriguntur, castiganturque: praeterquam quod quaedam sunt ad mare sitae ciuitates, quarum ciues nihil in mari versantur. Idcirco tot seculis elapsis, ex quo Regia ciuitas Neapolis illustrissimo situ maritimo locata superbit, nullum Neapolitanum nauticae rei peritum, nullum maritimae rei deditum, nullum maritimis expeditionibus ducem recenseas. Neque tamen ideo minus sententia Platonis probanda videtur; vtpote qui eo loci coloniam, quae alteri reip. subiiceretur, non regiam ciuitatem aut remp. constituere intendit; atque hinc ipsam in continenti neque magnam, neque denique magis cogitatam, quam perfectam fundans, omnia impedimenta remouere nititur, quae finem eius turbare poterant, praesertim diuitias: quae tamen recte distributae nunquam bonis obfuerunt. Haec vero non solum ratione recepta sunt, si modo summorum Philosophorum autoritati standum est; sed praeterea, vt Aristoteli placet, ciuitas, quae terrae marisque particeps sit cum propter ciuiles, tum propter militares opportunitates laudanda est. Et quamuis ipse quoque Aristoteles periculum morum propter nauigantium appulsus consideret, tamen praeter legum subsidium, videtur innuere, satis remedii fore, si vilior nautarum turba, quae corrumpendis moribus aptior est, a consuetudine ciuium procul arceatur. [note: polit. l. 7. c. 5.]
FINIS LIBRI DVODECIMI.
page 182, image: s182
SCIPIONIS AMIRATI DISSERTATIONVM POLITICARVM, SIVE. DISCVRSVVM IN C. CORN. TACITVM, LIBER DECIMVSTERTIVS.
Quantum, praesertim in rerum agendarum principiis, prosit existimatio. DISCVRSVS I.
RE ipsa mille aureos possidere, satius esse puto, quam in eiusmodiapud homines existimatione haberi, vt decem millibus fruamur, cum tamen vix centum possideamus. Accidit nihilominus, vt mercatores, qui sese existimatione sustentant, sua magis interesse putent, si decem millia possideri credantur, neque centum aureos habeant; quam si mille aureis non indigeant, et fidei, nominisque commendationem amittant. Quantum igitur mercatoris, vt diues credatur, tantum militis ac ducis, principisque interest, vt nominis amplitudine polleant. Quae amplitudo tantas plerunque vires nanciscitur, vt eius vnius ope a minoribus exercitibus maiores superentur. Vnde forsitan prouerbium illud exortum est, Acquire existimationem, dein sede. Domitius Corbulo (sicuti per hos discursus haud semel forte dictum est) dux fuit inter caeteros aetatis suae duces excellentissimus, qui missus ad Armenias regendas egregia statim facinora aggressus est, vt famae inseruiret, quae in nouis coeptis validißima est. [note: lib. 13.] Idemque de Agricola socero haec scribit noster: Non ignarus, instandum famae, ac
page 183, image: s183prout prima ceßissent, fore vniuersa. [note: in Agrio.] Sciens igitur, quantum referret, existimationem hanc augere, Monam insulam in potestatem redigere, animo intendit, etc. Idem in celebri contra Neronem coniuratione habetur; multos Pisonem adhortatos fuisse, pergeret pulcherrimum opus perficere, si conatibus eius conscij aggregarentur, secuturosetiam integros, magnamque motaerei famam, quae plurimum in nouis consiliis valeret. [note: lib. 15.] Quoties praecepta Taciti aliquo Caesaris experimento confirmare licet, equidem id perquam libenter ago, quia Caesar non tantum historicus iudicio, et sapientia caeteris non inferior, sed dux fuit, cuius virtutis nemo ignarus est. Caesar igitur de se loquens, dum Pompeium arcta obsidione cingere conabatur, tribus de causis id fecisse scribit: primum quia, cum Pompeius equitatu praepolleret, et Caesarem annona sensim deficeret, minori periculo commeatus ad exercitum ferebatur: deinde vt pabulatione Pompeium prohiberet, equitatumque eius ad rem gerendam inutilem efficeret: tertio, vt autoritatem, qua ille maxime apud exrer as nationes vtividebatur, minueret. [note: lib. 3. de bell. ciu.] Neque enim dubium est, quisquis hosti adimit existimationem, quin eam ipse sibi vindicet. Nec multo post de Pompeio Caesar eadem subiungit; quod perspiciens Pompeius Caesariana castra quotidie communiri, milites in aciem educebat, vt famam, et opinionem hominum teneret. [note: ibid.] Idque vel maxime curabat in producendo exercitu, ne profectio nata a timore defectionis similis fugae videretur. [note: lib. 7. de bell. Gall.] Ideoque Caesar Aeduos non retinet, etiamsi ipsorum perfidiam agnouisset, ne timere videretur. [note: --- [sic]] Sic Mutianus cum venit in Italiam, non lento itinere, ne cunctarivideretur, neque tamen properans, gliscere famam ipso spatio sinebat, gnarus, modicas vires esse sibi, et maiora credi de absentibus. [note: Tac. lib. 18.] Neque vcro incassum haec nominis existimatio quaeritur: haec enim dubios firmat, beneuolentiam amicorum auget, milites obsecundantes reddit, commeatuum vias explanat, pecunias minori labore acquirit: demum pleraque omnia in existimatione consistunt; quae, cum perdita est, fortia ac validissima remedia, nedum debilia, et inualida vix prosunt, et inuiso semel principe seu bene, seu male facta premunt. [note: lib. 17.] Et nihil in rebus mort alium tam fluxum, et caducum est, quam fama potentiaenon sun vi nixae. [note: lib. 13.] Sed nominis maiestas et existimatio haec, quae ab aliquo bono principio, populis non incognito (siue illud virtus sit militaris, siue recta reipublic. administratio, siue scientiarum quarumcunque cognitio, seu sanctitas vitae, siue huiusmodi caeterae virtutes) originem ducit, incredibile est, quam mirabiles effectus pariat. Quae existimatio, plerisque nomine autoritatis comprehensa, tantae virtutis est, vt saepe inermis homo exercitum perterrefecerit, rabidisque et efferatis animis mansuetudinem imperauerit. Sie Alexander Seuerus deficientibus militibus suis, iterum atque iterum audacter respondit, ac denique in maiori ipsorum contumaciae furore, vt ex se ipsis arma deponerent, compulit. [note: Lampridius.] Sic spectante Catone ludos Florales, nihilque aduersante, imo, cur eum vniuersus populus vereretur, ignaro, idem populus erubuit, vt mimae nudarentur,
page 184, image: s184postulare. [note: Val. Max. l. 2. 6. 5.] Sic Pompeius, cui totius orientis reges caput inclinauerant, ipse suae dignitatis fasces Possidonio Philosopho submisit. [note: Plin. l. 7. c. 30.] Igitur omni studio atque industria haec existimatio, quia mirificam in compluribus vtilitatem affert, quaerenda est: quae licet nullius rei, quam sui ipsius indiga videatur, tamen aliquando eam nonnulli, caeteroquin propter summas dignitates reuerendi, insignibus carundem dignitatum, quas sustinebant, defenderunt, vt Romani magistratus, cum Galli vrbem occupauerunt. [note: Liu. l. 5.] Item Bonifacius PP. cum a Sciara Columnio captus est. [note: Platina.] Idemque Clemens VII. facturus erat, a Columnensibus vim illam et impressionem passus. [note: Guicc. l. 17.] Sed hoc pariter narratur effecisse Franciscus Soderinus Episcopus Volaterranus, cum sese infulatum, et sacerdotali amictu splendidum opposuit populo, qui domum Pauli Antonii eius fratris iam iam praedaturus erat.
Adolescentes principes quibus in rebus adulari liceat. DISCVRSVS II.
PRincipem recte instituere perinde est, ac si librum per typographiam edideris: nam quo pacto vnum papyri folium si composueris, innumera deinde facilimo negotio multiplicantur; ita sivnum regem tuis monitis forte bonum reddideris, vniuersum regnum, cui ille imperat, ad bonam frugem expeditissime ac statim reduces; non secus ac Plato, si Dionysium sanauerit, fore, vt Siciliam totam ad sanitatem redigat, profitebatur. Quisquis hoc nobilissimum opus prae manibus habet, ei saepe algendum, saepesudandum est, quia priuatorum etiam, nedum principum virorum cultura est difficilima. Vnde falluntur, qui in hoc genere se magna praestitisse gloriantur; nam per saxa, per ignes, perque summas angustias iis transeundum est. Nequeenim principibus aliquid mandauisse, quasi seruis, faciendum, vel non faciendum, satis est; verum summa patientia, blandimenta, rationes, lachrymae, preces, minae, terroresque infamiae, artes demum vniuersae ad bonum sinem tendentes adhibendae sunt, quo adolescentulus princeps in bonam viam reducatur, vnde eum neque spes, neque timor, neque voluptas, neque dolor auocet. Inter quae genera rectae principum institutionis illud nunquam non perutile putaui, vt, cum de vitiis ipsos aliquibus arguere, infructuosum deprehenditur, de bono opere aliquo, siue illud egregium, siue min imum sit, collaudentur, quo iuuenilis animus ieuium quoque rerum gloria sublatus maiores continuet. Quod Senatores effecerunt, maximis in coelum laudibus efferentes Neronem, quoniam, caeteris magistratib. [abbr.: magistratibus] in verba principis iurantibus, non permiserit, vt L. Antistius Collega in consulatu iuraret. [note: libr. 13.] Paullo postincessit eidem voluntas cuncta vectigalia remittendi: quod tamen dissolutionem imperij.esse, si fructus, quibus resp. sustineretur, diminuerentur,
page 185, image: s185docuerunt Senatores, sed multum prius laudata magnitudine animi. [note: ibid.] Sic Drusus laudatus fuit, quod delatorum quorundam, aliorumque, qui sub imagine principis multa scelera patrabant, iniquitati sese opponens, operam dederit, vt plecterentur. [note: lib. 3.] Praecipuam rationem, cur Neapolitana inuentus recte instituta videatur, eam esse puto, quia ab ineunte aetate opinionem imbibunt, non posse equitem turpia et inhonesta agere: quo axiomate sordes vitiorum horrescunt; quae vitia dum in plebe, vilibusque hominibus deprehendunt, statim comparatione hominum ea nobiles equitum animos dedecere, cognoscunt: vndeplerique ne videantur ignobiles, res minus honestas praetereunt, et oderunt. Hinc eorum mihi parentum consilium probatur, qui conniuentibus oculis filiorum peccata, quasi non intelligentes dissimulant, ne semol rupto pudoris freno licentius debacchentur. Quamobrem si in principe aliquam forte virtutem obseruauerimus, neipsam etiam exuat (eae siquidem quasi fauillae in illius pectore conseruatae virtutum flammas aliquando maiores excitare valent) eandem exquisitis modis celebremus et extollamus: Vbi enim per huiusmodi laudationes in quandam virtutis quasi possessionem se collocatum animaduerterit, haud facile inde sese auelli patietur. Hae vero laudes, aut si mauis, adulationes malaenon sunt, quia ex optimo sine regulam accipiunt: at malitiosa libertas illa Atteii Capitonis, dum sese Tiberio opposuit, ne criminum vindictam Senatoribus vetaret, pessimo omnium fine ducebatur, maximique sceleris titulum demeretur. [note: lib. 3.] Diuersa sunt illecebrarum genera, quae diuersimode operantur: namque nonnulli eius sibili imitatione, quo serpens ob amorem vtitur, enndem serpentem ex aquis, sepibusve eductum capiunt: aucupes vero accipitris sibilum imitando, turdum adeo perterrefaciunt, vt dum timore pene exanimatus ramo haeret, eum collimantes facilime occidant. Sic nos adulationis illecebris capiamus principes, nullum quidem iis terrorem in cutiendo, sed leniter eos ad honoris et gloriae fulgorem inuitando; nam sic Romani Tiberium gloriae contemptorem aspicientes, dicebant; contemptu famae contemnivirtutes. [note: lib 4.] Et Germanicus clam militum voces, laudesque audiens, fruebatur fama sui. [note: lib. 2.] Ecquis nescit, laudis amantem virum necessario vituperationem odio habere? Imo dum coram principe pietas laudatur, certum est, crudelitatem tacite damnari: Ex quo laudem cultro Parisatidis similem dicimus, qui culter eo latere, quod venenatum erat, auaritiam occidit; altero autem non infecto, laudis ope, vtilem, ac salubrem liberalitatis cibum partitur. [note: Plut. in Artax.] Experimentumne petis? en ipsimet principes, ducesque, cum a populis militibusve aliquid petunt, circa hunc laudis sonum versantur. Inquit Germanicus, Tu vicesima legio tot praeliorum socia, tot praemiis aucta, hanc egregiam duci tuo gratiam refers?. [note: lib. pr.] Antonius Primus tertiae commemorabat, per eam a M. Antonio fugatos Parthos, a Corbulone Armenos victos, et nuper Sarmatas. [note: Tac. lib. 19.] Etante hunc Caesar legioni decimae maxime fidebat, eamque laudibus publice semper extollebat. [note: de bell. Gall. l. b pr.] Quae laudes multitudinis animos alacritate erigebant, ipsisque mortis contemptum
page 186, image: s186inserebant. Id quoque adnotandum est, numquam ab Impp. milites reprehensos fuisse, quin vehementes laudes reprehensionibus commiscerentur. Nimia pietas vestra. inquit Otho, acrius, quam consideratius tumultus excitauit. [note: lib. 17.] Dum has ego laudes principi prosicuas existimarem: non sine incredibili animi voluptate inter legendum apud probatissimum autorem comperi, laudem et vituperationem medicinas esse hominibus pernecessarias, quia sicuti haec vitium prosternit, sic illa virtutem extollit, augetque. [note: Clem. Alex. paedag. l. 1.] Igitur ne pudeat nos principibus blandiri: Quid ni? ii quoque vicissim nos plerunque adulantur, neque nos ipsos de huiusmodi obsequiis iuste quisquam arguere poterit. Quod si quis diceret, has laudes, vt veras, adulationis nomine maculandas non esse, aio, in tantum eas adulationes appellari, quatenus seuerioris, ac parui laudatoris personam deponentes, plus nimio laudes amplificamus, ac speciosiores, illuslrioresque reddimus; veluti neque feminas dedecere videtur, cum aliquando sese plus iusto comunt, poliuntque, et vnguentis illinunt, quo viros suos ab adulteriis, illicitisque amoribus reuocantes castis eorum amplexibus perfruantur: iidemque honestis ac concessis volupta tibus illecti diabolicas meretricum insidias detestentur. Sic Hebraei suos Prophetas supremo laudis titulo currus Isracl, et aurigas eius vocabant, [note: 4. Regum 2.] quasi diccrent, Regni nostri gloriam, splendorem, gubernaculum.
De poenis militaribus, et antiquorum ad hanc rem institutis. DISCVRSVS III.
VBi praemia magna sunt, ibi vt poenae quoque magnae sint, aequum esse videtur. Et quoniam inter humana bona nullum bene gestis maius praemium est, quam honor, et gloria, hanc autem Romani milites praecipue affectabant; pari quoque ratione inuenta fuit ignominiae, ac vituperationis poena iis, qui ignaue sese gessissent. Quamobrem alias ostendimus, quam minimo dispendio principes virtutem possent alienam remunerare. [note: lib. 2.] Quae fuerint Romanorum praemia, iam diximus: Modo de poenis sermonem instituemus, et quamquam huic ignominiae, honorumque distributioni saepe emolumentum, siue damnum adnectebatur, tamen vtplurimum ad honorem, ignominiam que respieiebatur. Proinde Corbulo increpitum Pactium, et praefectos, militesque, quod ab hoste victi fuissent, tendexe omnes extravallum iußit. [note: Tac. l. 13.] Et haec altera est ex militaribus poenis adhuc vigente republ. [note: Liu. lib. 20.] Gracchus milites, qui strenuam reip. operam praestiterant, eximiis affecit honoribus: iis vero, qui ignauiam, improbitatemve praetulerant, poenam constituit, vt, dum mererent, nunquam sedentes, sed stantes cibum, potumque caperent. [note: Liu. l. 24.] Obiiceretaliquis: haeo supplicia monachorum
page 187, image: s187esse videntur, qui suos tyrones cum felibus iubent humi comedere; nostri autem efferatiores milites sane irriderent ducem, qui tales iis poenas indiceret, nihilque exequerentur: Nempe is non animaduertit, obedientiae ac simplicitatis adminiculis imperium orbis terrarum ab antiquis occupatum fuisse. Marcellus cohortibus, quae vexilla amiserant, hordeum dari iussit, cun ctisque illarum cohortium centurionibus gladios abstulit, inermesque eos esse voluit. [note: lib. 27.] Senatus Romanus aduersus milites, qui in pugna Cannensi in ipsis Romanorum castris sese dediderunt, adeo seuerus extitit, vt, cum minore precio cos redimere posset, maluerit sumptu maiore vti in bello octo millibus seruorum, [note: lib. 22.] aliisque homicidiorum reis aere alieno obstrictis, et sceleratis ho minibus, [note: lib. 23.] poenamque iis imposuit, ne in oppido, municipiove vllo hospitarentur, ne ad decem millia passuum prope oppida castrametarentur, ne Siciliam egrederentur, nisi hostis Italia puisus esset. Adeoque seueri fuerunt Romani in iis, qui ad hostes transissent, animaduertendis (magis autem contra suos, quam contra socios) vt simili casu securi percussis Latinis, Romani (quod supplicium seruile erat) cruci affixi fuerint. [note: lib. 30.] Vexillum deseruisse, capitale erat. [note: lib. 1.] Ob minuta delicta vite verberabantur, vnde centurioni, qui fracta vite in tergo militis, alteram clara voce, ac rursus aliam poscebat, nomen inditum fuit, Cedo alteram. [note: lib. pr.] Quod si ob turpem aliquam segnitiem hostes damnum aut dedecus aliquod inferebant, tunc exercitus, aut pars illius, quae peccauerat, decimabatur, vt fecit imperante Tiberio L. Apronius. [note: lib. 3.] Non defuit, qui scripsit, Romanos inter militaris ignominiae, et poenarum genera solitos fuisse contumacibus militibus sanguinem secatis venis emittere, adeo vt haec magis medicina, vt erga stupidos, quam poena esse videretur. [note: Gell. l. 10. c. 8.] Metellus exercitui longa segnitie corrupto coctos cibos prohibuit, neque ad ipsorum ferenda onera bestias, aut seruos permisit. [note: Val. Max. l. 2. c. 2.] Q. Fuluius Flaccus in sua censura fratrem Senatu amouit, quod iniussu consulis cohortem domum dimisisset. [note: ibid.] Caius Cotta P. Aurelium Pecuniolam sanguine sibi iunctum, quia ob eius negligentiam agro ab hoste combusto, castra pene direpta fuissent, prius virgis caesum, militiae, munere inter pedites fungi coegit. [note: ibid.] Sic Posthumius Tiburtus, et Manlius Torquatus silios securi feriri iusserunt, quod non iussu paterno, sed sua sponte alter hostes afflixisset, alter ex codem victoriam reportasset. [note: ibid.] L. Quintius Cincinnatus L. Minutio Consulatum eripuit, quod intra fossas, vallumque ab hostibus obsideri passus fuisset. [note: ibid.] L. Calphurnius Piso Titio equitum magistro, quod hostibus arma tradidisset, his ignominiae generibus affecit: Eum toga laciniis abscissis amictum, discinctaque tunica indutum, nudis pedibus a mane noctem vsque ad principia per omne tempus militiae adesse: interdixitque ei vsum balnearum; turmasque equitum, quibus praefuerat, ademptis equis, in funditorum alas transscripsit, [note: ibid.] alii fusos ab hostibus, et ad castra redeuntes pro hostibus interficiendos edixerunt; aliis manus abscissae, alii elephantis proterendi substrati. [note: ibid.] Quas poenas Romani cum horrentius, quam hostes
page 188, image: s188ipsos timerent, fiebat, vt perraro ab hostibus vincerentur, pluries autem, ac propemodum semper ex iis honestissimas victorias reportarent. Sed exautorari, dimittique ob ignominiam, acerrima profecto, et vel spontaneo suspendio digna poena fuit. Vnde rigidissimum dimissionis exemplum attexere placuit, quo Romana seueritas elucescat, et nostrae militiae, si forte quis eam instaurare curauerit, degeneratio corrigatur. Narrat enim Hirtius, siue Oppius, Caesarem de suggestu, conuocatis omnium legionum tribunis, centurionibusque, Maxime vellem. dixisse, homines suae petulantiae, nimiaeque libertatis aliquando finem fecissent, meaeque lenitatis, modestiae, patientiaeque rationem habuissent: sed quoniam ipsi sibi neque modum, neque terminum constituunt, quo caeteri dißimiliter se gerant; egomet ipse documentum more militari constituam. Cumque adessent noxii, secutus est. C. Auiene, quod in Italia milites Populi Rom. contraremp. instigasti; rapinasque per municipia fecisti; quodque mihi, reique publicae inutilis fuisti; et pro militibus tuam familiam, iument aque in naues imposuisti: tuaque opera militibusque tempore necessario resp. caret, ob eas res ignominiae causa, ab exercitu meo te remoueo: hodieque ex Asrica abesse, et quantum potes, proficisci iubeo. [note: de bell. Afr.] Quo pacto ipsum, et nonnullos alios tribunos dimisit, tradiditque eos centurionibus, et singulis viritim additis seruis, in naui separatim eos imponendos curauit.
Non esse hostes multiplicandos. DISCVRSVS IV.
FRancisci Sforciae, qui rei militaris peritia ex priuato milite clarissimus Mediolani dux euasit, adnotatu dignissimum documentum fuit illud, cum dixit, Quicumque tres hostes haberet, cum cum altero pacem inire, cum altero inducias, tertium vero bello aggredi debere. Graeci artium inuentores, rerumque arduarum, atque admirandarum patratores, adeo clarum crediderunt esse periculum eius, qui cum duobus contendit, vt prouerbio vsurpauerint, Neque Herculem contra duos. [note: Piato in Phedone.] Noster vero autor, qui nullam actionum humanarum intentatam reliquit, principes condocefacere exoptans, cum vno bello implicantur, debere eos alterum, quoad eius fieri potest, subterfugere, patefacit id exemplo Vologesis Parthorum regis, qui rebelles Hircanos bello persequens, nolebat Romanos sibi infestos reddere. Ad quae Corbulo, satis comperto Vologesem desectione Hircaniae attineri. [note: lib. 13.] suasit Tiridati fratri, vt spe longinqua, et sera derelicta, precibus Caesarem aggrederetur. Quam rem autor, vt consueuit, saepius attingit; nam Corbuloni prospere cuncta successisse, scribens, rationem addit, quia Parthi Hircano bello distineantur. [note: lib. 14.] Dicit etiam alibi, eundem regem diuersas in curas distractxm fuisse, modo vindictae cupidum, magnitudine rursum Romana, et continui foederis reuerentia: quippe contator ingenio et defectione Hircanorum, gentis validae, multisque ex eo bellis illigatus. [note: lib. 15.] Finis autem negotiationis huius fuit, vt Vologeses Corbulonis consilium secutus fuerit,
page 189, image: s189nolueritque mutuis damnis societatem Romanam omittere, dicente Corbulone, Scire, quantum rex intus discordiarum, quamque indomitas, et praeferoces nationes regeret: contra Imperatori suo immotam vbique pacem, et vnum id bellum esse. [note: ibid.] Igitur tuto concludi potest, principem, dum vno distinetur bello, alterum insipienter non effugere. Nam allatum exemplum potentissimi omnium principis est, qui, totius terrarum orbis populis subiugatis, Parthos subiugare nitebatur, aduersus quem illi ex aequo iampridem contendebant. Verum posset aliquis obiicere; mirandum non esse, quod Nero caeteris molestiis publicis hoc praepotentium hostium bellum adsciscere nollet; neque forsan idem esse dicendum, si cum inferioribus res ageretur. Cui obiectioni exemplo item Romanorum respondebo. Hi enim quemcunque modum rebus suis praescriberent (quod tamen facile coniecturis rimari possumus) fere semper ad hunc scopum collineauerunt, vt vno tantum bello, non pluribus occuparentur, et perraro eis haec cogitatio non successit. Non inficiabor, quo tempore cum Carthaginensibus bellum gerebant, item Philippo regi Macedonum bellum indictum fuisse, propterea quod animaduertentes Romani Philippum clam tractare cum Annibale, maluerunt illum aggredi, quam expectare, vt ipse aggrederetur. Nihilominus Liuius rerum Romanarum prudentissimus scriptor, de fine belli Carthaginensis, et Macedonici, deque principio belli cum Antiocho agens, hac de re pulcherrima verba subdit, Non tam in tempore Punicum bellum terminatum erat, ne simul cum Philippo foret bellandum, quam opportune iam Antiocho in Syria moliente bellum; Philippus est superatus. [note: lib. 33.] Adnotetur Romanorum prudentia, nam ob illam victoriam, quam de Philippo reportauerant, socii Populi Romani multa a Q. Flaminio petierant; inter quos Boeoti rogauerunt, vt sibi suae nationis milites illi, qui sub Philippo militauerant, restituerentur: quod ipsis concefsum fuit, non quia satis dignos esse credebat, sed quia Antiocho rege iam suspecto fauor conciliandus nomini Romano apud ciuitates erat. [note: ibid.] Et alibi dicit, quasdam conditiones Romae per singulas tribus confirmatas fuisse, quia verso in Africambello, onmibus aliis in praesentia leuari bellis volebant. [note: lib. 29.] Sed quid mirandum, Romanos hisce artibus vsos fuisse, si ab ineunte vsque reipublicae aetate, et in ipsiusmet infantia hunc morem seruzuerunt? Equidem anno vrbis 259. cum Populus Romanus cum Latinis bellum gereret, sciretque Volscos Latinis suppetias laturos, maturauit Romanus, ne praelio vno cum Latino, Volscoque contenderet. [note: lib. 2.] Vt autem huiusce moniti veritas elucescat, cir citer annum 1220. ab V. C. sub imperio M. Antonini Pii tradit I. Capitolinus, absoluto Parthico bello, inceptum fuisse Marcomanicum: quod summo astu, donec bellum orientale persiceretur, diutissime suspensum fuit. [note: Iul. Capitol.] Requirit maxima huiusce rei vtilitas, vt cam melius examinemus: possunt enim principes exemplo populi, qui de cunctis gentibus triumphauit, eximiam inde vtilitatem haurire. Etad bellum Philippi contra Romanos rediens, dico, nondum finito bello Macedonico, Antiochum Romam legatos misisse; qui, teste Liuio, perhumaniter admissi, et dimissi fuerunt, vt tempus postulabat, incerto
page 190, image: s190adhuc aduersus Philippum euentu belli. Ex quo Romanorum prudentia cognoscitur, qui summis licet iniuriis affecti ob incertum belli Macedonici exitum, opportunum illud tempus non existimantes, legatos Antiochi amice tractare maluerunt. Perfecto bello, initaque pace cum Philippo, aliter Antiochi legatos habuerunt: Nihil enim iam perplexe, vt ante, cum dubiae res incolumi Philippo erant, sed aperte pronuntiatum, vt excederet Asiae vrbibus, qui aut Philippi, aut Ptolemaei regum fuissent, abstineret, liberas, omnesque Graecas, etc. [note: ibid.] Alibi idem commonstrat; cum propter fines imperii orto inter Massinissam, et Carthaginenses dissidio patres in consultationem adduxerunt, an cum Antiocho, et Poenis simul bellandum esset. Etiam atque etiam attendendum est, Publium Scipionem Africanum, et C. Cornelium Cetegum, et Marcum Minutium Rufum legatos in Africam missos, vt coram ipsis causa Massinissae, et Carthaginensium disputaretur, audita, inspectaque re, suspensa omnia, neutro inclinatis sententis, reliquisse. Sequitur Liuius, Id vtrum sua sponte fecerint, an quia mandatum ita fuerit, non tam certum est, quam videtur tempori aptum fuisse, integro certamine eos relinqui: nam ni ita esset, vnus Scipio vel notitiarei, vel autoritate ita de vtrisque meritus, finire nutu disceptationem potuisset. [note: lib. 34. in fin.] Hoc est, quod ratio status, siue regnatiua prudentia nuncupatur, cum scilicet bello aliquo distinemur, ne alterius occasio inuitetur, cumque ad placitum nostrum agere, seu dicere non possumus, dissimulemus, et cum legatis ad nos missis, instar Romanorum humanissimis officiis certemus; non enim ii mentem, animumque suum, in quam partem propenderet, declarare tenebantur. Idcirco praeceptum legimus, Amico, et inimico noli narrare sensum tuum. [note: Eccles. c. 19.] Quod si Antiochus in ea legatione deceptus est, non Romanorum, sed suimet ipsius dolus habeatur. Item si duo populi, principesve contendant inter se ob rem, quam ipsimet proposuerint, neutri parti infertur iniuria, si re suspensa, nulliusque sententiae pronuntiatione disceditur; quoniam tempora, vt iudicium differatur, exquirunt. Quod duplici ratione Romani prudenter efficere potuerunt, vel quia sententiam interponentes, alterum amicorum abalienabant, vel quia temporibus reipublicae difficillimis poterat eiusdem reipublicae interesse, vt duo populi satis potentes simul eluctarentur. Non tamen id esse, discordias serere, et nutrire, dicendum est; quia neque illarum Romani autores fuerunt, neque discordibus illis populis dominabantur. Neque secus omnipotens Deus per modum tolerantiae, conniuentiaeque permittit, pleraque ad meliora tempora differri: nam etiam Romanis paullo post decidendae litis opportunitas accessit. [note: lib. 15.] Hisce prudentiae dotibus Romani non minus, quam armis orbem vicerunt, neque diuersa premere vestigia cos decet, qui imperia gubernant. Has autem dotes, et vestigia, viasque principes non a militibus, ducibusve, quorum ars est aciem instruere, ciuitatesque oppugnare, addiscunt, non a Iurisconsultis, quorum peritia vltra ciuiles, et criminales contentiones non extenditur, sed a Philosopho
page 191, image: s191politico, qui in historiarum praxi versatus fuerit. Historia siquidem dum summorum principum, ac populorum gesta describit, praecipue docet, quibus artibus respublica ac principatus prudenter gubernentur. Ex quibus, vt diximus, cauendum est, ne contra Gallos, verbi gratia, ardente bello, alterum contra Germanos aggrediamur, neve pluribus populis, principibusque negotium exhibeatur. Quod si quis haec vera fateretur; at fieri non posse, putaret, quin potentiores principes iniuriis prouocati generositatem suam contra prouocantem, praesertim inferiorem, ostendant; hoc casu reminiscamur, quod alibi disputatum est, barbaros impetu, Romanos contatione agere sua solitos fuisse. [note: lib. 5. disc. 9.]
De commeatu comparando. DISCVRSVS V.
INter militaria munia commeatuum diligentem curam habere, adeo praecipuum est, vt ii, qui fame hostem vicerunt, longe maiorem, quam ii, qui ferro, laudem semper meruerint, quo minus enim res nostras fortunae arbitrio subiicimus, quove minus sanguinis nostrorum effundimus, eo nos maior gloria manet. Hinc est, quod in comparatione Alexandri cum Romanis, vbi pensitatum est, an Alexander melius castra metari sciuisset, additur illud verbum, commeatus expediret. [note: Liu. lib. 9.] innuente Liuio pro re certa Romanos ab Alexandro in hoc genere prudentiae non superatum iri. Et praecipuum scientiae ducis specimen est, vt commeatum diligenter expediat; Quod in Corbulone apparuit, qui suspectans, ne Tiridates commeatus Pontico mari, et Trapezunte oppido aduentantes interciperet, hostis consilium elusit, quia per montes ducebantur praesidiis militum insessos. [note: Tac. lib. 13.] Annibal, dux rei militaris peritissimus, in eo prudentissimo consilio, quod de bello Romanis inferendo coram Antiocho habuit, inter grauiora monita addidit illud, vt classem onerariae naues cum commeatibus comitarentur; quia vt pauci propter pugnandum, sic nimii propter commeatuum penuriam milites videbantur; ex aequo trutinans et militum, et commeatuum paruitatem. [note: Liu. lib. 36.] Corbulo vero ille ducum sagacissimus hoc damnum sic praecauere non potuit, quin in eo bello frumenti egestatem perpessus fuerit; vnde adnotanda, quae de his Tacitus, sicuti ipse, exercitusque nullis ex praelio damnis, it aper inopiam, et labores fatiscebant, carne pecudum propulsare famem adacti: adhaec penuria aquae. [note: lib. 14.] Atque equidem non video, quae possit ars contra necessitatem hanc adhiberi, dum Caesarem ipsum obseruo, fatentem, exercitum suum multos dies frumentis caruisse, et ipsum quoque cum exercitu ducem carne pecorum victitasse. [note: lib. 7. de bello Gall.] Neque id tantum in Gallia accidisse, sed etiam in ciuilibus bellis
page 192, image: s192contra Pompeium, quibus pane, ex quadam herba, nomine Chara, confecto, sustentatus est. [note: lib. 3. de bello eiuil.] Sic Pompeius aquae penuriam expertus, [note: ibid.] interque caetera nonnunquam rorem, qui in pelles, quae naues tegebant, deciderat, gustare coactus est, [note: ibid.] ne de imperitia ducum loquamur, qui quamquam verno tempore anni, et tot circum amnibus, penuria aquae fatigabantur, vt exercitus Othonis. [note: Tac. l. 18.] Igitur prudentiae pars est, cum quis commeatuum diuitias possidet, sic iis vti, ne, quod duos menses suffecturum est, vno absumatur: nam de hoc reprehensi fuerunt Mummius Lupercus, et Numisius Rufus in rebellione Ciuilis: Ita paucis diebus absumpta sunt, quae aduersus necessitates in longum suffecissent. [note: lib. 20.] Neque Paetus inter caeteros, quos in Armenia commisit, errores, hoc errore immunis extitit: ibi siquidem non solum commeatum neglexit, nullo rei frumentariae prouisu. sed praedam male administrauit, corrupto, qui captus erat, commeatu. [note: lib. 15.] Vnde egregium monitum habetur, vnicuique viritim annonam distribuendam esse; quia naturaliter quae propria sunt, diligentius, quam communia custodiuntur. Sic apud Casilinos aequaliter inter omnes frumentum diuisum. [note: Liu. lib. 23.] Sed aduertendum est, apud Romanos frumentum singulis militibus ad certum diem distributum fuisse: quia instrumenta panis faciendi secum ferebant. [note: Plutar. in M. Ant.] Cuius annonae dispensationis multa leguntur exempla. [note: Liu. lib. 42. et seq.] Vtile documentum militibus est, vtita se modeste gerant, vt ob id a populis cura commeatuum libentersuscipiatur, nedum auare, parceque tractentur: quod non sine fundamento dicimus, nam Romani pro militibus plus solito aliquando commeatum vltro expediuerunt, Ab vrbe commeatus intentiore, quam antea subuehi cura, ne quid tam benemerito exercitui ad vsum deesset. [note: lib. 5.] Quod inter alia tunc sit, cum annonae praefecti, et curatores a militibus non despiciuntur, sed inuicem de humanitate certatur, vt accidit in exercitu Claudii Neronis, ad quem comportato affatim commeatu, modestia certauere milites, ne quid vltra, quam necessarium sumerent. [note: lib. 27.] Inter monita, quae in bello, quod perduraturum dubitatur, duci obseruanda sunt, vtilissimum illud est, ciuitatem habere aliquam comeatibus supplendis opportunam. Quod Scipionem impulit in Hispania, vt Carthaginem occuparet; quoniam praeter caeteras opportunitates horreum illa hoslium videbatur, ideoque Romanis magis necessaria. Haec illi arx, hoc horreum. [note: lib. 26.] Neque aliam ob causam Annibal in Italia Neapolim exoptabat, nisi vt sidum haberet nauibus ex Africa consluentibus receptaculum, [note: lib. 23.] adde, propter commeatus et plerasque commoditates, vt pariter de Tarento cogitabat. [note: lib. 24.] Haec ipsa cura Pompeium Dyrrachii custodem vigilantissimum reddebat, quia praeter apparatus bellicos, sagittas, arma, machinas, hinc ad castra commeatus exportabantur. [note: Caes. l. 3. de bell. ciuil.] Et potiundi Gonfi conatus Caesaris non aliunde processit, nisi quia in penuria, quam patiebatur, probe cognoscebat, quantum succurrendae omnium rerum inopiae interesset, locupletissimum oppidum capere. [note: ibid.] Ideo velitibus, et cataphractis negraue sit, equorum dorso frumentum sibi ferre: quod a Pompeianis equitibus factum est, [note: ibid.] et Romani equites similiter: Eques folliculis in castra ab Arpis frumentum veheret. [note: Liu. lib. 9.] Expeditque si loca, quo commeatus
page 193, image: s193ferendus, procul distent, stationes habere, vnde frumenta commodius, et cautius vehantur, oppidis, et municipiis hoc oneris imponendo, vtque viae sint faciles, et expeditae, iubendo. [note: lib. 44.] Curandumque, vt commeatus non solum terra, sed etiam mari comportetur: Nam Publius Aemilius ad Macedonicum bellum electus prae omnibus patres admonet, vt quales commeatus sint, inquirant, et vnde terrestri itinere, vnde nauibus supportarentur. [note: ibid.] Solemne illud rei militaris praeceptum, ne hostis, hostileve oppidum ab tergo relinquatur, hinc principium trahit, ne commeatus impediantur. Quod a Caesare sic perspicue refertur, vt nullus dubitationi locus supersit. [note: lib. 9. de bell. Gall.] Et nos alibi nonnihil diximus. [note: lib. 18. disc. 5.] Neque idem Caesar ex hybernis copias educendas esse, putat, nisi opportunum bello tempus: ne ab re frumentaria duris subuectionibus laboret. [note: Caes.] nempe non ignarus, quantum rebus vehendis viae impeditae incommodum ferant. Si adiungerem, maturas fruges a militibus summo studio metendas, ideoque inter caetera militaria impedimenta ne falces desint, debile fortasse monitum foret. Sed hoc tantum addam, consueuisse aliquando Romanos, manipulis frumenti prope castra deuectis, spicas secare, et atterere, ne castra paleis implerentur. [note: Liu. lib. 22.] Quicunque vero astu militari hostem commeatibus exspoliant, eoque pacto incruenta bella absoluunt, ii demum maximi duces appellantur, et multifaciendi, paucisque comparandi videntur. Qua in re, quoniam illustre superest exemplum, pauxillum adhuc immorabor. Caesar etenim in Hispania contra Petreium, et Afranium castra circa Ilerdam inter duo flumina Sicorim, et Cingam collocauerat: quae cum transiri non possent, maximis ob inopiam frumenti angustiis continebatur; neque equi pabulatum mitti, neque pecora haberi poterant: at exercitus Afranii omnium rerum abundabat copia: adeo vt hostes Romam ad suos perscripserint, bellum iamiam confectum fore. [note: lib. 1. de bello ciuil.] In tantis angustiis Caesar, imperat militibus, vt naues faciant: carinae primum, ac statumina ex leui materia fiebant: reliquum corpus nauium, viminibus contextum, coriis integebatur: has perfectas carris iunctis deuchit noctu millia passuum a castris viginti duo, militesque his nauibus flumen transportat; continentemque ripae collem improuiso occupat: hunc celeriter priusquam ab aduersariis sentiatur, communit: huc legionem postea transducit, atque ex vtraque parte pontem institutum perficit: biduo ita commeatus, et qui frumenti causa processerant, tuto ad se recipit, et rem frumentariam expedire incipit. Quamquam autem Caesar huc vsque praeclare satis egisse videtur, nihilominus instat, et vrget hostem aliis machinamentis: namque ne semper magno circuitu per pontem equitatus esset mittendus, nactus idoneum locum fossas pedum triginta in altitudinem complures facere instituit, quibus partem aliquam Sicoris auerteret, vadumque in eo flumine efficeret: his pene effectis magnum in timorem Afranius, Petreiusque perueniunt, ne omnino frumento, pabuloque intercluderentur; quod multum Caesar equitatu valebat: itaque
page 194, image: s194constituunt ipsi locis excedere, et in Celtiberiam bellum transferre. Sed propter excellentem Caesaris prudentiam bellum hoc breui felicissimum, atque incruentum exitum Afraniorum deditione sortitum est. Quo facto nihil Caesari domi, forisve illustrius vnquam contigit.
De castris mouendis, et exercitui quale quantumque iter conficiendum sit. DISCVRSVS VI.
IN mouendis castris quatuor praecipue consideranda videntur: Tempus discessus: Quod exercitui iter agendum: Quantum viae possit, aut debeat conficere: Quo ordine castra mouenda sint. Quae singulae particulae, excepta itineris quantitate, quiae in itinere Corbulonis, dum in Armenia cum Tiridate bellum gerebat, apparent, simul illas, ne dissertatiunculas subdiuidere cogar, considerare decreui. Quoniam autem bella aestate, et in caloribus, non hyeme, tractantur; fere semper laudabile erit, tempestiue discedere: nam iuxta prouerbium, Qui bene vesperi hospitari cupit, is diluculo viae se dedat, necesse est. Cumque milites castrametari, et vallum obducere, ac sese communire debeant, equidem nisi temporis satis habuerint, nocte deprehensi, iis subiacent periculis, quae minus communitis castris impendent. Hac fortasse de causa illud de L. Merula Consule scribitur, Consul, qui multa nocte solitus erat mouere castra. [note: Liu. lib. 35.] Dum legimus, Caesarem admirabili celeritate sua bella nunquam non confecisse, certo certius, et necessarium est, vt tempestiue semper castra mouerit: sed in re clara non est opus coniecturis. Cum certior factus est, Heluctios nondum Ararim traiecisse, media nocte, quod idem est, de tertia vigilia eos impeditos, et inopinantes aggreditur, [note: lib pr. de bell: Gall.] eodem bello media nocte T. Labienum praemittit, et ipse quarta vigilia discedit, [note: ibid.] hoc est, hora nona Romana: nam si nox octo horas habuerit, quarta vigilia post sex noctis horas significabit. Cum ad occupandum Vesontionem contendit, huc Caesar magnis diurnis nocturnisque itineribus contendit. [note: ibid.] Nimium negotii mihi assumerem, si locos omnes, quibus Caesarem noctu discesisse, scriptum est, colligerem. Quorum aliquos, ne mea fides ambigua sit, quisquis videre cupit, ad marginem hîc eos adnotabo. [note: ibid. et lib. 2. et l. 5. et l. 7. bis, et l. 1. de bell. ciuil. et l 3. et Xenoph l. 4. in princ.] Neque vero minus diligens in maritimis expeditionibus apparuit: etenim in Angliam profecturus tertia vigilia soluit. [note: lib. 4.] Si diceret aliquis: Iam professus es, praelia nocturna vitanda esse. [note: lib. 4. disc. 2.] Igitur cum facilius eadem praelia contingere possint iis, qui noctu, quam qui interdiu proficiscuntur, nonne castra noctu mouenda essent? Respondco: quisquis hac de re ambigit, diem expectare posset, vt fecit Meula. Verum haec profectio potest, debetque eiusmodi cautione omnino suscipi,
page 195, image: s195vt non solum longinquus hostis, sed et propinquus nullum damnum afferre queat. Cuius rei plurima sunt exempla: nam Claudius Nero dum a castris Annibalis procul abesset, ad collegam suum properaturus, vt mirabile facinus, quod perpetrauit, expediret, noctu discessit. [note: Liu. lib 27.] Et Annibal in Apulia exercitum retracturus noctu castra mouit, Publio Aemilio, et Varrone prope ipsum castrametantibus. [note: lib. 22.] Quod efficiens, extingui lumina iussit, et quaedam impedimenta e tentoriis auferri noluit; quo vel hostis discessum non suspicaretur, vel suspicans, aliquem subesse dolum timeret. Dubitandum non est, quin hae profectiones maxime non conclamatis vasis. (quod hodie absque militaris tympani sonitu diceremus) ducibus inhonestae putarentur, vt profitetur Caesar de Scipione. [note: lib. 3. de bell. ciuili.] Verum, ne ab hoste vincamur, nihil intentatum relinquendum; praeterquam quod quibusdam dolis minime improbandis in bello vti possumus, vt fecit Annibal. Qui, vt ex angustiis, in quibus se collocauerat, sese extricaret, nouo astu vsus ex Fabii manibus euasit: Nam duobus millibus boum congregatis, accensas faces cornibus eorum alligauit; quae res praeter insuctum terrorem supicionem insidiarum gignens, fugae viam aperuit. [note: Liu. lib. 42.] Et Caesar ipse a Pompeio duplici clade affectus exercitum ab obsidione, vt ad recreandos militum animos spatium interponeret, reducturus; etiamsi militare institutum seruarit, vtque citissima eius profectio cognosceretur, conclamari iussit; tamen prima nocte saucios, et aegros omnes praemisit, quibus vna legio missa praesidio est, vetito, ne ante iter confectum conquiescerent; mox duas in castris legiones retinuit, reliquas de quarta vigilia compluribus portis eductas, eodem itinere praemisit, paruoque spatio intermisso, ipse egressus, et nouissimum agmen consequutus, frustra insequente Pompeio, celeriter e conspectu castrorum discessit. [note: Caes. lib. 3. de bell. ciu.] Quae omnia dicta sunt, vt ostendatur, sagaci, optimoque duci nihil obstare, quin noctu quoque, hoste licet praesentiente, discedere valeat. At si quis hoste procul manente, breueiter confecturus, velit diluculo discedere, inter caetera iuuat Corbulonis exemplum repetere, [note: lib. 5.] qui ambigens, an expeditis legionibus nocte Artaxata pergeret. vbi ab exploratoribus regem procul esse, percipit, lucem opperitur. et praemissis velitibus, ipse reliquo cum exercitu eo tetendit. [note: lib. 13.] Quoniam vero, ne erretur in itinere, etiam atque etiam cauendum est, consueuerunt duces, regionem, in qua bellum gerunt descriptam, pictamve habere, quemadmodum habuerant Athenienses, dum Siciliam armis aggredi meditabantur. [note: Plut. in Nic.] Caesar considerans, quantum mercatores, vltro, citroque quotidie commeantes, situm, formamque Britanniae docere poterant, quamplurimos eorum ad hunc finem, regnum illud inuasurus congregauit. [note: de bell Gall. lib. 4.] Ideoque loquens Liuius de sylua Ciminia, dixit, ad eum vsque diem mercatoribus quoque inexploratam esse. [note: lib. 9.] Et Publius Aemilius, quo itinere Perrebiam profecturus esset, consulens, tandem mercatorum, qui ipsum probe docuerant, consilium amplectitur. [note: lib. 44.] Nonnulli
page 196, image: s196curant sibi exploratores regionis gnaros, [note: Xenop.] aut si forte ab aliis mittuntur, blanditiis eos suscipiunt, eosque remunerant, si veros compererint. Sed ne ab iisdem fallantur, ita eos habeant, ne fugam dare possint, vt fecit T. Quintius cum homine illo, quem Charopus miserat. [note: Liu. l. 31.] Vnde reprehenditur dux quidam, qui viae ineundae exploratoribus incaute credidit adeo, vt nec ex iis, quivenerunt, quenquam retineret. [note: Liu. l. 43.] Et reuera nulla pecunia vtilius impenditur, quam ea, quae in illos erogatur, qui vias tutiores edoceant, quia alter tantum ex istis salutem exercitus, vel excidium parere potest. Sic M. Antonio valde profuit opera Mardi, et Mithridatis, sine quibus exercitus ille periisset. [note: Plut. in M. Ant.] Et nostris temporibus rusticus ille, qui Carolo V.Imperatori vadum Albis in Germania ostendit, Caesaris victoriam accelerauit, hostiumque animos confusionerepleuit. [note: Fallet. l. 5. de bell. Germ.] Neque Moysem haec viarum noscendarum diligentia latuit, ideoque Hobab cognatum suum itincrum peritum inuitat. Noli. inquit, nos relinquere; tu enim nosti, in quibus locis per desertum castra ponere debeamus, et eris ductor noster: cumque nobiscum veneris, quic quid optimum fuerit, ex opibus, quas nobis traditurus est dominus, dabimus tibi. [note: Num. 10.] Iccirco cum scriptores sagacium ducum itinera describunt, fere semper haec praemittunt, itineribus summa cum diligentia explor atis. vt de dictatore Q. Fab. Maximo legitur, cum mouet castra contra Annibalem, [note: Liu. l. 22.] et de caeteris. [note: ibid. et l. 27.] Verum praeterea militaris artis diligentia, et experientia tunc magis elucescit, cum ex tribus, pluribusve ad vnum locum tendentibus viis vna eligitur; quia in huius electione aut prudentia ducis, aut socordia comperitur. Germanicus hostes aditurus consultat, ex duobus itineribus breue, et solitum sequatur, an impeditius, et intentatum, eoque hostibus incautum, viamque longiorem diligit. [note: Tac. lib. pr.] Annibal Aretium versus cum exercitu profecturus, duas esse vias, docetur, alteram longiorem, et commodiorem, alteram breuiorem quidem, sed paludibus impeditam, et hanc eligit. [note: Liu. l. 22.] Cuius electionis quia Liuius nullam rationem reddit, cur Annibal id egerit, non foret inutilis fortasse militibus quaestio. Inter consultores exercitus, quem Martius in Macedoniam ducebat, consultatum fuit, ex tribus viis, quaenam eligenda foret, num per Pythoum, an per montes Cambunios, an per paludem Ascuridem, praeter aliquantum viae communis, quod restabat. [note: l. 54.] Iosaphat rex Iudaeae cum pollicitus esset Ioram regi Samariae, se iturum cum eo contra Mesa regem Moab, ante alia interrogat, Per quam viam ascendemus. [note: 4. reg. c. 3.] Peruulgatum monitum est, qui magis peditatu pollet, quam equitatu, ei planitiem quaerendam esse. Ideo sapienter admonitus fuit. M. Antonius, vt plana, et periculorum, errorumque plena vitaret, quia Parthorum vires in equitatu consisterent. [note: Plut. in M Ant.] Iter eligendum est commeatibus supportandis accommodatum, quodque hostis impedire nequeat, de quo Q. Martius Philippus reprehensus est. [note: Liu. l. 44.] Ob quam fortasse rationem Annibal montium vias detrectauit, malens cum incommodis, et laboribus, quam cum fame luctari, vt pariter ex Persia redeuntes Graeci fecerunt; qui viae breuioris commoditate omissa, ob commeatuum supplementa longiorem optauerunt. [note: Xenop. l. 6.] Etenim in itinere capiundo viarum breuitas, facilitas, securitas, commoditas attendenda
page 197, image: s197est, neque via difficilis, aut facilis dicenda, quae tuta non est; neque tuta credenda, quae, cum hostium suspicione careat, famis timori subiacet. Quocirca memorabilis fuit Romanorum error, cum vias Noceram versus duas haberent, alteram propter mare tutam et apertam, sed longiorem; alteram breuiorem, per hanc ad furcas Caudinas perrexerunt, vbi damno ac dedecore affecti sunt. [note: Liu. l. 9.] Non ita Corbulo, qui, Artaxata profecturus, breuem viam omisit, quia si legiones amnem Araxem, qui moenia alluit, transgrederentur, sub ictum dabantur, procul; et latioribus vadis transiere. [note: Tac. lib. 13.] Hoc argumentum viarum refectionis considerationem requirit; praemissis, qui repurgarent iter. [note: Liu. l. 44.] Industria item in fluminibus siue per pontes, aut quomodolibet superandis consideranda. Vnde Rhodii illius consilium neglectum non fuit, qui duobus millibus vtrium quatuor millia grauis armaturae militum transuehenda esse, consuluit. [note: Xenop. Cyrop. l. 3.] Huc pertinet Annibalis inuentio alpes aceto acferro excindendi, [note: Liu. l 22.] si modo eiusmodi rebus credendum est: item Martii artificium ad conducendos per rupes, ac praecipitia elephantos, [note: lib. 44.] aliaque innumera, quae recitare taediosum foret. Quantum iter sit conficiendum, prout variae sunt occasiones, varia fuerunt consilia, quae plerique ceperunt. Sed vt, quoad fieri potest, verum inuestigetur, proponendum est, quod praecipit Vegetius, exercitibus ex Romanorum militum consuetudine aestate quinque horis viginti quinque millia passuum conficienda esse. [note: lib. pr.] Modo ponantur, horae aestiui diei communiter esse sexdecim, Romanorum autem horae fuisse duodecim, oportet singulis horis tertiam horae partem addere: adeo vt quinque Romanae horae septem fere nostratium horarum adaequent, hoc est, horas sex cum duobus trientibus, sicque concedendum est septem horis viginti millia passuum confici posse; adeo vt miles ad octauam discedens hora decima quinta iter expleuisset: quod si aliquantum requiescendum foret, tunc sexta decima hora iter absolueretur: et sine aestus molestia exercitus, vt praescribit Vegetius, viginti millia passuum conficere, et statiua habere commode potuisset. Verum magis fortasse conducet, vt ex fontibus haec hauriamus, vnde Vegetius eadem hausit, et ex nobismet ipsis rei circumstantias despiciamus. Neminem etenim latere debet, quoties necessitas tulit, a Caesare viginti millia passuum confecta fuisse. [note: lib. 5. de bell. Gall.] Et M. Crassus iussu Caesaris media nocte profectus tertia diei hora propemodum viginti quinque millia passuum absoluerat. [note: ibid.] Et in nobilissima illa Graecorum rednctione quolibet die viginti millia passuum, aliquando viginti quinque confecta leguntur, [note: Xenop. l. 3. et l 4.] tametsi per altissimas niues iis ambulandum esset, [note: lib 4.] pedibus frigore ac labore debilitatis, et fere consumptis, [note: ibid. bis.] et saepe vesperi sine vllo cibo, et absque vlla miseriarum, quas interdiu patiebantur, subleuatione. [note: ibid.] Et Plutarchus testatur, M. Antonii exercitum vna nocte triginta millia passuum ambulauisse, [note: Plut. in eius vita.] itemque triginta leguntur confecta a legionibus Vitellii, cum socios profligatos intellexissent. [note: Tac. l. 29.] Et de Paeto legitur, vno die quadraginta millia passuum. [note: lib. 15.] Verum quod Philippus sexaginta perfecerit, id profecto admirandum est. [note: Liu. l. 28.] Neque si quis Claudii Neronis iter, qui a Metauro discedens sex dierum spatio Venusiam regressus est,
page 198, image: s198breue illud fuisse, comperiet. [note: lib. 27.] Nec valde breue, nec longum nimis, quoad coniecturis assequimur, iter erit, si quindecim millia passuum conficiantur: tametsi Caesar iustum iter octo millia dixerit, confecto iusto itinere eius diei. sed ne Pompeius persequeretur, alia octo coactus est progredi, Duplicatoque eius diei itinere octo millibus passuum ex eo loco procedit. [note: lib. 3. de bell. ciu.] Ego vero quindecim millia passuum dixi, quoniam Liuius, vt maximarum viarum difficultates ostenderet, prodidit, exercitum Martii magno labore biduo quindecim millia passuum confecisse. [note: lib. 44.] Et haec de itinerum ratione, modoque colligenda duximus. Non est autem praeter mittendum, quod magnus quidem nostrorum temporum dux dicere solitus est: tria millia peditum illius arbitratu disposita, si a mille equitibus lacessantur, posse duarum horarum spatio in tutum se recipere; cum tamen apud Caesaremlegatur (et quidem non sine notabili differentia) exercitum suum, quem Scipio in itinere insectabatur, quatuor horarum spatio non totos centum passus potuisse absoluere. [note: de bell. Afr.] Neque negligendum est (vt Caesarianorum militum labores perpendantur) post Pharsalicum praelium, et castra Pompeii expugnata, exercitus victoris partem, fugientes Pompeianos insequentem, vix sex millia passuum commode conficere non potuisse: quamquam iterum vallo exstructo, praelioque commisso reliquias illas ad deditionem coegerunt. [note: de bell. ciu.] Verum agmen, quale in itinere esse debeat, inspiciamus.
De castris mouendis, praesertim qua pertinet ad impedimenta sarcinasque. DISCVRSVS VII.
COntra Tiridatem in Armenia sic viae pariter, ac pugnae composuerat exercitum Corbulo. Latere dextro tertia legio, sinistro sexta incedebat, mediis decumanorum delectis: recepta inter ordines impedimenta, et tergum mille equites tuebantur: quibus iusser at, vt instantibus cominus resisterent, refugos non sequerentur. In cornibus pedes sagittarius, et caetera manus equitum ibat, productior cornu in sinistro per ima collium, vt si hostis intrauisset, fronte simul, et sinu exciperetur. [note: Tac. l. 13.] Exploratum est, prout hostes aut prope, aut procul erant, ita diuersis Caesarem modis agmen duxisse: nam procul degentibus hostibus, singularum legionum impedimenta subsequi ipsas iubebat: iisdem autem propinquis, ex octo legionibus, sex praeire, mox cuncta exercitus impedimenta, postea duabus legionibus tergum custodiri curabat: semper nihilominus equitatum cum funditoribus, ac sagittariis praemittebat, [note: lib. pr. de bel. Gall.] et alibi agminis ordinem ita constituit, vt tres legiones ante omnia irent impedimenta: deinde omnium impedimentorum agmen (quod tamen erat mediocre, vt in expeditionibus esse consueuit. cogeret subsequens altera legio: hoc autem ideo effecit, vt hostes tribus tantum legionibus conspectis, celerius, contempta Romanorum paucitate, prodirent in aciem. [note: lib. 18. de bell. Gall.] Ibiautem videre est, Caesarem contra hostem
page 199, image: s199prodiisse, pene quadr ato agmine instructo. Quod autem hoc idem Caesar ex praescripto militaris artis ageret, inde patet, quia tacite Sabinum arguit, quod milites e castris consilio Ambiorigis hostis Populi Romani eductos, viae commisisset longissimo agmine, magnisque impedimentis. [note: lib. 5.] Graeci ex Persia duce Xenophonte redeuntes itineris initio ordinem phalangis, vel quadrati agminis seruauere, [note: Xenop. l. 1.] excepto quod semel, vt quasi maiore numero hostes perterrefacerent, phalangem laxauerunt. [note: ibid.] Sed cum paucis post diebus animaduerterent, quadratum agmen aequilaterum incommodum esse, quia in angustiis viarum cornua exercitus nimium arctabantur, corpusque agminis premebant: vel laxatis et dilatatis ordinibus ad dimicandum exercitus debilis, et parum idoneus efficiebatur; consilium ceperunt, vt in minora se agmina diuiderent, quibus singulis centuriones, ducesque dederunt, qui ea in centurias, aut in manipulos pro locorum opportunitate vel conglobata disiungerent, vel disiuncta conglobarent, [note: lib. 3.] quo ordine domum incolumes peruenere, in medio exercitu impedimenta de more collocantes. [note: ibid.] Non possum non ponderare, quae Brancatius de impedimentis admonet: Peccari enim modo putat, et antiquitus improuide actum fuisse, dum impedimenta in medio exercitus, vel dextrorsum, aut sinistrorsum, ne hostis ea possit aggredi, collocare consueuerunt: nouumque ordinem ab se inuentum inducit, iubens, vt quadrato agmine vehiculis et carris coacta circumuallentur, adsitque du?m millium sclopetariorum custodia: vtque ex verbis ipsius elicitur, postremo omnium loco ea collocat, existimans, hoc pacto fore, vt praelio conserto, non modo impedimenta ex se ipsis tuta sint, sed etiam tergum totius exercitus muniant, quia nempe non obfutura essent longius, quam quo catapulta suo proiectu pertingeret. Antiquum autem in conducendis impedimentis morem duabus de causis improbat: altera est propter diuersos motus, quibus circumducenda sunt: altera, quia in medio constituta, longumque agmen, saepe duorum triumve millium passuum efficientia adeo disgregant exercitum, vt parti, quam hostis adoriatur, altera pars exercitus ferre suppetias nequeat. [note: Monitorum milit. l. 3. mon. 2.] Ad quae respondeo: motus non plures, sed vnum tantummodo esse: nam cum sciueris, qua hostis te sit inuasurus, quod circumspicienti satis patere potest; nihil tibi agendum aliud, nisi vt eo die, quo iter agis, non in medio, sed aut dextrorsum, aut sinistrorsum ea impedimenta colloces: quod si longum ea fecerint agmen, curandum est, ne fiat: alioquin vel ducis imprudentia, vel corrupta militum disciplina accusanda erit. Et hoc notat Caesar in Sabino longissimo agmine, magnisque impedimentis. et Liuius in Ap. Claudio: incomposite longo agmine effusi, [note: lib. 4.] longo agmine, nec continenti, [note: lib. 10.] longo ac impedito agmine incompositi caeduntur. [note: ibid.] Quod si dux ad componendum agmen ineptus fuerit, erit item ineptus ad impedimenta vehiculis, curribusque cogenda: vel deficient eum tot vehicula, vt duorum triumve millium passuum spatium quadrato agmine complectantur: vel tandem situs, ac planities id commoditatis denegabit. Praeterea
page 200, image: s200considerandum est, Caesarem ideo impedimenta, hostibus castra procul metantibus, post singulas legiones conduxisse, vt ad construenda castra quam celerrime iis vteretur. Quod si necessitas eum compellebat, vrgentibus hostibus, vt post sex legiones ea collocaret; vide, quantum tibi in ipsorum vsu fieret morae, si postremo agmine traherentur. Praeterea vellem ego, vt Brancatius explicaret mihi, quibus carris ad concludenda impedimenta vti cogitaret, num iis, quibus ipsa imposita sunt, an aliis? Si aliis, hanc nouam addis exercitui difficultatem: si vero partem eorum assumis, qui commeatum vehunt, tantum aberit, vt impedimenta sclopetarii defendant, vt etiam ipsi ab impedimentis defendi videantur. Quae res etiamsi non incongruere videretur, cum exercitus iam castra fixit (et hunc castra metandi modum barbarorum fuisse, alibi Caesar testatur,) [note: lib. pr. de bell. Gall.] nescio tamen, quantum expediret, dum e castris eductus exercitus iter agit: nam si hostes equites sclopetis non destituantur (concedimus modo, impedimenta non posse, nisi ab equitibus vexari) et boues, equive tua vehicula trahentes claudicent; caeteris vehiculis impedimento futuri sunt; adeo vt vniuersus commeatus in discrimine constituatur: commeatu autem amisso exercitus perinde, ac victus, et prosligatus est, prudenter dicente adhaec Vercingetorige, Non interesse, hostemne interficere, impedimentisve exuere, quibus amissis bellum gerinon possit. [note: Caes. lib. 7. de bell. Gall.] Imperator Leo haec praecipue in impedimentis obseruauit, vt praefectum habeant peculiarem, [note: l. 1. c. 19.] vt quo die praeliandum est, quam tutissimo, quoad fieri potest, loco congregentur, [note: c. 9.] maxime ea, quae minus necessaria sunt, [note: c. 10.] vt inter hostes semper in medio exercitu collocentur, [note: c. 17.] vt cum discedis ab hostilibus locis, praecedant: cum in ea ingrederis, subsequantur: si ab aliquo latere timeatur, dextrorsum, aut sinistrorsum ponantur: si vndequaque, in medio. [note: c. 18.] Neque haec leuia putentur: quippe cladis Othonianae potissima causa fuerunt mixta vehicula et lixae. [note: Tac. l. 18.] Quod quantum referat, conatus Suetonii Paulini, et Proculi Licinii in iis defendendis ostendit, allegantium prodendi Othonis gratia fuisse permixtum vehiculis agmen. [note: ibid.] Et Vitellianorum cladis causa fuit, quia restitui nequiuere impedientibus vehiculis, tormentisque. [note: lib. 19.] Quae res vt magis militibus probetur, quid euenerit Antiocho, cum a Romanis profligatus est, reminiscamur. Caeterum. inquit Liuius, fugientibus maior pestis, iutermixtis quadrigis, elephantisque, et camelis er at sua ipsorum turba; cum solutis ordinibus velut caeci super alios alij ruerent, et incursu belluarum obtererentur. Hinc conclude: si Brancatii exercitus profligaretur; quo pacto euaderent eius milites ex vehiculis, quibus ille impedimenta circumuallanda praecipit? Ideo non abs re ab aliis institutum est, vt seorsim ponantur, quo victus aut victor nullam ab iis moram accipiat: quae res Caesari credenda est, qui manum in Galliis conseruit, praemissis paullum impedimentis, atque in tumulo quodam collocatis. [note: lib. 8. de bell. Gall.] et alibi, impedimentis in proximum collem deductis. [note: lib. 7.] his autem duas legiones, illis nonnullas equitum turmas, prout necessitas ferebat, praesidio reliquit Quod ego addidi, vt agnoscatur, quam apposite dixerit ille, duo millia sclopetariorum impedimentis custodiendis satis esse. Et P. Aemilius bellorum adprime gnarus, non modo impedimentorum praesidio
page 201, image: s201quartam exercitus sui partem posuit, sed milites alloquens, in quit, Nec ignauissimum quemque relinqui ad custodiam sarcinarum scitis. [note: Liu. l. 44.] Modo quae ad rem nostram faciunt, adiungo. Et quo ad praemittenda impedimenta Caesarem in medium affero, qui aduesperascente die praemissis iisdem ipse de quarta vigilia profectus est, vt pugnandi necessitate adueniente exercitum paratum haberet. [note: lib. 3. de bell. ciu.] Quod similiter Leo Imperator cauit, vt die praelii committendi, impedimenta procul habeantur. At ne quis fallatur; animaduertendum, duo esse impedimentorum genera: quaedam proprie exercitus impedimenta vocabantur, vt tormenta, machinae, munitiones, tentoria, et similia, quae carris et equis vchuntur: alia vero minutiora, quae sarcinae dicebantur, quas milites singuli sibi ferebant: Proinde Labienus Caesaris exercitum in Africa adoriri cogitauit, quod exist imabat milites sub onere, ac sub sarcinis defatigatos pugnare non posse. [note: de bell. Afr.] At Caesar, qui consilium hoc praeuiderat, trecentos ex singulis legionibus expeditos milites delegit, qui Labieni milites in fugam turpissimam coniecerunt. Neque dubium erat, quin improuisae aggressiones aduersus milites sarcinarum onere defatigatos maxime perturbarent exercitum: sed Romanorum consuetudo fuit, vt in medio depositis sarcinis, armisque aptatis ad signa omnes concurrerent: Quod Liuius perspicue, et ad rem nostram perbelle descripsit iis verbis: Primo noua res trepidationem fecit, dum arma capiunt, sarcinas congerunt in medium: dein postquam vt quisque liber auerat se onere, aptaueratque armis, ad signa vndique coibant, et notis ordinibus in veteri disciplina militiae iam sine praecepto vllius sua sponte struebatur acies. [note: libr. 9.] Quaeres, vtpote Romanis militibus consueta, passim repetita legitur. [note: ibid. iterum et lib. 28.] Quibus sarcinis milites onerabantur, et quoniam Marius adhuc pluribus oneratos esse voluit, hinc muli Mariani.dicti fuere. [note: Plut. in Maerio.] Quod tamen incommodum multiplici commoditate, quam milites rebus necessariis non destituti ex illo onere accipiunt, abunde compensatur, ideoque libenti animo ferendum militibus. Hactenus igitur de hora profectionis instituendae, de itineris quantitate, de impedimentorum situ tot dicta sufficiant.
Quid potissimum principi agendum sit in ciuitate, aut prouincia, quam nuperrime occupauerit, vt ab iis se tutiorem reddat. DISCVRSVS VIII.
EXprobrat Phaneas Aetolorum praetor regi Macedonum Philippo, dum incenderet, ac diriperet vrbes, et vincentium praemia victus corrumperet, Non sic antiquos Macedonum reges, sed acie bellare solitos: vrbibus parcere, quantum possent, quo opulentius imperium haberent. [note: Liu. l. 32.] Quod iudicium persimile est sententiae
page 202, image: s202Croesi, dum Cyrum hortabatur, ne quae eius fuerant ciuitates dirueret, non amplius Croesi, sed Cyri victoris, ac possessoris regnum destructurus. [note: Herod. l. 1.] Vtile est hoc ducibus exemplum, ne ad victas vrbes excindendas facile consentiant: nam eo pacto aut victores sibi ipsis damnum inferunt, aut victi victorum iram contra se maiorem concitant: quo argumento Belisarius Totilae suasit, vt Romam ab vltimo excidio seruaret, tantamque ab ea crudelitatem auerteret, [note: Frocop. lib. 3.] praeterea disciplina militaris corrumpitur, dum milites rapinae dulcedini assucfiunt, a qua deinde abstinere nequeunt, etiamsi iubeantur. Ideo summopere laudati fuerunt, qui vrbes destruere volentibus sese obiecerunt, qualis inter Florentinos fuit Farinata de Vbertis, inter Neapolitanos Iacobus Caldora. Quorum vestigiis inhaerens, examinabo, quibus artibus dux bello victam ciuitatem, aut prouinciam citra ruinam, ac vastationem tuto obtineat, sibique in perpetuum conseruet. Et primo consilium illud contemnendum non est, quod Thebis Lucretius Romanorum praetor suscepit, dum patriam exulibus, qui Romanas partes fouissent, restituit; iis tamen venundatis, qui Macedonum partes secuti fuerant. [note: Liu. lib 42.] Martius Consul, vt animos caeterorum Macedonum sibi conciliaret, mitius egit cum populis Agassae: obsidibus enim contentus, sine praesidio iis reliquit vrbem, immunesque, ac suis legibus victuros est pollicitus. [note: libr. 44.] Cum Proceribus Persei, vtpote regio more viuere consuetis, P. Aemilius secus agen dum putauit; nam iussit ipsos cum filiis suis, qui decimum quintum annum excessissent, ciuitates suas relinquere, et in Italiam Romam migrare, quae marrdata etsi acerba crudeliaque videbantur; cognouit nihilominus plebs libertati suae vtiliter illis consultum fuisse. [note: lib. 45.] Quibusdam oppidis Romani muros detrahebant, vt Velitris, Senatumque amouebant, et vltra Tiberim, si cis essent, aut contra, habitare iubebant, poenis impositis, si prius, quam conditionibus datis, satisfecissent, transmcassent: vel colonias deducebant, quibus primorum ciuium expulsorum agros concedebant. [note: lib. 8.] Transferendi populi in sacris etiam literis habetur mentio, Et euellet Israel de terra bona hac, quam dedit patribus eorum, et ventilabit eos trans flumen. [note: 3. reg. c. 14.] Caesar in fidem Bratuspantium recepit, sexcentis obsidibus imperatis, omnibusque armis ex oppido collatis. [note: lib. 2. de bell. Gall.] Viennenses praeter im peratam pecuniam, publice tamen armis multati. [note: Tac. lib. 17.] Vbi Romanis clementer agere expediebat, victas vrbes non tantum non destruebant, sed ciues illarum ciuitate Romana donabant, vt cum Priuernatibus fecerunt. [note: Liu. lib. 8.] Ideo de ipsis dictum est, plerosque populos eodem die hostes, dein ciues habitos esse. quam nihilominus ciuitatem non omnes simul cum iure fuffragiorum obtinebant. Verum saepenumero mansuetudo Romanorum cum seueritate exaequata est. Nam Capuam Romani, etsi non incenderunt; aut demoliti sunt: tamen ob iustam iram in miscrum, humilemque adeo statum redegerunt, vt magis Romanae irae, Capuanaeque persidiae testimonium ea remanserit, quam vt ciuitatis pristinae vestigium vllum praeseferret. Etenim septuaginta principes Senatus interfecti, trecenti ferme nobiles Campani in carcerem conditi: alii per sociorum latini nominis vrbes in custodias dati, variis casibus
page 203, image: s203interierunt: multitudo alia ciuium Campanorum venundata: Propter agrum, quem omni fertilitate terrae satis constabat primum in Italia esse, vrbs seruata est, vt esset aliqua aratorum sedes. ager omnis et tecta publica Populi Romani facta: caeterum habitari tantum, tamquam vrbem, Capuam, frequentarique placuit: corpus nullum ciuitatis, nec Senatus, nec plebis concilium, nec magistratus esse voluerunt; et praefectus ad iura reddenda quotannis mittebatur. [note: Liu. lib. 16.] Autor discursuum inquirens, quid principi in ciuitate, aut prouincia, quam nouissime occupauerit, faciendum sit, iubet omnia ibi renouari, nouas nempe gubernandi leges, noua vocabula, nouam authoritatem, nouos homines: ex egenis locupletes faciendos; exstruendas nouas vrbes, exstructas diruendas; incolas in alia loca deducendos: nihil in summa per totam proninciam intactum, neque gradum, neque ordinem, neque statum, neque opum vim vllam relinquendam esse, quae te institutorem, ac largitorem non recognoscat. Quibus malis parumper commotus, censet, quo tot hominum calamitates declinentur, praestare, vt vnusquisque priuatam, quam regiam vitam traducat. Et nihilominus iterum in pristinam se reuoluit sententiam, vt putet quisquis clementiae viam deserendam putat, eundem crudelitatem eiusmodi omnino amplecti debere, improbatque eos, qui medias in consulendo vias eligunt, omni ex parte bonitatem, aut omni ex parte improbitatem sequi nescientes. Qua in re videbitur fortasse multipliciter errare: primum quia monita haec improba cognoscens, nunquam ea praecipere debebat; deinde quia non penitus mala existimanda sunt. Nam quemadmodum iustitiae non esset, suspendio aliquem, qui eo mortis genere dignus esset, ob stolidam misericordiam liberare: sic vti aduersus populos, qui nullam veniam merentur, rigore atque asperitate, crudelitatis opus non est. Neque Romani improbandi, quod Capuanos seuerissime puniuerint, cum Annibalem ducem saeuum, infidum, Carthaginensem praeposuerint Senatui Romano, a quo diuersis temporibus, pleraque clementiae ac benignitatis beneficia in eos manauerant, Romanumque imperium in summam discriminis aleam coniecerint; neque per illos stetisset, quin barbari, non Romani res Italas gubernarent. Non debet igitur princeps suspenso animo supplicia differre, quotiescunque crimina eo processerunt, vt tolerari nequeant; non immemor, Deum iussisse Sauli regi, vt Amalech, et vniuersa eius demoliretur, et omnes interficeret a viro vsque ad mulierem, et paruulum lactentem, bouem, et ouem, camelum, et asinum. sed quia ille diuina mandata in totum executus non fuerat, poenituit Dominum, quod constituisset regem Saul super Israel. [note: J. reg. c. 15.] Et rex Israel Achab merito a Propheta audiuit, Quia dimisisti Benadad regem Syriae, virum dignum morte de manu tua, erit anima tua pro anima eius, et populus tuus pro populo eius. [note: 3. reg. c. 20.] Et alibi, sin autem nolueritis interficere habitatores terrae: qui remanserint, erunt vobis, quasi claui in oculis, et lanceae in lateribus. [note: Num. c. 33. in fine.] Quod si quis diceret, Non instare modo prophetarum tempora, quorum ore Deus homines alloquatur: respondeo, bonas
page 204, image: s204leges oracula Dei esse, cumque secundum illas princeps regnat, secundum diuinam voluntatem regnare. Idcirco, quoniam saepe accidit, vt mansuetudinis atque clementiae praecepta praetermittenda sint, quaedam proponam exempla, quibus ad crudelitatem exercendam sine scelere deueniri posse videtur. Nam Corbulo Artaxata citra vituperationem combussisse, et solo aequasse dicendus est, quia nec teneri sine valido praesidio, ob magnitudinem moenium; nec id Romanis virium erat, quod firmando praesidio, et capessendo bello diuideretur: Vel si integra et incustodita relinquerentur, nulla in eo vtilitas, aut gloria, quod capta essent. [note: Tac. l. 13.] Crudelius coactus est Didius in Vspenses saeuire: nam cum legatos misissent, veniam orantes, aspernati sunt victores, quia trucidare deditos saeuum, tantam multitudinem custodia cingere arduum: vt belli potius iure caderent: datumque militibus, qui scalis euaserant, signum caedis. [note: lib. 12.] Qui diligenter magnos historicos euoluerit, passim comperiet, vrbes, quae muniri non possint, soloaequandas esse: vt ex Liuio arguere licet; qui Chalcidem captam fuisse, plurimosque interfectos commemorans, subiungit, Quod si tantum militum Romanorum fuisset, vt et Chalcis teneri, et non deseri praesidium Athenarum potuisset: magna res principio statim belli Chalcis, et Euripus ademptaregi forent. [note: lib. 31.] Et nostro seculo Germani Montemsilicis oppidum, villasque combussere, quia militum praesidiariorum copiam non habebant. [note: Guic c. l. 9.] Aliquando rigor hic in bello seruandus est, vt caeteris ciuitatibus pauor incutiatur, ne ob pauorem victoribus pertinacius repugnent: sicut in memorato Vspensium oppido videre est: nam eorum excidio metus caeteris iniectus est: praesertim Zorsini, qui pensitatis plerisque tandem apud effigiem Caesaris procubuit, magna gloria exercitus Romani, quem incruentum, et victorem tridui itinere abfuisse ab amne Tanai constitit. Populorum saepenumero inconstantia, leuitasque, cui fidere intutum est, efficit, vt victor victam ciuitatem comburendam putet, praesertim si aliae causae concurrant, vtputa si ea ciuitas procul a ditione victoris sita sit, si hosti opportuna; vt Capsa Romanisaditu difficilis, Jugurthae commodissima, ideo a Mario deuastata est; etsi contra ius belli, quia sese Romanis dediderat. [note: Sallust. de bell. Iug.] Capraeautem, non deditae. inquit Aemilius, vrbes diripiuntur, et in his tantum arbitrium est Imperatoris, non militum. [note: Liu. l. 37.] Nonnunquam diripitur vrbs non ob iram, odiumve, sed vt miles praedae spe saepe deiectus tandem aliquem victoriae fructum consequatur, vnde consul Acilius Heracleam diripiendam permisit. [note: lib. 36.] Vel militis remunerandi causa, si in oppugnando oppido aliquo insigniter se gesserit, vt Caesar praedae militum Gomphenses exposuit, quod eorum vrbem muris eximiae altitudinis munitam breui temporis spatio, a meridie scilicet ad occasum vsque solis strenue expugnauissent; praeterquam quod eo exemplo cunctis Thessaliae ciuitatibus talem incussit terrorem, vt, excepta Larissa, cunctae illi portas aperuerint. [note: Caes libr. 3. de bell. ciu.] Nulla ciuitas excindenda est, etsi excidium merita sit, quae nomen gloriamque amplitudinis, et claritatis alicuius ob vetustatem sibi quaesiuerit; vnde Caesar scripsit, a se Massilienses magis pro nomine; et vetustate, quam promeritis in se ciuitatis.conseruatos fuisse. [note: lib. 2. de bell. ciu.] Caesarisque filius Augustus tribus de causis dixit, Alexandriam
page 205, image: s205solo abs se aequatam non fuisse, etsi pluribus nominib. [abbr.: nominibus] excidio dignam putaret: propter vrbis dignitatem, atque amplitudinem: propter aedisicatorem ipsius Alexandrum: propter amicum suum Arrium. [note: Plut. inter apopht.] Ex quibus facile est iudicare, quam vehementer insectandi sint principes ducesque ii, qui hoc seculo autores fuerunt, vt Roma diriperetur, nihil veriti imperii maiestatem, nihil esse eam caput Christianorum, nihil ibi Apostolorum, totque sanctorum reliquias contineri. Igitur iam satis modos recensuimus, quibus principes a populis nuperrime victis tutos se faciant; modo id nunquam non respiciant, aliter cum Turcis, vel haereticis, aliter cum Catholicis agendum esse: aliter si iniuriis prouocentur, aliisve de causis bellum hostes inferant, iisve inferatur; denique vt nisi certa sit, ac determinata crudelitatis, aut clementiae ratio, potius haec, quam illa exerceatur. Addo, in hoc magis ipsimet rationi, quam naturae, moribusque ducis obsequendum esse: cum passim in historiis legatur, saeuissimos duces, vsu postulante, mirisice clementes extitisse: rursus humanissimos alios saeuissima quaeque executos esse, quo militarem disciplinam sartam tectam tuerentur.
Veram principum artem esse, vt hominum mores cognoscant. DISCVRSVS IX.
SI margaritae, et vniones, aliaeve preciosissimae res antiquorum, cum ab aliquo agricola, rudique homine inueniuntur, eloqui scirent, iure optimo dicerent: Vae miseris, in cuius manum incidimus, qui precium nostri ignorans, flocci nos facit. Equidem haud secus dicere potest virtute praeditus quispiam, qui paupertatis luto obrutus, praestet obsequia principi, virtutum ignaro, et singularium animi dotium negligenti. Nam quemadmodum egregius equiso bonum equum, etiam macrum, et plagosum, clitellisque impositis turpem, cognoscit; ita sapiens princeps sub malignae fortunae tegumento eximios viros perspectos habet. Sed minus et tolerabilius damnum esset, si quadraginta aut quinquaginta famulos tantum non cognoscerent, quamquam Comes Prouinciae, quia Romaei mores ignorauit, non minus damni, quam dedecoris comparauit; Longe enim deterius ac perniciosius est, cum principes subditos suos ignorant, et imprudenter illos metiuntur, virtutem a vitio, vecordiam ab industria, modestiam ab humilitate, et similia non distinguentes. Vndefit, vt plerunque posthabitis bonis, improbi praeserantur: et aliquis, vt insidiator, puniatur, qui bardus est, et simplex, vt aduersus Corn. Syllam fecit Nero, cuius ille socors ingenium in contrarium trahebat, callidumque, et simulatorem interpretabatur. vnde miser, et nullius reus, pulsus patria, et in exilium missus est. [note: lib. 13.] Augustus sapientissimus princeps, perfectam non modo ciuium Romanorum cognitionem habebat, sed veluti faciunt, qui doctrinam
page 206, image: s206aliquam exactissime callent, ad vltimas differentias, et minutas quasque ipsorum distinctiones descendebat: Nam supremis sermonibus cum tractaret, qui nam adipisci principem locum suffecturi abnuerent, aut impares vellent, vel iidem possent, cuperentque; M. Lepidum dixit capacem, sed aspernantem: Gallum Asinium auidum, et minorem: L. Arruntium non indignum, et, si casus daretur, ausurum. [note: lib. pr.] Antigonus cum subtile Pyrrhi ingenium obseruauisset, eum, si ad senectam perueniret, in maximum virum euasurum, vaticinatus est. Et Scipio non erroneum de Mario iudicium fecit, cum, se ipso non inferiorem ducem eum fore, praedixit. Sylla Caesaris pueri futuros mores optime praeuidit: neque Caesarem in Bruto, et Cassio iudicandis sua fefellit opinio, cum dixit, non ab illis crassis, et vnctis, sed ab his pallidis, et macilentis cauendum esse. [note: Plut. in Brut.] Verum, alia modo tempora, alii mores ingruunt, dixerit nonnemo: res nostrae his tomporibus aliter se habent, neque princeps, qui haereditarium, et auitum principatum obtinet, huiusmodi insidias, vt in regno sibi succedatur, extimescit: hancque responsionem plerique fortasse non paucis dissertationibus nostris accommodabant: quas dissertationes si forte aliquorum moribus congruas crediderint, non item ad nostra tempora quadrare, putabunt. Sed haec obiicientibus respondeo, Nondum mille elapsos annos esse, ex quo duci Alexandro a Laurentio Medices cognato suo idem accidit, quod Caesari a Bruto, quem filium suum credebat. Dico pariter, a similibus argumenta ducenda esse, et locorum, temporum, morum, status, religionis, et omnium, quae ponderanda sunt, habito respectu, res antiquas cum praesentibus prudenter comparandas esse; fore enim, vt ex vetustis casibus, licet diuersis, rebus praesentibus consilia, ac remedia prudentissima reperiantur. Verum si a principe haec subditorum cognitio propter caetera parui aestimatur, at saltem pro suo cmolumento eam non negligat: Nam quemadmodum sartori acus, et forcipis, fabro ferrario incudinis, et mallei, lignario serrae, et dolabrae cognitio peropportuna est, sic veris principibus instrumenta sunt homines, ideoque ipsorum cognitio necessaria. Quae praeterea honoris causa quaerenda est; nam sicuti inuisibilis Dei potentia per haec visibilia comprehenditur, sic nusquam virtus principis magis clucet, quam in famuiantium sagacitate, atque virtute. Quod si caeterae causae silerent, compellitur ad haec princeps ex ipsius munere, cum rex aliud non sit, quam gregis humani pastor, vt sapientissimus Plato demonstrauit. [note: In Minoe.] Quo munere cum in terris Dei vices gerat, omnis ei cura adhibenda est, ne qui in illo gradu ipsum collocauit, dehonestetur. Non inficias ibo, quid inter se homines discrepent, cognoscere, arduum, neque omnium esse: Nam quemadmodum musices imperitis maiorem delectationem parit pastoralis aliqua, aut ruralis cantio, quam exquisita doctissimaque symphonia, et sicuti qui pingendi artem non intelligunt, adumbrato aliquo, et diuersicolore opere magis oblectantur, quam excellenti quauis pictura; sic plerique caeteros ex eleganti (verbi gratia) aut ensis, aut plumae gestamine libentius, quam ex vera virtute iudicant. Quod si forte aliquem, tanquam summum virum laudari audiuerint, saepenumero accidit, vt videntes ipsum
page 207, image: s207aut statura turpem, aut vestibus inornatum, eum minoris faciant, virtutem pulchritudine, ac fortuna metientes, vt indicant autoris illa, Imperatores forma, ac decore corporis, vt est mos vulgi comparantes. [note: libr. 17.] Sic accidit Syracusanis, qui videntes Gylippum sordido palliolo indutum, magno capillitio deformem, sese continere non potuerunt, quin ipsum deriderent; a quo derisu nihilominus destiterunt, cum eundem maxime virtutis ducem cognouissent. [note: Plut. in Nic.] Neque Agesilaus eam virtutem aut expectationem, quib. [abbr.: quibus] insignis erat, prae se ferebat; nempe claudus erat, neque Gylippo ornatior incedebat; Et credendum est, eo vehementius irrisum fuisse a satrapis Persarum, quo ii magis regum suorum vnguentis, deliciis, pompae, ac maiestati conspiciendae assueuerant. Sed recte, in quit Plutarch. pulchrum visu, et Graecis, qui in Asia commorabantur, iucundissimum spectaculum fuisse, cum cernerent, magnos illos Persarum duces didicisse, homines non esse ex vestibus, aut tortis pedib. [abbr.: pedibus] iudicandos, sed ab ore Agesilai laconice loquentis penderent, breuibusque eiusdem verbis, et imperiis sese accommodarent. [note: In Agesilao.] At vestes corporumque turpem, siue deformem faciem relinquamus. Reperiuntur nonnulli virtutis quidem incomcomparandae viri, sed tantae humanitatis, ac mansuetudinis, et honorum, ac mundanarum dignitatum adeo contemptores, vt eos plerique pusilli animi homines esse, putantes, indignos magnis honorib. [abbr.: honoribus] arbitrentur. Quorum exemplum in Iunio Blaeso comprobatur, viro summae virtutis, nobilitatis praeclarae, morum suauitatis eximiae, fidei erga principes suos praestantissimae: caeterum animo tranquillus erat, et mansuetus improuisique honoris cuiuscunque adeo negligens, vt parum effugeret, ne dignus videretur. [note: lib. 16.] Quod fortasse subtilius in Agricolae moribus deseribendis exprimit, quem ita modestum fuisse, scribit, vt plerique, quib. [abbr.: quibus] magnos viros per ambitionem mos, viso, adspectoque Agricola, quaererent famam, pauci interpretarentur. [note: In Agric.] Scribitur de Q. Fab. Maximo, ab ineunte aetate talis eum lenitatis morumque facilitatis fuisse, vt a Romanis ouicula nuncuparetur. [note: Plut.] Quae omnia demonstrant, quanto maior est in moribus et abditis hominum naturis explorandis difficultas, tanto magis principes, qui huiusmodi in strumentis vtuntur, eos recte cognoscere debere. Quamobrem irae, ac veritatis vi compulsa, terribilis, et truculenta Medaea iure inquit.
Est vbi et argentum est et vbi dignoscitur aurum; Sed bonus a prauo qua dignoscetur ab arte?. [note: Eurip. in Medaen.] Quod Euripides a Theognide mutuatus est. Comes Fieschius, qui contra principem Andream Auriam coniurauit, et Jannettinum interfecit, hoc naturae munere praecellebat, vt nemo cum oculis cernere posset, quin extemplo diligeret, eidemque omnia bene vellet, adeo vultu benignus, moribus amabilis, et humanus erat: et nihilominus certum est, eos, qui cum illo versati sunt, auarum, et superbissimum expertos esse. Veruntamen si inter principes aliquis fuerit hebete ingenio; atque obtuso adeo, vt in latebras, atque recessus animorum penetrare nequcat, non desunt faciliores artes, quibus intimos subditorum sensus perscrutari queat: neque enim defuerunt, qui nonnullos vino torserunt, hoc est, inter comessationum, atque compotationum delicias conuiuas allexerunt, vt reconditas cogitationes eloquerentur; Alter quoque dixit, ludos quoscunque non minus, quam vinum ad detegendos animi affectus potentissimos esse. At
page 208, image: s208viam minus astutam, magisque generosam calcantes, censemus, principem ad dignoscendos subditorum suorum mores eandem facilitatem habiturum, quam habet aurifex in bono a malo numismate dignoscendo. Nam quemadmodum aurifex ad hanc rem Lydio lapide vtitur, sic potest princeps comprobare virum, magistratus ei imponendo: in quibus si improbum illum, aut socordem compererit, nihil facilius, quam eundem remouere, aut si probum, atque prudentem, nihil gloriosius, quam eius virtutem in beneficium subditorum conferre. Verum principibus etiam atque etiam curandum est, vt non minus famulos, et subditos, quam vt principes sibi pares intus, et in cute cognoscant, cum plurimis de causis, tum praecipue quia pacis, et belli temporibus haec cognitio valde conducit. Quamobrem Veneti diligentius, quam caeterae nationes, externorum notitiam conquirentes, oratoribus suis, quod ad maximos terrarum principes mittunt, id oneris iniungunt, vt post legationem in Senatu referant omnia, quae de moribus principum, de regnorum situ, diuitiis, fertilitate, hominumque, ad quos missi sunt, dotibus explorauerunt: quod tanta felicitate perficiunt, vt saepenumero illis manifestiora, quam incolis ca sint, quae in quolibet terrarum angulo vsurpantur, atque geruntur. Ex hac peritia resultat, vt, quemadmodum princeps non debet ob magnitudinem alicuius principis, si ignauiae deditus sit, perterrefieri; sic ex clade, aut declinatione praestantissimi alterius principis animos capere non debeat: hic enim in salebrosa periculorum via lapsus resurgit; ille vero in palustri deliciarum stagno suffocatus nunquam emergit. Hiero Syracusan orum rex, quia Populi Romani virtutem optime cognouerat, quinquaginta annis, quibus rerum potitus est, tanto erga ipsos amore, fideque se gessit, vt Romani ad ipsum cohonestandum potius, quam vel tantillum diminuendum semper cogitauerint: sed cum Hieronymo nepote in regnum succedente aliter successit: is enim erga Romanos ob Cannensem cladem mutato animo ipsorum legatos interrogatione illa irriserat, Quomodo pugna successisset, quia Carthaginensium nuntii incredibilia narrarent:.Cui legati, grauitate vere Romana admonentes ipsum potius, quam rogantes, vt fidem Populo Romano seruaret, nihil caeterâ respondentes, discesserunt. [note: Liu. lib. 24.] Fuit quidem Hieronymus propter scelera sua a subditis occisus, sed omnino si superstes fuisset, temeritatis suae aduersus Romanos debitas poenas luisset. Hoc autem propterea eidem contigisset, quia Romanos non bene cognouerat.
De fluminibus per fossas corriuandis, deque eorum diuersione pluribus de causis. DISCVRSVS X.
NEmini exploratum non est, naturam artis adiumento indigere. Vnde cum neque pilis, neque plumis, neque squammis, instar ferarum, induti in hanc
page 209, image: s209lucem veniamus, vestes parare cogimur, si modo volumus a frigoris, et ab aestus iniuriis nosmet ipsos defendere. Quod si, verbi gratia, naturae obtemperantes, nihilque illam sapientia nostra adiuuantes permitteremus, vt capilli, vel barba, vel vngues manuum, pedumque promitterentur, dubio procul praeter incommodum, taediumque, poenam, damnumque ex ea colligeremus. Igitur in hoc poetae illius sententiae adhaerendum non est, qui dixit, Naturam inter Italiam, et barbaras prouincias montium altitudines collocasse, vt inuicem discretae mutua communione non vterentur: imo enim nos industria, ingenioque nostro montium, vallium, fluminum, marium aditus, transitusque faciliores reddere debemus, vt populi simul communicare possint: iique inter insigniores principes connumerandi videntur, qui propter publicam vtilitatem nullis sumptibus parcentes, vias strauerunt, flumina direxerunt, montium summitates explanauerunt, vallium profunditates impleuerunt, habitationes construxerunt, terras latronibus, grassatoribus, et assassinis purgauerunt, quo peruiae, tutissimaeque cunctis viae paterent, vnde merces huc, et illuc allatae humanis necessitatibus subueniant. Neque aliud antiquitas denotauit, cum Herculem stabula Augiae repurgasse, Acheloo cornua detraxisse confixit, quam quod nos modo disserimus. Quamobrem pulchra, nobilis, magna, pia L. Veteris cogitatio fuit, dum Mosellam, atque Ararim, facta inter vtrumque fossa, connectere curauit, vt copiae per mare, dein Rhodano, et Arare subuectae per eam fossam, mox fluuio Mosella in Rhenum, exin Oceanum decurrerent, sublatisque itinerum difficultatibus, nauigabilia inter se occidentis, septemtrionisque littora sierent. Cui operi inuiderat Aelius Gracilis Belgicae legatus, deterendo Veterem, ne legiones alienae prouinciae inserret, studiaque Galliarum assectaret. [note: lib. 15.] Octingentis post annis idem opus tentauit Carolus Magnus, proditumque est, iam per tria millia passuum inceptam fuisse fossam trecentorum passuum latitudinis, profunditatis autem eiusmodi, vt maximas naues admittere posset, neque fuit propter aliam causam omissa, nisi quia (vt in palustribus locis accidit) resurgentibus aquis, quicquid interdiu cauabant, noctu replebatur, adeo vt quasi diuinum miraculum id suspicans, inceptum laborem intermiserit. Sed quod notandum videtur, illud est, excogitauisse, Rhenum cum Danubio coniungere, vt hac in Euxinum mare nauigatione commercium orientis aperiretur. [note: Paul. Aemil.] Cogitauit Selimus praesentis Amurathis Turcarum Imperatoris pater Tanaim cum flumine Rha, Ruthenis Volga, coniungere, quod flumen in mare Caspium delabens Turcis commoditatem attulisset, classibus illuc aduectis, regiones illas et ciuitates, quae in littoribus collocatae sunt, occupandi; sed Moschi fuerunt impedimento. [note: Rainol. hist. Mosch.] Quantum humana mens peruagatur, nonnullos, Persiae situum bene gnaros, audiui disserentes, non fore maiorem, quam inter Ararim, et Mosellam, eam fossam, quae duci posset inter Marianam fluuium, qui in Caspium mare, et inter Tiritiri, qui in mare Persicum ingreditur. Quo compendio per sola quasi flumina merces ex ipsis Indiis, nedum ex oriente
page 210, image: s210ad occidentem conduci possent, praesertim in Narbonensem Galliam. Nam ex Rhodano in Ararim, et Arari per fossam in Rhenum, ex Rheno per fossam in Danubium, ex Danubio in Euxinum, ex Euxino in Moeotidem, ex hoc in Tanaim, ex Tanai per fossam breuissimam in Volgam, ex Volga in mare Caspium, ex Caspio in Mianam, et per fossam in Tiritiri, et illinc in mare Persicum transueheremur. Et postquam in hoc argumentum deuenimus, Neronis consilium reticendum non est, quo Isthmum perfodere est aggressus, vt Ambracium sinum coniungeret cum Corinthiaco, primusque terram egestam suis humeris tulit. [note: Suet. in ipsiu vita.] Quae res ab historicis minime contempta, etfi tam difficilis habita est, vt inde prouerbium Isthmum perfodiendi exortum fuerit, sed non aeque laudatum alterum Neronis votum, cum ab lacu Auerno nauigabilem fossam vsque ad ostia Tiberis voluit fabricare, quia videbatur intolerandus labor, nec satis causae. [note: Tac. lib. 15.] Ex quo discimus, non propter vanam ambitionem, sed propter populorum vtilitatem, et propter necessarias causas huiusmodi opera aggredienda esse. Sic Marius in Rhodano cum ad sustentandum contra barbaros bellum commeatibus, plurimisque subsidiis indigeret, et naues difficilem portum ob aggestas in saucibus fluminis arcnas haberent, fossam incepit largam, ac profundam, quae Rhodani aquas excipiens, influeret in mare, qua profundius, et portuosius, ventisque non adeo expositum foret; quod opus ex eius nomine Mariana fossa nuncupata fuit, [note: Plut. de ipso. et Plin. l. 3. c. 4.] hodie vero Camarga dicitur, sicut ex Druso Drusiana fossa. [note: Sueton. de Claua. in prin. et Tac. lib. 2.] Serclus fluuius, qui olim Pisas alluebat, modo longinquus, non propter aliud aluco diuerso ductus est, nisi aut quo Pisarum ager damno afficeretur, aut quo Lucenses ex eo vtilitatem caperent. [note: Plin. vet. l. 17. var. lect. c. 3.] Actum in Senatu coram Tiberio de moderandis Tiberis exundationibus, deque verten dis fluminibus, et lacubus, per quos augescit: sed precibus eorum, de quorum damno agebatur, omissa fuit consultatio. [note: Tac. l. pr. in fin.] Sic antiquissimis Indaeorum temporibus septingentos fere annos ante Tiberii imperium Ezechias laudatissimus princeps obturauit fontem aquarum Gihon, et auertit eas subter occidentem vrbis Dauid. [note: 2. Paral. 32.] Quod si vt populorum communicatio, et societas gentium corriuan dis fluuiis dilatetur, defperandum modo est, at saltem vtile erit, non ignorare, quem ex istiusmodi fossis fructum classes, et exercitus, cum opus est, colligere possint, quemadmodum Draguto celebri temporum nostrorum piratae successit. Is talium operum auxilio e manibus egregii ducis Andreae Auriae, qui cum iam captiuum credebat, quod in stagno ipsum, cuius nullus erat exitus, inclusisset, non modo euasit, sed etiam ingenti sagacitatis laude triremem praecipuam Siculorum intercepit, et Apuliam perterrefecit: euaserat autem cum classe, per alteram insulae partem fossa ad mare perducta. [note: Adr. l. 8. an. 1551.] Sic Caesar, dum Sicorim fluuium in Hispania varie diuertit, hoslibus commeatu impedito cos vincit. [note: Caes. lib. 1. de bell. ciu.] Sic Cyrus Babyloniam, Euphratis alueo mutato, cepit. [note: Herod. lib. 1.] Sic Traianus Euphratem fossa facta, in Tigrim deriuare animo agitauit, sed vbi eum altiorem
page 211, image: s211Tigri esse intellexit, mutauit consilium, veritus, ne, si id faceret, Euphrates nauigari non posset, quod fluxus eius in decliuem partem ferretur, [note: Dion Cass. in Traiano.] vtque sapientissimus dux optime fecit. Ciuilis loca, vbi Cerialis consederat, Rheno inundat. [note: Tac lib. 11.] Verum Lautrechus, dum Neapolitanos aqua priuare nititur, exercitum suum morbis, et mortalitate repleuit, eoque facto milites ob aeris grauitatem morbosos effecit, bellique exitum corrupit. Vnde in aquis diuertendis vel cautissima cautio adhibenda videtur.
Quid illi principi agendum, qui potentiorem hostem, regnum eius propediem inuasurum, expectat. DISCVRSVS XI.
DVbitandum non est, nisi Dominus custoduerit ciuitatem, frustra vigilare, qui eam custodiunt: vnde inutilis habenda est quaelibet diligentia, et anxietas, quae ad aerumnas quasque diuinitus immissas auertendas adhibeatur. Verum quia neque diuinis nutibus obsistere possumus, rursum neque actus nostros praetermittere debemus, par est, vt iuxta prudentiae nostrae vires imminentibus periculis occurramus, caetera nos, nostraque omnia diuinae prouidentiae committentes. Modo hoc posito principio, dico, Ferdinandum Regem Neapolitanorum seniorem, principem inter aetatis suae caeteros prudentissimum habitum, nihil intentatum reliquisse, quo Caroli VIII. Gallorum Regis consilium de inuadendo regno Neapolitano auerteret: misisse homines, qui priuatim largiendo, et maiora pollicendo, aulicos regios delinirent: dein Regi, siquidem alia ratione mitigari nequiret, tributi pactione, aliisque subiectionis osficiis propositis, ab co pacem impetrare contenderent: deliberauisse etiam, cum primum anni benigna constitutio permitteret, Genuam nauigare, et inde terrestri itinere Mediolanum pergere, vt Ludouico Sfortiae in omnibus satisfaceret, secumque neptim suam Neapolim reduceret; sperabat, quia Ludouicus arbiter, et quasi oraculum totius Italiae haberi flagrantissime cupiebat, fore, vt haec publica professio salutis ab illo acceptae eum placaret. [note: Guic c. l. 1.] Curauit similiter, vt animum Pontificis captaret, sponsalibus celebratis inter Alphonsi filiam extra matrimonium natam, et Giuffredum Pontificis filium: quibus artibus nisi morte praeuentus fuisset, bello Gallico forte se liberasset. Ludouicus Dux Mediolani, de quo nuper verba fecimus, videns, in quae pericula Federicus Ferdinandi filius se coniiceret, quia Alexandri Pontificis affinitatem recusaret, hortatus ipsum fuit, vt consilium mutaret, monuitque, [note: lib. 4.] imprudentis esse, pusillique animi, vbi de toto dominatu retinendo ageretur, indignitatis respectum habere. Ad quam rem dicere solitus erat Alphonsus
page 212, image: s212Ferrariae Dux, se, quia domus sua ob formidabilem Ducis Valentini ambitionem periculo maximo succumbebat, ex duobus periculis minimo electo Lucretiam Borgiam Pontificis filiam in vxorem duxisse: quod matrimonium Guicciardinus Estensi familia, nobilissimis affinitatibus contrahendis assueta, indignum vocat, [note: lib. 5.] immemor, Ferdinandum alibi a se ipso laudatum, quod non curaturus fuisset, regni conseruandi causa salutem a Ludouico Moro se recepisse, profiteri. Quemadmodum igitur, qui iamiam submergendus est, etiam ad nouacula (vt vulgus Florentinum vsurpat) manum extenderet: ita qui regni amittendi periculum praesentit, omnem lapidem moucre debet, ne illud amittat, cum omnia prae illo minora mala esse videantur. Igitur si haec propter imperium retinendum toleranda sunt, pari ratione aequum est, vt, qui ob euitanda pericula cum hoste potentiore conuenerit, pacta conuenta diligenter obseruet, neque minimum ea transgrediatur, alioqui non hostem, sed se ipsum maximo sui detrimento falleret. Intellexerat Pharnaces Mithridatis filius, Caesarem contra se aduentare: ideo per legatos deprecatus est; ne eius aduentus hostilis esset. facturum enim omnia, quae imperata essent: quibus Caesar respondit, se fore aequissimum Pharnaci, si quae polliceretur, repraesentaturus esset: at Pharnaces omnia liberaliter pollicitus, cum festinantem, ac properantem Caesarem speraret crediturum suis promissis, coepit lentius agere, decedendi diem postulare, longiores pactiones interponere; in summa, frustrari coepit. At Caesar cognita calliditate hominis, celerius omnium opinione manum conseruit, eumque regno deturbauit, parumque abfuit, quin vita priuauerit. [note: Hirt. de bell. Alex. in fin.] Quod si aliquem aut voluntas, aut vis aliqua impellit, vt hostem expectet, imprudentissimum consilium mihi videtur esse, posteaquam de omnibus fortunis agitur, non etiam totis viribus se ipsum tueri, et omnia simul periculis exponere. Vnde non tantum vituperatur, sed etiam irridetur a Liuio Perseus tanquam melior pecuniae, quam regni custos, et quasi nihil aliud cogitaret, quam vt quanta maxima posset praeda ex victo Romanis reseruaretur. [note: lib. 44.] Nam clare demonstrat, si Perseus Gallis stipendia soluisset, non solum res suas aliter successuras fuisse, quia Gallico exercitu Thessaliae campos vndique dcuastante, Romani celeriter commeatu caruissent, sed ipsas etiam vrbes excindere poterat, tenente ad Enipaeum Perseo Romanos, ne vrbibus sociis suppctias ferre possent: Imo ipsis quoque Romanis de se cogitandum fuisset, quando neque manere amissa Thessalia, vnde exercitus alebatur, potuissent, neque progredi, cum ex aduerso castra Macedonum haberent, ad quae merito posset quis ambigere, num Princeps in summo regni amittendi discrimine constitutus debeat, vt hostes commoditate priuet, quam ex suo damno lucrarentur, ciuitates comburcre, in mare proiicere, siue quocunque modo abscondere thesauros, demum se, progoniemque suam interimere, sicuti fecit Zambri, qui cum expugnanda esset ciuitas, ingressus est palatium, et succendit se cum domo regia. [note: 3. Reg. 16.] Et sicuti Iuba rex facturus erat in Africa, in oppido
page 213, image: s213Zame, si, vt illuc ingrederetur, milites eius concessissent. [note: Hirt. de bell. Afr.] Quae dubitatio eo rationabilior videbitur, quo magis ab historicis vxor Astrubalis celebratur, quod antequam se cum filiis duobus in ignem coniiceret, viro suo muliebrem, atque ignauam deditionem exprobrauerit. [note: App. de bell. Pun.] Ad quae respondeo: cum nobis Chrislianis contra nosmet ipsos saeuire non liceat, nullam esse dubitationem, quin haec consilia recusanda sint, nihil obsistentibus exemplis, quaecunque in contrarium adduci queunt. Assero tamen, prout hostium, qui nos aggrediuntur, mores requirunt, ita diuersa consilia iniri posse, quia si hostis magnanimus fuerit, magnanimis pariter artibus, ac verbis facili poterit negotio mitigari. Sic Tassilis orientalium Indiarum non mediocris princeps Alexandro hostili animo aduentanti, significauit, si Alexandro ditior esset, paratum se fore maximis eum donis afficere; at si auri et argenti possessione inferior, non recusare se, ab Alexandro beneficiis cumulari; nam praeter haec, nisi forte ad auferendum sibi panem et aquam, de quo vno fortium hominum contentio esse debet, accedat, se non videre, cur sibi cum Alexandro belligerandum sit. [note: Plut. in A. lex.] Principibus veritatis amantibus, suggerendum illud consilium est, quod Alarcus Annibalis miles Saguntinis dedit, Non debere hominem, cuncta certo amissurum, damno computare, quae amittit, cum omnia in manum victoris iamiam concessura sint, sed potius muneris loco accipienda esse, quae possideri sibi permittuntur. [note: Liu. l. 21.] Quamobrem non est dicendum, Paullo ante Rex eram, modo inter Barones connumerabor: sed potius dicendum est, amisso regno reperi, qui me Baronem creauit Idcirco vel secum statuere debent, vt simul cum regno vitam amittant, quod fecit Constantinus Paleologus Imperator Constantinopolitanus; vel si in extremis casibus constituti ad pacta descenderint, paciscantur, ne ducantur coram hoste, quod fecit Comius cum Antonio, petens, vt timori suo concedatur, ne in conspectum veniat cuiusquam Roinani. [note: Hirst. l. 8. de bell. ciu. in fin.] Vel saltem ne inermes compareant, quo, si proditione moriendum sit, armati occumbant. Sic Mustafa Georgianus non tantum insidiis Mehemeti Bassae extinctus non est, sed ipse, occiso ipsius Bassae satellite, eundem Mehemetum quinque vulneribus affecit, alterique auriculam amputauit, seque in tutum recepit. [note: Minad. hist. Pers. l. 2.] Si regno pulsus, vel timens, vt expellatur, princeps aliquis ad alterum principem confugere velit, optime prius mente reuoluat, quid ab eiusmodi deliberatione consequatur: nam si infelix ille Federicus Aragonum rex ad locum liberum confugisset, multas recuperandi regni occasiones ei sese obtulissent, cum paullo post inter Catholicum et Galliae regem bella exorta essent. [note: Guicc. l. 5.] Sic Ludouicus Morus prima vice, Mediolano derelicto, in Germaniam profectus, [note: ibid.] reditus viam apertam habuit. [note: ibid.] Verum cum fugae sublata spes est, aut cum fuga non conducit, neque quidquam addit ad salutem, aut ad gloriam; tunc necessitati duro telo parendum est, et patienda meliorum imperia. [note: Tac. lib. 13.] Quod mimus quidam Carafula plebi Florentinae, a qua vexabatur, apposite dixit, Ex hac lagena tibi, sordide popule, velis nolis, bibendum est. Sed haec etiam Taciti sententia fuit, nobilirata prius a Liuio verbis Phaneae, cum regi Macedonum Philippo alta voce
page 214, image: s214dixit, aut bello vincendum, aut melioribus parendum esse. [note: lib. 32.] Melior autem est, qui vicit: et sapientis est parere necessitati, cui secundum Boetium humana prudontia, quae laqueis fati inuoluta Deum dcreliquit, resistere non potest, quia iam subest secundarum causarum necessitati. [note: S. Thom. p. 1. qu. 116. art. pr.] Ideo Caesar a Casca impetitus primo resistit, mox Brutum, caeterosque coniuratos inuadentes cernens, nihil aliud curat, nisi vt cum dignitate cadat. Neque Pompeius erga Septimium, quem suum quondam militem agnouerat, blandimenta praetermisit, sed hostili animo aggredientem conspiciens, operto capite, neque mutiens, aut quidquam se ipso indignum praeseferens, mortem constanter expectauit. [note: Plut in Pomp.] Non ita Gualterius Brennensis, qui contra Ditpoldum, cuius captuus erat furiens, etiam contra se ipsum furore agitatus, vulnera propria manu lacerauit, maluitque, vt ferum animal mori, quam vt homo. [note: Compend. Regnt Neap.] Et maximo iure commendatur Croesus, quod regniamissionem patienter ferens, apud humanissimum victorem non sine dignitate et existimatione vixerit.
FINIS LIBRI DECIMI TERTII.
page 215, image: s215
SCIPIONIS AMIRATI DISSERTATIONVM POLITICARVM, SIVE. DISCVRSVVM INC. CORN. TACITVM, LIBER DECIMVSQVARTVS.
Deterrimam eius. principis conditionem esse, qui neminem habet, quem vereatur. DISCVRSVS I.
BEati, qui Deum verentur, ii siquidem huius ope reuerentiae statim, et certo multa didicerunt. At quicunque immortalia negligunt, nec mortalium quenquam verentur, frenumque recusant cupiditatibus suis, corum profecto fortunam, salutemque penitus deploratam esse, ccnseo; vt Neroni accidit, qui, postquam matrem occidit, per cuncta scelera se peruolutauit, seque in omnes libidines effudit, quas male coercitas qualiscunque matris reuerentia retardauerat. [note: Tac. l. 14.] Visne huius propositionis veritatem intelligere, considera, quid ex intimis cordis affectibus Neroni exiuerit, cum sibi caput Plauti oblatum fuerit, Quin. inquit, Nero deposito metu nuptias Poppaeae ob eiusmodi terrores dilatas matur are parat, Octauiamque coniugem amoliri, quamuis modeste agat, et nomine patris, et studiis populi grauem. [note: ibid.] Nihil ob oculos magis hanc veritatem ponit, quam quod Tiberius scribit: quo in imperio Augusti probum se ac modestum, et sub dolum fingendis virtutibus gerebat, donec Germanicus, ac Drusus superfuere: item inter bona, malaque incolumi
page 216, image: s216matre; intestabilis faeuitia, sed obtectis libidinibus, dum Seianum dilexit, timuitve: postremo in scelera simul ac dedecor a prorupit, postquam remoto pudore et metu, suo tantum ingenio vtebatur. [note: lib. 5. in fin.] Relictis principibus, an idem in rebusp. accidat, iuuat dispicere. Poterit autem vnusquisque Romanorum exemplo cognoscere, hominum naturam nunquam ita bonam esse, vt reota ad virtutis et honestatis opera pergat, nisi dextrorsum aut sinistrorsum adstet aliquid, quod ipsos quodammodo in officio contineat. Patricii, dum Tarquinius vixit, blandiebantur plebi, timentes, ne sub regum dominatum reuerterentur: verum intellecta Romae Tarquinii morte, quae Cumis consecuta est, patricii iidem superbiuerunt, et plebi. vt inquit Liuius, cui ad eam diem sunima ope inseruitum erat, iniuriae a primoribus fieri coepere. [note: lib. 2.] Interrogabit forte aliquis, quid hisce nos documentis doces? Dico: dum illum considero, qui primo dixit, Fugienti hosti aureum pontem exstruendum esse; aut alium neotericum, qui audiens quendam valde conquerentem, quod sibi maxime inuideretur, respondit, Pergeret herbam istam bene irrigare; me consulere singulis principibus, et rebusp. vt non modo non aegre ferant; sibi alterius principis rationem necessario habendam esse, sed etiam si fieri potest, hunc statum quasi numerata pecunia conquirant, summoque studio retineant, et retento laetentur. Quod praeceptum ne propter minimam authoritatem meam diminutum restet, satis communitum fore, putabo, si viri summae prudentiae, eximiaeque probitatis sententiam adduxero. Etenim cum post tertium bellum Punicum Romae disputaretur, quid de Carthagine deliberandum esset, vtpote quae ter victa, semper tamen libertatem Romanam in ambiguo collocauerat, Catone, delendam esse, asseuerante, Scipio Nasica, conseruandam esse, sustentabat, ne metu ablato aemulae vrbis luxuriari felicitas vrbis inciperet. [note: Flor. l. 3. de bell. Pun.] Igitur per semet ipsum cogitet vnusquisque, quantum vtilitatis, aut detrimenti secum ferat status ille, quo ab omni suspicione ac timore liberi simus: Nam et Henricus Britanniae rex auorum nostrorum tempore tunc furere, atque in omnem saeuitiam se effundere incepit, cum pontificis respectu abiecto, primum libidinibus, dein crudelitati se tradidit, denique Ecclesiae Sanctae praeceptis pro nihilo habitis, in rabiem ac furorem sese coniecit.
De militaribus meditationibus. DISCVRSVS II.
EXercitatio corporis re ipsa praeslat, efficitque, quod disciplina ac meditatione assecuti sumus: meditatio autem eundem effectum sine corpore operatur, animo saepe illud, quod didicimus, memorante ac reuoluente: adeo vt meditatio dici possit exercitatio spiritus, exercitatio autem meditatio corporis. Iosephus scripsit, Romanorum in re militari meditationes potuisse dici incruenta praelia, quemadmodum praelia erant incruentae meditationes. [note: lib. 3. de bell. Iud.] Omnem scientiam vult
page 217, image: s217Plato meditatione conseruari, vtpote quae memoriam refricat, et quasi nouam in locum eius, quae exiuit, reponit, adeo vt semper eadem esse videatur: atque in hunc modum mortalia conseruari affirmabat, non quia eadem semper sint, vt diuina: sed quia quod consenescit, et abit, in sui locum subrogat semper aliquid nouum, et sibi simile. [note: in Symp.] Ego meditationem nihil esse puto aliud, quam incubationem quandam rerum cogitatarum, hoc est, quemadmodum gallina ouis incubans, pullos educit, sic tu praeceptis, monitisque auditis incubans, ea in absolutam perfectionem actione reducis. Hinc illud Periandro attributum, Meditando omnia vinci. Age, si ita sese res habet, vt exercitus ab exercitio denominetur, quia nihil aeque, ac res militaris requirit, vt exerceatur; necesse est, vt etiam ipsa res militaris meditatione indigeat. Proinde cum Romani proceres Neronem externos ludos inuehentem, et iuuentutem vice versuum, atque orationum theatralibus certaminibus commaculari viderent, conquerebantur, inquientes, Quid superesse, nisi vt corpora quoque nudent, et caestus assumant, easque pugnas pro militia, et armis meditentur. [note: Tac. l. 14.] Ex hac igitur vituperatione nos honestae, veraeque meditationis laudem eliciamus: id autem est, ea, quae bello ad patriae salutem gloriamque principis conferre, iisve prodesse queunt, saepe memorare, ac meditari. Neque infra illius elephanti docilitatem nosmet abiiciamus, qui plus solito hebetioris ingenii, non semel verberibus excitatus, meditatione vtebatur: nam scribitur, Certum esse, vnum tardioris ingenij in accipiendis, quae tradebantur, saepius castigatum verberibus, eadem illa medit antem noctu repertum. [note: Plin. l. 8. c. 3.] Sed idem Tacitus de bellicis operibus alibi loquens, hoc de instruenda acie, de castris muniendis, et vallo obducendis subdit, et caeteris belli meditamentis. [note: Tac. l. 20.] Et Vegetius saepenumero has meditationes repetit, docens, vt tyro meditetur, quomodo hostem feriat, seque tegat, ne ab hoste feriatur, [note: lib. pr.] quomodo in equum insiliendo se exerceat, [note: ibid.] concludens alibi, nihil in re bellica tam difficile esse, quod non facile fiat meditatione. [note: ibid.] Neque a Platone silentio inuoluta fuit haec bellica meditatio, vt per ipsam inferre vulnera, eademque euitare nosceremus. [note: lib 8. de leg. in princ.] In quam meditationem adeo se miser Archimedes immerserat, vt totus in illam defixus, dum figuras in puluere quodam delineabat, eiusque patria iam ab hostibus occupata diriperetur, a milite, qui eum non cognoscebat, incredibili victoris Marcelli dolore interfectus fuerit. [note: Liu. l. 25.] Sed Platonis aemulus Xenophon in Astyage, qui artem bellicam Cyrum nepotem docuit, hanc meditationis vtilitatem adeo exprimit, vt aliam prae illo quaerere autoritatem, superuacaneum sit: Ipse igitur, vbi quae dam monita peculiaria tradidit, sequitur; Necesse est, fili, vt non solum quae a me diligenter didicisti, in vsu habeas, sed ex te ipso alia mediteris, quibus contra hostes vtare, sicuti consueuerunt musici, qui non modo quae a magistris didicerunt, fidibus ludunt, sed alia genera, modosque ex se ipsis inuestigant. [note: libr. 1. Cyrop.] Quod si quae huic monito apud Xenophontem subnectuntur, hic adderentur, certe non inutilis labor susciperetur, et cognosceretur perfecte, quantum bellicis rebus assidua prosit meditatio. Verum vt hanc meam sententiam magis comprobem,
page 218, image: s218ostendamque, meditationem esse non modo res semel apprehensas repetere, sed, vt Cyro dixit Astyages, nouas inuenire; dico, Romanos pilis vti consueuisse, vt ea tantum proiicerent, vnde consueta meditatio erat, vt magnis viribus hastile contorquerent. [note: Veget. l. pr.] et cogitatione reuoluere, quomodo id melius, iterumque melius repeti queat. Quae meditatio in militibus P. Aemilii pulcherrima deprehenditur, postquam eos monuit, quid ducem, quid militem deceret. Nam ab co docti, inanibus sermonibus posthabitis, coeperunt acuere alij gladios, alij galeas, bucculasque, scuta alij, loricasque tergere, alij aptare corpori arma, experirique sub his membrorum agilitatem: quatere alij pila, alij micare gladiis. [note: Liu. l. 44.] Et Caesar suis militibus in Africa praecepit, vt pila praepilata in elephantos iaccrent, quam rem tametsi fecerit, vt elephantos assuesceret, tamen eo ipso etiam milites exercebantur. [note: de bell. Afr.] Sed hisce consuetis documentis minime contentus Caesar, circa pila prope philosophando inuenit, cum sibi dimicandum foret aduersus Pompeianos equites, qui multo plures erant, pila suorum militum non admodum profutura esse: nam Pompeiani optime armati erant, vtpote inter quos plerique Romanae nobilitatis militabant, proinde scutis egregie se aduersus pila defendissent: quare Caesar quartae aciei mandauit, vt pila de more non iacerent, sed vbi manum cominus conseruissent, tunc adolescentium Romanorum vultum, oculosque peterent: fore enim, vt corrumpi faciem abhorrentes, terga darent; quo astu victoriam consecutus est. [note: Caesar l. 3. de bell. ciu.] Verum quia aliquis obiicere mihi posset, exercitationem et meditationem per me confundi; dico, etiamsi quis insidens equo, et negligenter discurrens, perpetuo, si fieri potest, exerceatur, illam tamen exercitationem nunquam dicendam fore meditationem, nisi artem in equitando adhibeat: videlicet obseruans, quo pacto insidere, pedes, caput, totumque corpus inflectere debeat: sic nunquam dicemus eum gnarum feriendi, ictus vitandi, caeterosque militares actus efficiendi, nisi eosdem vt arte faciat, antea didicerit. Hinc est, quod si quis ense aliquem punctim impetens, perinde feriret, ac si lignum finderet, ille tale vulnus neque amplius infligeret, quam qualis esset ensis latitudo; cum tamen longa et profunda vulnera non aliunde fiant, quam in actu retrahendi a vulnere ipsum ensem. Qua in re non tantum virium robur, quantum aptitudo quaedam ac dexteritas prodest, quae exercitatione, ac repetitis meditationibus perficitur. In hac autem aptitudine adeo profecerat Marchio Pescarae, qui in regimine Siciliae mortuus est, vt obliquo vno ictu quatuor funalia simul iuncta inciderit: Et Marius Sforcia, qui Thusci peditatus Generalis fuit, bouinum caput amputabat. Neque vero credendum est, cum Turcarum Imperator ensem Scanderbeghii experiri voluit, ipsum ensem viro debili alicui traditum fuisse; sed quia homo ille in feriendo studium non posuerat; quale Scanderbeghius ponere solebat, ideo eadem, quae hic, efficere non poterat: proinde Maumetho, qui se deceptum querebatur, sagaciter respondit, A se missum quidem ensem fuisse, sed non brachium. Cum itaque meditatio tantas vires habeat, honestos milites decet, in iis rebus, quae ad se ipsos pertinent, omnem curam ac diligentiam adhibere, animumque aduertere, quid solitis, quidque insolitis armis lucrifieri
page 219, image: s219possit, et semper eorum meliorem vsum inuestigare, hac de re dissertationes et disputationes passim instituendo. Et sicuti Philopoemenes iter faciens amicos interrogabat, quid facturi essent, si forte eo in loco hostes aggredientes repellendi forent. [note: Liu. l. 35.] Sic egregium militaris hominis institutum esset, saepe disserere, quibus armis Turca debellandus sit, qua disciplina, quibus armorum mixtionib. [abbr.: mixtionibus] quo peditatus, aut equitatus numero, quo tempore, loco, artibus, conditionibus. Vnde facile cognosceremus, quantum referret, accurate et attente, an incuriose et negligenter opera militaria tractare. Ad quae comprobanda hoc vnum addam, Dauidem Regem victorias suas meditationibus diuinis accepta tulisse. Nam testimonia tua. in quit, meditatio mea est. [note: Psal. 118.] Et mirandum, quo pacto ordine canat, In mandatis tuis exercebo, et considerabo viastuas; iustificationibus tuis meditabor. Et saepe vbique meditationes suas iterat esse legem diuinam, diuina mandata, diuina testimonia.
De ostracismo: genus poenae apud Graecos honestum, cuius vsum principes aduersus eos, quos habent suspectos, renouare possunt. DISCVRSVS III.
VBi viget aequalitas, et tanquam summum ciuitatis, siue reip. bonum habetur, necessario sequitur, vt quodcunque aequalitatem illam excedit, id communi bono refragetur. Verum quia punire hominem, propterea quod nimium virtuti sit addictus, extrema visa fuisset iniustitia, Graeci, laudabiles omnium ciuilium institutorum inuentores, praesertim Athenienses, poenam quandam honestatis inuenerunt, cuius subsidio suspicionem, quam de aliena virtute haberent, iuste, siue iniuste susceptam reprimerent: quam poenam ostracismum vocauerunt; non secus ac si quis nimio sanguine repletas venas sentiens, et corporis fortitudine pollens victui moderaretur, et sanguinem emittere soleret, nein ea vitia et morbos incideret, in quos ob nimium robur plerique incurrere consueuerunt. Quae sententia ex Plutarcho desumpta videtur, qui de ostracismo inquit, hoc fuisse quasi medicinam, cuius ope ad expurgandam ciuitatem constituto tempore populus vti solebat; nam decennale exilium ciui indicebatur, qui caeteros gloria, diuitiis, existimatione superaret, adeo vt sine suspicione in ciuitate retinendus non esset. [note: Plut. in Ni cia.] Quod antem non nisi viri illustres hoc supplicio plecterentur, declarat idem autor, cum scribit, Hyperbolum sceleratissimum hominem curauisse, vt praeclarissimi Phaeax, Nicias, Alcibiades ostracismo pellerentur Athenis, sed poenam illam contra suam naturam in caput ipsius Hyperboli recidisse, cum viles et ignobiles homines eo exilio plecti non solerent. [note: Plut. in Alcrb.] Imo alibi narrat, puduisse Athenienses, quod honestam ostracismi poenam in eodem Hyperbolo dehonestauissent, ideoque consuetudinem illam abrogasse. Ostracismus autem ab ostraco dicebatur, hoc est, lapillo, cui ciues alterius ciuis expellendi nomen inscribebant, omnibusque
page 220, image: s220eum in modum scriptis lapillis in vnum locum theatri coniectis, non decernebatur poena, nisi numerus ostracorum sex mille excederet: Quo in loco clarius quam alibi, explicat Plutarchus, ostracismum non propter improbos repertum fuisse, sed honestiore vocabulo vocatum fuisse supplicium quoddam, et moderamen nimiae potentiae atque superbiae. Erat autem haec inuidiae publicae leuamen quoddam, quae vt tolerabilior fieret, extra fines imperii per decennium causam illam doloris, et molestiae ex virtutibus alienis enatae relegabant. [note: in Aristide.] Eadem fere de ostracismo narrat Aristoteles, ostendens, peccatum huius poenae fuisse diuitias, multitudinem amicorum, aliamve ciuilem potentiam, neque omittit, ad constitutum tempus dari consueuisse, etsi nullum annorum numerum definit; et consilium spicas supereminentes praecidendi, a Periandro Thrasybulo datum excusat. [note: lib. 3. polit. c. 9.] Neque Diodorus variat, nisi quod exilium, inquit, annorum quindecim fuisse. [note: lib. 11.] Romani, dum libertas viguit, caruerunt (ni fallor) ostracismo. Verum in Scipione Africano virtutem quandam caeteris longe superiorem cognoscentes, quemadmodum si ostracismo illum expulissent, virtutem ipsius vehementer cohonestauissent, sic, vt suspicione sese liberarent, periculumque, quod tanta virtus gignere poterat, effugerent, accusare ipsum maluerunt; seipsos pessimo ingratitudinis crimini subiicientes non minus, quam Scipionem peculatui subiecissent. [note: Liu. lib. 38.] Qui nostrarum rerumpub. historias perlegit, si recte animaduerterit, nullam causam comperiet, cur Cosmus Medices, qui deinde Pater Patriae cognominatus est, eiectus fuerit, quam ob diuitiarum amplitudinem, multitudinem amicorum, nominis maiestatem, quas ipse res in patria prae caeteris omnibus ciuibus acquisiuerat. Adeo vt cognoscatur, iis de causis plebeiorum, et minus studiosorum animos in suspicionem adduci solere; etsi neque Romani, neque Florentini vnquam poenae asperitatem nominis dulcedine delinire sciuerunt: cum alioquin maximum doloris solatium sit, posse dicere, Patria mea expulit me, quia nimium probus, vel nimium potens, vel nimium conciuibus charus eram. Pudet memetipsum, quod hanc meam dissertationem in Nerone fundare cogar, quodque caeteris principibus ostendere debeam, quales illius exemplo similibus casibusse gerere queant: Attamen quantum detrahent exemplo scelerati principis vitia, tantum vigoris et virium adiunget veritas; nempe intra se ipsum quisque meditabitur, et arguet; Si Nero, quo nullum fuit crudelius in toto orbe monstrum, id fecit, quanto magis id me, qui Christianus princeps sum, decet facere, in meis suspicionibus viam mediam tenendo, per quam et ego tutus remaneam, et caeteri innoxii viri, instar magnorum ciuium Atheniensium, alio supplicio non tristentur, quam tacito et honesto exilio. Historia vero talis est. Diximus alibi, Iuliam Drusi filiam transisse in domum Rubellii Blandi. [note: lib. 5. disc. 6.] Ex quo matrimonio natus est Rubellius Plautus, qui et Tiberii pronepos, et virtutis praeclarae iuuenis omnium ore celebrabatur; nam placita maiorum colebat, habitu seuero, ob castitatem, atque prudentiam plurimum famae adeptus: cum vero sydus cometes effulsisset, et interpretatio mutationem regis portenderet; item discumbentis Neronis apud Sublaqueum
page 221, image: s221ictae dapes, mensaque disiecta fuisset, idque finibus Tyburtum accidisset, vnde paterna Plauto origo; hinc illum multi numine Deum imperio destinari credebant. Quibus permotus Nero nihil aliud effecit, nisi quod ad Plautum composuit literas, admonens, vt consuleret sibi, et vrbi, seque praue diffamantibus subtraheret: esse illi per Asiam auitos agros, in quibus tuta, et inturbida iuuenta frueretur. [note: lib. 14.] Nihil ego similius ostracismo inueniri posse, credo. Imo mitius hoc fuit ostracismo: nam Plautus verbo ac solo nutu, non decreto publico ob multam virtutum opinionem atque existimationem in Asiam relegatur. Neque dubium est, quin temporum nostrorum principes priscis vt plurimum mansuetiores sint; mirandum tamen, quantum illi aliquando moderatius, quam nostri sese habuerint, vt in Augusto videre fuit, qui, cum resciuisset, Decium Syllanum ex Iuniorum familia adulterium cum eius nepte commisisse, aliud non effecit, quam quod amicitiam illi renuntiauit. Syllanus autem hac renuntiatione exilium sibi demonstrari intellexit. nullaque interiecta mora discessit, neque nisi imperante Tiberio, patriae restitutus est. [note: lib. 3.] Hoc est alterum quoddam ostracismi regii exemplum, quo homines non exilii dedecore, sed solo nutu condemnantur. Infelix fuit Augastus in domesticis malis, praesertim ob impudicitiam Iuliae filiae, inter cuius adulteros I. Antonius Augusti iussu interfectus est. In huius autem ex sorore nepotem L. Antonium adolescentulum, quem Augustus grauatim, neque libenter videbat, quasi patrui inuisam memoriam excitaret, nihil asperi decreuit, nisi quod in ciuitatem Massiliensem seposuit, vbi specie studiorum nomen exilii tegeretur. [note: lib. 4.] Mos etiam principum, et altera species quaedam ostracismi est, eos, quos non libenter videant, muneribus publicis procul amandare, vt Nero Othonem riualem in amore Poppaeae in prouinciam Lusitaniam specie legationis seposuit. [note: lib. 17.] Mutianus, cum Antonium Primum non posset palam remouere, onerauit illum laudibus in Senatu, mox pollicitis onustum prouinciam obtulit, citeriorem.Hispaniam ostentans discessu Cluuii Rufi vacuam. [note: lib. 20.] Et ex illis centurionibus, et tribunis, qui Britannici partes sequebantur, nonnulli remoti fuerunt per speciem honoris. [note: lib. 12.] Et Galba Virginium ab exercitibus Germaniae secum abduxerat per simulationem amicitiae. [note: lib. 17.] Libentius principibus praeciperem, quibus modis beneficia conferant non tantum simulanter, sed etiam animo, et vero affectu. Sed quia, vt in quit ille, cito occidere, quaedam pars pietatis est; sic beneficium quoddam videtur, aliquem commonere, quo pacto ex periculis se subtrahat, et verba, nutusque principum, nedum edicta percipiat, et vel studiorum, aut quod melius est, munerum velamine libenter honestum, vulgoque incognitum exilium suscipiat.
page 222, image: s222
Quam insanum sit alteri polliceri, quae minimis rerum momentis secus euenire possunt. DISCVRSVS IV.
VErannius Britannico bello a Nerone praefectus, vir, dum vixit, seueritatis fama insignis, apparuit supremis testamentiverbis ambitionis manisestus, quippe nulla in Neronem adulatione addidit, subiecturum ei prouinciam fuisse, si biennio proximo vixisset. [note: lib. 14,] Inquit autor, ambitionis manifestum fuisse, sed meo iudicio titulus imprudentiae addi potest: nam etsi Verannium egregia virtus non defecisset, quis loco fortunae fideiusserat, vt exacto, neque amplius biennio prouinciam occupare potuisset? nam aureum est illud monitum, Non esse de crastino iactandum, nesciri enim, quid posterus dies pariturus sit. Parentum nostrorum aetate Lautrechus Gallorum dux hac in revehementer errauit, adeo vt ipse vitam et existimationem, Rex autem suum exercitum, et regnum Neapolitanum amiserit: vnde possunt homines animaduertere, quantum hi noceant errores. Cum idem Mediolanensem Ducatum armis defenderet, ad regem scripsit, vt dormiret in vtramque aurem, quia citra vllam dubitationem hostes, ne Addam fluuium transirent, vetiturus erat. [note: Guicc. lib. 19.] Cumque ex hoc experimento cautior, et consideratior fieri debuisset, iterum regi pollicitus est, breui temporis interuallo fore, vt Neapolim, quam obsidione cingebat, caperet. Quae pollicitatio tantum potuit, vt contra caeterorum ducum opinionem in obsidione, ne (vt notat Guicciardinus. [note: lib. 19.]) se ipsum damnaret, perseuerans, infaustam sibi, et exercitui Gallico fortunam accersiuerit. Quae fortuna cius consilia subuertendo, consumptis militibus, denique ipsum morti extradito patefecit, quanta leuitate mortales de ipsa quidquam certo sibi promittere soleant. Sed Lautrechus, et Verannius cum exercitibus vterque in ipso bello erant. Quid de iis dicemus, qui nondum in campum deducti, iam praeuident, iamque praedicunt, quae facturi sunt? videnturne maiore excusatione, an vituperatione digni? Vix explicari potest, quantum ad hanc rem verba illa L. AEmilii quadrent, [note: Liu. lib. 12.] contra temerarium collegam eius Ter. Varronem prolata; qui iactauerat, se, quo die hostem vidisset, profligaturum. nam mirari se. aiebat, quomodo quis dux prius, quam aut suum, aut hostium exercitum, locorum situm, naturam regionis nosset, iam nunc locatus in vrbe sciret, quae sibi agenda armato forent: et diem quoque praedicere posset, qua cum hoste signis collatis esset dimicaturus: se, quae consilia magis res dent hominibus, quam homines rebus, ea ante tempus immatura non praecepturum. Item sibi persuadere, negotium aliquod perfectum esse, cum pleraque perficienda restant, in causa est, vt negligenter agatur, neque cogitentur necessaria. Nec abs re de Germanis dictum est, nondum victoria, iam discordia erat. [note: Tac. lib. 20.] Cum Pompeius (vt Plutarch. tradit) a Lucullo comperisset, viuo adhuc Mithridate, honores, et regni, quod nondum possidebat, munera distributa esse, eum valde vituperauit: In quem tamen errorem paullo post ipse etiam cecidit, prouincias ordinando, gradusque ducibus, ac militibus partiendo perinde, ac si hostem
page 223, image: s223vicisset, qui adhuc Bosphorum exercitu non contemnendo retinebat. [note: Plut. in Pomp.] De hoc ipso vitio videtur Caesar proceres illos, qui Pompeianas partes secuti fuerant, reprehendere, inquiens, nec quibusrationibus superare possent, sed quemadmodum vti victoria deberent, cogit abant. [note: lib. 3. de bello ciu.] Neque enim quomodo, quove compendio vincerent, meditabantur, sed omnes cogitationes in disserendo de iis, quae post victoriam agenda essent, collocauerant. In quem errorem lapsum esse ipsum Pompeium, ostendit, dum in concione dixerat, fore, vt hostes absque dubio vincerentur. Qui principum error re vera maximus est, cum omnia a voluntate Dei proficiscantur: ostendunt siquidem, ignotam sibi esse fortunae potentiam, quae mandatorum Dei ministra est. Vnde calamitatibus, quae occulto fato iis imminent, additur etiam ludibrium, quod ex fonte ipsorum arrogantiae scaturiginem suam ducit. Iamque. inquit Tacitus, tres laureatae in vrbestatuae, et adhuc raptabat Africam Tacfarinas. [note: lib. 4.] et alibi, Classicus segne plerunque otium trahens, velut parto imperio fruebatur. [note: --- [sic]] et alibi Paetus ad Neronem verbis magnificas literas scripsit, rerum vacuas, quasi confecto bello. [note: lib. 15.] Vnde Imperator, se barbaris ludibrio esse, cognouit, quia peterent, quod eripuerant. [note: ibid.] Eidemque irrisui subiacuit Libo, qui pollicitus Pompeio prohibiturum se Caesari, ne Brundusio suppetias ferret, coactus fuit turpiter discedere, et ab incepto desistere. [note: Caes. de bell. ciu. l. 3.] Ideo deridendum non est vulgare prouerbium illud, Asserendum non esse sibi numerum cuiusque rei, nisi in sacco habeatur: nam sub cortice dicteriorum similium prudentiora, quam primo adspectu videantur, documenta latent.
De clamore, quem Romani in pugnis extollebant. DISCVRSVS V.
QVemadmodum in candidissimo velamine minima quaeque macula apparet, quae in turpi, et commaculato panno lateret; sic in Romana militia, quae omni ex parte ordinatissima erat, vno, alterove modo editi clamores aut victoriae, aut cladis clarissima plerunque indicia dabant. Hic Romanorum mos nusquam melius, quam apud Tacitum comprehenditur, vbi iactantes Britanni, Romanos ne strepitum quidem, et clamorem tot militum, nedum impetus, et manus perlaturos. [note: --- [sic]] Quod antea a Caio Sempronio Blaeso contra Fuluium Flaccum orante dictum fuit, cum profiteretur, exercitum Romanum ab hoc duce sic habitum fuisse, vt nec impetum modo Poenorum, sed ne clamorem quidem sustinere possent. [note: Liu. lib. 26.] Verum ne quis putet, illam loquendi formulam aliquam, ac rem nihili esse, quid Hirtius censeat, videamus. Is profecto clamorem in exercitu plurimum ad terrendos hostes posse, testatur per ea verba: congressus, et clamor, quib. maxime hostes conterrentur. [note: de bello Hisp.] Sed quod inquit Liuius, maxime hanc sententiam firmat, Clamor. inquit, indicium primum fuit, quores inclinatura esset, excitatior, crebriorque ab hoste sublatus, ab Romanis dissonus, impar, segnis, saepe iteratus, incerto clamore prodidit pauorem animorum. [note: lib. 4.] Quae consideratio incerti clamoris a Tac. pariter omissa non fuit in exercitu Othonis
page 224, image: s224contra Vitellium: incertus vndique clamor accurrentium. [note: lib. 18.] In vltimo praelio, quod inter Scipionem, et Annibalem commissum fuit, militum clamor quid secum ferat, compertum est, dicente Liuio, Dictu parua, sed magni eadem in re gerenda momenti res, congruens clamor a Romanis, eoque maior, ac terribilior, dissonae illis, vt gentium multarum discrepantibus linguis voces. Sic in contrarium non benc Romanis successit ex dissono clamore exercitus Flaminii, qui clamor cum mandatorum ducis negligentia infausti exitus illius belli signum dedit. [note: lib. 22.] Et Tacitus de Germanis, qui e conspectu Romanorum castrametabantur, vbi barbaros festis epulis, laeto cantu, aut truci sonore subiecta vallium, ac resultantes saltus compleuisse, refert; apud Romanos, inquit, inualidi ignes, interruptae voces, insomnes magis, quam peruigiles. vbi interruptae voces haud multum differunt a dissonantibus. [note: lib. pr.] Hoc autem ideo eueniebat, quia trepidante corde clamabant. Contra, cum Sacrouir cum Silio praelium conserturus esset, Silii oratio non multo cum gaudio audita fuit, et ingens ad ea clamor. [note: lib. 3.] Hic autem clamor in ardore praelii, vt plurimum iterabatur, nisi forte bellum intensum, aut dubia victoria foret, sicuti inter Samnites, et Romanos accidit, vt neque clamor, vt primo semel concursu est sublatus, iteratus sit. [note: Liu. lib. pr. in fin.] Tunc autem horrentior erat, cum ex tempore a tergo audiebatur, vt in eadem pugna Samnitum. Neque Caesarem pudet fateri suis militibus hunc clamorem terrori fuisse: multum. inquit, ad terrendos nostros valuit clamor, qui post tergum pugnantibus extitit. [note: lib. 7. de bello Gall.] Aliquando excitabantur clamores, non vt magis auderent milites, sed quasi perfectae rei signum darent, vt in praelio cum Celtiberis factum est, Clamore non tantum ad ardorem pugnae excit andum sublato, sed etiam vt qui in montibus erant, exaudirent. [note: Liu. lib. 40.] Vel periculi significandi causa, clamore significantibus, ab ea quoque parte rem in discrimine esse. [note: Tac. lib. 20.] Quoties hostilis audacia maxima erat, et clamoribus aduersarii perterriti, non modo eadem ferocitate non respondebant, nequaquam par a legionibus, cohortibusque redditur clamor. [note: Liu. l. 5.] sed neque vllum clamorem reddebant, ne clamore quidem reddito integri, intactique sugerunt. [note: lib. 17.] Non nun quam extra exempla quae diximus, acclamabatur, cum ducis dictum aliquod approbaretur, vt verbis Sexti Tempanii equo descendentes equites Romani fecerunt, cum clamore comprobata cohortatio esset. [note: lib. 4.] Vnde cum M. Horatius consul milites suos hortaretur ad deliberandum, an bellum contra Sabinos differendum, an vero pugnandum esset, subdit, si bellandum est, Agite, dum clamorem, qualem in aciem sublaturi estis, tollite hic indicem voluntatis, virtutisque vestrae. [note: lib. 3.] Saepenumero mecum ipse cogitaui, quales fuerint isti clamores: inuenitur enim apud Sallustium, clamor permixtus exhortatione. [note: de bell. Iugur.] Hinc coniecturis assequor, clamorem fuisse sine articulatis vocibus, vel saltem paucarum vocum, aut syllabarum, vt hodie Turcae clamant, alla, alla: hoc autem facilius credo propter epitheta illa, dissonantes, inaequales, incertos, et alia, quae clamoribus attribuuntur: item pauidos, vt illud, clamore pauido suorum exaudito. [note: Liu. lib. 38.] alibi prosperos. [note: Tac. lib. 17.] Si a profanis, ac mundanis praeliis mihi liceret ad sacra, et diuina mentem erigere, et de praelio illo verba facere, quod filius Dei cum morte conseruit, imo
page 225, image: s225quia congruit, vt inter non sacros, etsi licitos, et concessos sermones, diuina opera mente recolamus; non sine maximo mysterio sacratissimi illi historici notauerunt vltima verba a Iesu Christo Domino nostro ante mortem voce magna emissa fuisse. Nam cum caeteri moribundi in extremo vitae suae tempore ingenti spiritu vocem edere non valeant, denotare voluerunt, potuisse illum id facere, quia in suo, non mortis arbitrio, vt moreretur, erat. Quae sententia nostrosensui valde conuenit: vbi enim tres Euangelistae voce magna.dicunt, [note: Matth. 27. Marc. 15. Luc. 23.] Sanctus Paulus de hoc ipso dixit, clamore valido. [note: ad Hebr.] alludens quodammodo ad militares clamores, vel pauidos, vel prosperos, vt diximus.
De experientia artis militaris. DISCVRSVS VI.
SVetonius Paulinus maximam in Britannia victoriae spem concepit, cum militum aciem insigniter instructam vidit, et multa praeliorum experientia. [note: lib. 14.] Paullo ante de meditationibus, quae cum exercitatione coniunguntur, diximus, modo de experientia militaris artis, quae meditationem sequitur, dicendum est. Hanc autem pro viribus adumbrare conabimur, vt patefiat, quanto in errore versentur, qui artis militaris gnaros se putant, quoniam lateri ensem accingunt, vel quod vnum atque alterum viderint exercitum, nescientes, quantum referat, militem artis suae experientem esse. Vtque opinionem illorum, qui propterea quod duobus bellis interfuerunt, militis nomen sibi vindicant, oppugnem, atque prosternam, audiatur, quod inquit Hirtius; Caesari tres fuisse singularis virtutis legiones, septimam, octauam, nonam, et praeter has vndecimam summae spei, et selectae iuuentutis, quae cum illo iam octo annos militauerat; nihilominus, inquit, nondum existimationem, ac famam antiquitatis caeteris parem obtinebant; quod experientiam significat. [note: lib. 8. de bello Gall.] Vt me melius explicem, dico: Quemadmodum adolescens postartium, et medicinae studia, in quae multos annos elucubrauit, et post meditationes multas ad Doctoratus gradum, quantum ad scientiam spectat, promouetur; attamen totidem, pluribusque annis vt exerceat artem eandem, necesse est, quo experientiam optimo medico dignam assequatur; vnde quodammodo elici posset, promotum in medicinae studiis nihil hactenus effecisse, nisi praxim adnectat: sic miles quantumlibet didicerit, et militaria munia tempore pacis meditatus fuerit, nihil egit, nisi cum hostibus seria bella gerendo artem suam periclitatus fuerit. Cum Caesar de tantis difficultatibus, in quas Neruiorum bello incidit, loquitur, duo illum adiuuisse, in quit, scientiam, atque vsum militum. [note: lib. 1. de bello Gall.] Verum ante omnia ponderanda sunt verba illa Caesaris, vbi narrat, milites adeo fuisse in praeteritis bellis exercitatos, vt iniussi facerent, quae militaris ars poscebat, neque minus sibi ipsis ea praescribebant, quam si
page 226, image: s226mandata ducis audifsent. Quod in simili casu, Samnitibus adorientibus, Romani milites praestiterunt. Nam postquam improuisa aggressio trepidationem quandam fecisset, liberaucrunt se onere, aptaucruntque armis ad signa vndique coeuntes: et notis ordinibus in veteri disciplina militiae iam sine praecepto vllius sua sponte struebatur acies. [note: lib. 9.] Quae loca diligenter apud autores videnda forent. Verum in eam calamitatem incidimus, vt qui nondum artem didicerunt, experientiam ostentent: sed huiusmodi hominibus oporteret ostendere, quot ad bonum militem constituendum requirantur, vt quot requisitis ipsi careant, animaduerterent: quemadmodum Siphaci regi Numidiae accidit; cui cum a Scipione tres centuriones ad foedus tractandum missi fuissent, acceptis pacis conditionibus, et incepto de bello inferendo sermone, haec de Siphace inquit Liuius, Vt veterum militum verba audiuit, quam multarum rerum ipse ignorans esset, ex compar atione tam ordinatae disciplinae animaduertit. [note: lib. 34.] At Siphax in hoc sapiens fuit, quod suum errorem animaduertens, Romanos rogauit, vt alter ex legatis apud se remaneret, vt suos Numidas, qui equestrem artem tantum sciebant, pedestrem etiam militiam doceret: pedites enim, quibus Numidia abundabat, instar turbae ignorantis, et palantis crant. Hinc est, quod cum Romani in exercitibus suis veteranos milites, aut egregios alios haberent, ipsorum exercitus ab exereitibus externis tam longo interuallo, vt ortus ab occasu, distabant. Proinde adnotabilis fuit fortitudo illius veterani, quem Labienus tironis nomine, et feroculum appellauerat. Is enim cassidem de capite deiecit, vt cognosci ab eo posset, inquiens, Iam me, quis sim, intelliges, de legione deoima veteranus sum. atque ita pilum totis viribus contortum dum in Labienum mittere contendit, equi grauiter aduerso pectori affixit. [note: de bell. Afric.] In consultatione illa, quae in Senatu habita est inter Tiberium Sempronium, et L. Minutium, num in Hispania noui milites, an veterani detinendi essent, Sempronius dixit, Nouos milites tales esse, vt quemcunque mansuetum barbarum ad rebellandum impellere possint; ideo profitetur, si veterani remouerentur, loca pacata se ad hybernacula electurum, neque nouum militem ferocissimo hosti obiecturum. [note: Liu. l. 40.] Ideo non incassum pugna illa inter veteranum, et elephantum describitur. [note: Caes. de bello. Afric.] Nempe virtus ex tempore optima consilia capere et potest, et consueuit. Et Labienus, qui probe nouerat, quantum referret, milites habere veteres, an nouos, dicebat Pompeio (quamuis in hoc erraret) Ne crederet, Caesarianos milites eosdem esse, quibus Germaniam, et Galliam vicerat, quia illi omnes praeteritis bellis consumpti fuerant, sed numerum esse collectitium non tanti aestimandum, acsi veterani essent. [note: de bell. ciuil. lib 3.] Verum vt ostendam, multum discrepare, an milites huius, vel illius modi habeantur, proferam exemplum aliud, quo haec inaequalitas demonstretur. Quidam milites Caesaris in potestate Scipionis deuenerant; quibus, cum dixisset, paratum se esse iis vitam, et pecuniam donare, si partes eius relicto Caesare defenderent, certoque se scire, dicebat, non sponte illos, sed scelerati illius Imperatoris-Caesaris impulsu arma contra patriam sumpsisse; Conturio ipsorum respondit, Pro txo. inquit, summo
page 227, image: s227beneficio, Scipio, tibigratias ago (non enim Imperatorem te appello) quod mihi vitam, incolumit atemque, belli iure capto, polliceris: et forsan isto vterer beneficio, si non ei summum scelus adiungeretur. Egone contra Caesarem Imperatorem meum, apud quem ordinem duxi, eiusque exercitum, pro cuius dignitate, victoriaque amplius triginta sex annis depugnaui, aduersus armatusque consistam? neque ego istud facturus sum, et te magnopere, vt de negot io desistas, adhortor: contra cuius enim copias contendas, si minus antea expertus es, licet nunc cognoscas: elige ex tuis cohortem vnam, quam putas esse firmissimam, et constitue contrame: ego autem ex meis commilitonibus, quos nunc in tua tenes potestate, non amplius decem sumam: tunc ex virtute nostra intelliges, quid ex tuis copiis sperare debeas. [note: de bell. Afric.] Tria notabilia colligo ex dictis centurionis; seueritatem, non adulando ei, in cuius potestate erat ipsum occidere, quod effecit: fidem egregiam erga ducem suum, quam prae timore amittendae vitae non deseruit: et audaciam mirabilem, vt cum decem militibus contra cohortem stare non extimesceret. Sed hoc vltimum considerantes, non ambigimus, quin cohors quingentos milites contineat: quod si alicui res mira videretur, vt decem contra quingentos pugnare auderent, neque cohortem velimus intelligere, qualis esse solebat, at certe minus quam decem militibus ea non constabit. Modo quid centurio contra centum dimicaturus secum agitaret, dignum est, vt consideretur: nam si caetera attendantur, hic centurio non omnino desipere videbatur, neque Caesar de talibus hominibus mentionem fecisset. Et quanquam posset aliquis dicere centurionem illum, quasi certo moriturus esset, audacter mori maluisse, ideoque non timuisse illa verba profari: dico, me non posse huic responsioni acquiescere: quia credibile non est, hominem hunc furere, acfuriose loqui voluisse, sed cum fundamento et ratione proposuisse. Et memor pugnae illius cum elephanto, dico, veteranum illum, cum videret inermem militem genibus ab elephanto atteri, contra ipsum animosese obtulisse: ex altera parte elephas, relicto occiso, ad veteranum conuersus, cumque proboscide amplexum in altum sustulit: at veteranus proboscidem incidit, vnde fera dolore victa ingenti mugitu ad gregem suum accurrit: Igitur sicuti qui iustis virib. cum elephanto contendere nequit, tamen arte contendere, ipsumque vincere, ac fugare potuit: sic credendum est, centurionem hunc nonnihil intra se ipsum excogitauisse, cum aduersus centum decertaturum sese obtulit, adeo vt haec eius prouocatio temeraria sutura non fuisset. Cumque deviribus corporis non ageretur, quia inter homines nunquam extrema virium differentia est, neque de equestri pugna, cuius melior est conditio, quam pedestris, cum omnes hinc, et inde pedites futuri essent; reliquum est, vt videamus, quatenus decem, aut vndecim possint contra centum pugnare, aut saltem aliquantum resistere, dummodo tamen quingenti non essent. Ex Horatiis quaedam lux afferri posse videtur, quo pacto tres ab vno aliquando vincantur, quod vnus Horatius fecit a tribus illis fugiens, et intra se ipsum meditans, fore, vt si illos diuideret, facile vnum post alium interficiendo, tandem omnes vinceret. [note: Liu. lib. 1.] Omnia perficit, qui pollet consilio. Sic Caesar cum videret, Pompeium melius, quam ipse erat, instructum equitatu, ad illud consilium
page 228, image: s228confugit, vt expeditos antesignanos admisceret equitatui suo sexcentos, qui tantum profecere, vt, equestri praelio commisso pellerent omnes, et mille Iuliani septem mille Pompeianos aggredi non dubitarent. [note: lib. 3. de bell. ciuili.] Fortasse centurio, et decem commilitones in circulum se, instar erinacei, componere poterant, adeo vt tergoribus tectis, et mucronibus defensi, cum aduersarii simul omnes irruere non possent, nisi quantum circulus ille capax esset, illa pars vicisset, quae virtute praeualuisset, non numero. Multa, nobis incognita, consilia capere potuissent. Vtque neminem lateat, quantae in animi alacritate vires, et spes collocandae sint, vtar pulchro illo exemplo, quod de ducentis illis, et viginti tyronibus, et fere totidem veteranis, scribit Caesar. Vtrique ab iisdem hostibus minima spe salutis impugnabantur; sed tyrones multitudine nauium perterriti se dediderunt, et contra iusiurandum crudelissime interfecti sunt: at veterani tractandis conditionibus, et simulatione deditionis extracto primo noctis tempore, gubernatorem in terram nauem eiicere coegerunt, et idoneum locum nacti, reliquam noctis partem ibi confecerunt, et luce prima ex equitibus prosequentibus nonnullis interfectis, incolumes ad suos sereceperunt. [note: lib. 3. de bell. ciuil.] Dixit quidam, Nunquam fore, vt principes Itali bonos milites habeant, quia Italia diuturna pace fruitur. Ad quod respondeo, si in Italia bellum non est, foris non deesse: Neque video, cur milites Itali, si, quemadmodum deberent doceri, edocerentur, minorem nominis gloriam habituri essent, quam Germani, et Heluetii, aliaeve nationes, quae caeterorum principum stipendiariae militant. Si igitur Italus princeps tot milites haberet, vt ex iis aliquot foras mittere, alterique amico principi eos commodare posset, curaretque, vt stipendia iis soluerentur ab eo die, quo ex eius ciuitate discedunt, ad illum vsque, quo reuersuri sunt, equidem sine principis detrimento, et cum militum vtilitare re ipsa eam militarem doctrinam foris exercerent, quam tot annos domi addidicissent. Quod si mihi replicaretur, Quid si nusquam bellum esset: Respondebo: vtinam felix adeo seculum accederet, quo ex scutis, et loricis aratra, et ligones conficeremus, neque vnquam ad bella, et militaria meditamenta cogitandum esset. At cum multiplici experimento videamus, orbem terrarum nunquam pace frui; neque deesse, cum pacem optas, qui tibi illam inuideat; expedit, vt propter futuros casus princeps armatum se ostendat, atque adeo armatum, vt delectis, et exercitatis militibus circumdatus, non modo ab aggressoribus quibuscunque se desendere qucat, sed multa mala praesagiens, quae breui temporis interuallo succedere possent, iis obuiam ire. Quod vero alias diximus, adhuc repetemus; Alexandrum Magnum parui regni dominum huiusmodi militibus nobile, maximumque Persarum regnum occupauisse, talemque ad suos successores Monarchiam transtulisse, vt spatio trecentorum annorum arma Macedonica per totum orbem illustrauerit.
page 229, image: s229
Non debere, quisquis commune ciuitatis bonum respicit, singulorum incommoda valde curare. DISCVRSVS VII.
RAro vidi, legem aliquam, aut deliberationem proponi, quin aliquis transuersum asserat, Inde hoc et illud incommodum emanaturum. Et saepenumero contingit, vt homines responsionis ignari ab incepto desistant, nihilque de proposita re sanciatur aut decernatur. Quod peccatum ex eo nascitur, quia putant plerique, nihil appellandum esse bonum, quod cum incommodo aliquo coniungatur, vel quia opinio illa, vniuersale bonum particulari praeferendum esse, nondum in ipsorum animo radices egit. Vtrunque autem falsum est. Etenim quid in actionibus hominum ita omni ex parte perfectum esse potest, vt non aliquam disputationem recipiat? ecquid nobis curandum est, Petrum aut Iohannem de malo statu suo conqueri, si caetera tota ciuitas bene se habeat? Romae antiquus vigebat mos, vt quotiescunque patricius aliquis Romanus domi a seruis suis occideretur, omnes serui necarentur; quia credibile non erat, etsi vnus aut alter occisor fuisset, quin ad alios, aut ad partem ipsorum aliquis malae homicidarum voluntatis odor peruenisset. Cum igitur Neronis tempore contigisset, vt domi suae Pedanius Secundus Romae praefectus interemptus fuisset, cumque secundum legem sexcenti, quos habebat seruos, perire deberent, inter plebeios non deerant, qui tot innoxios protegerent, summumque illud ius arguerent, donec C. Cassius multae autoritatis Senator, legem obseruandam esse, disseruit: certum esse, ex fuso exercitu, cum decimus quisque feritur, etiam strenuos sortiri: propter ciuium salutem necesse esse, vt seruorum nationes, et colluuies metu coerceantur: neque respiciendum, quosdam insontes perituros, quia semper habet aliquid ex iniquo omne magnum exemplum, quod contra singulos vtilitate publicarependitur. [note: lib. 14.] Hincmultae in ditionibus gubernandis dissicultates amoueri solent, dum commune beneficium priuatis respectibus praeponitur, duarumquererum habetur ratio, an scilicet expediat, vt lex vincat, aut vincatur. Et quoniam, vt me magis declarem, ad particularia descendendum est, dico; Romae olim fuisse vectigal, quod a lenonibus, meretricibus, exoletis soluebatur, quod perdiu durauit: cumque Caesares priuatis de causis illud tollere neglexissent, Alexander Seuerus nihil potuit efficere, nisi vt reditus illi sacro aerario non inferrentur, sed reparandis theatris, circis, amphitheatris applicaretur. Perpendens autem optimus ille princeps in perferendis exoletorum gregibus multum scelus admitti, cogitauit nefandum vectigal tollere, sed viribus, animoque defecit; neque nisi centum post annis ab Imperatore Philippo sublatum fuit. Dico igitur; si reditus illi turpes erant, imperiumque deturpabant, cur vel a rep. vel ab antiquis Caesaribus permissi, et super illos vectigalia imposita fuere? nempe vt error ille a lege propemodum approbatus iustus fieret, atque
page 230, image: s230legitimus. Quod si replicaret aliquis, neque quietem gentium (quod bonum est vniuersalissimum) haberi sine armis, neque arma sine stipendiis, neque stipendia sine vectigalibus. [note: Tac. lib. 10.] Igitur vectigalia bonum publicum efficiunt, longeque maius, quam detrimentum ferant lenones, meretrices, etc. proinde non esse adeo incongruum similia concedere, vt reip. necessitatibus subueniatur; hoc autem comprobari, quia, cum Neroni primo illo suo quinquennio tollendorum vectigalium, idque pulcherrimum donum generi mortalium dandi voluntas ineessisset, laudata fuit a Senatoribus animi magnitudo, sed hanc dissolutionem imperij.fore, decreuerunt, si fructus, quibus resp. sustineretur, diminuerentur. [note: lib. 13.] Respondeo: Quemadmodum vt reip. succurratur, necesse et honestum est; sic eidem subueniendi causa honestatis terminos transgrediendos non esse; vnde matronae Romanae necessitatibus reip. opem laturae, ne res sacrae diminuerentur, aurea corporis sui ornamenta deposuerunt, vt alibi disputabimus. [note: lib. 15. disc. 5.] Vulgo etiam vsurpatur illud, Non esse, vt vnum altare cooperiatur, alterum exspoliandum. Igitur nunquam talis reip. necessitas dabitur, vt ideo inhonestum aliquid admittendum sit. Nam hoc pacto vniuersale bonum pecuniae cum damno vniuersali morum quaereretur: quae res multo perniciosior est, quam ea, quam diximus, Non esse, vt vnum tegatur, spoliandum alterum altare. Quod si necessitas vrgeret, vt ad non concessa remedia manus admoueatur; postularet aequitas, vt cessante necessitate, illicitum cessaret remedium: tunc igitur boni publici causa priuatorum commoda postponenda sunt, dummodo alterum malum publicum non gignatur; cum interim nostra propositio semper, caeteris paribus, subsistere debeat, hoc est, Quicunque bonum vniuersale respicit, eum priuatorum incommoda negligere debere, dummodo haec de temporalibus, non de spiritualibus intelligantur. Quod similiter a T. Liuio ore Catonis senioris, viri aetate sua omnium sapientissimi, probatum fuit aureis illis verbis, Nulla lex satis commoda omnibus est: id modo quaeritur, si maiori parti, et in summa prodest. [note: lib. 34.] Et Plato id fortasse respexit, cum disseruit, Ob mortem homicidae occisum non reuiuiscere, imo mortuos multiplicari; sed homicidam ideo interimi, ne alterum occidat, neve ipsius exemplo caeteri audeant quemquam interficere. [note: in Protagora.] Cum igitur lex aliqua proponitur, etiam atque etiam videatur, an ca necessaria sit, aut bono communi congruat, an caeteras, quae requiruntur, circumstantias retineat. Quod si quis tam excellentis virtutis inueniatur, qui ex toto, vel ex parte remedium afferre queat, quod minimo priuatorum damno reip. prospiciat, mehercle summis ille encomiis efferendus erit. At nisi inueniatur, bonum publicum deserendum non est, et omnino curandum, vt leges optimae sanciantur. Quod si manifeste cognoscatur, plerosque hac legum promulgatione detrimentum passuros; tunc vrgente maiore necessitate, adhuc remedio publico insistendum est, quia resp. quae omnes complectitur, incommodo non paucorum modo, sed etiam plurimorum anteferenda est.
FINIS LIBRI DECIMI QVARTI.
page 231, image: s231
SCIPIONIS AMIRATI DISSERTA TIONVM POLITICARVM, SIVE DISCVRSVVM INC. CORN. TACITVM, LIBER DECIMVSQVINTVS.
Vni cuncta regenda committi non debere. DISCVRSVS I.
QVemadmodum viri temperantes in cibis capiendis temperanter agunt, et in conuiuiis magis, vt satis naturaefaciant, quam voluptatis causa, et exquisitarum cupediarum cupiditate, esitare cernuntur; Sic suauiter modesteque delibant non parasitice deglutiunt gloriam illi, qui ad ipsam se conuertunt, magis vt patriae opitulentur, vel vt principis mandatis moremgerant, quam vt suae ambitioni obsequantur. Idcirco non ad omnia, quae offeruntur, sed ad illa tantum, quae factu necessaria putant, manum admouent, neque modo non omnia appetunt, sed etiam pleraque oblata refutant; quod si caeteris ea sponte donentur, modesto animo ferunt, et prudenter interpretantur. Cuius rei pulcherrimum dedit exemplum Corbulo. Qui cum posset, commisso sibi Parthico bello, Armeniae rebus se immiscere, ad Neronem scripsit, proprio duce opus esse, qui Armeniam desenderet. [note: Tac. l. 15.] Quot magistratus vni committuntur, de quo dici posset, proprio viro opus esse, qui magistr atum illum regeret? Non ita Moyses: non possum, inquit, solus sustinere hunc populum, quia
page 232, image: s232grauis est mihi. [note: Num. c. 10.] Neque dicendum est, Corbulonem id minus prudenter fecisse: Nam a Tacito non minus sapiens, quam sagax dux describitur, cum paullo post haec dicat: quamquam secundis rebus suis moderandum fortunae ratus; neque enim gloriam tot annis partam momento amittendam esse, putabat: quod iis euenire consueuit, qui cuncta perficere volentes, vicehonoris dedecus sibi comparant: vt T. Q. Flaminio accidit, qui non contentus bello quaesitis laudibus, voluit pacis tempore praeteritam gloriam, procurata Annibalis morte, obscurare. Vnde iure optimo de ipso dixit Carthaginensis ille dux, T. Quintium ex inermi proditoque Annibale victoriam, neque magnam, neque memorabilem reportaturum. [note: Liu. lib. 39.] Sed illud longe deterius fuit, quod ipse non ab Annibale hoste, sed ab ipsismet sius Romanis de hoc facinore fuit ignominia notatus, quasi gloriam ex morte Annibalis vanus et crudelis sperauerit. [note: Plut. in Flam.] Quod non aliunde procedit, nisi quia huiusmodi homines intemperanter gloriam hanc deglutiunt; nunquam saturi eam deuorant: aegreferunt, si quis ad eam vel appropinquet, et nimium deuorantes, pastu per guttur transuersum descendente, propemodum suffocantur. Ab his moribus alienus fuit Pericles, qui, vt erat summae sapientiae vir, ab vno omnia effici non posse, considerans, nec decere, vt omnibus rebus implicetur, in negotiis forensibus Moenippi opera, in domesticis industria Esialtis vtebatur; Carini opera obtinuit, vt Megarensibus bellum inferretur, Lamponius illi ad coloniam Thuriam decernendam vtilis fuit. Qua arte non modo cuncta illi prospere succedebant, dum instrumentis ad singula idoneis vtebatur, sed etiam odio inuidiaque, cui, qui per se omnia facerevolunt, succumbunt, sese exonerauit. [note: Plut. polit.] Contra, quidam Atheniensis, nomine Metiochus, amicitia Periclis abutens, et sibi munera publica vsurpans, seque in iis intrudens, vulgo fabula factus est, deque illo passim cantabatur, Metiochum esse ducem, aedilem, pistorem, omnia; pereat Metiochus. Alius Clazomenius, nomine Thimesias, alioqui vir probus, sed ipse etiam nihil non faciens, omniumque munerum appetentissimus, per vrbem semel obambulans, in quosdam pueros impegit, qui colludebant ludum quendam, quo fracta quadam re, aliis, verbi gratia, respondendum erat, Sic frangatur caput huic vel illi: accidit, vt omnes vna succlamauerint, Sic frangatur caput Thimesiae. Qui animaduertens, se iam pueris fabulam esse, domum reuersus, et vxori singula narrans, conuasatis rebus suis, excessit e ciuitate, serius et prudenter dedecus illud euitans, quod propter stultitiam suam sibi iampridem accersiuerat. [note: ibid.] Igitur omnia, vel multa satagere, nemini conducit, quia vel male illa faciet, vel aduersus se omnium odia concitabit: Quae mala (vt ego sentio) nemo sapiens non euitabit. Verum si nos, qui saepe affectibus trahimur, hunc scopulum nostrae vtilitatis causa declinare deberemus, quanto magis principibus euitandus est, non vni tantum committendo singula? Memores; quod si respublicae ideo, quia multorum interest, stabiles, durabilesque sunt, pari quoque ratione princeps ille aliis fortior erit, qui statum fortunamque suam plerisque communicat. Neque conqueratur, quod calamitatum suarum, ac periculorum socium nullum habeat, cum
page 233, image: s233felicitatis suae participem nullum faciat. Quapropter inter consilia, quae dat Mecoenas Augusto, hoc alterum est, Vt non solum Italos, sed a confoederatis etiam ac subditis desumptos in Senatum recipiat, cum vt plures rerum agendarum socios habeat, et per consequens auxilia maiora, tum etiam vt primarios viros penes se detinens, populis duces, ad quos refugiant, remoueantur. [note: Dion. l. 52.] Et inferius paullo aliam non minus efficacem rationem reddit, vt scilicet plures rerum agendarum experientiam consequantur. [note: ibid.] Verum quisquis illorum, qui omnia singuli exequi volunt, reprimere cupit, nullam faciliorem methodum habet, quam cum iis agere, perinde vt cum senibus agendum esset, qui barbam nigro colore tingentes, iuuenes videri appetunt: Nam quemadmodum conueniret, vt iuuenum labores iis, quia senes videri nolunt, imponerentur; sic optime competeret, vt omnia illis facienda iniungerentur, ad quae caeteris omnibus aptiores se putant; sicque, dum, verbi gratia, in dictandis literis plus, quam scribae, ipsi se scire profitentur, iubeatur ipsis, vt ad principes epistolas exarent: item rei bellicae peritis, et iis, qui bello exercitati sunt, se potiores existimantes, iubeantur, vt aciem instruant: arithmetices gnaros se venditantes, quaesturam exerceant: ciuitatem non bene re frumentaria, caeterisque ad victum necessariis instructam esse, clamantes, praeficiantur annonae: vociferantes, iustitiam male administrari, iubeantur, vt satellitium et carnificinam, nedum iudicium criminale exerceant: demum periclitari oportet, an semel haec immensa ambitionis cupiditas, et ingluuies quaedam exsatiari queat. Sic mirabilis sapientiae Imperator Alexander Seuerus cum intellexisset, Ouinium Camillum antiquae nobilitatis Senatorem, sed delicatissimum hominem ad imperium adspirare, illico iussit ipsum in Palatium arcessere, et post gratiarum actionem, quod onus regendae reip. quod plerique recusabant, ipse sponte in se recipere vellet, postero mane in Senatum duxit, principemque Imperii appellauit: in palatium migrare voluit, conuiuio excepit, omnibus imperialibus ornamentis, et pluribus, quam ipsemet vtebatur, exornari iussit: Nuntiis allatis belli alicuius, vt illuc solus exercitum duceret, exhortatus est, vel simul secum, si ita placuisset: cum autem Alexander pedes ad bellum proficisceretur, ad eundem laborem Camillum inuitauit: post quinque millia passuum obseruans illum itinere calefactum, iussit, vt equum ascenderet, cumque post duas stationes equitatione fatigaretur, curru ipsum vehendum curauit; quem cum recusauisset vel timoris causa, vel quia huiuscemodi laboribus minime assuefactus esset, bonus ille Imperator impune illum dimisit, consensitque, vt ad delicias, et commoda villarum suarum reuerteret, [note: Lampr. in Seuero.] ostendens, etiam in imperio, quoties diligens eius cura suscipitur, labores non deesse: cumque sua fortuna et sorte, quam Deus largitus est, quilibet contentus esse debeat, alienis curis se immiscere, nisi legitime vocatus fucrit, neminem decere. Posset aliquis mihi obiicere: Non esse cuiquam imputandum, si princeps maiorem in eum, quam in caeteros fidem collocans, eius opera vti, cunctaque reip. negotia curanda vni eidem committere malit; neque sapientis esse, gratias et opes illas recusare: quae a principibus, quorum corda in
page 234, image: s234manu Dei sunt, prouenientes, ex manu ipsius Dei promanare videntur. Ego vero aliquando rem, etsi leuiusculam, tamen argumento nostro congruentem audiui: Aduenienti Florentiam Leoni Pontifici texisse latus ciuem quendam Florentinum, quem Pontifex, dum interrogaret, cuius essent villae, quas passim equitando aspiciebat, ciuem illum tali promptitudine, ac si paterna rura forent, singularum villarum ac possessionum dominos (saepius tamen falsos) enarrauisse. Allus sermones illos exaudiens, obseruabat, eundem Pontificis comitem splendida mendacia effutientem, et admirabatur: cum vero propter obuios magistratus tandem Papae latus reliquisset, non potuit se aliter continere, quin alterum interrogaret, Quo pacto ausus fuisset, tam audacter firmoque vultu coram Pontifice tot mendacia comminisci: cui mendax ille, Volebasne, inquit, stolide, vt Papa, me demisso, alium accersiuisset, a quo de villis illis edoceretur? ego vero interim a comitatu, quo videbar arctis sermonibus detineri, et ab honore illo exciderem? Igitur si vera fateri volumus, cum parum referre videatur, an villa huius, vel illius sit, fortasse ciuis peccatum leui reprehensione, non graui supplicio corrigendum fuit. Verum in grauioribus decipere principem, qui decipienti credit, ideoque decipere, ne ad alienum tonsilium, auxilium, scientiamque confugiat, vnde plurimorum damnum sequatur, hoc medius fidius crudelissimam et atrocem poenam meretur, cum probi, magnique viri partes sint, non tantum in iis, quae non callet, sed etiam in iis, quarum alius ipso sapientior est, peritiorum sententiae se submittere: quod fecisse scribitur Plato. Qui conductores sacrae arcis de modo, et forma eius secum sermonem conferre conatos, ad Euclidem geometram ire iussit, scientiae eius cedens, imo professioni. [note: Val. Max. l. 8. c. 13.] Sed illud ad hanc rem prae caeteris admirabile est exemplum, quod Q. Sceuola legum clarissimus, accertissimus vates, quotiescunque de iure praediatorio consulebatur, ad Furium, et Cesellium, qui huic scientiae dediti erant, consultores reiiciebat. [note: ibid.] Igitur si in cuiuslibet artis professione maxima partium eiusdem est discrepantia, et celeberrimus iurisconsultus, qui in tota illa scientia mirifice excellebat, ceffit alteri, qui particulatim excelluit; quanto magis Iurista Theologo, quoties de re theologica agitur, sicque Theologus in rebus politicis politico cedere debet, imo a singulis ea discere, quae ad cuiusquam scientias pertinent: nam dixit poeta:
Artibus ornamur variis, non omnia solus
Vnus habet, valet hic consilio, ille manu.
Hic pulsat citharam, ille canit, ruit alter in hostes;
Munere sic vario sydera quemque beant.Sed quis melius Apostolo, dum ostendit, diuinitus alium sortiri donum prophetiae, alium linguarum cognitionem, alium discretionem spirituum, alium sermonum interpretationem? Agedum, si eiusmodi respectus necessario habendi sunt, nonne summum flagitium, et inhonestas est, vt stupidus cubicularius, qui principi suo nullam egregiam operam praestitit (nisi forte indusium porrexerit, aut
page 235, image: s235calceos induerit) impudenter velit de arte belliea consulere plerumque coram misero aliquo milite, qui multos annos iaculis et tormentorum periculis expositus fuerit? Igitur debet vnusquisque intra cancellos artis, cuius gnarus est, se continere. Et princeps ille sapientia pollebit, qui et propter suam gloriam ministros prudenter eligendo, et propter subditorum commodum multis imperii sui admiministrationem committendo, vnum tanquam idolum sibi non constituerit: Sed eo pacto assuescens se ipsum, vt magis rationi, quam affectibus obsequatur, non gratiosiori, aut nobiliori, aut ditiori, aut pulchriori, sed doctioribus, et aptioribus ordinatim reip. gubernationem commiserit: quo instituto diuinam etiam prouidentiam imitabitur. Qui etsi pro sapientia sua vt nutu hanc mundi machinam creauit, sic eam regere potest: nihilominus quo suam felicitatem, ac potentiam pluribus communicet, multas secundas causas, quibus vniuersum consernetur, ac regatur, constituit et ordinauit.
De fraudibus, quae contra leges committuntur. DISCVRSVS II.
VErissimum est prouerbium illud, simulatque lex promulgata est, statim fraudem inuentam esse. Sic Romanorum tempore cum promulgata fuisset lex contra orbitatem, et in eorum fauorem, qui filios haberent, percrebuerat prauissimus mos, vt plerique orbi fictis adoptionibus adsciscerent filios, praeturasque et prouincias inter patres sortiti, statim emitterent manu, quos adoptauerant. Contra quam fraudem, cum deprehensa fuisset, magnae lamentationes in Senatu factae sumt, vbi huiusmodi fraudatores vocati fuerunt. sine sollicitudine parentes, sine luctu orbi, qui in ludibrium legem verterent: ideo factum S. C. ne simulata adoptio in vlla parre muneris publici iuuaret. [note: lib. 5.] Tempore Damasi similiter sese gerebant Episeopi, dum gubernandi gregis onus detrectantes, committebant oues suas coadiutoribus, qui corepiscopi nuncupabantur, vnde ab optimo illo pontifice abrogati moretricibus assimilantur, quae, vt carnalibus desideriis suis citius satisfacere possint, post puerperium, nullam temporis intercapedinem admiscebant ad partus suos nutricibus commendandos: ita ipsi spiritualem curam deponere quamprimum curabant, vt temporalibus voluptatibus locum dare possent. [note: epist. 4.] Sanctissimum Tridentinum Concilium cum prospiceret, regressuum abusu Episcopatus, et sacerdotia caetera in quibusdam familiis aeterna fieri, regressus, vt rem mali exempli sustulit, [note: sess. 25. c. 7.] exinde cognitum fuit, reuerendos illos Patres sanctissime decreuisse, cum minime deceat, vt bona Ecclesiastica fiant haereditaria. Verum temporibus nostris altera consuetudo contra sanctissimam hanc legem inualuit, vt postquam aliquis, quo tempore libuerit, Episcopatum aliquem possederit; illum alteri cedat, sibique fructib. [abbr.: fructibus] quasi aequiualentem pensionem reseruet, vnde plura mala nascuntur, praesertim quod ipse perfruitur commodo illius ponderis, quod iam deposuit: qui vero onus fert,
page 236, image: s236nonnunquam cogitur, quo pensionem soluat, ouiculas deglubere, non tondere Et Episcopatus, instar munerum temporalium, dantur non iis, qui dignitatem merentur, sed iis, qui ambitu et fauitoribus contenderunt. Contra quem abusum satis illustre remedii principium elucet ex diligenti examinatione, quam praesens pontifex Clemens VIII. instituit, qua scilicet illorum, qui ad Episcopatus promouendi sunt, scientia trutinatur. Haec autem examinatio si ab Episcopatibus, nullis pensionibus obnoxiis, plerosque arcet, multo magis frenos iniiciet iis, qui non obstantibus grauissimis pensionibus Episcopatuum munera procurant. Et profecto optimi principis partes sunt, vt quam maxime possunt, opportunis remediis occurrant fraudibus, quae contra leges fiunt. Contra quas altera haec fraus erat, quod cum ad dignitatem Episcopalem nemo, nisi in theologia, vel canonib. [abbr.: canonibus] aut doctor fit, aut saltem licentiatus, assumi possit, [note: Sess. 22. c. 2.] haud ignoramus, plerosque non modo sine theologiae, vel alterius facultatis cognitione, sed vix latinam linguam callentes, vna nocte doctores creatos, et Episcopatum consecutos fuisse. In prisca repub. C. Licinius Stolo legem tulit, vt nemini in ciuitate plus quam quingenta iugera possidere liceret: quoniam vero ipse mille iugera possidebat, filium suum emancipauit, vt cum singuli quingenta non mille possiderent, legem subterfugerent. Sed M. Popilius Laenas Consul pecuniaria summa eum damnauit, quia emancipando filio fraudem legi fecisset. [note: Liu. l. 7.] Temporibus nostris Neapoli titulorum ambitio adeo creuit, vt omnes Ducis, aut Marchionis titulo insigniri percupiant: at quoniam rex hoc illibenter concedit, nisi reditus dignitatis capax appareat, vt apud Romanos census viros distinguebat; quicunque inter Proceres connumerari ambit, is emit, aut possidet oppidum, vel ciuitatem, cuius reditibus titulus respondeat, sed interim multum aes alienum clam pascit, quod latet, ne dignitati Marchionali, aut Ducali, ad quam adspirat, impedimentum afferat. Igitur Principes caute cauere debent, non tantum vt optimas leges sanciant, sed etiam ne contra latas leges ad ipsarum destructionem aliqua fraus exsurgat. Sed quaenam vituperatio debetur iis, qui legum custodes, primi contra ipsas peccant? vt Tiberius, qui cum inuenisset, virgines supplicio affici non posse; ne lex violaretur, iussit, vt a carnifice Iaqueum iuxta comprimeretur: exin oblisis faucibus in Gemonias abijceretur. [note: Tac. l. 5.] Vnde alibi non sine ratione a Tacito dictus est callidus, et noui iuris repertor: Nam quia vetere senatusconsulto seruorum quaestio in caput domini prohibebatur, actori publico iussit, vt singulos seruos Libonis maiestatis rei manciparet, ne con tra dominum inquirendo, S. C. violaretur. [note: lib. pr.]
De necessitate ac difficultate consilii. DISCVRSVS III.
NEro, cum res in Armenia gestas intellexisset, primores ciuitatis in consilium vocauit, consuluitque inter ipsos, bellum anceps, an pax in hoste placeret, neque vlla
page 237, image: s237fuit inter eos dissensio, quin bellum protrahendum. [note: lib. 15.] Hic locus nobis commoditatem praestat, vt de consilio nonnihil dissertemus. Nam etsi principi expedire maxime videtur, vt consilium capiat, nihilominus in eodem capiendo consilio tot ex parte cum dantis, tum accipientis sui natura difficultates attenduntur, vt, in eo multa dexteritate opus esse, non dubitem. Plato inquit, difficilem esse rem consulere; quia bonum consultorem oportet, scire, velle, et audere. Quae res simul iunctae difficile apud vnum hominem reperiuntur: Nam concesso, aliquem scire, idem aliquando non vult, cumque vult, saepe non audet, et multoties inuenitur, qui vult, et audet, sed idem nescit consulere. Consilium ex parte dantis, etiam pro beneficio eius, cui datur, periculosum est; vt accidit Croeso, qui propter bonum consilium, si vitam seruare voluit, ab irato Cambyse fugere necesse habuit. [note: Herod. lib. 3.] Contingit etiam haud raro, cum euenta consilio non respondent, vt princeps consiliario irascatur; quemadmodum superioribus annis accidit Amurathi Turcarum Imperatori contra Mustafa Bassam, qui Cyprum insulam cepit. Ab hoc enim consultus, vt contra Persas arma caperet, eiusque belli summa eidem Mustafa commissa, quia biennio Domini desiderium aduersus hostes non implesset; Constantinopolim reuocatus, generalatu priuatus, neque ad eminentiam primi Visirii, quae propter mortem Agamath legitime ad ipsum pertinebat, admissus est. Periculosum similiter consilium est, ex parte illud accipientis, quia sub tegumento, ac praetextu boni in summas potest miserias praecipitari. Quo casu mirabile est, ac propemodum singulare consilium, quod Diotisalui Neronius Petro Medicaeo dedit: Nam dum ei ostendebat, necesse esse, quo rebus suis consuleret, vt pecuniam, quam pater Cosmus multis ciuibus commodauerat, exigeret; eo adducebat illum, vt totam illam nominis maiestatem amitteret, quae si non apparenter, tamen reipsa domum suam totius Etruriae arbitram, ac moderatricem effecerat. Haud absimile fuit consilium illud, quod Veneti iuniori Petro Medices alterius Petri nepoti dederunt, eum, ne in potestatem regis Galliae se traderet exhortantes. [note: lib. 1.] Quo casu, vt Guicciardinus prudenter narrat, Veneti magis seipsos, quam Petrum consuluerunt: et eo loci feliciter autor disserens de consilio, probat, Quicunque consilium petere cogitur, apud eum consilii necessitatem, et periculum pari passu ambulare. Adeo vt qui ad alienum consilium capessendum confugiunt, similes iis mihi videantur esse, qui necessitatis causa se mari committunt: Hi enim captum nauigandi consilium tantum laudare possunt, quantum iter illis prosperum, siue infaustum euenturum sit. Ergo fugiendumne est consilium? Hoc ego neutiquam affirmauerim: quia plus quatuor, quam duos oculos videre, certum est, et ne Hercules quidem contra duos: at fortasse non inutile fuerit tentare, an aliquod vtile monitum cum iis, quidant, tum iis, qui capiunt consilium, afferri possit. Et quia reperiuntur nonnulli, qui, si ad consilium alienum confugerint, dubitent, ne inscitiae condemnentur, dico; a sapiente principe consilium non esse recusandum. Etenim dum ex pluribus consiliis melius eligit, eam prudentiam prae sefert, vt omnem ignorantiae suspicionem remoueat, praeterquam
page 238, image: s238quod sapientes in iis rebus, quae recte examinata sibi probantur, homunculorum interpretationes floccifaciunt. Praeterea tibi dico; Non esse inter ignorantes collocandum, qui suam ipsius ignorantiam cognoscens, ad alienam peritiam confugit: sed vere ignorans est, qui se scire sibi persuadens, suo consilio regi mauult. Videtur quibusdam, vbi consilium acceperint, necessarium esse, iuxta acceptum consilium agere: sed magnanimi principes hoc timore immunes sunt, quia Parmenioni, qui dixerat, Si esset Alexander, accepturum se conditiones, quas Darius offerebat, statim Alexander respondit, Et ego, si essem Parmenio. [note: Plut. in Alex.] Illud quidem peccatum puto maximum, quoties plurium congregato consilio, princeps minus prudentium opinionem prudentioribus anteponit, quemadmodum fecit Otho, qui prudentissimum Suetonii Paulini sermonem contemnens, cui Paulino adstipulabantur Marius Celsus, et Annius Gallus, ambo militares homines; maluit fratris sui Titiani, et Proculi praetoriae cohortis praefecti, hominum militiae inexpertorum, consilio auscultare. [note: Tac. lib. 18.] Deterius illi peccant, qui auditis optimis consiliis, quod fecit Paetus, contrarium agunt, ne alienae sapientiae indigere videantur. Igitur ad consilium accedendum est indeliberato animo, quia in mente affectibus obnoxia consilium locum non habet. Proinde nonnulli censuerunt, eos imitandos opifices esse, qui pelles odoriferas faciunt; ii siquidem antequam suauia vnguenta apponant, id curant, vt pelles omni odore careant. Et quemadmodum febre durante remedia omittuntur, sic durante iracundia, nullum consilium exequendum est. Vultne princeps bonum a malo consiliarium discernere? animaduertat, an qui suadet, adiiciat consilio periculum suum, an id consulenti vtile sit, an principi, et cui summum decus acquiratur: Hoc pacto rarissime falletur. Hoc Mutianus coram Vespasiano disseruit, cum ad imperium occupandum eum animaret, quia si consilium exitus non comprobauisset, in pari vitae discrimine vterque fuisset: at si successisset, summum decus, et imperium Vespasianus, non Mutianus acquisiuisset. [note: Tac. lib. 18.] Quisquis consulit, ad plura similiter respicere debet: Nam dum consulitur ei, qui sua sapientia, suisque viribus aliquid efficere tenetur, magis respiciendum est, quod ille suae sapientiae modulo, suisque viribus efficere potest, quam quod reuera consulendum foret. Praeterea magnam arrogantiae suspicionem auget, quisquis non vocatus sententiam suam interponit: sed ille melior, ac prudentior est, qui necessitatem adspiciens, consulit, quasi aliud agat, neque intendat consulere. Et recte alibi quispiam in hac materia disserit, ostendens, quod pericula subeat, quisquis in aliquo consilio praecipuum se, et antesignanum praestat, et quo res illa inusitatior, maiorisque momenti, eo periculosiorem esse. Vt autem haec pericula fugiantur, docet, quo pacto modeste sua opinio dicenda sit, quo princeps quasi liber non coactus tuam illam sententiam amplectatur. [note: lib. 5. c. 15.] Cui rei quemadmodum non repugnabo, sic opinor, vrgentibus rebus sententiam suam sinc ambiguitate, et viuide proferendam esse, quia pro principis, patriaeque beneficio vitam etiam, in talibus casibus, prodigere operaeprecium est. Quod si vita adeo tibi chara est, vt eam periclitari nolis, si sapueris, non deerunt
page 239, image: s239tibi ad salutem subsidia, memori praesertim prudentissimae Solonis sagacitatis. Quandoquidem cum inter Athenienses, et Megarenses propter Salaminiam insulam, asperrima, et periculosa bella fuissent, Athenis lata fuit lex, ne sub capitis poena de Salemonia recuperanda quisquam referre auderet: Solon autem, cum perspiceret silentio suo maximum patriae damnum inferri, et altera parte si locutus fuisset, morte mulctandum esse, insaniam simulauit: quo statu et dicere, et facere quaecunque caeteris vetita cuilibet licet. Igitur progressus in publicum habitu, gestu, modis simulatae stultitiae respondentibus, factoque concursu hominum, quo magis consilium dissimularet, insolitis sibi versibus, suadere populo cepit, quod vetebatur; omniumque animos ita commouit, vt extemplo bellum aduersus Megarenses decerneretur, insulaque deuictis hostibus Atheniensium fieret. [note: Iustin. l. 2. et Diog. Laert.] Inuenitur genus quoddam hominum alto ingenio praeditorum (imo huiusmodi homines in hunc saepius errorem impingunt) quib. nihil perplacet; omnium sententiis se interponunt, in omnibus etiam optimis consiliis impedimentum, quod eos angat, inueniunt; in summa ne verbum quidem facere licet, quod iis probetur. Hi propter difficilem morum naturam hunc fructum consequuntur, vt iis adueniente consulendi necessitate, licet mature, prudenterque consulentibus, non credatur: adeo sinixtram de se opinionem, contradicendi studio, apud omnes conciliauerunt, adeoque etiam in rebus, quae tibi profuturae sunt, illis satisfacere molestum est. Caius Cassius docuit, quam proeul ab hoc vitio esse debeant ii, ad quos pertinet consilium dare: is enim autoritatis seruandae causa nunquam non contradicebat, de quo autor, simul quidquid hoc in nobis autoritatis est, erebris contradictionibus destruendum non existimabam, vt maneret integrum, si quando respublica consiliis eguisset. [note: lib. 14.] Prudenter scripsit quidam, maximum lucrum esse bonum consilium: quia si male res successerit, omnino tamen bene consuluit, sed fortuna consilio superior extitit; sed qui male consuluit, et bene successit, adhuc male consuluisse sibi videbitur, [note: Herod. lib. 7.] subiungitque, non posse melius consilium eligi, nisi plures afferantur opiniones, quia cum vnum consilium dicitur, solum illud capiendum est, sed cum plura afferuntur, tunc tanquam proposito auro, quod est purius, eligitur: quod cum bene cognosci totum nequeat, tunc optime dignoscitur, quando cum alio comparatur: sed ante omnia nullus contationi locus in eo consilio, quod non potest laudari, nisi peractum. [note: Tac. l. 17.] Neque illud, vbi perniciosior est quies, quam temeritas. Quod si consilia renuis, saltem sibros lege: sin legere piget, sapientes audi, et senis consilium iuuenili vt plurimum praefer: quia semper senex, nisi omnino delirus sit, iuuenis sententiam excellet. Et satis bene consulit, qui principi consilium dare non audens, aliorum honesta facta coram eo laudat, vel mala vituperat, Et de consilio tot dicta sufficiant.
page 240, image: s240
De nonnullis adlegatorum munus pertinentibus. DISCVRSVS IV.
LEgati Parthorum Romam ad Neronem mandata regis Vologesis, literasque aliquando attulerunt, quibus significabatur, Non recusaturum Tiridatem Vologesis fratrem accipiendo diademati in vrbem venire, nisi sacerdotii religione attinerentur; iturum tamen ad signa, et effigies principis, vbi legionibus coram regnum auspicaretur. Tum Nero, cum audiuisset, Vologesem iam occupauisse Armeniam, illudque petere, quod eripuerat, consuluit inter primores ciuitatis bellum anceps, an pax in hoste placeret: Nec dubitatum de bello: legati vero irriti remittuntur, cum donis tamen; vnde spes fieret non frustra eadem oraturum Tiridatem, si preces ipse attulisset. [note: lib. 15.] Ex quo loco nonnulla ad legatos pertinentia ab antiquis autoribus collecta disserere, animus est. Primo quidem, cum legatos humaniter honesteque tractandos esse, iam professus fuerim, addo, hoc agendum esse, tametsi contra illos, qui ipsos legatos miserunt, infesto animo simus, quemadmodum superius ostensum est, Romanos fecisse erga Aetolorum legatos. [note: lib. 5. disc. 9.] Non idem fecit Perseus: qui Romanorum legatos aduentantes, aut apud se commorantes nullo humanitatis genere tractauit. [note: Liu. lib. 42.] Et illa forsan altera fuit ex causis, cur Populus R. ira concitatus, ipsum regno priuauerit. Idcirco omni cautione animaduertendum est, ne aliqua iniuria iis inferatur. In quem errorem turpiter cecidit Anon, dum legatis Dauidis, a quo missi fuerant, vt eum de morte patris sui Naas consolarentur, dimidiam partem barbae eorum rasit, et praescidit vestes eorum medias vsque ad nates, et dimisit eos. [note: 2. Reg. c. 10.] Est enim antiquo gentium iure praerogatiua legatorum inuiolabilis. Proinde cum de periculo Planci, qui a Tiberio ad legiones Germaniae tumultuantes legatus missus fuerat, sermo haberetur, Tacitus scelus illud, et periculum auget verbis illis, rarum etiam inter hostes, vt legatus Populi Rom. Romanis in castris sanguine suo altaria De?m commaculauisset. [note: lib. 1.] Idem fere in bellis ciuilibus, quae inter Vitellium et Vespasianum gesta fuerunt, accidit Aruleno Rustico, qui nisi praesidio militum defensus fuisset, legationis etiam barbaris gentibus sacrum ius ante patriae muros ciuili rabie violatum foret. [note: lib. 19.] Sic Caesar legatorum nomen apud omnes peraeque nationes sanctum et inuiolatum appellat. [note: lib. 3. de bello Gall.] Sed idem Caesar, quanquam clementissimus, Venetorum Senatum, qui se ci dediderant, trucidari iussit, vt posthac barbari ius gentium vereri discerent. [note: ibid.] Igitur legati laedendi non sunt, quia praeter iustitiam nimiae crudelitatis est contra illos, qui iniurias vlcisci nequeunt, et quibuscum ratione disputandum est, sicuti armis aduersus hostes, saeuitiem exercere. Quod si fortuna effecerit, vt tu, qui pridem domi tuae legatum inhumaniter tractasti, in praelio vincaris ab hoste (quemadmodum Tarentini, qui Romanos oratores in sua ciuitate inhoneste habuerant, [note: --- [sic]] in campo, qui communis erat, praelio victi sunt) fies praeter caetera damna
page 241, image: s241vulgi fabula, et ludibrium, quamquam Romana magnanimitas Tarentinis pacem, et libertatem largita est. [note: Liu. l. 15.] Romanorum facta, antequam opibus deliciisque corrumperentur, legi non possunt, quin legentes in admirationem iustitiae, bonitatis, ac virtutis ipsorum rapiantur. Quoniam vero inter bonos nunquam non mali commiscentur; cum Apolloniatum legati Romam venissent, non defuerunt, qui animo magis Tarentino, quam Romano legatos violauerunt: sed populus Romanus iustissimo remedio Apolloniatibus omnes eos, qui ipsorum legatos laeserant, tradiderunt. [note: Liu. l. 15.] Haec principibus studiose legenda, memoriaeque mandanda, et, cum opus est, efficienda sunt, si de actionibus suis vtilitatem, securitatem, gloriam reportare percupiunt. Dicet aliquis: ergo quid agendum cum legatis eorum, qui hostes sunt, quibusve nullo pacto pacem concedere volumus? Ex tua ciuitate illaesi dimittendi sunt, vt Romani Persei legatos dimiserunt; quibus vndecim dierum tempus, quo Italia excederent, assignatum fuit, additumque, si quid iis posthac opus esset, cum P. Licinio Consule agerent, qui breui in Macedoniam cum exercitu profecturus esset, et nemini in posterum in Italiam reuerti liceret; comitesque adiuncti, qui eosdem, quousque in nauim ascenderent, comitarentur. [note: Liu. l. 42.] In legatis suscipiendis adeo circumspecti fuerunt Romani, vt, (quod fortasse vnicum est in hoc argumento exemplum) cum in vrbe rebellionem suscitare Tarquinii regis legati tentauissent, quamquam visi fuerint, commisisse, vt hostium loco essent, ius tamen gentium valuerit. [note: lib. 2.] Cum de hoc satis dictum sit, reliquum est, vt ostendamus; primam eius, qui legatos mittit, cogitationem esse debere, vt accuratissime dispiciat, qui sint, qui mittuntur, et qui ii, ad quos mittuntur: quae res maximi est momenti, et circa quam saepe erratur, vt olim Tarentini; qui dum Romani, et Samnites iamiam praeliaturi essent, vtrisque legatos miserunt, significantes, vt bello cessarent, alioquin fore, vt Tarentini contra cos, qui praelium vellent, arma cum alterutris coniungerent. Papirius, ad quem delata fuerat legatio, quasi dictis illorum commotus, se cum collega suo consulturum, respondit: Interim aciem strui, et cuncta ad praelium sacra, et profana de more parari iussit: Legati responsum expectabant, quibus, Tarentini mei, inquit Papirius, omnia ex voto succedunt, auspicia optima, victimae res laetas promittunt; iam, vt cernitis, manum conserere vadimus: subdit Liuius, vanissimam increpans gentem, quae suarum impotens rerum pro domesticis seditionibus, discordiisque aliis modum pacis, ac belli facere aequum censeret. [note: Liu. l. 9.] Vix leuius fuit peccatum Arpali; qui Persei legatus in Senatu Romano dixerat, Malle regem, vt suis excusationibus fides adhiberetur; at si obstinatis animis belli occasio quaereretur, regem forti animo se, suaque defensurum: cuius ferocitas, inquit Liuius, patrum animos exacerbauit. [note: lib. 42.] Sic etiam indignati sunt Aetolis, quorum arrogantes legati beneficia in Romanos collata exprobrauerant, cum reconciliatione magis indigerent. [note: Liu. l. 37.] Quos errores certe non committeret, qui se ipsum, viresque suas, et eius, qui cum tractat, metiretur.
page 242, image: s242Quod si C. Pictauius Antiochum circulo delineato adstrinxit, ne exiret prius, quam suam erga Romanos voluntatem declararet, [note: Plin. l. 34. c. 2.] signum fuit, eum optime calluisse, a quo venisset, et ad quem missus esset: quamquam putarim, hoc legati consilium magis, quam Senatus mandatum fuisse. Cuius Senatus natura, mosque erat, verbis mansuetudinem ac moderationem prae se ferre, neque vnquam ad minas hasce deuenire, nisi lacesseretur. Igitur tenuicres cum potentiorib. [abbr.: potentioribus] non obliuiscantur sic agere, vt decet; maxime quia facile est, quicquid in buccam venerit, tunc effutire, cum scitur, nullam poenam dicacibus paratam fore: sed considerandum est, an verbis opera responsura sint. Neque tantum in hoc sagaces eos esse oportet, sed in plerisque aliis rebus: praecipue ad potentiores principes, cum opus est homines mittant, et nobilitate, et virtute praeclaros. Nam quamuis tam nobilis, quam ignobilis personam illius, qui eum mittit, sustineat: nihilominus magni principes, qui singula minutatim obseruant, indignantur, quoties ad ipsos viri praeclari non mittuntur.
Quam rem Annibal Scipionem alloquens innuit, sibi incognitam non esse: nam sciebat antiquiores Rom. propter legatorum indignitatem Carthaginensibus pacem denegauisse, vnde subiungit, Annibal petopacem: [note: Liu. l. 30.] Neque haec incogitanter dixit: nam cum iis temporibus Carthaginenses Romam legatos pacis causa misissent, inquit Liuius, eorum aetatibus, dignitatibusque conspectis (nam longe primi ciuitatis erant) tum pro se quisque dicere, vere de pace agi. [note: lib. 30] Et Iugurtha cum a Populo R. legatos, viros graues, nobiles, in maximis muneribus exercitatos, ad se missos esse, audiuit, vehementer extimuit. [note: Sall. de bell. Iug.] Iam anni centum elapsi sunt, cum Ludouicus XI. Galliae rex tonsore suo magistro Oliuerio in legationibus vtebatur: hunc post mortem Caroli Burgundiae Ducis miserat negotiorum causa ad Andegauenses, prope quorum ciuitatem natus erat; ideoque cum omnibus indigenis ignobilitas eius exploratissima foret, etsi titulo Comitis Oneulani frueretur, non solum Andegauensibus legatio minus accepta fuit, neque quod regi placeret, quidquam consecutus est, sed irrisus, ludibrioque habitus fuit; creditque pro re comperta Cominaeus, nisi inde, quemadmodum clam ab amico praemonitus fuit, effugisset, in flumen illum proiiciendum fuisse.
Igitur mirandum non est, ad haec respicientem Heluidium Priscum, in Senatu contra Marcellum disputauisse, pertinere ad Vespasiani honorem, occurrere illi, quos innosentissimos Senatus habeat; qui honestis sermonibus aures Imperatoris imbuant. [note: Tac. l. 20.] Ipsique Romani timentes, ne Consul iis in quadam honesta petitione satisfaceret, ad ipsum miserunt consularem virum, qui sua quoque eum, non pablica solum autoritare mouerent. [note: Liu. lib. 9.] Et eiusmodi aliquando est ipsiusmet legati autoritas, vt quod eorum causa, qui eum miserunt, principes non efficerent, haud raro in gratiam eius, qui missus est, efficiant, vt Alexander: Qui eum antea noluisset Athenensium decretum accipere, imo illud proiecisset, mox perhumaniter suscepit, cum a Phocione allatum fuit. [note: Plut. in Phoc.]
page 243, image: s243
Neque minores sunt respectus, et rationes, quae inter pares habendae sunt: Nam quemadmodum minoris est maioribus cedere, sic paris principis ad parem legatus principis sui autoritatem respicere, et sartam tectam tueri debet. Quandoquidem etsi res magnae magis factis, quam verbis deciduntur: nihilominus ex verbis vel cum magnitudine animi, vel humiliter prolatis, natura eius, a quo manant, cognoscitur, et declaratur, et clarum aut timoris, ac securitatis alienae specimen praebent.
Crassus libero cuidam Parthorum legatorum sermoni succensens, generose respondit, Ad ea Seleuciae se responsum daturum. Tunc Vagises legatorum dignissimus ridens, ostensa manus vola: Hinc prius, inquit, Crasse, pili exorientur, quam tu aspicias Seleuciam. [note: Plut. in Cras.] Haec vola memoriam mihi refricat Carthaginensium legati cuiusdam ad Andromachum in Taurominia suae reipublicae principem: is Andromacho significauit, nisi e littoribus suis Corinthiorum classem dimitteret, fore, vt Carthaginenses ciuitatem illam subuerterent; vtque nutibus hanc subuersionem melius explicaret, cum haec diceret, volam manus vertebat, et inuertebat. [note: Plut. in Tim.] Hoc est, quod dicitur, alternis cantare. Nemo nescit, duabus in rebus totam hominis virtutem cognosci, in dicendo, in faciendo.
Idcirco mirandum non est, si legati munus, quod non nisi in dicendo, perinde vt ducis partes sunt in faciendo, extenditur; hac in parte summo studio atque industria impleri debet, et nusquam superstitiosius, et attentius haec minutiora, quam in hoc hominum genere, attenduntur. Etenim reges, et principes raro ad colloquia deueniunt, sed saepenumero per legatos sese inuisunt. Cum ad Romanoslegati Antiochi regis venissent, vbi eos humaniter suscepissent, L. Quintio iusserunt, vt illos attentius audiret, ipsisque responderet, quae ex dignitate atque vtilitate populi R. responderi possent. [note: lib. 34.] Vbi videtur Romanos non minoris dignitatem, quam vtilitatem fecisse. Quamobrem cum aliquando legati Romani cum Perseo colloquium habituri essent, narrat Liuius, incessisse curam mortalibus videndi congredientes, nobilem regem, et populi principis terrarum omnium, legatos. Neque putet quispiam, aut Hispanos, aut quamlibet nationem in cerimoniis (vt dicitur) doctiorem esse, quam Romani fuerunt, non minus armis illustres, quam rerum omnium, quae ad maiestatem retinendam, et ad cerimonias pertinerent, scientissimi. Dirimebat regem, et legatos flumen, prima contentio fuit, vtri transgrederentur: ex parte regis allegabatur regia maiestas: legati autem populi R. nomini aliquid existimabant deberi, et Persea petisse colloquium, itaque primus transiret. Cum vtrique contarentur, alter legatorum, qui L. Philippus erat, quod nomen patri regis fuerat, ioco, Minor, inquit, ad maiorem, et filius ad patrem transeat. Ecce quantum legati dexteritas valeat. Tunc facile persuasum regi, vt transiret, quasi videretur aetati, et parentisuo id tribuere. Sed aliud adhuc
page 244, image: s244ambigebatur. Rex cum omni comitatu transire aequum censebat: legati vel cum tribus venire iubebant, vel si tantum agmen traduceret, obsides daret, nihil fore fraudis in colloquio: Rex Hippiam, et Pantaucum principes amicorum obsides dedit; subdit autor, Nec tam in pignus sidei obsides desiderati erant, quam vt appareret sociis, nequaquam ex dignitate pari congredi regem cum legatis. [note: lib. 41.] Igitur dici non potest, Romanos apparentem. hanc dignitatem praetermisisse, et minoris aestimasse, quam regna ipsa, imo in cam cunctis gentibus diligentiores fuere. Publius Villius legatus a Romanis ad Antiochum iam illum allocutus erat in Apamea, vbi, mortuo regis filio, cum aula tota moesta degeret, et iustitium indictum fuisset, legatus, ne alieno tempore incommodus obseruaretur, Pergamum secessit. [note: lib. 35.] Quae res animaduertenda est, quia vbi non sis, qui esse debes, non est, cur velis esse. Hanc tamen nominis dignitatem quouis modo adaugere velle, res est barbaricae plena arrogantiae, et quae sapientibus viris neque probanda, neque imitanda est, qualis illa fuit Gurgensis Episcopi, cum minime contentus et palam, et secreto cum Pontifice negotia publica agitauisse, summo fastu tres Cardinales, quibus cum ageret, a Pontifice destinatos adire grauatus est, cumque ii suos ministros tractandi causa ad illum misissent, ipse item tres ex suis ad illos remisit. [note: Guic c. lib. 9.] Quae res mihi tanto maiori admirationi est, quanto minus Iulius II. ingentis animi Pontifex huiusmodi indignitates perferre vnquam potuit, cum mihi videatur, nullum principem teneri alienam arrogantiam cum sui indignitate nutrire, vnde Salomon fortasse admonuit, Respondendum esse stulto iuxta stultitiam suam, ne sibi sapiens esse videatur. [note: Prouer. c. 26.] Debent legati sagaces, et prudentes esse, neque alienis fallaciis, et decipulis capi. Nam sicuti in rebus bellicis persaepefraude agere permissum est, ita quicunque cum hoste agit a verborum insidiis non omnino tutus videtur: neque damni nostri sufficiens excusatio est alienus dolus. Lacedaemoniorum legati Atheniensium Senatui persuaserant, reipub. interesse, vt quoddam foedus cum Boeotiis, et Corinthiis feriretur. Quod Alcibiades propter priuata commoda aegre ferens, Lacedaemoniis legatis persuasit, vt cum populo Atheniensi non ita libere, ac feruide agerent, prout cum Senatu egissent; fore enim, vt plebs in superbiam elata iis, quae communiter percupiebantur, non consentiat: ideoque vt maiori plebs inflammaretur desiderio, frigide rem proponerent, et autoritatem suam foederis paciscendi prudenter dissimularent, quia Senatus ipse populum ad communem vtilitatem dispositurus esset. Legati verbis Alcibiadis circumducti consilium eius executi sunt, accepto prius iureiurando, hanc tractationem occultam fore. Senatus hac tractandi diuersitate obseruata, et occultorum inter Alcibiadem, et legatos consiliorum ignarus ex altera parte fremebat, populus ex altera irascebatur, vnde non modo quod legati petebant, effectum non est, vt etiam contrarium successerit: nam Athenienses cum Argiuis, Mantinensibus, Aeleis nouo foedere iuncti Lacedaemoniis bellum intulerunt. [note: Plut. in Alc.] Dicet aliquis: has fraudes Graecas esse, nimiumque subtiles. Respondeo, ideo magis cauendas esse; memores, nos Italos aliquando non minoribus
page 245, image: s245vsos fraudibus fuisse, qualis illa Petri Medices fuit, qui domi suae regis Galliae abscondito legato, vnde colloquium audire posset, accersito deinde Ludouici Sforciae legato, talem cum illo sermonem instituit, vt potuerit legatus Galliae, quae Ludouici erga regem voluntas esset, facile intelligere. Qui astus etsi tunc Italiae calamitates non diminuit, tamen negari non potest, quin summo dolo peractus sit. [note: Guicc. l. pr.] Legati diligenter memoriae mandare debent, quibus titulis eos, ad quos missi sunt, appellent, in quo eos mandatis principum obtemperare magis, quam suo iudicio fidere par est. Idcirco Lacedaemonii legatum quendam puniuerunt, qui Antigonum Demetrii filium regem salutauerat, tametsi legatus ille pro quolibet Lacedaemone modium tritici, penuriae maximae tempore, impetrauisset. [note: Plut. in Aphor. Lacon.] Haec Lacedaemonum natio perarguta extitit: Cui nostra aetate Florentini valde assimilari possunt: proinde et maximi bellatores erant, et aliquando verbis se ab aliena insolentia, ruditate, atque inhumanitate redimebant. Igitur vmis ipsorum cum ad Demetrium legatus esset, et miraretur rex (vti solent eiusmodi principes elato animo esse) quod vnus tantum sibi mitteretur legatus, respondit ille, Nempe vnus ad vnum. [note: bidem.] Iterum ad Lygdamum tyrannum legati missi cum difficile admitterentur, quia malam valetudinem causaretur, legati, Deos immortales obtestantes, responderunt, se aduenisse, quo loquerentur cum illo, non vt luctarentur. [note: ibid.] Inter innumera monita, quae coaceruari possent, sufficient haec, quibus legati ad alia secum excogitanda prudenter manuducentur: modo ne obliuiscantur illius, quod alibi diximus; vt nunquam dominis suis res perfectas esse, significent, cum adhuc aliquid superest agendum; sicuti Paetus Neroni literas dedit, quasi confecto bello, verbis magnificis, rerum vacuas. [note: Tac. l. 15.] Vnde Romae trophaea de Parthis, arcusque Capitolini montis medio sistebantur, decreta ab Senatu, integro adhuc bello. [note: ibid.]
Quam dedeceat belli, aliove praetextu Ecclesiasticam supellectilem, vel bona dilapidare. DISCVRSVS V.
QVoties hisce dissertationibus meis de religione antiquorum mentionem feci, nihil respexi, nisi vt ostenderem, quid nos facere deceat, si Romani gentiles hoc vel illud effecissent. Quamobrem summa industria opposui me iis, qui asseruerunt, Romanos religione, quasi artificio quodam propter diuersos fines vsos fuisse. Inde etiam exemplo Romanorum nostrates admonui, ne ambitionis suae, aut alterius affectus cupiditates sub religionis velamine abscondere vellent, rem quippe sceleratissimam facturi. [note: lib. 3. disc. 10.] Hoc ipsum modo impellit me, vt eorundem exemplo patefaciam, quantum dedeceat, propter bellicas, aliasve necessitates templorum diuitias depraedari. Nero, vt inhonestissimis suis cupiditatibus
page 246, image: s246morem gereret, deuastauerat Italiam, prouincias euerterat, sociosque Populi Ro. et ciuitates, quae liberae vocabantur: tandem in eam praedam etiam Dij cessere, spoliatis invrbe templis, egestoque auro, quod triumphis, quod votis omnis Populi Romani aet as prospere, aut in metu sacrauerat. [note: lib. 13.] Imo his non contento Nerone, per Asiam atque Achaiam non dona tantum, sed simulachra numinum abripiebantur. Posset aliquis dicere; haec nefarie patrata suisse, quia Nero non belli necessitate adactus, sed sceleratis desideriis exstimulatus ad haec sacrilegia manum admouerat: at principes grauibus ac periculosis necessitatibus impulsos, excusandos esse, si ad sacrum argentum, et aurum confugiant. Nescio, an iustior causa, quam ea, quam Pompeius fouebat, allegari possit, cum arma contra Caesarem reipub. causa suscepisset. Et nihilominus idem Caesar cauillandi Pompeium occasionem non praetermittit iis verbis, pecuniae e municipiis exiguntur, et e fanis tolluntur, omnia diuina, et humana iura permiscentur, [note: lib. 1. de bello Ciu.] et alibi, pecuniam omnem, omniaque ornamenta ex fano Herculis in oppidum Gades intulit. [note: ibid. l. 2.] Quod autem sequitur, pulcherrimum est: nam Caesar vt laudem inde, vnde hostem vituperat, aucupetur, addit, cum ipse Gades peruenisset, pecunias, monumentaque, quae ex fano Herculis collata erant in priuatam domum, referri in templum iussisse. [note: bid.] Consideret, quisquis haec perlegerit, ea non scripta fuisse ab historico tantum, sed a duce, qui de altero duce loquitur, vtrisque omnium, quotquot superioribus aetatibus fuerant, ducum maximis. In quorum altero haec probantur, in altero vituperantur. Neque dicendum est, Caesarem de hoste suo aliter scribere non potuisse, quia scribens Caesar aetatis suae hominibus, qui res gestas optime nouerant, vel maxime cauisset ea, quae tanquam falsa sibi exprobrari possent, conscribere, praeterquam quod cum innumeris gloriae ornamentis vndequaque illustraretur, falsas laudes emendicare non cogebatur. Sed ad vlteriora pergamus. In iisdem commentariis bellorum ciuilium narrat, Scipionem antiquos Dianae Ephesiae thesauros expilaturum fuisse, nisi a Pompeio, vt caeteris omissis cum exercitu adueniret, quia Caesar transfretabat, vocatus fuisset: Haec res Ephesiae pecuniae salutem attulit. [note: ibid.] Quodque sequitur, deridiculum est, T. Ampium, Pompeianum hominem, cogitauisse ipsum quoque hac pecunia vti, iamque Senatores multos aduocauisse, vt coram iis acciperet, sed Caesaris victoria praeuentum fuisse: ita duobus temporibus Ephesiae pecuniae Caesar auxilium tulit. [note: ibid.] Consueuerunt plerique vrgentibus necessitatibus dicere, Aliud fieri non posse, consugiendum esse, ad quae possunt, quia salua patria argentum et aurum reponi queunt, sed amissa patria, quidquid ea continet, amitti, neque vnquam restitui. Ego id affirmo; cum aurum deesset Romae, votaque Delphico Apollini soluenda forent, matronas Romanas propria auri ornamenta voti soluendi causa reip. obtulisse. [note: Liu. lib. 5.] Comperio etiam, cum ad redimendam libertatem precium Gallis exsoluendum esset, quo nihil grauius reip. accidere poterat, Senatum ad matronas confugisse, vt summam pecuniae necessariam congregarent, vtque, teste Liuio, sacro auro abstineretur. [note: bidem.] In haec exempla principes Christiani intueantur: quod si vt ea templa et altaria, a quibus Romani in caeca sua gentilitate abstinuerunt, in minoribus necessitatibus
page 247, image: s247exspoliare satius esse, putant; impiam hanc cupiditatem expleant; in summis prosperitatibus ad maius ipsorum supplicium iram diuinam experturi, quoniam in aduersis nullam omnipotentis Dei, rerumque sacrarum rationem habuerint.
In rebus magni momenti libera ministris mandata danda esse. DISCVRSVS VI.
TOt sunt ea, quae secus atq, a nobis cogitata sunt, contingere consueuerunt, vt si qui iubendi autoritatem obtinet, prudentiae, iudicioque eius, cui aliquid mandat, se non commiserit, saepe in errorem se prolapsum esse, comperturus sit; vt Neroni accidit, cum iussit nauarchis, vt certum ad diem in Campaniam redirent, non exceptis maris casibus. [note: Tac. l. 15.] Nam gubernatores, vt Neronis mandatis obtemperarent, quamuis saeuiente pelago a Formiis soluerunt, et graui Africo, dum promontorium Miseni superare contendunt, Cumanis littoribus impacti, triremium plerasque, et minora nauigia passim amiserunt; dumque nihil referret, an bidui plus, minusve classis, praesertim pacis tempore abesset, clades rei nauali accepta est, qualem bellum asperum vix attulisset. Tiberius Nerone longe prudentior, Pannonicarum legionum motu intellecto, cum Drusum filium illuc mittendum censeret, comites addidit illustres, reique militaris prudentes, caeterum misit psum nullis certis mandatis, ex reconsulturum. [note: lib. 1.] Sic tempore Claudii (forsan opera corum, qui ipsum consulebant) cum in Armenia legatorum culpa turbae euenissent, missus illuc fuit cum legione legatus Heluidius Priscus, rebus turbidis pro tempore vt consuleret. [note: lib. 12.] Sed melius, quam Caesares vigente libertate id Romani obseruabant. Et Caesar ipse in Brittanniam traiecturus Labienum tribus cum legionibus, et duobus millibus equitum in Gallia reliquit diuersis mandatis, sed praecipue vt consilium pro tempore, et pro re caperet. [note: lib. 5. de bello. Gall.] Imo reip. Romanorum peculiaris mos fuit, vt in maioribus periculis libera ducibus suis mandata iniungerent, iudicio atque virtuti eorum omnia commendantes, iis verbis, cauerent, ne resp. aliquid detrimenti caperet. [note: Liu. l. 2.] Caesar, quem saepe memorauimus, quoties legatis suis aliquid, quod summopere cuperet, ac necessarium putaret; mandabat, res diuersas, quae contingere possunt, considerans, semper addebat, si reip. commodo facere posset; Idemque cum Labieno paullo post effecit, qui cum Caesari respondisset, Quod mandauerat, nimio iacturae periculo faciendum fore, ab ipso collaudatur, [note: ibid.] eidemque Labieno et Trebonio iterum scripsit, vt ad certum diem adessent, sed addito, si reip. comnodo facere possent. [note: lib. 6.] Haec omnia non male a quodam autore obseruata sunt, qui per hanc occasionem errorem quarundam rerump. taxat, quae temporibus uis omnium rerum deliberationem sibi reseruabant, etiam cum ageretur de siu, quo tormenta bellica collocanda essent, et de caeteris quibuscunque minutioribus;
page 248, image: s248immemores moris, quem antiqui summa ratione obseruabant. Propterea quod quo maior est laus, item vituperatio, quae ex nostris actionibus liberis, neque coactis, neque ab alio praescriptis emanat; eo maiorem credendum est ex parte nostri laborem fore in exequendis, aut fugiendis rebus, vnde eam laudem aut vituperationem speramus. Verumenimuero stulta quidem res est, persuadere sibi aliquem, qui longe abest, acutius posse quidlibet prospicere, quam illum, qui rei gerendae incumbit. Neque verisimile est, eum, de cuius vita agitur, in vlla re sollicitari minus, quam illum, qui otiosus, et saepe ambitione, vel inuidia infectus de rebus, quas, vt plurimum ignorat, perpetuo disputat: praeterquam quod principibus absentibus frequenter accidit, vt ex distantibus terrarum spatiis consilia post res afferantur. [note: Tac. l. 19.] Ideo libera ducibus mandata expedit iniungere.
Imperia probitate, atque clementia, non crudelitate melius retineri. DISCVRSVS VII.
IN coniuratione, quae Neroni detecta fuit, modisque crudelissimis ab ipso vindicata, nihil grauius auribus ipsius accidisse scribit autor, quam quod a Sutrio Flauio tribuno audiuit: qui interrogatus, quibus de causis ad obliuionem sacramenti processisset, Oder am te, inquit, nec quisquam tibi fidelior militum fuit, dum amari meruisti: odisse coepi, postquam parricida matris, et vxoris, auriga, histrio, et incendiarius extitisti. [note: lib. 15.] Ex quo dignosci potest, Neronem primo sui principatus quinquennio in summo ciuium amore extitisse: hoc enim intellexit tribunus, cum profitetur, neminem prae se Neronis amantiorem fuisse, dum amabilis erat: hominibus enim ingenitum et naturale est, principes suos diligere, dum probitatem praeseferunt, sed inceptis flagitiis, et saeuitie gliscente coguntur ipsos odio habere. Dicet aliquis, haec vulgatiora esse, quam vt discursum mereantur; cum discursus disputatione digniora argumenta requirat, aut saltem, ne trita sit, atque vulgata, qua de agitur, materia. Ad quod respondeo, in re sic trita atque peruulgata plerosque nihilominus errauisse. Quamobrem Dionysius Syracusanorum tyrannus hunc populorum amorem, aut beneuolentiam irridens, dicere solebat, Adamantina vincula, quibus regna continentur, timorem viresque armatas, et consequenter illud praesidium esse decem millium stipendiariorum barbarorum, quos filio suo reliquit. Sed optimus Dio, mortuo seniore tyranno, contrarium Dionysio iuniori probauit, solida, ac vera regnandi vincula non alia esse, quam beneuolentiam, ciuiumque promptitudinem, atque gratiam, sola virtute atque iustitia quaerendam: Quae vincula etiamsi prioribus, quae vere aspera, ac durissima appellari queunt, molliora sunt; durabiliora tamen sunt, ac validiora ad imperii diuturnitatem. [note: Plut. in Dione.] Verum si cum Romanis malumus, quam cum Graecis, et
page 249, image: s249cum Imperatoribus, quam cum tyrannis disserere; et, si sapientissimae Augustae iudicium tanti esse potest, vt ducis aut Philosophi alicuius sententiae praeferatur, profecto operae precium erit, ex eo, quod ipsam maximus terrarum princeps audire grauatus non est, et sermonem illius Dio, nobilis autor, collegit, vt rem totam nostris principibus proponamus, eosque Liuiae exemplo ad placabilitatem, et ad vniuersam virtutem pro viribus hortemur. Augustus aliquando in maxima animi anxietate versabatur, quod insidiis passim impeteretur, quarum praecipuus erat C. Cornelius Cinna, filia Pompeii Magni natus; neque necare eos volebat, quia nihilo tutior editis caedibus erat, neque dimittere impunitos, nealios quoque contra se incitaret. Dubium quid statueret, ac neque dies neque noctes sine cura, ac cum quiete agentem, Liuia aliquando percontata est, quidnam rei eum a somno detineret? Quis vero, inquit Augustus, vel minimum temporis a curis vacet, qui tot inimicos habeat, aliisque super alias insidiis petatur? an vero non cernis, quam multi et mihi, et imperio nostro periculum struant? Post multa hinc et inde proposita, ac resoluta Liuia tandem habere se, dixit, consilium, quod nemo etiam summus amicus dare posset, non quia scientia, sed quia deestaudacia, et iussa proferre, Dicam, inquit, libere, tecum videlicet bonorum ac malorum particeps, te incolumi ipsa quoque hodie regnans, eademque vna, si quid (quod abominor) durius accidat, peritura. Ego enim ita iudico, plus clementiam, quam saeuitiam proficere: nam misericordes non ii tantum, quibus delicti gratia facta est, charos habent, ac gratiam referre student: sed reliqui etiam omnes reuerentur, ac colunt, ita vt nemo eos deinde laedere ausit. At qui ira inexorabili vtuntur, non modo eos odio habent ii, qui sibi metuunt, sed caeteri quoque infensi insidiis structis suam perniciem euitare statuunt. Viden, vt medici rarissime sectiones, et ignes adhibeant, ne ipsa videlicet vitia corporis magis exasperent, pleraque autem lenibus corporis exercitiis, et mitibus medicamentis molliunt ac sanant? Sic sermo lenis ad aliquem habitus, omnem fremitum laxat, contra asper remissum etiam ad iram concitat: venia data ferocem etiam quemque placat, supplicium vel mitissimos animos exasperat. Et post multa haec sapientissime adiungit. Hominibus, Auguste, non belluis imperas, eaque est vnica beneuolentiae ipsorum verae consequendae ratio, si hoc ipsis persuasum efficias, neque a volente, neque ab inuito te quenquam eorum laedi: Cogi quidem ad metuendum aliquem homo potest, ad amandum autem persuasione opus est: ea beneficiis in eum collocatis, quaeque aliis videat tribui, paratur. At qui iniuste alium morte affectum suspicatur, eandem sibi fortunam metuens, caedis autorem vt odio habeat, impellitur: porro autem inuisum esse subditis, neque honestum est, et minime expedit. Haec est quippe hominum sententia, priuato omnes iniurias esse persequendas, ne vel contemptui inde hab eatur, vel opprimatur: principem vero debere ea, quae in publicam rem peccantur, vlcisci; priuatim in se admissa tolerare, cum qui ita deliquerint, neque ex contemptu, neque ex incursu possint ipsum tanta septum custodia damno afficere. Demum post pleraque alia concludens addit. Ergo ab his, qui nunc sunt rei
page 250, image: s250insidiarum apud te facti periculum facere incipiamus: fortassis et hi mutabunt sententiam, et alios meliores facient. Ad postremum Augustus Liuiae consilium secutus, Cinnae pepercit, illumque simul cum Val. Messala consulatu donauit, eoque facto ita sibi omnium animos deuinxit, vt non modo insidiae contra ipsum nullae deinde componerentur, sed opinio omnis earum intercideret. [note: Dion lib. 35.] Atque equidem quis vnquam in Neronem (vt ad illum, vnde dissertatio haec principium traxit, reuertamur) coniurasset, si vitam, quam inceperat, continuasset? Nempe pollicitus fuerat, se negotiorum omnium iudicem non fore, vt clausis vnam intra domum accusatoribus, et reis paucorum potentia grassaretur: Item iactauerat, Nihil in penatibus suis venale, aut ambitioni peruium: discretam domum, et rempublicam: Saepe dixerat, teneret antiqua munia Senatus: consulum tribunalibus Italia, et publicae prouinciae assisterent: illi patrum aditum praeberent: se mandatis exercitibus consulturum [note: lib. 13.] Quis non adorauisset, nedum dilexisset Neronem, dum Domitium Corbulonem, virum optime meritum, retinendae Armeniae praeposuit, [note: ibid.] vtque patris memoriam, eiusque merita, quo tutorevsus erat, honorauit, ita sibi statuas argento vel auro solidas aduersus offerentes prohibuit: item ne anni menses eius causa mutarentur, vetuit: neque accusantibus delatoribus aures praebuit: neque cum in acta principum iurarent magistratus, in sua acta collegam Antistium iurare concessit: et Plautium Lateranum ob adulterium Messalinae ordine remotum Senatui restituit. [note: ibid.] Et plura similia summo amore, ac laude, non coniurationib. et morte dignissima effecit: vnde tribunus ille fidelem se Neroni professus est, dum amari meruit. Igitur nihil ad imperia conseruanda tutius est, quam beneuolentiam populorum mereri: nam caetera vincula possunt quidem aliquatenus perdurare, sed tandem nunquam sine damno eorum, qui ea constrinxerunt, dissoluuntur. Ideo prudenter opinatum fuisse illum censeo, qui dixit, Pulchram rem esse tyrannidem, nisi exitu careret. [note: Plutar.] Vnde non subditi modo, sed amici, consanguinei, vxoripsa tyranni neci interesse consueuerunt. Sic Thebas virum suum Alexandrum Pheraeum saeuitiae ostentum occidit, quia viuos homines sepeliebat, et nonnullos pelle apri, aut vrsi intectos canibus voluptatis causa lacerandos exponebat. [note: Plut. in Pelop.] Timoleon cum in quodam praelio fratrem Timophanem seruasset, eundem mox tyrannum effectum manu sua occidit, cum tamen Timoleon mansuetae naturae omnium iudicio, et erga consanguineos suos benignissimus extiterit: adeo imago, in quam se tyrannus transformat, turpis et horribilis est. [note: Plut. in Timol.] Aristomachus Argiuorum tyrannus cum primam Arati Sicyonii coniurationem euitauisset, a suis tandem seruis interficitur: adeo tyranni quaelibet custodia intuta est. [note: Plut. in Arato.] Verum quid de vxore, fratre, seruis dicam, si tyranniseipsos, dum viuunt, misere occidunt, peioraque morte tormenta patiuntur: vt Aristipppus Aristomachi successor indicauit, qui iis ipsis, quos custodes habebat, diffidens, clausus coenabat, et dormiturus mobili scala cubiculum ascendebat, ibique catarrhactis demissis conclusus lectum in ipsis componebat, et concubinae, qua vtebatur, matrem ad scalam alio loco claudendam mittebat, donec orto soleipsam, vnde pridie abstulerat, tyranno vocato reponebat: Qui (sicuti sapientissimus
page 251, image: s251Plutarchus addit) instar serpentis ex sua cauerna mane prodibat: [note: ibid.] Et nihilominus effugere non potuit, quin occideretur. [note: ibid.] Nimium laboraremus, si de omnibus infelicium tyrannorum necibus dissertationem prosequeremur, nimiamque pariter operam susciperemus, si omnes bonos principes, qui virtutib. [abbr.: virtutibus] amabiles fuerunt, recensere et extollere vellemus. Hoc tamen, quo tendimus, non praeteribo; quod cum quilibet percipere possit, crudelitatem ad continendos homines firmum vinculum non esse, principibus omnes illas artes esse negligendas, quae falsis praeceptis suis huic doctrinae contrariae animis ipsorum instillatae fuerunt: nam praeterquam quod inhonestae sunt, etiam intutae esse comperiuntur. Ideo qui dicit, principem in eo imperio, quod nouissime occupauit, omnia renouare debere, audiendus non est. [note: lib. l. c. 16.] Neque alteri accommodandae aures sunt, qui magis fraude, quam virtute ad amplissimam fortunam perueniri posse, opinatur. [note: l. 2. c. 13.] Nam praeterquam quod id falsum est, nescio quam hominibus improbitatis cupiditatem gignit: neque identidem probo illud, nunquam principes in principatu tutos fore, iis superstitibus, qui ipso spoliati sunt, [note: l. 3. c. 4.] nam hoc est carnificinae ludum aperire. Iterum reiicimus alterum: multitudinem melius poena, quam obsequio gubernari. [note: l. 3. c. 19.] Neque illud placet: promissam fidem, praesertim coactam, non esse seruandam, [note: l. 3. 6. 42.] quia praemeditari omnia oportebat; quae suis quaeque locis pertractauimus. Vnum addo; semper moderanda, et ad bonum finem dirigenda esse ea praecepta, quae ad rigorem, et ad nequitiam tendere videntur. Neque memoria deponendum est vn quam, quod N. Pompilius fecisse scribitur: nam cum Iupiter eum doceret, quomodo fulmina procuraret capitib. [abbr.: capitibus] Numa interrogauit, num capitibus ceparum, dictoque, se de capitib. [abbr.: capitibus] hominum intelligere: Numa diuina mandata in partem benigniorem trahens interrogauit, an id crinib. [abbr.: crinibus] effici posset: et repetente Ione, crinibus animatis, ipse minutos pisciculos intellexit, et procurationem instituit cepis, crinibus et pisciculis. [note: Plut. in N. Pomp.] Ita nobis etiam faciendum est, omnis scil. industria adhibenda, vt crudelitatem ad mansuetudinem pertrahamus, dummodo immedicabiles morbi ad vrendum et secandum non impellant. Sed et Alexandrum in asinarii cuiusdam interpretatione sese mansuetissime gessisse legimus. Cum enim Alexander oraculo monitus esset, vt eum, qui sibi porta egresso primus occurrisset, interfici iuberet; asinarium forte ante omnes obuiam factum ad mortem arripi imperauit. Eoque quaerente, quidnam se immerentem capitali supplicio, innocentemque addiceret; cum ad excusandum factum suum oraculi praeceptum attulisset, asinarius, Si ita est, inquit, rex, alium sors huic morti destinauit: nam asellus, quem ego ante me agebam, prior tibi occurrit. Delectatus Alexander et illius tam callido dicto, et quod ab errore ipse reuocatus erat; occasionem in aliquanto viliore animali expiandae religionis rapuit. [note: Val Max. l. 7. c. 3.] Cum igitur dicit aliquis, vt ante retulimus, principem in principatu suo tuto non viuere, nisi omnes, quos eodem spoliauit, extinguat: Neque hoc alia ratione, quam exemplo fundat, nos etiam quaerere oportet, an possimus aliquem ex iis inuenire, qui regno spoliatis illaesis tuto regnauerunt: et praeterita atque antiquiora relinquentes nostrae tempestatis
page 252, image: s252exemplum adducimus Ferdinandi regis Catholici, qui etsi ducem Calabriae Federici regis Neapolis, quem regno deturbauerat, filium seruauit, tamen regnum inter successores regis Catholici permansit. Igitur cum fere pari exemplo considerentur, regno spoliatos extinguere, vel non extinguere; vlterius procedentes experiamur, num ratio aliqua reperiatur, quae pondere suo harum alteram lancium magis deprimat. Et certum est, quidcunque siue prudenter, siue improbe faciant homines, non posse rerum euenta, et exitum certo cognosci: cum hic a Deo, eiusque ministra fortuna in totum dependeat. Igitur cum rerum exitus incerti sint, summa ope niti decet, vt ex rebus, quae nobis agendae proponuntur, eas semel eligamus, quae meliores, et cum iustitia coniunctiores sunt: hanc enim saltem laudem merebimur, quod humani ac mansueti, non saeui, atque inhumani extiterimus: et ante omnia illud animo insideat, quod dixit Vespasianus, Neminem suum successorem occidere. Praeterea quod idem dixit, ac fecit, imitemur: nam monentibus amicis, Metium Pomposianum ei cauendum esse, quod vulgo crederetur habere genesim imperatoriam, insuper consulem fecit, sperans fore, vt beneficii accepti memor esset. [note: Suet. in Vespas.] Atque equidem non dubito, quin inter homines plerique ingratissimi inueniantur, sed in rerum vniuersitate nemo vnquam mihi persuadebit, non esse longe maiorem eorum numerum, qui beneficium agnoscunt, quam eorum, qui beneficii memoriam aspernantur, nisi recens iniuria antiquum beneficium deleuerit. Nam quemadmodum parum veneni magis obest, quam multa poculo adspersa dulcedo prosit: sic quicunque propter collatum aliquod beneficium, famam alicuius liberius minuere, et honorem ipsius laedere se posse, credit; is profecto non bene suas rationes subduxit, neque mirandum esset, si viam hanc pergens inanem opinionem se suscepisse, deprehenderet. Hoc insuper addo, quicunque ex sua clementia fructum capere vberiorem cupit, hanc ipsi exercendam esse, non quasi timore adducatur; quo casu intellecta non proficeret, sed vt sponte, ac virtutis cupiditate clementer agere videatur. Proinde tunc gratis animis clementia excipitur, cum principem felicissime regnantem nullius rei praesens, aut longinqua necessitas ad consilium illud capiendum adigere, atque exhortari videtur. Et de his satis dictum sit.
FINIS LIBRI DECIMI QVINTI.
page 253, image: s253
SCIPIONIS AMIRATI DISSERTATIONVM POLITICARVM, SIVE DISCVRSVVM INC. CORN. TACITVM, LIBER DECIMVS SEXTVS.
Quantum cauere debeat princeps in rebus, quae sibi proponuntur, diiudicandis. DISCVRSVS I.
NIhil aeque principis ingenium, ac sapientiam patefacit, detegitque, quam rectum earum rerum, quae ipsi proponuntur, iudicium: propterea quod Chymici thesauros, ac diuitias inaestimabiles proponunt: exules nouorum adeptiones regnorum: Mathematici inauditas artes, et omnis generis praesertim bellica instrumenta: mali ministri modos tributorum, vectigalium, aliorumque onerum imponendorum exquisitissimos. Quibus in rebus princeps, nisi caueat, errores maximos capere potest. Ex iis autem illa, quae citra controuersiam iniquitatem redolent, quibus aures omnino denegandae sunt, omittentes; restat, quomodo in caeteris animus principis regatur, considerare. Proinde Lusitaniae
page 254, image: s254rex arguitur, quod Columbum, nauigationem Indicam exhibentem contempserit, laudaturque Castiliae regina, quae rem propositam amplcctens, noui orbis inueniendi fundamentum iecerit. Etenim mihi videtur, cum propositae quaecunqueres aut falsae, aut verae esse queant, principi adprime conuenire, vt eas neque acceptet, ncque recuset, nisi quatenus dignas, vt approbentur, vel reiiciantur, arbitratus fuerit. Credo equidem, maxime conducibile esse, omni assensu cohibito, atque suspenso, aliquot in mente decreta, ac fixa dogmata retinere, quae perraro fallunt, aut falluntur: verbi gratia, Non omnia, quae verbis probabilia sunt, et vera videntur, reipsa eadem esse, aut eodem modo succedere: Multa primo adspectu magna, et magnifica videri, quae per se ipsa debilia, vanaque deprehenduntur: Multa leuia videri, quae magnum momentum ferunt; Neque omnia, qualia paruis formis conspiciuntur, talia in magnis euadere. Praeterea studiose considerandum est, quis ille sit, qui proponit, quaeque illa res, quae proponitur: et priusquam concludatur, an eius experimentum aliquod, interimsilendo, haberi possit. Inde suadeor, vt dicam, principem non debere statim assentiri, quia reperiuntur nonnulli, qui nihil recte dictum, monitumve putant, nisi quod ipsis autoribus dicitur, et monetur, et eiusmodi erat natura Laconis praefecti praetorio Galbae, Consilii, quod ipsenon afferret, inunicus, et aduersus peritos peruicax. [note: lib. 17.] Quod non omnia re, vt verbis succedant, manifeste cognitum est in praelio, quod inter Perseum, et P. Aemilium commissum est, in quo elephantes nomen tantum sine vsu fuerunt. [note: Liu. l. 44.] Multa magna, et magnifica videri, quae sine vllo effectu euaneseunt, comprobatum est in Antiocho rege, cum ossa Macedonum in praelio Cynoscephale occisorum colligens, aliud non est consecutus, quam vt, alienatis Macedonibus, in odium Philippi incurrerit; qui ea dere Antiocho succensuit, et Romanis nulla interposita mora adhaesit. [note: lib. 36.] Leuia videntur, sed exitu grauia deprehenduntur illa; quoties, verbi gratia, in ciuitatibus gubernandis praecipitur, puerorum, nutricum, paedagogorum, similiumque principiorum curam habendam esse. Quae, instar magni alicuius aedificii fundamentorum, si bene collocentur, quaelibet machina exstrui potest; neglectis aedificium labascit: ad hanc rem Liuius, Parua sunt haec, sed parua ista non contemnendo maiores nostri maximam hanc rem fecerunt. [note: lib. 7.] Non semper in magnis formis eadem succedere, quae in paruis videntur; nihil est, in quo nostra tempestate plura exempla afferri possint, cum videamus quotidie circumferri molendinorum, et machinarum, similiumque opificiorum ideas, quae in magnas formas redactae omni effectu srustrantur. His animo principis infixis dogmatibus, si quis coram ipso aliquid proposuerit, caueat, vt Neronem imitetur, qui hominis cuiusdam thesauros proponentis conditione non respecta, nulloque experimento exacto, imo pro comperto habens, quod in aere fundabatur; quin etiam (quod peius fuit) vltro rumorem augens, mittensque, qui velut partam praedam adueherent, sese credulum nimis, et leuem, incautumque principem praebuit. [note: lib. 26. in prin.] Non ita M. Dux Cosmus, qui Basilio, patentes literas poscenti, quibus liceret thesauros inuestigare,
page 255, image: s255iussit, vt proferret; Vbi, et quando; tunc prouisum iri, quia incertitudine hac negotia confunduntur. Idcirco argumentum illud, quod Annibal coram Antiocho fecit, perpulchrum est, cum scilicet dixit, Non suadeo, qui vt non omnis peritissimus sim belli: cum Romanis certebellare, bonis, malisque meis didici. [note: Liu. l. 36.] Et Mutianus cum Vespasiano de hac materia clare sicloquitur, vt neque dici, neque excogitari quidquam melius possit, ostendens, proponentis hominis conditionem maxime attendendam esse, Qui suadet considerandus est, adiiciatne consilio periculum suum, et, si fortuna coeptis affuerit, cui decus acquiratur. [note: lib. 18.] Ex iis rebus, quae proponuntur, aliae praesertim vtilitatem promittunt, damnum autem futurum: aliae damnum praesens, vtile futurum: qua in re ab initlo arrigendae aures, quia sicuti non expedit ob paruam vtilitatem magnum, quod futurum est, detrimentum negligere; ita neque paruum damnum praesens retrahere debet, quin ad consecuturam plurimam vtilitatem respiciatur. Et mirandum est, quo pacto in vtroque quotidie peccetur; peccatum autem prouerbio illo adiuuatur, Melius esse hodie parua tenere, quam plurima crastino die. Vnde Galbae liberti principem senectute fractum, neque victurum diu, cernentes, messem auream colligere festinabant. [note: lib. 17.] Diuersi fines eum principem decent, qui prosperam sui memoriam, famamque immortalem curare debet, quamuis haercdes suos habiturus non sit.
In omni re non modo quid agendum, sed quod agitur, an praesentibus congruat temporibus, respiciendum esse. DISCVRSVS II.
NVllam videtur disputationem admittere praeceptum illud; Vnicuique in tota vita sua id agendum esse, quod honestum, et ratio ipsa dictat. Nam qui aduersus hoc disputaret, is nihil proficeret, imo improbi, ac flagitiosi hominis specimen praeberet. Nihilominus vt nunquam decet, nos qualibet occasione, tempore, exemplo praua agere, sic in quacunque re etiam optima, quae agenda sit, considerandum est, an exitum sortitura sit, an tempestiue agatur, an praesentibus temporibus congruat, ne absque vlla vllius vtilitate opus irritum, saepe periculosum, et incipienti exitiale aggrediamur, vt de Thrasea dictum est, qui seueritate sua nihil Senatui profuit; neque caeteris libertatis, neque sibi salutis viam aperuit. [note: lib. 14.] Aliud me exemplum explicabit melius. Cum inter proximos, et amicos Thrasea consultaretur, tentaretne defensionem in Senatu, an sperneret, diuersa consilia afferebantur: quibus adstans Rusticus Arulenus tribunus plebis cupidine laudis offerebat se intercessurum Senatusconsulto: sed Thrasea, qui suo damno sapere didicerat, flagrantis iuuenis spiritus cohibuit, ne vana et reo non profutura, intercessori exitiosa inciperet. [note: lib. 16.] Equidem nihil gloriosius tribunus agere poterat, quam sapientem, atque innoxium senatorem, ipsamque adeo virtutem defendere: sed cum iam Neronis odium exarderet, quid iuuenis aliud egisset, quam
page 256, image: s256sine Thraseae vtilitate suum sibi excidium accelerare? Non enim tempora tunc Romanae reipub. instabant, cum autoritas, et honestas magistratuum integra erat, et similia cum laude efficiebantur. Igitur huiusmodi laudis desiderium, quod absque spefructus maxima damna parere potest, effugiendum est, sicuti alio exemplo, ac ratione autor edocuit, cum de Galba loquens, Constat, inquit, potuisse conciliari animos quantulacunque parci senis liberalitate: nocuit antiquus rigor, et nimia seueritas, cui iam pares non sumus, [note: lib. 17.] quia scilicet iam mores mutati. Ideo si quis hodie filium, quia ducis imperium non exaudisset, quamquam victorem, securi feriri vellet, vt olim Torquatus, is profecto stolidae crudelitatis notam sibi inureret, neque amissum priscae militiae decus restitueret. Ergo audita, lectave exempla statim imitatione digna ne putentur; sed etiam atque etiam perpendantur, an iis tempora conueniant, in eumque modum consilia sua quilibet disponat, vt ea non aggrediatur, quae sibi noxia, caeteris minimum prodesse valent.
FINIS LIBRI DECIMI SEXTI.
page 257, image: s257
SCIPIONIS AMIRATI DISSERTATIONVM POLITICARVM, SIVE DISCVRSVVM INC. CORN. TACITVM, LIBER DECIMVS SEPTIMVS.
Quisquis aduersa pleraque effugere, et inter egregios principes censeri cupit, is sibi constare, et in omnibus actionibus aequalis esse debet. DISCVRSVS I.
QVemadmodum peritissimi natatores propter diuturnam natandi consuetudinem contra torrentem brachia extendere, et diserimina euadere possunt: sic insuetae virtutis homines (nihil quidquam aduersantibus, quae nuper disseruimus) possunt maximae laudis spe, moribus temporum suorum obniti, eosque maxima ex parte superare: Quod in Catone deprehensum est: cuius vitam, et mores quisquis legerit, manifeste intelliget, nihil obstinatae eius virtuti arduum, nihil insuperabile fuisse. Corbulo, in quae tempora inciderit, cum eum ducem Neronis fuisse cogitauerimus, non ignorabimus. Cum is antiquam disciplinam ad nihilum, vt caeteras virtutes, redigi videret, non dubitauit militem, quia vallum non
page 258, image: s258accinctus, atque alium, quia pugione tantum accinctus foderet, morte punire. [note: Tac. l. 12.] Dicet mihi aliquis: res non semper ita succedunt, ideoque fallacia sunt argumenta, quae ab exemplis trahuntur: Hoc autem verum esse, comprobatur, quia Galba Imperator, cum dixit, legi a se militem, non emi, vitae, imperiique iacturam fecit: vnde inquit Tacitus, vocem illam Galbae fuisse pro rep. honestam, ipsi ancipitem. Ad quod respondeo; non hanc fuisse turbarum occasionem, sed aliam magis vniuersalem, quae statim sequitur, Nec enim ad hanc formam caeteraerant, [note: lib. 17.] quia de aulicis, et libertis eius aeque foeda, ac de Neronianis leguntur. Igitur non debet, quisquis apud populos fidem, et autoritatem quaerit, moribusque praesentibus cupit obsistere, aliud facere, aliud dicere, sed dicta factis constare debent: Nam qui scmel deceptus est, te postmodum contemnet, vel tibi eatenus morem geret, quatenus vi tantum cogetur. Cum quidam Archicpiscopi Florentiae tantum sibi potestatis vsurpare vellent, quantum B. Antoninum habuisse, legimus, iis dictum fuit, curarent, vt, quomodo B. Antoninus vixerat, ipsi viuerent, deinde quaelibet efficerent; neminem obstiturum. Sicuti igitur qui artem poeticam tradunt, docent, sivis alios flere, primum tibimetipsi slendum esse: sic res magnas effecturum oportet, vt non pompae, et ambitionis gratia, sed naturaliter, et ex animo ea faciat; quae, vt alii imitatione consequantur, elaborat. Quod si Iulio II. ferociter, at que impetuose agendo, prospere cuncta successerunt, id non, vt quidam asserit, ex temporum constitutione successit, sed quia in conseruando thesauro, ac dignitate Ecclesiastica actiones eius aequales, sibique constantes fuerunt, erga suos autem affines inuicto animo se gerens, nihil eorum causa Ecclesiasticae vtilitati vnquam detraxit. Neque ratio ab aliis adducta alicuius momenti videtur, quia si tempora Papae Iulii feruorem in agendo requirebant, igitur quicunque aetate Iulii sedate agebant, in errore versabantur: quod eius seculi historiis non comprobatur, quemadmodum neque Fabius Maximus ideo sedate egit, quia in tempora inciderit, quibus temperate agerctur: nam eotempore alibi bella gerebantur, quibus gerendis diuersus a Fabiano stylus obseruandus erat: Praeter quam quod ars bellica iuxta ducum naturam, moresque, non iuxta rationem militarem gubernatetur. Nos autem videmus, bonos duces modo lentos esse, modo impetuosos, modo crudeles, modo benignos, prout belli ratio, ac rerum praesentium necessitas requirit, non prout eorum mos, et natura dictat. Verum autor, quiab hac opinione dissentit, ex seipso demum veritatem animaduertit: nam vbi conclusit, ad prosperam fortunam perpetuo conseruandam simul cum temporibus variandum esse, mox alium pergit discursum inslituere, quo nititur probare, fortes respubl. virosque virtute praestantes omnifortuna eundem animum, eandemque dignitatem retinere. Quibus opinionibus concordes fuissemus, si distinxisset, illud in paruis, et debilibus rebuspubl. magis verum esse, hocautem in potentioribus: at cum primoloco dixerit, remp. diutius viuere, et fortunatius agere, quam principatum, quia diuersis temporum mutationibus se melius accommodare potest; quo casu de Romanis loquitur: manifesta deprehenditur repugnantia. Quod si
page 259, image: s259Cato temporibus non paruit, sed vt ipsa sibi parerent, voluit, quanto magis idem potentem remp. aut principem praestare decet? hi siquidem (vt vltimo discursu probe sustentat) omni fortuna eosdem animos, eandem dignitatem conseruant. Loquar de nostris temporibus, ne laudabilibus exemplis omnino carere videantur. Videmus regis Hispaniarum immensam potentiam, atque iustitiam. Et nihilominus Medioiani, vbi de iurisdictione Ecclesiastica, aut temporali agebatur, Cardinalis Borromaeus eius ministris aduersari, et eos excommunicareausus est, et in incepto, nunquam indignitatem aliquam admittens, perseuerauit: quae res et ipsi, et regi perhoneste successit, dum rex in optimam partem, vt Christianum principem decebat, cuncta interpretans, mandauit, vt, quod aequum foret, conficeretur. Equidem fuit ille nobilissimae Ecclesiae, quam pariter diuinus Ambrosius administrauerat, dignissimus Antistes, vitam Ambrosii similem ducens innocentissimam, omnique laude refertam: Quin etiam ex locuplete Cardinale, opimis Pontifici reditibus conscientiae causa renuntiatis, pauper effectus, poterat in caeteris eosdem, quos Ambrosius, mores tenere. Totum igitur huius materiae pondus in illo consistit, vt quod agitur, ex animo, et firma, rectaque institutione agatur: nam qui vere agit, semper immutato animo agit, neque temporibussubiacet. Sic aut postlabores optata assequimur, aut mortem gloriosam obimus: quae sane ignobili vitae anteferenda est, cum seruis, ocyus omnibus moriendum sit. Concludamus igitur, homines, qui temporibus potentiores non sunt, consulto agere, dum temporibus morem gerunt, vastumque curarum pelagum fugiunt; alioquin in eo aut submergentur, aut non sine sui dedecore ad littus eiecti, cum suae conditionis hominibus natando, agitabuntur: quemadmodum Cato Statilium irridebat, quod Censorios eius mores imitaretur in republ. Proinde ipsum commiserabatur, et amieis commendauit, quo iuuenilem animum in superbiam elatum mitigarent. [note: Plut. in Cat. Vticense.]
Non esse vtendum imperio, vbi iure agi potest. DISCVRSVS II.
QVoties quidam nostra tempestate duces in vitam aliquorum legibus ordinariis animaduertere non potuerunt, confestim ad legum militarium subsidium confugerunt, allegantes se possciure militari, etiam incognita causa, homines internecioni dare. Proinde quotidie videmus, non modo supremos exercituum duces; sed centuriones, similesve ministros saepe in milites contemptis legibus desaeuire. Profecto, cum scripta lex habeatur, quo iure similia efficiant, non video. Obseruo autem, non centurionem, aut ducem quempiam, sed Galbam ipsum Imperatorem Romanum vituperari, quod Ciconium Varronem, et Petronium Turpilianum inauditos, atque indesensos, tanquam innocentes, damnauerit, [note: lib. 17.] qua in re duplex error committitur, alter quia princeps, qui legib. [abbr.: legibus] non obtemperat, tyrannidem
page 260, image: s260exercet; alter quia, dum illos, quibus princeps succenset, tan quam noxios interire iubet, mauult, vt tan quam innocentes pereant; vnde mortuis miseratio contra principem, vindictaeque desiderium exoritur. Ideo sapienter Tiberius censuit, non vtendum imperio, vbi legibus agi posset. Quocirca maior admiratio ex eo capienda est, inueniri principes, qui ab amicis harum rerum non imperitis commoniti, non possc quempiam via ordinaria damnari, audeant ipsis in vim potestatis, quam absolutam in hominum vitam, necemque sehabere putant, damnandi autoritatem impartiri. Quod Liuius de Philopoemene, qui Achaeorum praetor tunc temporis erat, scripsit, ad hancrem facit. Is quosdam, quos mortuos maximopere cupiebat, a multitudine contra eos furiente summo studio liberauit, non quia saluos vellet, sed quia perire indicta causa nolebat. Imo iubent leges, neminem morti destinandum, nisi ore suo delictum fateatur: Proinde cum Cardinali Caraffae mors denuntiata fuisset, respondit, Cum tamen nihil confessus sim? Denuntiantes autem ii, cum crederent, eum de Sacramento confessionis intelligere, responderunt, Iam confessarium illic adesse. Dicent nonnulli: Quid agendum cum magnatibus; aduersus quos tantummodo suspectos, ceterum innoxios, tanquam contra nocentes decretum est? contra leges imperandi, et rationem status liberandine funt? haec enim, ne magnates offendantur, aut si laesi fuerint, vt ab iis caueatur, praescribit. Dico, has legesstatus in meo libro desiderari, nosque debere accidentia, quae mutabilia sunt, et innumera rationi, quae stabilis, et vna est, non rationem accidentibus accommodare. Neque principem, cuius custodia in manu Dei est, timere decet, simagnatem aliquem innocentem compererit, eum liberare, aut si etiam reus fuerit, aliquando absoluere, vt clementiae opera exerceat. Similiter subditus vt imbres, et caeteranaturaemala, sic auaritiam, et luxum dominantium toleret. [note: lib. 20.] Philippus Secundus rex Hispaniarum cum Ferdinandum Albae Ducem in insulam deportasset, [note: Franc. lib. 3. dereb. Lusit.] illum inde reuocatum Lusitanico bello praefecit, neque tamen eum admisit ad iusiurandum, quod prouinciae principi regis filio praestabant; vnde Dux solitus crat dicere, A rege se mitti ad regna debellanda, cum catenas adhuc, et compedes ex carcere trahat. [note: idem.] Quo facto regis seueritas communi cum laude non minus, quam Ducis moderatio, ac patientia resplenduit, nedum mali aliquid hinc sequeretur. Quod si quis diceret, summos reges posse, quicquid libet, facere: Respondeo, Magnum Ducem Cosmum permisisse, vt M. Dux Franciscus filius pondus militum, arciumque regendarum confideret Petro Martello, quem paullo antea securi feriri iusserat; neque illi ablata, aut diminuta fuit haec prouincia, etiamsi Camillus eiusdem Petri frater coniurationis in principem reus necatus fuerit. Non me praeterit, maximis principibus saepenumero necessitates ingruere, quibus coguntur inusitata consilia capere ob delinquentium illorum potentiam, quos vinculis dedere, ac supplicio afficere necesse est. Ad quae aliud nequeorespondere, nisi quod dixit Plato, neque Deos posse cum necessitate contendere. [note: lib. 7. dalegib.] Hoc tnn in huiusmodi reb. [abbr.: rebus] moneo, si periculum immineat maximum, et quod non nisi alio periculo vitari queat, operaeprecium
page 261, image: s261esse, temporibus nonnihil morae concedere: neque enim huic dissimile est fortasse, quod inquit Sapiens, tempus esse destruendi, tempus aedificandi. [note: Eccl. o. 3.] Et huc pertinere potest discursus ille, Non debere principes summa rerum in vnaquaque re exposcere. [note: lib. 10. disc. 6.] Item alius, Rerum quarundam intelligentiam dissimulandam esse. [note: lib. 1. disc. 4.]
Maximum errorem committi, dum in militaribus muneribus deferendis sola nobilitas respicitur. DISCVRSVS III.
ROmanorum exercitus in limite inferioris Germaniae collocatus diu sine viro consulari fuerat, donec missu Galbae Vitellius aderat, Censoris Vitellij, ac ter Consulis filius: Id satis videbatur. [note: lib. 17.] Sic nostra tempestate accidere solere, obseruamus, cum quis dux aut Marchio electus est. Alibi in laudem nobilitatis multa diximus, exemploque Augusti hortati sumus principes, vt antiquas stirpes pro virili, saltem ad gloriam suam, conseruent. [note: lib. 2. disc. 7.] Neque nunc sententiam commutauimus: verum nihil praeter maiorum imagines in muneribus deferendis, maxime regendis exercitibus, respicere, deinde, Idsatis, dicere, maximum certe errorem esse arbitror. Non praetermisit Tiberius nobilitatem colere, sed artem bellicam in nobilibus expetebat, et munia militiae daturus, quo pacto pacis artibus fulsissent, inquirebat, mandabatque honores, nobilitatem maiorum, claritudinem militiae, illustres domi artes spectando, vt satis constaret non alios potiores fuisse. [note: lib. 4.] Quod autem in nobilitate rem bellicam quaereret, in ea epistola clarum est, quam de moribus Tacfarinatis in Africa Senatui scribit, adhortans patres, vt bello conficiendo Consulem eligant gnarum militiae, corpore validum, et bello suffecturum. [note: lib. 3.] Quo loco duas dotes superius intactas adiungit, hoc est, corporis valetudinem, et ad onera belli ferenda aptitudinem. Vbi singularis est militaris artis scientia, priuata vitia pleraque facile tolerantur: sed haec sola sine fortitudine perraro in precio habentur. Proinde videmus, superioris Germaniae legiones contempsisse Hordeonium Flaccum, vtpote senecta, ac debilit ate pedum inualidum, sine constantia, sine autoritate. [note: lib. 17.] Igitur non sola nobilitas respicienda est: nam militaris ars, inter exercitus vitam ducendo, hostes coram videndo, cum iis congrediendo, non illustrium parentum, etsi bellatorum, ortu addiscitur. Et Imperator Leo eum censet illustrem ducem esse, qui non sanguinis claritate, sed rerum gestarum gloria resplendet, sicut non aurea hasta, sed ferrea, et acuta bello apta est. [note: sentent. mil. 113. et 22.] Cupitne quis deprehendere, quales virtute militari destituti nobiles hi euadant? in hunc eundem Vitellium, et si Imperator deinde fuit, intueatur. Inquit autor, Id satis videbatur. Alibi Vitellii rebus, quia Vespasianus arma ceperat, declinantibus, quaedam prodigia
page 262, image: s262enarrans, sed praecipuum, in quit, ipse Vitellius ostentum erat, ignarus militiae, improuidus consiliis: quis ordo agminis, quae cura explor andi, quantus vrgendo trahendove bello modus, alios rogitans: et ad omnes nuntios vultu quoque, et incessu trepidus, deinde temulentus. [note: lib. 16.] Nostris temporibus (etsi valde inaequali proportione) similem ducenfuisse Petrum Portucarrerium Tunetanae arcis praefectum, accepimus: fertilisque talium virorum prouentus non deficiet, si dixerimus, Id satis videbatur. Dicet aliquis; Romani duces erant omnes fere nobiles, et plerique adolescentes maximis exercitibus praeficiebantur: hivero militarem experientiam cum habere nequiuerint, sequitur, vt more nostro in muneribus bellicis nobilitas militari virtuti praeferretur. Istud equidem diligentius examinandum videtur, cum praesertim Tacitus quodam loco egregiam nobis occasionem offerat. Nam primo Neronis imperii anno allatum erat, Parthos in Armeniam irrupisse, pulso Rhadamisto: proinde in quirebatur in vrbe sermonum auida, quemadmodum princeps vix septendecim annos egressus suscipere cam molem, aut propulsare posset: quod subsidium in eo, qui a matre regeretur; num praelia quoque et oppugnationes vrbium, et caetera belli per magistros administrari possent. Alii alia contra disserebant; sed quod ad rem est, addebant; Octauo decimo aetatis anno Gn. Pompeium, nono decimo Caesarem Octauianum ciuilia bella sustinuisse: et sequitur: pleraque in summa fortuna auspiciis et consiliis, quam telis et manibus geri. [note: lib. 13.] Igitur hoc modo aliquis ex Hispaniae proceribus poterit auspiciis et consiliis magis quam armis et manu exercitus regere, cum ei experientissimi, summaeque existimationis milites deesse non possint. Respondeo, aliud esse de principe sermonem habere, aliud depriuato. Et ex duobus malis peius est a principe inualido senecta, et ignauia regi, quam a principe ignaro, et adolescente: ille enim neque per se, neque per alios militiam recte gubernabit: hic saltem necessario, ac naturaliter permittet, vt peritiores exercitum regant, praeterquam quod in casu nostro Vitellius princeps senex, omniumque ignarus, et ad militiae labores ineptus erat: Pompeius et Octauius, quanquam vix ex ephebis excesserant, non penitus ob inscitiam militiae inepti erant. Praeterea obseruandum est: haec inter vulgares fuisse discursus dictitata; non certam autoris sententiam. Denique non adeo tenenda sunt, quae circumferebantur, quin ea, quae gesta ac perfecta fuere, non praeferenda sint, hoc est, Neronem prudentissime excellentissimum omnium ducem Corbulonem retinendae Armeniae praeposuisse, laetis praeter suetam adulationem, Senatoribus, quia videbatur locus virtutibus patefactus. [note: ibid.] Praeter illa, quae satis veritati consentanea diximus, quandam animi mei sententiam hunclocum illustraturam in medium afferre, necesse habeo. Quemadmodum nos Christiani, siue quis senex sit, siue adolescens, siue rusticus, siue nobilis, siue ignobilis, siue artifex, doctor, medicus, mercator, eques, aut cuiuscunque professionis ea, quae ad religionem pertinent, plus minusve, omnes intelligimus: Sic apud Romanos artis militaris principia ac fundamenta, quasi materno lacte imbibebantur, cumque arte militari omnes fere illius religionis articuli coniungebantur. Quare parentes, aut maioris aeui fratres, ab exercitibus
page 263, image: s263reduces, pueris vel inter dapes, et ad ignem considentes narrabant, quomodo oppugnationes oppidorum factae fuissent, quomodo hostes insidiis decepti, quomodo cum ipsis in campo dimicatum, quomodo infidelium amicorum rebellio castigata, quomodo militaris disciplina correcta, totque alias militiae necessitates. Vnde mirandum non erat, si maturius quam aetas permitteret, rerum militarium peritissimi euaderent: sed haec scientia adaugebatur magis, dum euntibus cum tota familia in prouinciam ducibus contingebat, vt adolescentuli filii non modo exercitus viderent, sed in iisdem ortum ducerent, et educarentur: vnde Caligulae nomen prodiisse traditum est. [note: libr. 2.] Et Agrippina eius mater militaribus officiis perfuncta, impositum Rheno pontem solui prohibuit. [note: ibid.] Hinc legimus, Caecinam cum Salonina vxore, insigni equo, ostroque vectam, ex Gallia in vrbem redisse. [note: lib. 18.] Hinc Caluisii Sabini vxor, mala cupidine visendi situm castrorum per noctem militari habitu ingressa est. [note: lib. 17.] In summa, etsi apud Tacitum legimus, olim decretum, ne foeminae in socios aut gentes externas traherentur: tamen aliâs concessum fuit, iterumque cum disputarerur; permissum, vt cum magistratibus in prouinciam irent. [note: lib. 3.] Addo praeterea, quosdam aliquando adolescentes exercitibus regendis destinatos fuisse, qui ab ineunte aetate militiae assueti, et supra aetatem sapientes nostram diminuere possunt admirationem. Recitat Liuius, Scipionem post patrem ac patruum defunctos in Hispaniam ducem missum fuisse, aetatis suae annum agentem vigesimum quartum anno vrbis 543. Coss. Sulp. Galba, et Fuluio Centumalo. [note: lib. 16.] Et nihilominus idem Scipio non solum cladi Cannensi interfuerat, sed tribunus militum de non deserenda rep. milites quosdam in contrarium consultantes ad sacramentum adegit. [note: lib. 22.] Quo tempore decimum et nonum annum excedere non poterat. Credemusne, solum Scipionem, et non plerosque alios adolescentes, et tunc, et aliâs in exercitibus versatos esse? Haec disserui, vt probarem, artem militarem ab adolescentulis Romanis quasi cum lacte apprehensam fuisse: sic in ciuitatibus, quae mercurialibus negotiationibus deditae sunt, videmus adolescentes teneris adhuc annis eas artes, quae ibi celebrantur tractare, et melius, quam alibi caeteri quicunque sagaciores, ediscere: adeo vt mirandum non sit, ab adosescentibus Scipione, Pompeio, Octauio ea aetate, quam scriptores tradiderunt, maximos exercitus feliciter ductos fuisse: quod vero non omnes excellerent, minus mirandum est, quia non eadem felicitate in agris nascuntur nobiles herbae, vt tribuli, et vrticae: praeterquam quod causa, cur Vitellius ineptus euaserit, in comperto est; quia scilicet pueritiam suam aliis, quam bellicis meditationibus inter spintrias Tiberii exercuit. [note: Suet. in Vitell. c. 3.] Concludoigitur, nobilitatis respectum in militaribus muneribus distribuendis contemnendum non esse, maxime quia temporibus nostris plerique ducibus huiusmodi nobilioribus libentius, quam nouis hominibus obtemperant, modo ne illud enuntietur, Id sat is videbatur. Hoc enim pacto non modo noua regna non acquirentur, sed etlam exercitus, et classes vix domum saluae reducentur.
page 264, image: s264
Principibus curandum esse, ne subditos suos laedant. DISCVRSVS IV.
SVb finem pulcherrimae illius orationis, quam Galba ad Pisonem, cum ipsum in filium adoptaret, habuit, ad caetera regnandi monita vnum addidit, quod profecto vbique in palatiis principum inscribi, et perpetuo memoria retineri mereretur: hoc autem est, Cogita, quid aut nolueris sub alio principe, aut volueris. [note: Tac. l. 17.] Idem fere Dio scribit, a Mecoenate dictum fuisse Augusto in calce orationis, quam ad ipsum habuit, verbis hisce, Si haec tua sponte omnia egeris, quae velles alium in te imperium habentem agere, nulla in re peccabis. [note: lib. 52.] Quod cum Christiano praecepto valde congruit, Quod sibi non vult quisque fieri, id alteri faciendum non esse. Quam sententiam Alexander Seuerus, etsi minime Christianus, adeo dilexit, vt non modo illam frequenter vsurpauerit, sed etiam vbique in palatio, et in operibus publicis inscribi mandauerit. [note: Lamprid.] Nam opus, quod huius sententiae iterata commemoratio paritura est, illud praecipuum erit, vt caeteri a te ea non patiantur, quae tibi olim priuato displicebant, et rerum potitus cures, vt caeteri iis rebus fruantur, quibus tu quondam frui desiderabas. Si praeceptum hoc mente recoleretur; et principes iuberent, vt quoties mane cubiculum ad tunicam porrigendam cubicularius ingreditur, diceret, Memento, princeps, eorum, quae Galba ad Pisonem dixit, quemadmodum legitur, Regem Persiae obseruauisse, vt sibi semper mane suggeri vellet, meminisset ea peragere, quae Mesoromasdes monita reliquerat, [note: Plutarch. de doctr. princ.] prosecto superuacanea foret praeceptorum omnis multiplicatio, et hoc vnum instar omnium proficeret. Verum quia omnes hanc meditationem refugiunt, et principibus res (vt aiunt) digestae proponendae sunt; ideo ad particularia deueniam. Et legentis memoriam refricans, proprium esse humani ingenii, vt magis contemptu, quam damno afficiatur, [note: lib. 1. disc. 1.] ita prosequor. Si aliquem laedere cogitas, eum ne contemnito: nam Caligula a Chaerca occisus fuit, quod eum vt mollem, et effoeminatum denotare omni probro consuerat: et modo signum petenti Priapum, aut Venerem dare; modo ex aliqua causa agenti gratias, osculandam manum offerre formatam, commotamque in obscoenum modum. [note: Sueton.] Et similem ob causam Quintianus contra Neronem coniurauit. [note: Tac. l. 15.] Quod legum ope efficere potes, id per vim atque potentiam ne efficito; nam tyrannidis famam inutiliter acquires. [note: hoc lib. disc. 2] Cum praemia ac remunerationes militibus pollicitus fueris, ne differto: quia principium defectionis a Galba Imperatore ortum est ex desperatione delati toties donatiui. [note: lib. 17.] De iniuriis, quas intimi et familiares tui subditis tuis fecerint, ne omittas poenam sumere, quia laesus a priuato, et fere a principe derisus, contra principem magis, quam contra priuatum iram recondit, coquitque: vnde Pausanias Philippum
page 265, image: s265Macedoniae regem interfecit. Si aliquem grauiter laeseris, penes tenoli ipsum habere: quod non obseruauit Lambertus Imperator, qui ex venatione fatigatus somnum capiens sub custodia Vgonis, cuius patrem interfecerat. Vgo arrepta temporis opportunitate patris mortem vindicauit. [note: Luitpr. l. 16.] Nehomines in continuo tuae crudelitatis pauore detineas, quia cum dubitent omnes, ne sibi illud accidat, quod caeteris euenire cernunt, sibi cum tuo excidio consulere non procrastinabunt. [note: Herod. l. 4.] Filias, sorores, vxores subditorum tuorum relinquito: nihil enim, quam hoc, magis principes commaculat: quam ob causam a suis populis Oddo Antonius Vrbinatium dux interfectus est. [note: Simonetta l. 7. c. 5.] Quidam principes adeo obscoenisunt, et inhonesti, vt postquam suam libidinem expleuerint, ad praedae partem aulicos suos inuitent: quae fuit potissima causa necis Iohannis Galeatii Sforciae Mediolani ducis. [note: Corius par. 6] In duos tresve homines ne omnes fauores, caeteris regni proceribus contemptis, accumules: hoc enim ad desperationem plerosque adigit. Foeminis tuis iniuriam ne facito: nam quia aditum et consuetudinem apertam habent, omnisque potestatis sociae, participesque sunt, acerrimam possunt, si libet, vindictam sumere; vt Rosimunda fecit aduersus Albuinum, qui primus Longobardorum in Italia rex fuit. [note: Paul. Diac. l. 2. c. 14.] Fratres diuersa matre natos, neque autoritate pares ne contemnito: nam ob hanc causam Petrus Castiliae rex ab Henrico fratre vita, regnoque spoliatus est. [note: Vef. Rod. c. 18] Neregna iniuste vsurpes alieno sanguine, alioquin tibi eadem proprio deponenda erunt, vt coactus est deponere Carolus Tertius Neapolis rex, qui Iohannam affinem suam cum, oblisis faucibus, interemisset, haud multo post a Pannonibus coram populo occisus fuit. [note: Bonnius des. 4. l. 1.] Ne spolies quenquam patrimonio; quod quia vitam sustentare solet, ideo plerique opibus, quasi vitae subsidiis ablatis, ruunt vindictae causa in praecipitia. [note: Arist.] Si nouus princeps es, re imperare contentus esto, neque vanas ostentationes curato, quia hoc contra Caesarem coniuratos male animauit. [note: Suet. et caters.] Accepi ab aliquibus (quod disputationis nostrae fundamentum erueret) aliud esse principem agere, aliud priuatum statum retinere: idcirco multos ad imperium euectos opiniones mutauisse, vnde praeceptum, Cogitandum esse, quid aut volueris sub alio principe, aut nolueris, futile euaderet. Ad quae respondeo: verum esse, non eadem decor a principibus viris, et imperio populo, quae modicis domibus aut ciuitatibus. [note: Tac. l. 3.] Sed tamen recta ad virtutem, et ad honestatem cuncta principum consilia dirigenda essent. Non amplius tibi, cum princeps iam factus sis, obsequio atque adulatione aduersus alios principes grassandum est, non est dissimulandum, non sunt amplius indecora patienda: Cum priuatus esses, litium immortalitatem vituperabas, aulicorum licentiam fastidiebas, mercatorum furta displicebant, militum latrocinia detestabaris; quare modo in principatu aduersus ista non decernis? Cum priuatus viator esses, difficiles viae, itinera male tuta, publicanorum morositas, cauponum doli, totque alia pauperum viatorum incommoda displicebant, cur principatum adeptus rebus hisce non consulis? num friuola haec tibi videntur? At non Romanis leuia, minutaque visa sunt: siquidem in viis publico beneficio reparandis non modo maximum studium collocauerunt,
page 266, image: s266sed etiam magnificentiam incredibilem. Igitur Galbae praeceptum verissimum est: nam cum toto suae aetatis tempore priuatus, et ad imperium nouissime sublatus fuisset, nondum caeterorum vitia principum obliuioni tradiderat, ideoque de illis Pisonem commonefaciebat. Quinimo meditationes illae, quas priuatus fouebas, pluris tibi sunt faciendae, quam eae, quae te principem subsecutae sunt. Etenim sicut illae, cum vnus de multis esses, communi populi consensu in animo tuo excitabantur, vnde non abs re dictum fuit, vocem populi vocem esse Dei; sic hae dominandi libidine exsuscitatae contemptis prioribus, vi dominationis a teipso te conuellunt, et quasi ebrium, et effrenis insaniae hominem per fas et nefas, quocunque cupiditas trahit, retrahitque, te voluunt atque reuoluunt.
Populos non esse in continuo metu detinendos. DISCVRSVS V.
NIsi princeps timeatur, populi in officio contineri non possunt: verum si populi continuo timore sollicitentur, non modo hoc tyrannidem redolet, sed etiam intutum est: Tyrannicum est, quoniam ciuilis gubernationis finis est, populorum felicitas: intutum, quia quisquis timet, quamcunque potest, operam nauat, et cuilibet sese periculo exponit, vt ex illo timore liberetur; sicuti Galbae milites fecerunt, de quibus noster; Nec remedium in caeteros fuit, sed metus initium, tamquam per artem, et formidinem singuli pellerentur, omnibus suspectis. [note: lib. 17.] Etsi enim ii aliis de causis ad scelus illud committendum impulsi sunt, omnes tamen timore commoti fuerunt: in communi omnes metu terrebantur. [note: ibidem.] Sicque indubitata, et vera est haec propositio; vt qui omnino deficere aliquando voluerint, quo defectionis causam sibi praetexerent, eundem timorem nunquam non simulauerint, vt Cephalenii de Samiis apud Liuium, ibi; caeterum ipsine sibi sinxerint hunc metum, et timore vano quietem exuerint: et quae sequuntur. [note: Liu. l. 38.] Idem Germanicae legiones effecerunt, inter quas summo astu rumor disseminatus, stolideque receptus fuerat, fore, vt decimarentur, et promptissimus quisque centurionum dimitteretur. [note: Tae. lib. 17.] Quibus rumoribus Silures in defectione pertinaces fuere, credentes, Imperatorem dixisse, vt Sicambros, ita Silurum nomen penitus extinguendum. [note: lib. 32.] Aristoteles inter causas regni mutandi timorem non praetermittit, afferens Artapanis exemplum. [note: --- [sic]] Igitur in animis populorum timorem enutrire, erroneum est. Quae res, principibus non incognita, effecit, vt plurima prudentiae causa egerint, quae caeteri ob simplicitatem acta fuisse, putauerunt; ver bigratia, cum Tiberius non ignarus, plerosque in rumore serui Clementis fouendo peccauisse, singulos tamen non putauit esse conquirendos. [note: l. 2. dis. 8.] Neque P. Aemilius cum Graeciam peruagaretur, censuit inquirendum, quid quisque in bello Persei publice, vel priuatim contra Romanos machinati fuissent, ne cuius metu sollicitaret animos sociorum. [note: Liu. l. 45.] Alii, quod faciendum est, cito exequuntur. Casar, cum Carnutes bello vicisset, non ignarus, ab iis initium
page 267, image: s267belli ortum esse, ac proinde sibi a Romanis maxime timere, solum principem sceleris, et concionatorem belli Guturnatum ad supplicium depoposcit, adeo vt verberibus exanimatum corpus securi feriretur: haec autem gesta sunt, quo celerius ciuitatem metu liberaret. [note: lib 8. dabillo Gall.] Igitur his casibus celeritas grata est, ne diuturno timore oppressi, noua consilia capiant: quod Caesar, et Romani efficere consueuerunt. Cum Q. Fuluius Capuanos, qui a populo Romano ad Annibalem non solum desciuerant, sed etiam acerrimos sese hostes profitebantur, in deditionem accepisset, consilium illud iniuit, vt inconsulto collega, nullis Senatus literis perlectis, ne, quod nollet, facere cogeretur, vno die octuaginta patricios Capuanos securi percuteret, Ita, inquit Liuius, ad Capuam res compositae consilio ab omni parte laudabili seuere, et celeriter in maxime noxios animaduersum. [note: lib. 26.] Vbi consilium ab omni parte laudabili dicitur, Capuanos seuere ac celeriter interemisse. Verba illa Camilli Romanis persuadentis, vt de subiugatis ciuitatibus cito deliberent, aurea sunt. Tot populos inter spem metumque suspensos animi hebetis: et vestram itaque de iis curam quamprimum absolui, et illorum animis, dum expectatione stupent, seu poena, seu beneficio praeoc cupari oportet. [note: Liu. l. 12.] Sic Tacitus longa pace desides, segnis et oblita bellorum nobilitas. [note: lib. 17.] Igitur verissimum illud est, quod prudentissimus Cominaeus scripsit; Quisquis apud principem autoritate pollet, is nunquam debet eundem principem in timore detinere: In quo Conuentualis, inquit, errauit, cui proinde rex Ludouicus XI. vitam eripuit. Igitur pessima res est, populos, milites, inimicos, dominos continuo timore sollicitos detinere.
Magnis viris diuitias nimias, et inopiam nimiam aeque periculosas esse. DISCVRSVS VI.
NArrat Plato, in conuiuiis Graecorum solitos fuisse musicos cantilenam quandam canere; cuius argumento primus sanitatilocus, alter pulchritudini, tertius vero diuitiis, addebantque probe quaesitis, attribuebatur. [note: in Gorgia.] Sed alibi serius loquens, ait, Hominem tria possi lere, animum, corpus, opes, quibus tertium pariter locum tribuit: etsi, inquit, a Graecis, et a barbaris in primo loco ponuntur. [note: lib. 9. de legib.] Ego pecuniam inferiore, quam tertio gradu collocandam puto; primum locum numquam assignabo. Assero nihilominus, quicunque pecuniae satis quaesiuit, cum totius vitae necessitatibus prouidisse: satis autem pecuniae interpretor, quantum a necessitate redimatur: neque ita diuitiis abundet, vt ipsarum potentia in altum sublatus, mox decidens ruat; Vnde sapiens neque diuitias, neque paupertatem, sed tantum, quae victui sunt necessaria, dari sibi a Deo postulauit. [note: prouer b. c. 30.] Neque ad ciuitatis Spartanae quidquam salubrius decreuisse Lycurgus putatur, quam quod nullus ciuium alio aut ditior esset, aut pauperior. [note: Plus. in Lycur.] Idem Plato, cui totius Graeciae
page 268, image: s268consensu diuini hominis titulus delatus est, ostendit paupertatem, et diuitias duos esse pestiferos ciuitatis morbos: nam quemadmodum multae diuitiae luxuriam, segnitiem, rerum nouarum desiderium, turbas pariunt, sic paupertas rerum nouarum eandem cupiditatem, multa scelera et in honesta gignit. [note: in 4. de rep.] Ideo apud historicos, qui veritatis philosophicae adstipulatores sunt, passim legitur, rerum nouarum motores nunquam non aut pauperes, aut diuites extitisse: aut malos principes hunc praetextum interficiendi plerosquesemper habuisse, quia nempe aut paupertate, aut diuitiis, impellentib. contra remp. conspir assent. Inter caeteros stimulos, qui Othonem ad imperium occupandum adegerunt, alter fuit inopia vix priuato toleranda. [note: lib. 17.] Neque dubium est, quin Iulianus multarum diuitiarum auxilio imperium mercatus fuerit. [note: Herod. lib. 2.] Verum quod Imperatores, aut delatores ad crimen maiestatis obiiciendum, tanquam locis topicis quibusdam, diuitiarum, aut paupertatis argumento vsi sint, quibus in viris compertum est clarius, quam in Sylla, et Plauto? Syllam inopem, vnde praecipuam audaciam. Quo loco paupertatem nimiae audaciae matrem notare est: de altero, Plautum magnis opibus, et quae sequuntur, hoc est, ne fingere quidem cupidinem otij: sed veterum Romanorum imitamenta praeferre; assumpta etiam Stoicorum arrogantia, sectaque, quae turbidos, et negotiorum appetentes faciat. [note: lib. 14.] Cum Sosibius Claudium Caesarem hortatus est, vt Valerium Asiaticum extingueret, hunc diuitiarum excessum attigit, Caueri vim, atque opes principibus infensas. [note: l. 11. in princ.] Neque C. Cassio aliud delictum praeter antiquas diuitias obiectum; nisi quod Cassius opibus vetustis. [note: lib. 16.] Neque aliud Statilio Tauro nocuit, quem appellat autor, opibus illustrem. [note: lib. 12.] Ob id P. Anteius interemptus, opes eius praecipuas: quodque sequitur, perelegans est, eamque causam multis exitio esse. [note: lib. 16.] Ex altera parte Torquatus Syllanus necatus est, quod delatores eum accusauerint, prodigum largitionibus, neque aliam spem; quam in rebus nouis esse. [note: lib. 15.] Vtque superius dictum est, audaciam ex paupertate oriri, sic alibi ex inopia proditionem. [note: lib. 20.] In prisca republic. illud prudentissime institutum fuit, vt in bello non admitterentur capitecensi: nam vt diuitiae vice obsidum sunt, sic qui sub sole nihil habent, aut ignaue dimicant, aut facile ad hostes transfugiunt. [note: V. Max. l. 1. c. 2.] Vnde cum Ser. Sulpitius Galba, et Aur. Cotta Coss. in Senatu considerarent, vter in Hispaniam aduersus Viriatum mitteretur, Scipioni Aemiliano neminem mitti placuit, Quod alter nihil haberet, alteri nihil satis esset. [note: Idem l. 6. c. 4.] Igitur si paupertas, et diuitiae periculosae sunt, quid in hac re consilii capiemus? Vt princeps donet pauperi, diues principi. Quod si quis consilium hoc meum negligeret, legat autorem nostrum; apud quem Augustus erga Hortalum Hortensii nepotem liberalitatem exercuit. [note: lib. 2] Tiberius paupertati Aemilii Lepidi, et M. Seruilii subuenit. [note: ibid.] Et Nero erga Valerii Messalae, Aurelii Cottae, Aterii Antonini egestatem minime parcus fuit. [note: lib. 13.] Et reprehenditur Vitellius, quod pauperes eos nobiles, qui ab exilio a se, et a Galba reuocati fuerant, nullo subsidio iuuerit. [note: lib. 18.] Contra diues auaro principi donare debet, et nauigantes imitari, qui merces in mare proiiciunt, quo vitam tueantur; neque enim tyrannus, quia cuncta absorbet, mari dissimilis est. Sic Seneca, vir ob assidua sapientiae studia et aulae
page 269, image: s269morum notitiam sapientissimus, cum vidisset, plerisque diuitias exitio fuisse, Neronem orauit, vt tot diuitiarum pondere diminuto, minimam facultatis partem concederet. [note: lib. 14.] Et quamquam postulatis frustratus est; tamen consilium optimum fuit, pereuntibus hanc ob causam plerisque, mortuo etiam Pallante ditissimo Neronis liberto, quod immensam pecuniam longa senecta detineret. [note: ibid. in fin.] Illud bonum estius imperandi, cum quid vtiliter, simulque cum honestate perficitur. Nam dum pauperem largitione adiuuas, remp. ipsam exornas, et conseruas, eodemque tempore laude dignum opus efficis, quia honestissima res est, egenorum, maxime nobilium, necessitatibus opitulari. De Alexandro Seuero scribitur, venaticam praedam ab ipso cum amicis diuidi solitam, et libentius pauperibus, nunquam diuitibus, a quibus accipere malebat. [note: Lampridius.] In quo magnitudinem animi prae se ferebat, cum se potentibus inuictum, pauperibus misericordem ostenderet. Quod si priuatos piget largiri principibus, donent pauperibus, Ecclesias, et hospitalia fundent, virtute praeditos munerentur, dummodo ne videantur partes fouere; viatorum commoditati pontes fluminibus iniiciant: sic contra tyrannorum rapacitatem sibi securitatem, et apud Deum, hominesque veram, solidamque gloriam comparabunt. Quam rem plerique Turcarum Bassae efficere non ignorauerunt, inter quos Mehemet Visirius, qui a furioso occisus fuit, in operibus publicis thesauros immensos erogauit: quod dictum sit, vt eo magis Christiani excitentur. Princeps vero, qui suum non vult aerarium exhaurire, bona rebellium largiatur: hoc enim pacto Carolus I. in nouo se Apuliae regno stabiliuit, bonis Baronum, qui sub regibus Sueuis potentes fuerant, Gallos ditando. [note: in archiuio Neapol.] Sic hosti auferendo, et amicis donando, eos tui imperii conseruandi cupidissimos reddes: neque aliter Romani effecerunt, cum ad loca bello subiugata colonias immittebant: alioquin vno tempore duos tibi inimicos efficies, eum scilicet, quem bonis priuas, et eum, erga cuius obsequia gratus non existis. Nobilium paupertati praecipue subuenitur matrimoniis: qua via inter potentiores sese Auali collocauerunt, dum matrimoniis in domum Aquinatum Baronum successere. Dominatus laici cum Ecclesiasticis sacerdotiis misceri non debent: attamen quis error fuerit, hominem optime meritum bonis Ecclesiasticis remunerari? Quorum ope Carauioli Rubei cum ex locupletibus pauperes facti essent, modo Episcopatu Cataniensi adiuti ex pauperibus ditissimi euaserunt. Plerique ex paupertate subleuantur magistratibus, et prouinciarum, regnorumque administrationibus: vt accidit Gn. Lentulo contra Getulos Consuli, de quibus triumphum duxerat; Cui viro (ne credatur, populos expilandos esse) iuxta autoris elogium, gloriae fuerat bene toler at a paupertas, dein magnae opes innocenter partae, et modeste habitae. [note: lib. 4.] Quod si quis in hanc rem attente dispexerit, non deerunt artes, quibus paupertas, et diuitiae subditorum exaequentur. Nam omnes sumptuariae leges, quibus et gulae, et vestibus, et seruitiis, caeterisque pompis modus imponitur, nihil aliud spectant, nisi vt subditi ne depauperentur. Ideo prodigis bonorum administratione interdicitur: ludi sine praesente pecunia prohibentur; filiisfamiliarum
page 270, image: s270pecuniae non accommodantur, et similia: Contra, vsurae limitantur, bonorum emptio in aliis ciuitatibus vetatur, precia rebus apponuntur, monopolia prohibentur, venditiones cum laesione vltra dimidiam precii partem rescinduntur, ne quisquam cum iactura aliena locupletetur. Sed periculosior, quam putamus, est haec pauperum, et diuitum exaequatio, quia per ipsam nutritur ignauia, exasperatur industria: neque aliunde, quam ex hoc fonte, tot Romanorum seditiones pro lege Agraria prodiere. Illud ante omnia sanum consilium est inquirere in ciuitatibus, qua arte sibi quisque victum paret, vt Athenis Ariopagitae consueuerant, [note: Val. Max. lib 2. c. 1.] etsi quidam scripsit, poenas in otiosos a Pisistrato sancitas fuisse. [note: Plut. in Solone in fin.] Quod hodie prudentissime cum eius reip. beneficio Luccae obseruatur. Nam qui nihil habent, vnde viuant, et otiari volunt, fucis, vt inquit Plato, simillimi, vtque inutiles e ciuitatibus eliminandi sunt; maxime quia fuci inter apes aculco carent, at inter homines aliquiaculeati, alii non aculeati sunt. Qui aculeo carent, sunt mendicantes: aculeati fuci latrones, grassatores, scelerumque patratores caeteri. [note: lib. 3. de rep.] In quibuspuniendis minore seueritate nobis vtendum non est, quam vtantur apes, de quibus Plinius ingeniose, atque eloquenter scribit; apibus fucos instar seruorum esse proinde priores operibus addici, et negligentes inclementer puniri: addit, iam maturescente melle, a singulis apum classibus singulos fucos necari. [note: lib. 11.] Neque certe iniuria, cum eos alienis frui laboribus, haud aequum sit. At optimi principes, qui publicis morbis, antequam ingruant, in suis ciuitatibus occurrere solent, opera publica exstruere debent, adeo vt nemo excusare se possit, quod eum materies laborandi deficiat, vt Pericles fecisse scribitur. [note: Plut. in Peric.] Postquam hanc diligentiam praestiterint, iure principes apum rigorem exequuntur, nisi pueritia, senecta, aegritudo aut membrorum mutilatio laborem praepediat. In quo id respiciendum foret, ne, quemadmodum dixit Plato, in loco foecundo sepulchra exstruenda non esse, quia nemo viuus, aut defunctus viuo homini alimentum subtrahere debet: [note: lib. 12 de leg.] sic nemo sanus homo propter alterum aegrotantem inutilis reddendus est: verum aut paucorum sanorum opificium, et labor pluribus infirmis opem ferat (vt propter piam institutionem xenodochiorum vbique inter Christianos aedificatorum videre est) aut infirmi (insirmos voco mutilos, et ad laborem ineptos) mutuo sibi seruiendo, communem egestatem diminuant, vt eleganter poeta ille indicauit, dum claudum oculos caeco, caecum pedes claudo mutuo dantes figurauit: vnde ex duobus per se inutilibus corporibus vnum fiebat vtile: praeterquam quod inueniuntur mutilati, et manci plerique ingenio pollentes adeo, vt pedes instar manum habeant, et mirabilia possint pedibus efficere. [note: Dion lib. 54.] Quae omnia disserimus, nihil Sacerdotum dignitati detrahentes, qui sacris intenti, secularibus laborib. immunes esse debent. Idcirco Plutarch. quaerens, cur sacrificulorum regi in vrbe nullum munus, aut concionem habere liceret: forsitan, inquit, quod ipsius consilia intra templorum parietes consistere, et Diu?m ope regni pondus sustinere debet. [note: in Problem.] Quamquam electionis vas, vt ignauis hoc refugium tolleret, saepe scribit, Manibus suis nocte et die se laborauisse, [note: 1. Cor. 4.] aliosque ad se imitandum allexit. [note: ad Ephes. 4. ad Thessal. 2. et 3.]
page 271, image: s271
Principibus in summo honore esse debere, quicunque ante illos doninatum exercuerunt. DISCVRSVS VII.
DEbet vnusquisque princeps eorum, in quorum locum subrogatus est, memoriam, si non propter ipsorum merita, at saltem propter se ipsum, honore prosequi, ne quisquam eius exemplo principem contemnere assuescat; idcoque ii, qui praeteritos principes laeserunt, acerrime puniendi sunt. Quod Vitellius apprime docuit, cum omnes, qui praemia pro caede Galbae libellis, quasi ob aliquam notabilem operam poposcerant, conquiri, et interfici iussit, Non honore Galbae, sed tradito principibus more, munimentum ad praesens, in posterum vltionem. [note: lib. 17.] Ideo prudenter dixit Cicero, Caesarem Pompeii statuas erigentem, id consequi, vt suas stabiliat. [note: Plut. in Cic.] Nemo magni Ducis Cosmi amplitudinis, ac dignitatis potior causa extitit, quam Laurentius Medices, qui Ducis Alexandri occisor ad principatum illi viam aperuit: nihilominus patriae legibus Cosmus se non opposuit, quin locum haberent: quia hoc agens munimentum sibi quaerebat in praesens; in posterum, si quid tale sibi contigisset, vltionem. Haec regula, monitumque adeo verum est, vt (quod de Caesare diximus) nec inimici quidem principis fama, gloriaque spernenda sit, cunctisque patefaciendum, quantum reuerentiae principatus celsitudini debeatur. Proinde Carolus I. princeps alioquin egregius, arguitur, quod Curradinum, quasi grassatorem ac flagitiosum quempiam necars iusserit: quemadmodum contra, clementia, ac benignitas Constantiae Reginae Siciliae Petri Aragonii vxoris, et Curradini consobrinae prae caeteris magnanimis actibus commendata est. Haec enim, cum eiusdem Caroli filium mari captum in sua manu haberet, populusque obnixe peteret, vt in Curradini vindictam interimeretur, non permisit; neque regalem fortunam tam aerum nosis conditionibus subiiciendam esse putauit, etsi Carolus aduersus sanguinem eius saeuiisset. Neque profecto Regina Neapolis Iohanna dum virum suum Andream strangulari iussit, aliud effecit, quam quod Carolum III. quo pacto illam eodem mortis genere afficeret, edocuit: ipse vero Reginae occisor Pannonibus succedentibus item ostendit, quo pacto ab iisdem exemplo suo interficeretur. Cum Petrus Medices, quod priuato carcere a Iohanne eiusdem familiae detentus fuisset, a republica peteret, vt Iohannes capite plecteretur, non defuit, qui auribus eius insusurrauit, Desisteret ab incepto, non enim expedire, vt hic mos in Medicaeos animaduertendi introducatur. Quanto magis principi curandum est, ne inuendicata praecessoris morte ipse offendatur. Idcirco Tacitus non contentus semel hanc sententiam attigisse, alibi repetit, vltor est, quisquis sucoessit. [note: lib. 17.] Et Darius in fine ins sermonis, quem Alexandro referri voluerat, monuit, quoad vindictam aduersus eum, qui ipsum prodiderat, meminisset Alexander, causam hanc magis regibus cunctis communem, quam Darii propriam esse, quam negligere illi et indecorum esse, et periculosum. [note: Iustin. lib. 11. in fin. et Q. Curt. l. 5. in fin.] Magnum huiusce rei exemplum in Dauide obseruatum est, qui nuntium mortis
page 272, image: s272Saulis praecessoris sui vita priuauit; cumque alii venissent, caput Isboseth Sauli filii offerentes, sapienter dixit: Occidi, qui mortem Saulis nuntiauit, cui oportebat mercedem dare pro nuntio, quanto magis nunc, cum homines impii interfecerunt virum innoxium in domo sua, iussitque illos interfici. [note: lib. 2. Reg. c. 4.]
Relinquendum esse spatium noxiis, quo suas culpas emendent. DISCVRSVS VIII.
SIcuti quidam in corporibus nostris morbi apparent, quibus non semper ad remedia confugiendum est, sed naturae progressus attendendus, [note: Plat. in Tim.] sic non omnibus populi criminibus ferro, et igne opus est, sed aliquando permittendum spatium, quo suos errores agnoscat: quo stylo maioribus periculis occurritur. Huius criminis notatus fuit Caecina, qui belli cupidus, proximam quamque culpam, antequam poeniteret, vltum ibat. [note: Tac. l. 17.] Neque minus, quam ipse, Agrippina: quae sibi valde nocuit, dum poenitentiam filii, aut societatem non operitur. [note: lib. 13.] At contra, Iulius Agricola eximiam moderationis laudem retulit, dum leuibus peccatis parcens, grauibus seueritate obuiam ibat, nec poena semper, sed saepius poenitentia contentus erat. [note: in vita Agr.] In quo exaequatus fuit, imo superatus a Germanico. Is enim quamquam coacto exercitu, et parata in defectores vltione, dandum adhuc spatium ratus, si recenti exemplo sibi consulerent, praemisit literas ad Caecinam, significans, Venire se valida manu, ac ni supplicium in malos praesumant, vsurum promiscua caede. [note: lib. 1.] Haec imperandi prudentia in imperatoribus ab incunabulis reip. ducta est, cuius temporibus iis, quos poenitebat, nunquam non parcebatur. Ideo Consul F. Maximus, etsi Aequorum perfidiae vehementer iratus, affirmat, quocunque modo sese res haberet, malle se, vt Aequos poeniteat, quam vt, quae hostes, patiantur: si poeniteat, tutum receptum ad expertam clementiam fore. [note: Liu. lib. 3. in princ.] Ego exempla multiplico, vt quemadmodum alias dixi, principes moneam, ne statim ad ferrum confugiant; cum aliquando longe melius magna negotia clementiae consiliis, quam poenis conficiantur: Quamobrem Aetolis dictum fuit, etsi cum Antiocho se coniunxissent, neque tantum socii, et suasores, sed autores belli extitissent, si poenitere possint, posse et incolumes esse. [note: lib. 39.] Opopulum, iure terrarum principem; cum in nocturnis tenebris ad infinitam Dei patientiam hac parte magis, quam nos in clara veritatis luce, atque splendore, appropinquaueris.
De praeda, deque vtilitate, ac damno, quod ex ea proficiscitur. DISCVRSVS IX.
PRaedari dulce est; sed ea res plurimis compensatur incommodis: nam praedis onusti milites, minime cogitantes pericula, saepe eo recidunt, vt ab hostibus
page 273, image: s273facilius, citiusque trucidentur; quod accidit Sarmatis, qui cupidine praedae graues onere sarcinarum velut vincti caedebantur. [note: Tac. lib. 17.] Alibi victoria iam quaesita amittitur, dum hoste relicto milites praedae intendunt; quod Germanis nocuit in praelio, quod cum Cereale gessere. [note: lib. 20.] Peius est, quod cum praeda minus fortib. obtingat, ii, ad quos ea spectaret, defraudantur, vt dicebat Appius Claudius. [note: Liu. l. 5.] Sed adhuc peius est, cum ii praedas occupant, qui periculis non interfuerunt, quod exemplo militum C. Heluii apparuit; nisi Consul Manlius prudenter prouidisset, vt praeda inter milites iuste diuideretur. [note: lib. 38.] Cumitaque praedae ea dulcedo sit, vt saepe victores victos reddat, vt remiges illi experti sunt, qui agrum Nucerinum praedati ad naues redibant, [note: lib. pr.] et Graeci illi, qui ex Patauino agro praedas agebant, [note: lib. 10.] et hostes a Quintio deprehensi, quibus funestam populationem fecit. [note: lib. 3.] Profecto in praedando cautissime agendum est, ne piscium instar hamo capiantur. Verum vt, quid de hoc argumento sentiendum sit, clarius constet, omnino perlegendum est, quod A. Cornelio dictatori accidit; qui cum ab hora diei tertia ad octauam anceps cum Samnitibus certamen protraxisset subito intellexit, in Romanorum impedimenta cupiditate praedae impetum ab hoste factum fuisse. Quod vbi dictatori trepidus nuntius attulit: Sine modo, inquit, sesepraeda praepediant. Tum magistro equitum accito, Vides tu, inquit, M. Fabi, ab hostium equite omissam pugnam? haerent impediti impedimentis nostris: aggredere (quod inter praedandum omni multitudini euenit) dissipatos: raros equis insidentes: raros, quibus ferrum in manu sit, inuenies, equosque dum praeda onerant, caede inermes, cruentamque illis praedam redde. Mihi legiones, peditumque pugna curae erunt: penes te equestre sit decus. Hoc modo impediti praeda Samnites, postquam quinque horas ferocissime dimicassent, momento victoriam amiserunt. [note: lib. 8.] Quisquis perinde atque in speculo videre cupit, quam manifesta ex praedandi cupiditate damna enascantur, legat, quod Venetorum exercitui accidit, cum a praeda, ac populatione Treuici auelli milites non possent; tunc enim Galli Addam fluuium transiuerunt; vnde insperato euentu Triultius exultabundus ad regem Galliae, Iamiam debellatum fore, exclamauit. [note: Guiec. lib. 8.] Legatadhaec, quid Ferdinando regi Neapolis iuniori accidisset ob Frangetis depopulationem, si Galli occasione vti sciuissent. [note: lib. 3.] Legat similiter, et pro re comperta habeat, foederatorum cladem ad Tarum contra Carolum VIII. aliunde non deriuasse, quam a Dalmatis, dum ad impedimenta Gallorum occupanda missi fuere, quemadmodum fuse, ac manifeste Guicciar. testatur. [note: lib. 2.] Imo subdit ille, famam fuisse, tunc a Triultio ea impedimenta studiose, quo praedatores allicerentur, incustodita relicta fuisse. [note: ibid.] Non ita Galli, qui vincentes, neminique hostium parcentes inuicem se commonefaciebant, Meminissent, quid antehac Guineguasti accidisset, cum Gallorum exercitus in praelio contra Maximilianum regem Romanorum pene victor, praedae studio dissipatus, in fugam versus est. [note: ibid.] Ideo cum Caesar, Pompeio deuicto, paullo post castra expugnauit, nihil vehementius postulauit a militibus, quam ne praedae auidi, quod restabat, negligerent perficere. [note: lib. 3. de bello ciuil.] Et alibi, At barbaris consilium non defuit; nam duces eorum tota acie pronuntiari iusserunt, ne quis ab loco discederet: illorum esse praedam,
page 274, image: s274atque illis reseruari quaecunque Romani reliquissent: proinde omnia in victoriae posita existimarent. [note: lib. 2. de bello Gall.] Igitur quoties exercitum praeda onustum alter exercitus aggreditur, vnde periculum immineat, consilium vtilissimum est, vt tota praeda, aut pars illius derelin quatur. Neque Aluiano, qui Veneti exercitus partem regebat, hoc remedium incognitum fuit: iussit enim Treuicum incendi, quo sui milites egrederentur, sed adeo tardum fuitremedium, vt Galli iam omnes flumen prius transiuerint. Hoc, vel simile praeceptum praeterquam quod a Leone Imperatore traditur, [note: cap. 19.] hoc etiam modo melius percipietur. Romanorum consuetudo fuit, vt dimicaturi vnusquisque sarcinas suas in vnum locum seponerent, vnde saepe repetitum est: sarcinas legionariorum in aceruum iubet. comportare, [note: Hirt. de bello Afric.] sarcinis in medium coniectis, [note: Liu. lib. 22.] impedimentis in locum tutum remotis, [note: lib. I.] et passim alibi. Agedum, si, vt expedite pugnent, sarcinas exuunt, quanto magis erepta hostibus praeda deponenda est, ne ipsius seruandae gratia semetipsos deperdant? Verum quoniam scriptionis huius principio praedas bonas esse, pronuntiaui, non erit abs re, vt ostendamus, quo pacto duces sapientia sua ipsas mellores, ac iucundiores efficere queant: meliores autem ipsas dubio procul reddent, si inter milites summa dexteritate, ac mansuetudine distribuent. Audite, quid de Volumnio Consule scribitur, postquam Salentinum agrum, vbinatus sum, vicisset. Praedae erat largitor, et benignitatem per se gratam comitate adiuuabat, militemque iis artibus fecerat et periculi, et laboris auidum. [note: lib. 10.] Quod si non omnes duces erga milites suos hac liberalitate vtuntur, neque libenter aosaepe Volumnium imitantur, at saltem aliquando, licet raro, eum morem retineant; illud enim assequentur beneficium, vt praeda quo fuerit rarior, eo charior militibus futura sit; quod de Camillo dictum est: praedam militi quo minime largitore duce, eo gratiorem, etc. [note: lib. 5.] Praeda etiam, quae cum laude coniungitur, charissima est, vtpote qua non minus, quam praemio militum animi exhilarantur: Quod egregie Quintius in praedae ex Aequis partae distributione obseruauit: addebantur et laudes, quibus haud minus, quam praemio gaudent militum animi. [note: lib. 2.] Non inficiabor, aliquando praedam aliter dispensandam, quam militibus esse: vt Coss. T. Romulius, et C. Vecturius fecerunt, qui eam in aerarii supplementum contulerunt. [note: lib. 3.] Et quamquam hoc in reip. infantia contigisse legimus circiter annum vrbis trecentesimum; nihilominus post 150. circiter annos item legimus, a Scipione militibus non totam praedam diuisam fuisse, in cuius distributione noluit liberos admitti. [note: lib. 22.] Inter caetera nostra mala hoc maximum est (etsi raro nobis contingit, vt vincamus) quod ex praedis nullam publice vtilitatem capimus, quemadmodum in praelio nauali nuper obseruari potuit, ex quo nullum reip. commodum emanauit: cum ex aduerso notatu dignum sit, Romanos ex manubiis Gallorum, quae in triumphum a C. Flaminio adductae sunt; sex millia militum conscripsisse. [note: lib. 13.] At quia nonnunquam euenit, vt ab hostibus nostra recuperemus, non quae eorundem sunt, depraedemur; notabilis quidem fuit illa, nescio an prudentia, an liberalitas, an iustitia, an simplicitas Consulis Lucretii Tricipitini, qui ingenti praeda in vrbem, maiore multo gloria reuersus, illam in campo
page 275, image: s275Martio exposuit, vt suum quisque per triduum cognitum adduceret, reliqua vendidit, quibus domini non extitere. [note: lib. 5.] Oportet insuper in praeda partienda magnificam quandam alacritatem praese ferre, ne quod donatur, quadam lentitudine donatum esse videatur: quod forte Varro Annibali obiecit, cum Senatui haec scripsit, Annibalem sedere ad Cannas, in captiuorum preciis, praedaque aliavictoriam nec victoris animo, nec magni ducis more metientem. [note: lib. 22.] Quamobrem si quaecunque nobilia opera Romanorum operum nomine digna sunt, vere opus Romanum fuit, quod nobilis ille Gallus in victoria, qua Carolus I. vtramque Siciliam acquisiuit, effecit: nam rege intento praedae, et trutinam afferri imperante, vt victi Manfredi thesaurum diuideret, Quid opus est, inquit, tot lancibus? et thesaurum pedibus contemptim in tres partes diuisit, inquiens, Primam regi, alteram reginae, tertiam equitibus distribuendam esse. [note: Ioan. Villan. lib. 7. c. 10.] Cum itaque vnusquisque curare debeat, vt ex praeda honorem, atque vtilitatem colligat, consideretur, quale commodum, et gloriam Scipio exhauserit ex praeda; cum scilicet virgo illa Allucio Celtiberorum principi desponsata, quae intacta, et gratis restituta viro est, ei oblata fuit: Profecto ex ea praeda immensam nominis gloriam, eximiamque apud Hispanos, populos natura magnanimos, beneuolentiam sibi parauit: praedicabant videlicet, Venisse diis simillimum iuuenem, vincentem omnia cum armis, tum benignitate, ac beneficiis. Itaque Allucius delectu clientium habito, cum delectis mille, et quadringentis equitibus sintra paucos dies ad Scipionem veniens, Romanas partes secutus est. [note: Liu. l. 28. ad fin.] Optima pariter illa praeda est, quae militibus, vt ad virtutem excitentur, conceditur, quemadmodum Vocula fecit, etsi frustrato cuentu: Vtque praeda ad virtutem incenderetur. [note: Tac. l. 20.]
FINIS LIBRI DECIMI SEPTIMI.
page 276, image: s276
SCIPIONIS AMIRATI DISSERTATIONVM POLITICARVM, SIVE DISCVRSVVM IN C. CORN. TACITVM, LIBER DECIMVS OCTAVVS.
Stultum videri consilium, si hostis in angustiis locorum vexari possit, illum in aperto expectare. DISCVRSVS I.
HOstem quisquis aggreditur, hunc ex viribus suis animum sumere necesse est: at, qui vim, impetumque ab hoste patitur, eum sic res suas componere oportet, vt non modo inuadenti resistere, sed etiam superior esse possit. Quoniam vero angustiae, et claustra locorum meliorem secum conditionem ferunt, equidem aberrat, qui nescit eorum locorum occasione vti, angustias occupando, ibique primum hostis furorem excipiendo; vt Graeci fecerunt aduersus Xerxem apud Thermopilas. Nam qui angustias custodit, is hostem facilius propellit, videturque tentare, an pauca periclitando, rerum summam prospere seruare possit: insuper hostem defatigare conatur, quo temporis fruatur commoditate, aliasque
page 277, image: s277vtilitates colligat: adeo vt quisquis has locorum opportunitates negligit, quia, cum angusta sint, tot hominum capaces esse nequeunt, quot secum hostis habet, plures errores inducat. Nam prima vtilitas, quae in huiusmodi locis esse concedisur; est, vt pauci multos sustentare possint: Quod si ad ea loca custodienda multis opus fuerit, non video, cur, si hostis cum multis aduenerit, tu quoque multus esse nequeas. Nam cum in ditione tua sis, verifimile est, vt facilius, quam hostis commeatum pares. Quod si, quia plura loca sunt, vnde hostis in tuam ditionem ingrediatur, disputetur, difficiliorem fore eorum custodiam: nos de iis locis, et angustiis intelligimus, per quas verisimiliter hostem transiturum, credendum est; vt ipsi Graeci fecerunt, qui post multas consultationes, relictis Thessaliae angustiis, Thermopilas insederunt, arguentes, illac regem Persarum cum exercitu aduenturum, prout aduenit. [note: Herodot. l. 7.] Neque Romanorum argumentum, quod Annibalem non in alpibus, sed ad Ticinum expectauerint, admodum validum est. [note: Liu. l. 21.] Nam quia Romani in alpibus nullum ius habebant, in solo alieno hosti occurrere non poterant. Quod si alpes ad Romanos spectauissent, praestabat illic hostem expectare, neque quidquam errauissent, quemadmodum non nemo affirmat. Imo quo angustiora alpium elegisset loca, eo prudentius egissent, si modo Liuio standum est, qui alpinos reprehendens, quod eum in angustioribus expectare nesciuerint, haec scribit, Qui si valles occultiores insedissent, coorti in pugnam repente, ingentem fugam, stragemque dedissent, [note: ibid.] quod vero in huiusmodi locis hostem excipere, melior sit conditio; ex his colligitur, Ibi non bello aperto, sed suis artibus, fraude, ac deinde insidiis est circumuentus. Neque tantum a Liuio, quod diximus, approbatur, sed a militibus Othonis, qui Caecinae Vitellii duci occurrere in alpibus cogitabant, quan quam ob tarditatem ad Padi ripas occurrerint. Verba autem haec sunt: His copiis rector additus Annius Gallus, cum Vestricio Spurinna ad occupandas Padi ripas praemissus: quoniam prima consiliorum srustra ceciderant, transgresso iam alpes Caecina, quem sisti inter Gallias posse sperauerat. [note: Tac. lib. 18.] Et arguitur Tutor, quod ripas superioris Germaniae, et alpium angusta loca praesidiis non clauserit. [note: lib. 20.] Ipse Annibal antequam in Italiam descenderet, Hannonem postse reliquit, vt fauces, quae Hispanias Galliis iungunt, in petestate essent. [note: Liu. l. 21.] Caesar, vt Dyrrhachii equitatum Pompeii frenaret, locis, vnde damno affici poterat, praesidia imposuit. [note: lib. 3. de ballo ciu.] Sic paullo ante Rutilius Lupus Pompeii miles Isthmum occupauerat. [note: ibid.] Quod si quis pertinacius contenderet, tot autorum testimonia ad hanc rem probandam afferri possent, vt omnis in contrariam partem disputatio inanis euasura esset. Aetoli cum Romanis bellum gerebant, cumque eosdem Romanos possent propellere, si Coracis montis altissimi inter Callipolim, et Naupactum saltum insedissent, maluerunt ad Naupactum belli impetum sustinere: Inquit Liuius: Romanum Consulem Acilium, cum illuc peruenisset, quia ex illo monte et iumenta multa praecipitata cum ipsis oneribus sunt, et homines vexati, facile cognouisse, quam cum inerti hoste res esset, qui tam impeditum saltum nullo praesidio, vt clauderet transitum, insedisset. [note: Liu. lib. 36.] Aliud in bello Persei testimonium est, cum Licinius Consul ex Epiro in Athamaniam transiens, in transitum inciderunt
page 278, image: s278tantae difficultatis, vt Romanorum confessione, si rex opportunitate loci arrepta, Romanos inde vexauisset, in summum eos discrimen adduxisset. Qui idcirco hostis socordiam admirantes, neque saluti gratulantes, artis militaris imperitiam in hoste riserunt: Contemptus quoque hostium, adeo ignerantium opportunitates suas accessit. [note: lib. 42.] Quod vero hae saltuum angustiae, si occupentur, difficultates afferant, in bello Persei clarissime apparuit, cum idem Consul Gonnum in ipsis saltibus, per quos ex Macedonia in Thessaliam transitur, situm oppidum aggredi vellet; nam cum et loco et praesidio valido inexpugnabilis res esset, abstitit incepto. [note: ibid. in fin.] In eodem bello Consul Martius, qui post alios Coss. Licinio successit, fassus est, potuisse Perseum, si loca illa praeoccupare sciuisset, Romanos exercitus profligare; vix enim decem militibus pleraque illorum, teste Liuio, custodiri poterant: vnde Consulum, se in eas angustias coniicientium, temeritas potius, quam audacia accusatur. [note: lib. 44.] Dum vero Galliae rex in Italiam per incustoditos saltus penetrauit: porro illud effecit, quod olim Romani per loca, quae modo memorauimus. Est autem adnotandum, quod hoc loco addit Guicciardinus, [note: lib. 12.] rem certissimam esse, si. Gallis tunc repugnatum fuisset, inanem eorum in transeundo conatum futurum fuisse. Quod si Prosper Columna, dum mensis accumberet, neque propter hostium longinquitatem loca custodienda custodiret, a Gallis improuiso captus est: idem euenit Romanis, cum se a castris hostium longe distare putantes, a Macedonibus oppressi fuerunt. [note: Liu. l. 42.] Igitur saltus et angustias occupare vtile est: sed diligenter custodiendae sunt, non vt Antiochus, qui Thermopilas insedit admodum diuerso animo, quam quem habuit Pelopidas. [note: Liu. l. 36.] Neque tamen inde facile expulsus fuisset, nisi M. Portius a consule Acilio missus ad occupandum alterum ex tribus iugis, quod Callidromum dicebatur, Aetolos, qui iugum illud insederant, somno sopitos inuenisset; vt in aliis iugis Tichiunte, et Rhoduntia, quae incassum tentauerat, compertum est. Quod de locorum opportunitatibus dictum est, idem de arcibus censendum; non quia improbem, eas diruendas esse, quae nullam tibi vtilitatem pariturae sunt, sed illud insanum consilium puto, vt caeteris omnibus dirutis, illae tantummodo conseruentur, quae si occuparentur ab hoste, extremum imperio tuo excidium afferre possent. Nam quemadmodum Mithridates in fuga thesauros prudenter seminari iussit, vt insequentem hostem colligendae pecuniae intentum moraretur: sic desiderandum quidem esset, vt princeps, quem hostis aggreditur, nihil amitteret; sed necessitate cogente, hostem in releui, ne totum amittatur, occupare satius erit: vt nuper Religio Melitensis effecit, quae S. Hermiarcem amittendo hostis vires consumpsit, illoque bello se a Turcarum potentia glorioseliberauit.
page 279, image: s279
Quid magis expediat, hostemne bellum inferentem expectare, an eidem occurrere. DISCVRSVS II.
AVtoris testimonio apparet, voluisse Othonem Vitellio in Gallils occurrere, quem sisti intra Gallias posse sperauer at: scd frustrata spe, quia iam alpes Caecina superauerat; Annius Gallus, et Vestricius Spurinna ad occupandas Padi ripas praemissus. [note: lib. 28.] In quo argumento cum disputari soleat, an, quoties inuasurus hostis timetur, bellum expectare, an inferre satius sit, [note: lib. 2.] Othonis exemplo, omnino sanius consilium videtur bellum detinere procul, quam in sua ditione alere. Neque hoc axioma quisquam melius probauerit, quam autor ille, qui contrarium asserit, quia exempla, quibus hostem inuadendum esse probat, longe validiora sunt iis, quibus hostem expectandum esse, sustentat: nam manifeste videtur Croesus Cyro suadere, vt Thomyrim adoriatur. [note: Herod. lib. 2. in fine.] Sicuti etiam Annibal Antiocho persuadere conatur, Romanis in Italia bellum inferendum esse. [note: Liu. l. 34.] Neque minimi momenti fuit Agathoclis consilium, qui domi impotens aduersus Carthaginensium vires, in Africam felici euentu traiecit. [note: Iust. l. 22.] Sic Scipiones feliciter consecuti sunt, non modo vt patriam continuis bellis, quibus ab Annibale vexabatur, liberarent, sed etiam debellarent Carthaginem. Igitur haec opinio, inferendum esse bellum, duorum barbarorum exemplis, et altero Graeci, altero Romani ducis confirmatur. Modo, qualia sint contraria exempla, dispiciamus, Primum est: dum Athenienses domi suae bella expectauerunt, superiores extitisse: cum in Siciliam exercitus suos transtulerunt, et patria procul bella gesserunt, libertatem amisisse. Alterum ex fabulis poetarum deducitur: quibus Anthaeus Lybiae rex fuit insuperabilis, dum cum Aegyptio Hercule de finibus regnorum contendit: at cum ob eiusdem Herculis astum regno procul contendere incepit, ipsum regnum vitamque amisit. Vnde fabulae locus datus est, Anthaeo a matre, quae terra erat, vires suppeditatas fuisse. Tertium est ex monito, quod Ferdinandus Aragoniae rex Neapolis filio suo Alphonso reliquit, vt regem Galliae intra regnisui fines cum exercitu toto expectaret, neque ipsi procul occurreret. Quibus exemplis ordine respondens, dico, nullum eorum ad rem facere, excopto fortassis postremo. Quod si ita se habet (nam et in hoc controuersia est, quia Ferdinandus vetuit occursum, non vt hostis domi expectaretur, sed quia concordiae spem fouebat, et Pontificis animum a se magis alienare verebatu, [note: Guicc. lib. 1.]) Ferdinandus neque Cyro, qui consilium Croesi executus est, comparandus videtur, neque caeteris tribus aliis, Annibali, Scipioni, Agathocli; etsi non me latet, exemplum Carthaginensium adduci etiam a Q. Fabio Maximo ad dissuadendum Scipioni Africanum bellum. [note: Liu. l. 26.] Nosn. modo quaerimus; an ei, qui bellum contra se mouendum esse, certo scit, vel suspicatur, hostem
page 280, image: s280aggredi, an expectare satius sit. Quisquis autem Athenienscs vituperat, quod in hostiles terras bellum attulerint, is etiam de Romanis, caeterisque populis, aut principibus non bene senserit; cum tamcn, praesertim Romani, non domi desidendo, sed aliena imperia inuadendo, nominis sui gloriam non minus, quam imperii fines longe, lateque propagauerint. Neque magis Herculis exemplo moueor, quoniam Anthaeus non sponte sua, sed Herculis dolo extra regni sui fines extractus est. Verum nunquam altercationi finem imposuerit, qui exemplis tantummodo disputet: cum haec ab vtraque parte facientia, innumera inueniri possint: et Cyrus ipse, qui Croesi consilio Thomyrim aggressus est, exercitum, vitamque suam amisit. Igitur vtra quaestio melioribus innitatur rationibus, dispiciamus; quamuis tot ducum autoritati summa ratio coniuncta esse videatur. Croesus enim, qui Cyrum ad Thomyrim adoriendam impellit, hac ratione mouetur, quia si Cyrus in suo regno praelium amitteret, Massagetae ea victoria contenti non fuissent, sed facile totum regnum eius occupauissent; quod potius Cyro faciendum erat, vt Massagetas in ipsorum regno vinceret, et prosequens victoriam, regnum Thomyris occuparet. Pessima vero res est (quod nemo nescit) duobus colludentibus, vt alter amittendo, parum amittere, alter lucrando, multum lucrifacere possit. Ostendit etiam, filio Cambysis indecorum esse mulieri cedere, quasi dicere vellet, ex duobus aeque dubiis consiliis illud amplectendum esse, quod maiorem secum honestatem ferat. Annibalis autem ratio a ratione Croesi diuersa est, sed non inualidior. Est autem haec, dum Italia intacta fuerit, poteritque contra externos hostes exercitibus et milites, et commeatus supplere, nullum regem, aut nationem cum Romanis posse contendere: proinde nisi exhauriretur hic fons, vana esse omnia consilia: Annibal negabat opprimi Romanos, nisi in Italia, posse. [note: Iust. l. 31.] Addit autor, cuius nomen saepe omitto, aggredientis animum audentiorem esse quam illius animum, qui expectat, vnde confidentior est exercitus; et milites, qui in alienis terris existunt, necessitate adigi ad dimicandum, vnde virtus maior. Sententiam autem quinque rationibus defendit: prima est, hostem vtilius expectari, quia sine incommodo tuo, multa ipsius exercitui commeatuum, omniumque rerum, quibus indiget, incommoda curare potes. Cui rationi respondeo, quisquis aggredi hostem deliberauit, eum iam decreuisse, vnde sibi commeatum expediat, et facilius esse, vt aggressor in hostilibus terris ipsius hostis commeatibus vtatur, quam vt impedimentum in suis commeatibus extrinsecus aduectis accipiat. Praeterea inquit, Posse, qui bellum expectat, eius consilia facilius propter meliorem situum cognitionem irrita facere. Respondeo, si praeceptum illud verum est, non esse hostem a tergo vnquam relinquendum; semper eum, qui in hostiles terras ingressus est, itinerum, viarumque peritissimum fore, vtpote propter quas alias ambulauerit: quod si aggressor ob inscitiam locorum incommodum habiturus est, habebit illud, postquam profligatus fuerit: quod malum ex hostis victoria magis proficiscitur, quam quod hostis minus vias, quam tu, nouerit: praeterquam quod quicunque regionem aliquam aggreditur, non potest eius regionis, quoad opus est, cognitionem
page 281, image: s281non habere: vnde narrat Plutarchus, [note: in Nicia.] cum Athenienses bellum inferre in Siciliam decreuissent, insulae situm, formamque, et maris, quo alluitur, naturam, portuumque et caeterorum locorum descriptionem ante oculos nunquam non habuisse. Sed ad huc tertiam addit autor ille rationem: Potes, in quit, maioribus viribus hosti obstare, quia facilius tuos in tua ditione congregaueris, quam extra fines eduxeris. Respondeo: loca illa, quae inuaduntur, vt plurimum littoribus contineri: ideo qui bellum expectat, ignarus, quo primum loco hostis appulsurus sit, plura loca munire, ac praesidiis custodire debet, vnde minorem, quam hostis, congregandarum virium commoditatem habet; hostis autem in te certo consilio ruit: praeterquam quod si bellum diuturnum sit, hostis aggressor habebit ipse quoque militum supplementa, quae continuo mitterentur a principe, siue republica, quae belli autor est. Quarto loco addit, si profligatus fueris, reliquias colligere facile potes, cum quia multi ob propinqua refugia seruabuntur, tum etiam quia supplementa non valde procul expectanda sunt: At vero caueat princeps, ne intra sui regni fines profligetur, quia vtplurimum continget, vt regnum amittat: proinde cum dux Guisiae agrum Neapolis inuasisset, dux Albae praelium detrectans aiebat, Nolle se vno praelio totum regnum spe vnius tantum holosericae vestis lucrifaciendae in discrimen ponere: nihil enim amplius dux Albae, duce Guisio profligato, vicisset; alioquin regnum illud amissurus. Quinto loco addit, Nonnullos fuisse, qui hosti permiserint, vt oppida pleraque occuparet, et in viscera regni penetraret, quo relictis per loca multa praesidiis exercitus eius debilitaretur, mox facilius expugnaretur. Valde vereor, vt haec ratio, etsi subsistere videtur, effectu semper caruerit. Quotusquisque enim princeps, aut respubl. sua castella sinit expugnari, vt collocatis ab hoste praesidiis hostilem exercitum debilitatum citius dissipet? Hoc quidem vero verius est, iis, qui bellum expectant, accidere, vt praeter voluntatem multa amittant: vnde bellum libenter protrahunt, et sicut in corporis morbis procul a corde noxium venenum arcetur, sic ii bellum detinent, vt temporis beneficio perfruantur. Qua disputatione (nisi fallor) elucescit, longe praestare, hostem aggredi, quam vt nos aggrediatur, expectare; cum ob rationes, quae vndique validiores sunt, tum ob ducum scriptorumque autoritatem, qui de hac materia agentes, in hanc sententiam aperte inclinant. Cui sententiae nonnulla suffragantia, legentium vtilitati adiungere non pigebit. Dico igitur, plures esse eos principes, qui a suis populis odio habentur, quam qui diliguntur: vnde quisquis in regno suo profligatur, hoc etiam malum experietur, vt praeter hostes, qui externi sunt, domesticos etiam habeat, vt Romani post Cannensem ab Annibale acceptam cladem senserunt. Quare Scipio Africanus idem Carthaginen sibus euenire posse sperabat, vt ostendit in ea oratione, qua Q. F. Maximo respondit, vbi haec materia amplisfime tractatur. Ad haec quo maior est salutis spes, eo magis defendendi sui pertinacia deferuescit: sed quia in patriis locis melius, quam in externis, potest vnusquisque asylum inuenire, hinc accidit, exercitus in terris suis frequentius dissipari.
page 282, image: s282Sic Tacitus, Et propinqua Cremonensium moenia quanto plus spei ad effugium, minorem ad resistendum animum dabant. [note: Tac. lib. 19.] Hoc de Augusto scriptum est, cum pereuperet; aduersus M. Antonium potius in Graecia penes loca, vbi ille imperasset, bellum gerere, quam prope vrbem in Italia; Ideo illum profecti onem suam Brundusium versus maturauisse. [note: Dion l. 50.] Quodque de Hispanis, qui cum Asdrubale contra Romanos in Hispania stipendia merebant, dictum est, mentem nostram egregie probat; hoc est, eos, vinci in Hispania, quam victores in Italia trahi, maluisse. [note: Liu. l. 23.] Quisquis hostem procul a patria aggreditur, hunc habet laudabilem praetextum; quod altaria, templa, tecta domestica praescruans; videtur hostilla tantum bona sibi vindicare. Ideo laudatur Otho, quod non Italia adiri, nec loca, sedesque patriae videbantur: tanquam externa littora, et vrbes hostium vrere, vastare, rapere. [note: lib. 18.] Leo Imperator, qui de apparatu bellico scripsit, dux et scriptor excellentissimus, perspicue docet, bellum in hostili solo gerendum esse, et superius allatam rationem repetit, minorem ei adesse fortitudinem, cui propinqua salutis spes est. [note: cap. 20.] Narrat Iustinus, Darium ideo permisrsse Alexandro, vt prope aecederet, quia maiori sibi gloriae tribuebat, si illum bello, vique repelleret, quam ei obuiam procederet. [note: lib. 11.] Sed suo damno quantum referat, vt hostis appropinquet, expertus est, qui cum ipsum repellere vellet, non amplius id suae potestatis erat. Neque enim verisimile est, vt debilior ad potentiorem aggrediendum moueatur, vnde quaedam in omnium mentibus opinio inualuit, fortiorem semper esse, qui aggreditur: quae Annibalis fuit sententia. Inferimus bellum, inquit, infestisque stgnis in Italiam descendimus, tanto audacius, fortiusque pugnaturi, quanto maior spes, maiorque animus inferent is est vim, quam arcentis. [note: Liu. l. 21.] Quae opinio bellum expectanti multis de causis damnosa esse potest, ideoque vt hosti oecurratur, fummo studio enitendum est. Quod attinet ad distinctionem illam, principem scilicet bene armatum posse hostem domi expectare. Ego quidem neminem quam Romanos, armatiorem fuisse, video: qui nihilominus errorem suum agnoscentes, quod Annibalem ad Italiam appropinquare siuissent, Scipionem in Africam mittendi consilium ceperunt: in quo reipub. salus sita fuit. Neque video, quomodo Annibalis iudicium coram Antiocho prolatum cuitari queat: Cui iudicio frustra opponitur, ex ammi affectu, atque inueterato odio illud profectum fuisse; nam Annibal in ea oratione profitetur, damnum et emolumentum, quod ex eo bello emanauisset, seipsum iuxta afficere, ac regem Antiochum: adeo vt recte Liuius affirmet, Annibalis opinionem semper vnam et eandem extitisse; neque Antiochum probet; quod eius monitum neglexerit. Romanos olim potuisse, et Heluetios posse in praesentia maiore militum numero domi, quam foris sua defendere; perinde est, ac si dixeris, lusorem posse vnico aleae iactu omnia sua bona periclitari. Verum ne in hoc articulo dubitatio vlla remaneat; bina consilia suggeram; alterum Sulpitii Consulis, alterum Hieronis Syracusanorum regis, vtrumque huic disputationi certum finem imponentia. Rex ad bellum Carthaginense opem, et dona opulentissima Romam miserat, quibus consilium addidit, vt praetor, qui Siciliam
page 283, image: s283pouinciam regebat, in Africam cum exercitu traiiceret, vt et hostes in terra sua bellumhaberent, minusque laxamenti daretur iis ad auxilia Annibali submittenda. [note: Liu. libr. 31.] Consulautem paucis postannis cum populo de armis Macedonicis verba faciens, inquit, Sedvtrum in Macedoniam legiones transportetis, an hostem in Italiam accicipiatis, hoc quantum intersit, sivnquam ante alias, Punico certe proximo bello experti estis. [note: lib. 22.]
Quantum noceat, dispertire exercitum, neque integrum hosti obiicere. DISCVRSVS III.
IN praelio, quod inter Othonis, et Vitellii duces primum consertum est, quo Othoniani victores euaserunt, legitur, nocuisse Caecinae, quod cohortes dispersisset. Nam Caecina non simul cohortes, sed singulas acciuerat, quaeres in praelio trepidationem auxit, cum dispersos nec vsquam validos pauor fugientium abriperet. [note: lib. 17.] Bis hoc errore peccatum fuisse, Tacitus testatur: semel Tiberio imperante, cum in Germania propraetor L. Apronius contra Frisios primo tres leues cohortes, et rursum duas, dein temporeinteriecto, acrius equites immisit: subdit autem: satis validi si simul incubuissent: per interuallum aduentassent, neque constantiam addiderant turbatis, et pauore fugientium auferebantur. [note: lib. 4.] Iterum Vitellio contra Vespasianum mouente: nam cum transgredi Apenninum integro exercitus sui robore, et fessos hyeme atque inopia hostes aggredi in aperto posset, dum dispergit vires, acerrimum militem, et vsque in extrema obstinatum trucidandum, capiendumque tradidit. [note: lib. 19.] Quid igitur? dubitandum ne est, quin hoc praeceptum prudentissimum sit, cum ter ab eodem autore suggeratur? Verum quo tu, qui haec lecturus es, ad me maiore fide perlegendum mentem adhibeas, adiunge ad ista, quae prudentissimus Guicciardinus tradidit, dum de irritis Gallorum apparatibus loquitur. Creditur, inquit, huic bello nocuisse, (vt plerunque accidere consueuit) militum in plures partes diuisio: alioquin si omnes vna Genuam versus iter direxissent, meliorem forsitan successum habuissent. [note: lib. 3.] Haec Guicciardinus, a quo propositionis huius rationes adduntur. Quibus quatuor exemplis, quod ea satis fore mihi persuadeo, nihil addiiciam, prudenti ducis consilio committens, quo temporeipsis vtendum esse, putet, cum ista, quae diximus, non semper, sed (vt Guicciardinus in quit) plerunque contingere soleant.
page 284, image: s284
Multitudini erranti ipsos errores, eorumque causas ob oculos ponendos esse. DISCVRSVS IV.
HOmines quo ignorantiores, eo fidentiores sunt: quod ideo fit, quia quid sibi desit, nescientes, nihil sibi deesse putant. Cui rei consonat ea sententia, Respicientem ad pauca facile deliberare. Huiusmodi hominibus, etsi vt plurimum rationis incapaces existunt, perraro documentum aliud prodest, quam rerum ipsarum euentus, qui merito a prudentibus stultorum magister appellatus est. [note: Liu. libr. 22.] At quanquam nimium periculosa res est, euenta rerum expectare, vt inde edoceamur: nihilominus cum Dei solius sit non errare, sapientissimi principis aut populorum gubernatoris erit, quoties aliqui errores eueniunt, hominibus, qui eos commiserunt, eosdem errores, et ipsorum causas ob oculos ponere: et efficere, vt inde aut vtilitatem accipiant, aut saltem ne iterum in eundem lapidem impingant, quod non minimi erit momenti. Consuetudo est vbique, vt peccatum poena comitetur: verum quia variis de causis poenae locus dari saepe non potest; opportunius ac propinquius remcdium adhibendum est, vt saltem poenitentia sequatur: quae in animum peccantis nunquam descendere potest, nisi is sese peccauisse, cognoscat. Sertorius, cum milites sui pugnam obstinate poscerent, videns, si eos prohibuisset, nihilominus contra hostem ituros, valde animo vexabatur, quia inferiores hostibus futuros praesagiebat: paucorum igitur periculo omnium saluti consuluit: cohortem equitum in hostem immisit: quae cum cedere ac premicoepisset, alteram subsidio misit: quo subsidio vtramque scruauit, monuitque vniuersos, qualem importuna ipsorum petitio, vt nempe cum tote exercitu praelium committeretur, exitum sortita fuisset. [note: Front. l. 1. c. 10] L. Minutius cum suam tandem animaduertisset, quia se F. Maximo adaequasset, temeritatem, victus ad milites pulcherrima verba prolocutus est; quae quidem verba ab audacibus, neque integre prudentib. viris, vt perpetuo memoria recolantur, dignissima sunt, Eum primum esse virum, qui ipse consulat, quid in rem sit: secundum eum, qui bene monenti obediat: Qui nec ipse consulere, nec alteri parere scit, eum extremi ingenij esse: Nos secundam sortem mgenij teneamus, vbi prima negata est. [note: Liu. lib. 22.] Solent, qui equos condocefaciunt, ne vmbras extimescant, ad rem illam ipsam, quae causa timoris erat, eos sistere, quo cernentes non inesse rei periculum, quod cogitatione apprehenderant, assuescant non timere: at cum hominibus plane contrarium inslitutum tenendum est: oportet enim ob oculos illis, et coram ponere ea mala, in quae praecipites currunt; vt vere mala esse, cognoscentes, horreant, abhorreantque. Capuana plebs aliquando nobilium gubernationis pertaesa, totum Senatum trucidare, et ciuitatis imperium sibi vindicare summopere cupiebat. Quem infestum Senatui animum cum Pacuuius, nobilis homo, sed plebiacceptissimus,
page 285, image: s285intellexi set, rationem iniit, qua et Senatum seruaret, et obnoxium sibi, ac plebi faceret, plecique ipsi errorem, quo ducebatur, aperiret. Haec autem fuit. Omnes Senatores is. curia, ipsis consentientibus, conclusit: tunc vocato ad concionem populo, ei dixit, Qrod saepe optauerunt, vt de Senatu supplicium sumerent, modo tutum, ac liberun esse: solos, et inermes Senatores a se clausos, et custoditos esse; sed ne quid temere, ac raptim agatur, credere se, priusquam de singulorum capite ius sententiae fiat, necesse esse, vt antequam vetus Senatus tollatur, nouus cooptetur: non enim putare, illos aut velle regnum inducere, aut omnino Senatum habere nolle. Itaque citari, inquit Pacuuius, singulos Senatores iubebo, de quorum capite vos consulam: quod de quoque vos censueritis, fiet: sed prius in eius locum virum fortem, ac strenuum nouum Senatorem cooptabitis, quam de noxio supplicium sumatur. Placuit plebi consilium, et nominibus in vrnam coniectis, citari, quod primum sorte nomen excidit, ipsumque e curia produci iussit. Vbiauditum est nomen; malum, et improbum pro se quisque clamare, et suplicio dignum. Tum Pacuuius: video, quae sententia de hoc sit dicta: ciicitur pro malo, atque improbo: bonum Senatorem, et iustum eligite. Primo silentium erat, inopia potioris subeundi: deinde cum aliquis omissa verecundia quempiam nominasset, multo maior extemplo clamor oriebatur; cum alii negarent, nosse: alii nunc probra, nunc humilitatem, sordidamque inopiam, et pudendae artis, aut quaestus genus obiicerent: Hoc multo magis in secundo, aut tertio Senatore est factum, vt ipsius poenitere homines, appareret: Ita dilabi homines: notissimum quodque malum maxime toler abile dicentes esse, iubentesque, Senatum ex custodia dimitti. Hinc conciliata plcbs de mutan da republ. nunquam amplius cogitauit. [note: Liu. lib. 24.] Hoc Pacuuii consilium autor discursuum plurimi fecit, ac merito, vtpote quo in quacunque ciuili gubernatione nullum sapientius excogitari possit. Verum in militaribus seditionibus, vt milites errorem suum agnoscant, (vnde nostri discursus occcasionem sumpsimus) non minus prudens illud monitum fuit, quod apud autorem nostrum legimus, cum Alphenus Varus in Valentis exercitu castris praefectus, furiente milite, vetuit obire vigilias centurionibus, omisso tubae sono, quo miles ad belli munia cietur: Igitur torpere cuncti, circumspectare inter se attoniti: et id ipsum, quod nemo regeret, pauentes, silentio, patientia, postremo precibus, ac lachrymis veniam quaerebant. [note: Tac. l. 18.] Hinc est, quod in huiusmodi motibus nihil aeque milites mouet, quam cum exprobatur iis, additurque interrogatio, Quem imperatorem habebunt? cui parituri sunt. Hoc enim pacto errorem quem faciunt, ipsis vel manibus tangunt, ipsisque oculis suis conspiciunt. Sic Drusus, Percennione, inquit, et Vibuleno sacramentum dicturisumus? Percennius, et Vibulenus stipendia militibus, agros emeritis largientur? denique pro Neronibus, et Drusis imperium Populi Romani capessent? [note: lib. 1.] Sic Germanicus inter caetera, Dii, inquit, non sinant, vt Belgarum, quamquam offerentium, decus istud, et claritudo sit, subuenisse Romano nomini, compressisse Germaniae populos. Et seditiosos nihil aeque flexit, quam quod filium Caligulam ad Treueros misisset. [note: ibid.] Vocula ad suos
page 286, image: s286a Gallis allectos, Hoc prodigium, inquit, toto terrarum orbe diuulgabitur [reading uncertain: page damaged] , vobis satellitibus, Ciuilem, et Classicum Italiam inuasuros. Tutori Treuiro getis excubias? signum belli Batauus dabit: et Germanorum cateruas supplebitis? [note: lib. 20.] In antiqua rep. Scipio Africanus exercitui suo in Hispania seditionibus agitatis [reading uncertain: page damaged] , In praetorio, inquit, tetenderunt Albius, et Atrius: classicum apud eos cecinit: signum ab iis petitum est: sederunt in tribunali proconsulis Scipionis: lictor apparuit: sulmouente eo incesserunt: fasces, et secures praelatae sunt. Lapides pluere, et fulmina iaci de coelo, et insuetos foetus animalia edere, vos portenta esse, putatis? hoc est portintum, quod nullis hostiis, nullis supplicationibus sine sanguine eorum, qui tantum faciaus ausi sunt, expiari possit. [note: lib. 28.] Non poterat Augustus, quae Scipio de Albio, et Atrio, eadem de M. Antonio dicere. Sed inde capta occasione, quod se Cleopatrae mancipium constituisset, hoc codem tenore milites ad iram concitare non desinebat, inquiens, Fierine potest, vt nos, qui Pyrrhum, Philippum, Perseum, et Antiochum deuicimus, tot nationes vbique terrarum subiugauimus, nunc ab Aegyptia muliere proculcemur? [note: Dion lib. 10.] Quae ars Neroni minime incognita certiorem Senatum fecit, quantum laboris ille subisset, ne Agrippina curiam, externis nationibus responsum datura, ingrederetur. [note: haec seripta vi dentur, vergente ad occasum Philipo II. impubere filio.] Quamobrem subit saepe mirari, cur nonnulli censeant, quoties magnus aliquis princeps de vita, relictis natu minimis filiis, decedit, secuturas regnorum rebelliones. Ecquem dominum vocabunt? num aduenam? id mihi credibile non est, vt populi regem ambiant incognitum, lingua, moribus, vestibus, ac mente dissonum. An eiusdem prouinciae homini se subiicient? ecquo pacto quisquam excogitare potest, vtgens elati animi, et vix assueta maximo omnium principi obtemperare, vni ex suis, et haud raro minori, sponte pareat? Verum vnde digressi sumus, redeamus, et hanc materiam aliquantum dilatemus: non modo enim vtilis est propter multitudinis errores corrigendos, sed etiam singularium hominum, neque modo priuatorum, at ipsorum quoque regum; quibus persaepe accidit perinde vt iis, qui altissimos montes incolunt: Hi siquidem, quia sol, vbi suos reflectat radios, non habet, minimis aestibus vexantur: sic reges culparum suarum ignem non sentiunt; quia penes se viros non habent, qui in regem veritatis radios quodammodo repercutiant. Quare optimus, vereque sagax appellandus ille est, qui alienis exemplis reflexionem hanc inquirens, suum principem eius errores docet, admonetque. Quae ars mirum in modum a Datan obseruata est erga Dauidem; quo exemplo nullum praeclarius in sacro, aut prophano quouis libro legere est: Diues, inquit, habebat oues, et boues plurimos valde: pauper autem nihil habebat omnino praeter ouem vnam paruulam, quam emerat, et nutrierat, et quae creuerat apud eum cum filiis eius simul, de pane illius comedens, et de calice eius bibens, et in sinu illius dormiens, eratque illi sicut filia: Cum autem peregrinus quidam venisset ad diuitem, parcens ille sumere de ouibus, et de bobus suis, vt exhiberet conuiuium peregrino illi, qui venerat adse, tulit ouem viri pauperis, et praeparauit cibos homini, qui venerat ad se. Iratus autem indignatione Dauid aduersus hominem illum nimis, dixit ad Nathan, Viuit Dominus, quoniam filius mortis est vir, qui fecit hoc.
page 287, image: s287Tunc Nathan: Tues ille vir: et post nonnulla: Vriam Hethaeum percussisti gladio, et vxorem illius accepisti in vxorem tibi, et interfecisti eum gladio filiorum Ammon. [note: lib. 2. Reg. c. 12.] At si quantum Dauid peccatum suum fleuit, tantundem caeteros peccatorum suorum poenitentia caperet; nescio, an exoptandum foret, vt in similia mala nostri principes inciderent, quo ad tam falutarem, splendidamque emendationem extollerentur. Verum et reges increpare audet nemo, neque ipsi vel audire increpantes volunt; omnem monitorem abnuentes. Hinc factum est, vt tacito communique omnium consensu nullae tragoediae amplius recitentur, quia poema illud ad priuatos minime pertinet, solosque principes attingit. A quibus ipse quoque veniam peto, si forte nimis audacter in ipsos prouectus sum; Deum non minus, quam Dauid, obtestans, me boni publici causa haec seriptitasse.
Optimi ducis partes esse, deliberare, bellumne festinandum, an differendum sit. DISCVRSVS V.
PRaecipuae ducis partes sunt, cognoscere, an bellum differendum, an maturandum sit: hinc enim tota belli gerendi ratio dependet. Suetonius Paullinus, quo sua tempestate in operibus militaribus nemo sagacior extitit, in eo bello, quod inter Vitellium, et Othonem inceptum est, prudenti discursu festinationem hostibus, moram ipsis vtilem disseruit. [note: --- [sic]] Neque militis, aut praecipui consiliarii nomen vnquam merebitur, qui in hac disricultate consilium proponere nescit: ideo Tacitus Vitellium arguit; quod consilii inops esset, quantus vrgendo, trahendove bello modus, alios rogitans. [note: lib. 16,] Inter multas belli differendi causas altera est, quoties damni periculum maius est, quam commodi spes; vt de Duce Albae, cum Dux Guisius regnum Neapolitanum inuaderet, dictum est. [note: disc. 1. huius libri.] Huic similis deliberatio illa fuit Gnei Sulpitii dictatoris, dum bellum contra Gallos trahebat: nolens, rerum summam periclitari cum eo hoste, cuius vires propter deteriorem loci conditionem in dies diminuebantur (quod inter alias causas numeratur, cur bellum differendum sit) praeterquam quod commeatu carebat, arces fere nullas possidebat, eiusque nationis tota vis in primo impetu, qui mora interiecta euanesceret, consistebat. [note: Liu. lib. 1.] Sic annis praeteritis inter eos, qui monomachiam exercebant, obseruabatur, vt, cum alter alterum sic vulnerasset, vt ex se ipso paullatim viribus defecturus esset, non festinaret certamen, sed hostem morando, donec sensim deficeret, tantummodo propelleret. Quisquis historias non oscitanter perleget, hoc persaepe accidisse, comperiet, nempe alterutri principum inter se bellantium femper expediuisse variis de causis, praelium aut differre, aut festinare. Idcirco
page 288, image: s288Frontinus notat, Alexandrum et Caesarem, quod exercitus ducerent veteranos, nunquam non praelium maturauisse: ex aduerso Fabius Maximus contra Annibalem, et Byzantii contra Philippum semper praelium recusabant, salubri consilio, nempe cognoscentes minimam adesse cum hoste dimicandi opportunitatem. [note: lib. 1. c. 3.] Ille igitur excellentior inter duces erit, qui hac in re voluntatem hostis exequi non cogetur. Neque video, qua ratione quisque probare queat, nullum ducem praelium euitare posse, quoties aduersarius vrget, illudque omnino deposcit. [note: lib. 3. c. 10.] Nam si ita se res habet; hoc esset ab hoste dependere. Proinde pulcherrimum illud est responsum, quod legatus quidam Romanus Samnitibus reddidit: Quibus dicentibus, se quodam inter Capuam, et Sinuessam loco Romanum exercitum expectaturos, Romanus respondit, Non quo hostis vocasset, sed quo imperatores sui duxissent, ituros esse. [note: Liu. l. 8.] Illud autem, quod dicitur, Qui praelium conserere non vult, eum quinquaginta millia passuum procul ab hoste castrametari debere, vel se in oppido claudere, vel fugere: hoc verum non videtur, quia prudens dux hostem sequi, et inuenire non ignorabit, vt dictator Sulpitius, et Fab. Maximus ab illo autore allegati fecerunt. Ego maiores duces, quam fuerint Caesar, et Pompeius, quos ex aduerso collocem, non habeo: quorum alter, nempe Caesar, cum bellum praelio absoluere percuperet, alterum cogere nunquam potuit, etsi prouocaret illum quotidie, seque e regione castrorum eius semper collocaret: neque ob id Pompeius in castris se continebat, sed ipse etiam copias educens, ab tergo castris relictis, Caesaris conatus omnes eludebat. [note: Caes. lib. 3. de bell. ciuil.] Dicet aliquis: Quomodo ergo Caesar vicit? Vicit, non quod ab ipso, sed quia a suis Pompeius praeliari coactus fuit, vt idem Caesar testatur: et si quando quid Pompeius tardius, aut consider atius faceret, vnius esse negotium diei, sed illum delectari imperio, et consulares, praetoriosque seruorum habere numero, dicerent. [note: ibid.] Sic Appianus, [note: lib. 2 de bello ciuil.] et Plutarchus, [note: in Pompeio.] praelio Pompeium abstinere decreuisse, scripserunt: Quod consilium facultas non defecisset, nisi cum a suis Agamemnon, et rex regum diceretur, inanibus vocibus festinare belli summam coactus fuisset. Sed ad exemplum Philippiregis Macedonum ab autore aduersario allatum deueniamus. Et videamus, quomodo cum Liuii textu concordet, vt quicunque has disputationes legerit, rei veritatem discernere queat. Postquam igitur autor ille dixisset, Quisquis praelium recusat, eum aut procul esse, aut in oppido se claudere, vel fugere debere, sequitur his verbis. Haec autem vera esse, manifeste ex mille cernitur exemplis, praesertim in bello, quod Romani cum Philippo Macedone Persei patre gesserunt: quia Philippus a Romanis vexatus, praelio se non certaturum, decreuit, et ne cogeretur, factum Q. Fab. Maximi primo imitatus est, seque cum exercitu suo in summitate montis collocauit, in quo se permuniuit, existimans, nunquam Romanos eum aggressuros esse: verum fefellit spes, quia Romani cum inde expulerunt, iisque cum resistere non posset, cum toto exercitu aufugit: ne vero in totum periret, asperitas locorum effecit, quae persequentibus Romanis fuit impedimento. Philippus igitur praelium detrectans, et penes Romanos castrametatus aufugiendum sibi putauit.
page 289, image: s289Hactenus ille. Modo considerandum est: Philippum, quia Romanos viderat et armis, et disciplina militari suis praecellere, ideo confragosa, et arcta loca, hostibus ardua, sibi vtilia elegisse, vnde catapultarum, et balistarum ope ex rupibus illis, quasi muris, aduersus Romanum exercitum potentiorem ex aequo dimicaturus videbatur; prout re vera ambiguam eo loco victoriam effecerat: haec narrante Liuio: postquam multis vulneratis, interfectisque recepere se regii in loca aut munimento, aut natura tuta, verterat periculum in Romanos, temere in loca iniqua, nec faciles ad receptum angustias progressos. [note: lib. 32.] Quod sequitur, patefacit, Philippi consilium optimum fuisse, neque impunita temeritate inde recepissent sese. Ad quid? Ecce fabulae nodum resolutum. Cum in hoc statu res esset, pastor quidam a Charopo principe Epirotarum missus deducitur ad Consulem: is se in eo saltu, qui regiis tunc oneratus castris erat, armentum pascere, ait, omnes montium eorum anfractus, callesque nosse: si secum aliquot mittere velit, non iniquo, nec perdifficili aditu supra caput hostium deducturum: haec Charopus renuntiari iubet, ita crederet, vt suae potius omnia, quam illius potestatis essent: Cum magis vellet credere, quam auderet Consul, experiri spem oblatam statuit: et vt auerteret rem a suspicione, biduo insequenti lacessere hostem, dispositis ab omni parte copiis, succedentibusque integris in locum defessorum non destitit: vbi ad inuia equiti ventum sit, in planitie aliqua equitatum locari iubet: pedites, qua dux monstraret viam ire: nec ante clamorem tollere, quam ab se signo accepto pugnam coeptam arbitrari posset: nocte itinera fieri iubet (et pernox forte luna erat) interdiu cibi, quietisque sumeret tempus: ducem promissis ingentibus oneratum, si fides extet, vinctum tamen, tribuno tradit. Sic rex et a fronte, et a tergo circumuentus aufugere coactus. Agedum; ex huius historiae narratione deprehenditur, Philippi calamitatem, non quod locum elegisset deteriorem, sed ex proditione Charopi processisse: sine qua dictator Sulpitius, et F. Maximus, et quilibet dux aegre dimicauissent. Quod si rex accusandus est, quia singula circunspicere opus erat, at saltem dissertationum autoris sententia fallitur, et Romani temere Philippum aggressi erant, eosque poenituisset, nisi proditione adiuti fuissent. Vt vero vlterius disserendo procedamus: opinor, non posse hostem ad praelium committendum proprie dici coactum esse, quoties aggressor id suo cum damno efficit, hoc enim perinde esset, ac si quis muro caput illidere vellet, quod nemini vetatur. Dum dicitur; si hostium alter praelium committere velit, alteri nullum prae tribus illis, quae diximus, remedium superfuturum: nescio quomodo conclusio haec firmetur: nam haec superioribus aduersantur, cum dictum est, si Annibal Fabium adortus fuisset, Fabium expectaturum, et praelium commissurum fuisse. Concludamus igitur, ad quemuis ducem pertinere, vt, an bellum procrastinandum, an maturandum sit, non ignoret. Quod si bellum producendum esse, cognouerit, sedulam operam adhibeat, ne praelium committat: quod posse fieri ostendimus: propterea quod Fabius, et Sulpitius, et praeter hos Pompeius, et Philippus idem effecerunt: quamquam (quod attinet ad hos postremos) ille a suis, non ab hoste impulsus, hic proditione dimicat,
page 290, image: s290et vterque vincuntur. Ergo si resp. Veneta, aliave resp. siue princeps duci suo mandauerit, ne praelium committat, abstinere debet? Hoc est Suetonii Paullini consilium: neque debet quisque hanc doctrinam docere, non posse ducem quemquam praelium euitare, si hostis illud omnino deposcat. Nam si id agis, vt me doceas, posse quemuis caput muro, vt diximus, allidere, aut se in mare proiicere, vel se ipsum interficere, nihil doces. Adhuc vnum addendum mihi superest: etenim si dixisset; nullum ducem praelium subterfugere posse, quoties milites sui pertinaeiter illud exposcunt, minus absurde dixisset, quam dicendo, ex aduersarii nutu praelium dependere. Id autem per Pompeium nuper probatum est, et per Fab. Maximum modo probatur, non quia contra voluntatem suam dimicare coactus fuerit, sed quia contra patriae mores autoritatem suam cum Minutio magistro equitum exaequauerat, eidemque collegae in praelio in feliciter laboranti opem ferre necesse habuerat. [note: Liu l. 22.] Cuius rei ratio est, quia milites nisi ad praelium prompte descendant, dedecori sibi attribuunt, quasi hoc eorum ignauiae sit argumentum, ideoque contra duces suos, vt Minutius contra Fabium, turbas instituunt. Et quadrat militum Varronis, et P. Aemilii exemplum: qui nimis audacter, nec perplexe dixerant, Nisi signum detur, sine ducib. ituros. [note: ibid.] Quod Fabius, qui has difficultatcs praesenserat, recte L. Paulum monuerat, annuntians, non minus certaminis sibi contra collegam Varronem, quam contra Annibalem fore. Cum illo, aiebat, in acie tantum, cum hoc omnibus locis, ac temporibus certaturus es, et aduersum Annibalem legionesque eius tuis equitibus, ac peditibus pugnandum tibi est: Varro dux tuis militibus te est oppugnaturus. [note: ibid.] Ad quae Aemilii responsio fuit magis fatentis ea, quae diceret, quam ob collegae ferociam facilia factu csse. Quod si quis diceret, haec accidere: quoties bipartitum est imperium, quoniam milites pugnae cupidi temerarium alterum ducem sequuntur; dico, Caesarem, dum solus esset, summaeque exislimationis dux, ipsum etiam non minores his difficultates contra Afranium, et Petreium in Hispania expercum fuisse: nam cum pugnam recusaret, nedum dicerent milites, se iniussos praelium commissuros, aperte dixerant (quod longe deterius est) postquam praesens victoriae occasio praeterlabi sinebatur, etiam cum vellet Caesar, sese non esse pugnaturos. [note: lib. 1. de bello tiuil.] Quibus dissimilia non fuerunt, quae dictator C. Sulpitius a militibus audiuit: se iniussu imperatoris aut dimicaturos, aut agmine Romam ituros. [note: Liu. lib. 7.] Quibus rebus quae remedia adhibenda sint, nulla video, nisi vt coercendi autoritatom, et militarem maiestatem dux retineat, vtque profiteatur, non teneri se, militibus consilia sua reuelare; solas militum partes esse, imperata exequi. Qua autoritate vsus est M. Licinius Crassus, qui militi petenti, quando castra mouenda, respondit, Times tubae sonitum non audire solus? Et Metellus Pius in Hispania interrogatus, quid postero die facturus esset, respondit, Si tunica sua interior id resciret, eam combusturum. [note: Frontin. lib. 2. c. 2.] Oratio illa, quam Otho ad turbantes milites habuit, ad hanc rem perbelle facit, praesertim cum inquit: parendo potius, quam imperia ducum scisritando res militares continentur. [note: Tac. lib. 17.] Si via haec seuera nimis visa fuerit, aliam humanitatis, modestiaeque plenam inire licet,
page 291, image: s291quam Caesar ingressus est: exempli gratia, Si sine pugna, et sinevulnere mcorum rem conficere pofsum, cur secundo praelio aliquem ex meis amittam? cur vulnerari patiar optime meritos de me milites? cur fortunam pericliter? [note: lib. 1. de bello ciuil.] Frontinus integrum caput impendit in tradendis modis, quibus milites pugnam flagitantes frenari queant. [note: lib. 1.] Quod si quis corum precibus compulsus praelium commiserit, et inferior fuerit, nullam moram trahat, quin cum C. Sulpitio militibus praeteritam audaciam exprobret. Vbi illi clamores arma poscentium? vbi minae, iniussu imper atoris praelium inituros? en ipsum imperatorem clara vocevocare ad praelium, et ire armatum ante prima signa: ecquis sequeretur corum, qui modo ducturi fuer int? in castris feroces, in acie pauidi. Vera audiebant: itaque tantos pudor stimutos admouit, vt ruerent in hostium tela, alienatis a memoria periculi animis. [note: Liu. lib 7.] Et de his satis dictum esto.
Nullum hostem, hostilemque arcem a tergo relinquendam esse. DISCVRSVS VI.
IN deliberatione Othonis, an sibi pugnandum esset, peritissimus bellorum Suetonius Paullinus suadebat, vtilem bello moram esse, vt ante diximus, rationemque addebat, quod Vitellius a tergo nullas copias haberet: nec multum virium a tergo. [note: Tac. l. 18.] Pauca quidem verba haec sunt, sed significantia, atque praegnantia: nempe non ignorabat vir, quo (vt ait Tacitus) nemo illa tempestate rei militaris callidior habebatur, quantum momenti afferret, loca a tergo tuta, vel intuta relinquere. Iamque cum Britannorum defectionem reprimeret, iterum elegerat sibi locum tergo sylua clausum, [note: lib. 14.] vt in fronte solummodo hostes haberet. Vespasianus cum arma contra Vitellium mouere decreuisset, Italiam petiturus, ad reges Parthorum, et Armenorum legatos misit, ne versis ad ciuile bellum legionibus, terga nudarentur. [note: lib. 18.] Vnde non video, cur autor quidam dixerit, Si arces adeo sint munitae, vt expugnari nequeant, ab exercitu post tergum linqui, sicque infructuosas esse; quia validus exercitus, cum ei paribus iuribus non obsistitur, penetrat in hostiles terras, neque ad oppida, et arces, quae postse relinquit, vllum respectum habet, quemadmodum ex antiquis historiis videre est. [note: lib. 4. c. 47.] Quibus verbis non modo Suetonius Paullinus, et Vespasianus refragantur, sed etiam Caesar, qui militaris huius praecepti obseruantissimus saepe in commentariis suis illius mentionem facit. In bello enim, quod contra Gallos gessit, accesserunt ad eum Morinorum legati, purgantes populum suum, quod temere contra Romanos arma mouissent, et sese mandata Caesaris acturos, offerentes: quae, inquit, opportune facta sunt, quod neque post tergum hostem relinquere volebat, neque, etc. [note: lib. 4 de bello Gall.] Eodem bello cum ad Senonum oppidum Vellaunodunum peruenisset, illud expugnandi consilium cepit, ne quem post se hostem relinqueret. [note: lib. 6.] Hirtius
page 292, image: s292in bello Alexandrino testatur, Caesarem, cum rei frumentariae copiam apud Ruspinam oppidum reperisset, curauisse, vt ad maritima loca adueheretur, quae nolebat post se vacua relinquere. [note: de bell. Alex.] Ex his maximorum Imperatorum testimoniis, quales Caesar, et Vespasianus extitere, item non contemnendi ducis, qualis Paulinus, praeter Hirtium, bellicam regulam indubiam esse intelligimus, Non esse a tergo hostile quidquam relinquendum. Verum fortasse regulae huius ratio inuestiganda est; quam tamen haud procul quaeremus: etenim ipse Caesar, vt diximus, apud Senones eam subiungit, quo expeditiore frumentaria vteretur. Nihil certius est, quam quod arces neque ambulant, neque magno exercitui, quin procedat, impedimentum vllum afferre possunt: verum quia hic exercitus commeatibus, aliisque rebus indiget, pauci, et vel quinquaginta milites, qui ex arcibus illis, quas reliquisti, opportune egrediantur, viasque obsideant, maximum tuis rebus detrimentum allaturi sunt. Hirtius etiam addit rationem, voluisse Caesarem maritimis oppidis praesidium relinquere, vt haberet elassis, quo se in tutum reciperet. Carolus VIII. cum in Italiam ad regnum Neapolis occupandum descendit, nullum locum post se reliquit, quem non aut expugnauerit, aut conditionibus in fidem receperit, ne, qui portam venienti in Italiam aperuisset, eandem redeunti claudere posset: verum vna cum Venetis idem Dux belli concitator, caeterique foederati ad Tarum in tale periculum regem coniecerunt, vt vitam suam sanctis Dionysio, et Martino, peculiaribus Galliae patronis, commendare coactus fuerit. [note: Guice. lib 2.] Quod si rex vitam seruauit, neque forte existimationem suam deteriorem fecit, cum alii Gallis victoriam, foederatis alii tribuant; ex eo tamen patefactum est, quisquis in nouas terras, quarum non est dominus, ingreditur, operam ipsi dandam esse, vt, quae post tergum, relinquit, cuncta beneuola, et quam tutissima relinquantur.
Milites in praelium pransos et vegetos, non ieiunos, et defatigatos ducendos esse. DISCVRSVS VII.
POtest quis defessus esse, et non esurire, at famelicus nunquam non lassitudine laborabit, cum ad pugnandum viribus, et vigore destituatur: ideo quod dicitur milites defatigatos in praelium ducendos non esse, etiam de esurientibus vere dici potest. Quam rem praeter hoc argumentum plurimorum iuuat autoritas: nam Scipio cum Asdrubale conflicturus tesseram vesperi per castra dedit, vt ante lucem viri, equique pransi essent: et qui belli illius exitum notauerit, non minus Scipionem hoc consilio adiutum, quam Asdrubalem siti, fameque suorum deuictum reperiet. [note: Liu. l. 28.] Idcirco merito Gedeon ad viros Socoth dixit, Date, obsecro, panes populo, qui mecum est, quia valde defecerunt, vt possimus prosequi, etc. [note: Iudic. 8.] Sed quis hoc admiretur, cum Hippocrates doceat, Vbi esuries est, ibi
page 293, image: s293non esse addendum laborem. [note: l. 2. Aphor. 16] Vt clarius haec materia percipiatur, sciendum est, Romanos nunquam in castris cibos, nisi certis horis, cepisse, ideoque necesse erat, vt dux, in cuius erat potestate ineundi praelii signum dare, horam eomedendi praescriberet, idque per tesseram quandam; vnde cum Aemilius intellexisset, Thuscos praelium cogitare, inquit Liuius, extemplo tesseram dari iussit, vt prandeat miles, firmatisque cibo viribus arma capiat. [note: lib. 19. bis.] Verum de hoc nemo Vlysse melius: nam cum audiuisset, ab Achille Graecos ad arma sine vlla mora conuocatos fuisse, diserte monuit, Non esse ieiunos Graecos ad pugnam mittendos, sed iubendum, vt cibum et vinum gustent, vnde robur et fortitudo: non enim posse hominem totum diem ad solem vsque occidentem ieiunum, etsi cupidum, dimicare, quin membra grauentur, et genua labent. [note: Homer. l. 19. Il.] Quisquis igitur ieiunum hominem, et consequenter lassum in praelium ducit, imprudenter agit. Cuius lassitudinis damna pluribus exemplis patent: quandoquidem apud autorem nostrum Celsus, et Paullinus abnuebant, militem itinere fessum, sarcinis grauem, obijcere hosti, non admissuro, quo minus expeditus, et vix quatuor millia passuum progressus, aut incompositos agmine, aut dispersos, et vallum molientes aggrederetur. [note: Tac. lib. 18.] Cuius rei arguuntur alibi milites Voculae, quod inuito duce, incompti, fessique praelium sumpserint. [note: lib. 20.] M. Popilius Laenas cum post diuturnum, et anceps bellum Gallos vicisset, omisitillos persequi, quia subijcere exercitum pugna fessum nouo labori nolebat. [note: Liu. l. 7.] Memorabilis oratio illa est, quam P. Aemilius de hac lassitudine vitanda habuit coram militibus: inter caetera autem, Nihilne interest, inquit, vtrum militem, quem neque viae labor hodie, neque operis fatigauerit, requietum, integrum in tentorio suo arma capere iubeas, atque in acie plenum virium, vigentem et corpore, et animo educas, an longo itinere fatigatum, et onere fessum, madentem sudore, ardentibus siti faucibus, ore atque oculis repletis puluere, torrentem meridiano sole, hosti obijcias recenti, quieto, qui nulla re ante consumptas vires ad praelium adferat. [note: lib. 44.] Et mirum est, quam frequenter Caesar in Curionis infelici illo, quo caesus est, praelio, confectum itinere, et labore exercitum, equos, militesque defessos, integros hostes, suos lassitudine deficientes repetit, vt solam hanc fuisse cladis causam significet. [note: lib. 2. de bello ciu.] Cumque Gallorum inuasionem in Sabinum legatum describit, crrorem Gallorum patefacit, quod exanimati peruenerint, et causa cladis iis verbis innuitur, opportunitate loci, hostium inscitia, ac defatigatione. [note: lib. 2. de bello Gall.] Quamobrem idem Caesar, vtpote insignis ac peritissimus dux, non nescius, quanti intersit, an milites integri, an defessi confligant, cum Ptolomaei regis copias Alexandriae fudisset, et confertam armatorum multitudinem collocatam in vallo vidisset, lassos itinere, ac praeliando milites ad oppugnanda castra succedere noluit. [note: ibid.] Quemadmodum ii, qui natare docent, scientes, longa natatione omnes deficere solere, id respiciunt, vt natatores addiscant, quo pacto respirent, et requiem capiant: sic magni duces omnem in dustriam adhibent, vt fatigatos milites recreent, et laboribus exonerent; sicuti Galba Caesaris legatus fecit, quiab hostibus in ipsis castris obsessum, cum iam amplius horis sex continenter pugnaretur, ac non solum vires, sed etiam tela Iulianis deficerent, neque possent, vt hostes, integros
page 294, image: s294fessis substituere, ideoque re ad extremum perducta, P. Sextii Baculi, et Voluseni monitu, decreuit auxilium extremum experiri, vt sui milites, eruptione sacta, hostes aggrederentur. Itaque conuocatis centurionibus, milites certiores fecit, paullisper intermitterent praelium, ac tantummodo tela missa exciperent, seque ex labore reficerent: post signo dato, e castris erumperent. [note: lib. 3. de bello Gall.] Quod consilium fortunam commutauit, occisis, partim fugatis triginta millib. [abbr.: millibus] hominum. Nos, instar Romanorum, scutis non vtimur: at dubitandum non est, quin ea praeter caeteros vsus, nempe in transnandis fluminib. [abbr.: fluminibus] in testudine conficienda, praecipue in toto corpore defendendo, in praelio etiam vulneratis militib. [abbr.: militibus] saluberrima fuerint; vt iis verbis declaratur, Vt nostri, et qui vulneribus confecti procubuissent, scutis innixi praelium redintegrarent. [note: ibidem l. 2.] Quisquis igitur in pugna superari non vult, vel saltem ansam eripere caeteris, ne dicant, illum ob suam socordiam clade affectum fuisse, sicuti magna ex parte Crasso obiectum fuit; studeat, ne milite defesso, aut esuriente praelium committat. [note: Appian. de bell. Part.] Idcirco ex documentis, quae P. Aemilius militibus praecipit, duo potissimum hanc materiam respiciunt, Vt corpus quam validissimum ac pernicissimum habeant, cibumque paratum ad subita imperia. [note: Liu. l. 44.] Verum quia, vt vulgo dicunt, omnis regula patitur exceptionem; quotiescunque acciderit, vt aliquis summam diligentiam adhibuerit, quo improuisum hostem adoriatur, tunc nullas nectere, et interponere moras debet, ne fructum incepti laboris amittat. Hinc Claudio Neroni contra Asdrubalem celerrime properanti, cum dicerent quidam, fessum via ac vigiliis militem reficiendum; non modo ille suadere, sed summa ope orare institit, ne consiliunc suum, quod tutum celeritas fecisset, temerarium morando facerent. Cuius Cl. Neronis consilio peracto, cum Asdrubale dimicatum, et debellatum est. [note: lib. 27.]
In arduis media consilia inutilia esse, ideoque, duobus principibus dissidentibus, neutram partem fouere, principi perniciosum est. DISCVRSVS VIII.
FLuctuabat incertus animi Vespasianus, antequam de capessendo imperio deliberaret; modo in spem erigebatur, modo aduersa reputabat; illud in primis meditabatur, esse priuatis cogitationibus progressum, et prout vellent, plus minusve sumi ex fortuna: imperium cupientibus nihil medium inter summa et praecipitia. [note: lib. 18.] In Etruria viget prouerbium, quod quanquam ad res priuatas pertinet, minimo tamen labore sermoni nostro suffragatur, Excidio, vel vltimae ruinae cuiusquam nullam deberi miserationem. Quamobrem errant, qui Caesaris liberalitatem in exemplum adducunt: Etenim Caesar, qui summa ambiebat, nihil medium mente agitabat. Ego quidem ex diuitib. [abbr.: diuitibus] pauperes, et ex pauperibus diuites priuatos multos vidi, sed paucissimi principes leguntur, cum semel ceciderint, surrexisse, eorumque miserabilem conditionem desleo, quoties in annalib. [abbr.: annalibus] Neapolitanorum regum lego, Carolum Primum
page 295, image: s295tribus Manfredi vtriusque Siciliae regis filiis victum subministrasse, vix medio floreno viritim aestimandum. Hinc prudentissimus Liuius ore Scipionis Africani dixit: Regum maiestatem difficilius ab summo fastigio ad medium detrahi, quam a mediis ad ima praecipitari, [note: Liu. l. 37.] quasi innueret, reges difficilius quidem cadere, quam priuatos, at si labi incipiant, penitus ruere. Igitur principes hoc monitum, quod Antiocho Syriae regi datum fuit, non a me, sed a Scipione Africano accipiant. Sed regum culmine relicto, ad diuersos casus deueniamus. Samnites, quorum dux erat C. Pontius, exercitus Romanos ad furculas Caudinas inter duos saltus clauserant, et cum, de iis quid deliberarent, satis certum consilium non suppeteret, vniuersi Herennium Pontium patrem Imperatoris, qui grauior annis militarib. muneribus immunis erat, per literas consulendum censuerunt. Is statim nuntio audito, censuit omnes quamprimum inuiolatos dimittendos: quae vbi spreta sententia est; iterum eodem remeante nuntio consulebatur: censuit, ad vnum omnes interfisiendos. Quae vbi tam discordia inter se, velut ex ancipiti oraculo, responsa data sunt, ipsum in consilium vocauerunt: qui plaustro in castra aduectus, ita ferme locutus est, vt nihil sententiae suae mutaret, causas tantum adiiceret. Priore se consilio, quod optimum duceret, cum potentissimo populo per ingens beneficium perpetuam firmare pacem, amicitiamque: altero consilio in multas aetates, quibus amissis duobus exercitibus, haud facile receptura vires Romana res esset, bellum differre: tertium nullum consilium esse. [note: Liu. lib. 9.] Aurea sunt haec Herennii verba. Adnotetur ex verbis huius sapientissimisenis, quale primum fuisset consilium, et quomodo illud optimum vocat, postquam ad alterum deuenit, quod neque bonum appellat, neque malum, quia necessitas hoc pepererat, primo refutato, etsi sua non carebat ratione. Quod ego ob oculos posui, ne ii, qui ad improbitatem natura vergunt, crudelitatem amplectendam censeant: quod quidem autores docere ausi sunt, dicentes; perraro scire homines, aut extremam bonitatem, aut extremam im probitatem colere. Verum quid mirandum, tertiam illam viam a sapientibus contemni, si Deum legimus ab hominibus tepidis abhorrere? Et mandauit mandata sua custodiri nimis. Cum vero inquit, Vtinam frigidus esses, tunc ostendit, extrema illa perinde atque tepiditatem mala esse. Rebus agendis aeque festinatio (vtpote quae consilium non recipit, vnde temeritas appellanda est) ac tarditas nocet, quae bene consulta in diem differens, amittit fructum, qui ex consilio colligendus erat. Et nihilominus, quia mora in arduis inceptis periculosa, aggrediendae res sunt, et exequendae: nam qui deliberant, desciuerunt, in quit Mutianus. [note: Tac. l. 18.] Fabius Valens Vitellii dux, Rauennatem classem defecisse audiens, si ceptum iter properasset, nutantem Caecinam praeuenire, aut ante discrimen pugnae assequi legiones potuisset. Nec deerant, qui monerent, vt cum fidissimis per occultos tramites, vitata Rauenna, Hostiliam, Cremonamve pergeret. Aliis placebat, accitis ex vrbe praetoriis cohortib. valida manu perrumpere. Ipse inutili contatione agendi tempora consultando consumpsit: mox vtrumque consilium aspernatus, quod inter ancipitia deterrimum est, dum media sequitur, nec ausus
page 296, image: s296est satis, nec prouidit. [note: lib. 19.] Nunnulli in rep. gerenda putant, per haec media consilia amicos sibi conciliare: sed istud Ap. Claudius, et P. Seruilius erroneum esse docuerunt: nam Seruilius medium se gerendo, nec plebis vit auit odium, nec apud patres gratiam inijt. [note: Liu. l. 2.] Et quanquam Appius improbe se gessit, tamen Seruilius neutris, Appius pat ribus mire gratus. [note: ibid.] In hunc crrorem cadunt omnes ii principes, et respubl. quae bellorum pericula vitare se putantes, neutram part em fouent, censentque, duobus principibus maioribus concurrentibus, a neutris sibi standum esse. Neque animaduertunt, victorem, quia nihil tibi debet, omnem occasionem libenti animo arrepturum, vt te opprimat, maxime quia propter recens partam victoriam auctas sibi vires sentit. Ostendit Guicciardinus in hoc errore Florentinos versatos fuisse, dum intenti ciuilibus discordiis, quibus, ne meliorem partem amplecterentur, impediebantur; cum rege Galliae arma reip. minime iunxerunt: et neutram partem, et de die in diem consilia ambigua, et incorrupta sequentes, regis Galliae animum, qui de ipsis sibi multa pollicebatur, vehementer irritauerunt, neque Pontificis odium mitigauerunt, et absque vlla reip. vtilitate neutralitatis suae fructum regi Aragoniae, qui cum illis libenter pepigisset, fruendum permiserunt. [note: lib. 11.] Antiqua recentibus exemplis lubens adnecto, vt appareat, mutatis temporibus veritatem eandem semper esse. Nam etsi in re bellica instrumenta, modique bellandi mutantur, ratio tamen belli nun quam mutatur. Et quoties cum exemplo manifestum documentum a scriptore coniungitur, vtque iuristae dicunt, casus est in terminis, tunc ei acquiescendum, credendum, et obtemperandum est: alioquin erratur contra exemplum ipsum, contra eum, qui rem ita gessit, et contra illum qui scripsit. Aristenus Achaeorum praetor cum audiuisset consilium Cleomedontis, qui dixerat, in bello inter Roman os, et Philippum expedire Achaeis, vt quiescerent, abstinerentque armis, ita respondit, Quod Cleomedon tanquam mediam et tutissimam nobis viam consilij ostendebat, ea non media, sed nulla via est, redditque rationem; Etenim praeterquam quod aut accipienda, aut aspernanda vobis Romana societas est; quid aliud, quam nusquam gratia stabili, velut qui euentum expectauerimus, vt fortunae applicauerimus nostra consilia, praeda victoris erimus? [note: Liu. l. 42.] Ante bellum illud, quod paullo post inter cosdem Romanos, et inter regem Antiochum, atque Aetolos ab altera parte gestum est, Antiochi legatus diffidens, posse regi conciliare Achaeos, quia Romanorum amici essent, postquam admiranda de regio apparatu praesatus esset, tandem rogauit, vt neutri parti sese coniungerent, neque bello se interponerent. Ad quae Consul Quintius, coram quo haec legatio expedita est, sigillatim respondit: cum vero ad consilium illud, vt se bello non interponerent, deuentum est, haec memoranda verba subdit; Nam quod optimum esse dicant, non interponi vos bello; nihil imo tam alienum rebus vestris est; quippe sine gratia, sine dignitate praemium victoris eritis. [note: Liu. l. 35.] Fuit Flaminius praeclarus adeo dux, adeoque clara sunt eius verba, vt illis non acquiescere iniuria fuerit. Addam solummodo, quod de rege Alphonso, et de Senensibus aliquando legi. Hi enim cum neutram partem in quodam bello Italo secuti essent, deinde vtraque factio agrum eorum depopulata
page 297, image: s297esset, tum rex dixit, Senensibus idem, quod iis, qui mediam partem domus incolunt, accidisse: incolae enim eiusmodi, vtplurimum ab inferioribus fumo, a superioribus lotio vexantur. [note: Panor. l. 4.]
Pecuniam neruos esse belli. DISCVRSVS IX. [correction of the transcriber; in the print VIII.]
APud rerump. gubernatores pecuniam neruos esse belli, perinde indubitatum axioma est, vt apud Mathematicos, totum sua parte maius esse. Proinde cum Mutianus naues, milites, arma congregauisset, nihil aeque eum fatigabat, quam pecuniarum conquisitio, eos esse belli ciuilis neruos dictitans. [note: Tac. l. 18.] Suetonius Paulinus, quo nemo illa tempestate militiae peritior habebatur, de toto genere belli pro Othone gerendi contra Vitellium disserens, censebat, procrastinandum esse, praecipue quia Senatum et populum Othoni fauentes haberent, et consequenter publicas, priuatasque opes, et immensani pecuniam inter ciuiles discordias ferro validiorem, [note: ibid.] Neque Antonius Primus ad accelerandum bellum, quod Mutianus pro Vespasiano aduersus Vitellium inceperat, firmiore argumento mouetur, qua quia deesse pecuniam animaduertebat: vnde inter im pecuniam et commeatus? [note: lib. 19.] quibus Vitellius, superato Othone, abundabat. Neque solum pecunia belli ciuilis neruus est, quemadmodum Mutianus arbitratu suo dictitabat, sed cuiuslibet belli siue ciuilis, siue non ciuilis: imo omnibus scriptoribus haec sententia, tanquam semper vera, probata est, praesertim Ciceroni, qui praeter eximiam doctrinam consulatu functus magnam in Romana rep. autoritatem consecutus est, eoque libentius hîc a me citatur, Vectigalia, inquit, neruos esse reip. semper duximus, [note: pro lege Manil.] et alibi, Nerui belli pecunia. [note: in Philipp.] Liuius ore Asdrubalis affirmat, Annibalem non modo largitionibus loca quaedam difficilia transiuisse, neque auxilia Gallorum sine pecunia conduci potuisse, sed seipsum inopem tantum iter ingressum, vix penetr aturum ad alpes fuisse. [note: lib. 23.] Thucidides de Pericle narrat: primam rationem, vnde is Athenienses ad in commoda belli sustentanda hortabatur, illam fuisse, quod vires illis non deessent, quodque commeatus praecipue consilio, et pecuniae copia expediatur. [note: lib. 2.] Et postquam hoc argumentum absoluit, orationem ad numerum militum conuertit. Vtque dubium non sit, quin Thucidides pecuniam pluris quam milites fecerit (etsi hanc sententiam comprobare partium mearum non est, quia satis esse mihi puto, si pecuniam neruos esse belli, ostendero) loquens ipse principio suarum historiarum de bellis, quae Troianum bellum praecesserant, concludit, parua ea bella fuisse, non propter hominum, sed propter pecuniae penuriam. [note: in prooemio.] Et paullo post, Propter pecuniae, inquit, penuriamante Troianum bellum res exiles admodum gestae sunt. [note: ibid.] Contra quam sententiam autor discursuum, forte ad ingenium ostentandum, disputat, asserens, pecuniam minime neruos esse belli. [note: lib. 2. c. 10.] Quam opinionem, inquit ille, allegari a Quinto Curtio in eo bello,
page 298, image: s298quod Antipater Macedo, et rex Spartarum inter se gesserunt, hisce ferme verbis: Ob pecuniae, inquit, penuriam rex Spartarum ad praelium coactus et profligatus est: nam si biduo bellum distulisset, mors Alexandri per Graeciam innotuisset, itaque rex sine praelio vicisset: sed pecunia deficiente, cum dubitaret, ne a militibus desereretur, tentare fortunam praelii coactus est; et hinc affirmat Q. Curtius, pecuniam belli neruos esse; Quae sententia quotidie allegatur, et in ore principum non adeo prudentium celebratur; Hi enim pecuniae fidentes credunt ad sui tutelam, multos possidere thesauros, satis esse: neque cogitant, si thesaurus ad victoriam sufficeret, Darium ab Alexandro nunquam vincendum fuisse: et quaesequuntur. Quae sententia (etsi rem, quam tractamus, non attingit) non a Q. Curtio allata fuit, cuius historia eo bello Spartano mutilata est, sed a Plutarcho. [note: in Cleomene.] Et rex Spartanus fuit Cleomenes, non Agis, et victor fuit Antigonus, non Antipater: Et bellum non fuit Alexandri aetate, quo tempore Agidis praelium cum Antipatro commissum est, sed tribus post ipsum aetatibus, cum Cleomenes ob thesaurum exhaustum profligatus, in Aegyptum fugit: in altero autem bello Agis, quem pecunia defecisse dicitur, in bello fortiter occubuit: Modo ad rem deuenio: neque dubium est, si princeps soli pecuniae fisus fuerit, quin eum sua spes deceptura sit: quandoquidem dum pecuniam neruos esse belli dicimus, intelligimus praeterea, ne caeterae circumstantiae desint; quemadmodum et humana corpora non neruis modo, sed etiam ossibus, et carne, et sanguine constituuntur. Verum sicuti brachium, etsi ossibus, carne, sanguine validum, munere suo male fungeretur, si impeditum fuisset, quia neque trahi, neque retrahi posset: sic exercitus (etsi bellicosis hominibus, qui sunt ipsius ossa, armisque, quae earnium instar sunt, valide munitus) nunquam mouebitur, si thesauri desint, qui neruorum officio funguntur. Ad quam similitudinem forte respexerunt, qui primo hanc sententiam protulerunt, pecuniam neruos esse belli. Nimis autem vniuersalia sunt exempla illa, si thesaurus ad victoriam sufficeret, Darius Alexandrum vicisset, Graeci Romanos, Carolus dux nostris temporibus Heluetios, Pontifex, et Florentini ducem Vrbini: quae nihil momenti afferunt: quia non sequitur, victoriam in sinum eius e coelo deuolaturam, apud quem maiores thesauri cubant, modo qui bellum tecum gerit, tantum in aere habeat, quanto ad sua incepta perficienda opus est. Praeterea non sunt haec intelligenda de exercitu effoeminatorum, vellonga felicitate desidum adeo, vt et caro, et nerui desint militibus aducrsus veteranorum exercitum, qualis Macedonicus fuit contra Darium. Cuius exercitus victoriam non admirabitur, quisquis apud Q. Curtium disciplinam eius perlegerit, praesertim neminem ordines castrorum nisi sexagenarium duxisse. [note: lib. 2.] Ex aduerso, Persarum luxuriam, deliciasque consideret, neque de pecuniae vi quidquam disputandum erit: nam eiusmodi exercitibus ea damno est potius, quam auxilio. Graecos autem tanquam ditiores, victuros fuisse, hoc ego non concedo, nisi intelligat de regibus Asiae, ac Macedonum, qui Graeci non erant. Sed omnibus concessis, sufficiebat, Romanos tantum possidere pecuniae,
page 299, image: s299quantae in digerent. Proinde sustinetes, pecuniam neruos esse belli, dicemus; qui non vicerunt, non ideo non vicisse, quia haec sententia vera non sit: sed quia aliae illos circumstantiae deficiebant, quae ad victoriam rcquirebantur. Verumenimuero ille aut his exemplis non admodum confidens, vel vt suas rationes magis fulciat, ad Solonis autoritatem confugit: Quem, inquit, cum a Croeso rege Lydiae ingens ei thesaurus ostenderetur, quid sibi de viribus eius videretur, interrogatum respondisse, Non ideo ab se potentiorem eum iudicari, quia bellum ferro, non auro expediretur, et posse aliquem ferro validiorem illud aurum Croeso eripere. Neque hoc, quantum veritati consonet, video, vt quilibet apud Herodotum legere potest. [note: lib. pr.] Is enim colloquium hoc inter Croesum et Solonem referens de ferro, et de bello nullam mentionem facit, quia ad illa vsque tempora fortuna Croesum non destituerat, quin hostes suos et ferro, et auro superare posset. Item exemplum, quod de Gallis, et de rege Macedoniae adducit, aliter se habet, atque ab ipso allegatur, quemadmodum vnusquisque apud Iustinum dispicere potest. [note: lib. 25.] Etenim rex Macedoniae Antigonus, qui ille est, de quo locuti sumus, et qui Cleomenem vicit, non vt Gallos terreret, sed vt legatos magnifice exciperet, ad regalem mensam eos admisit: et quanquam Galli ex illo ingenti apparatu, et tanta auri, atque argenti supellectile allecti, eum postmodum aggressi fuerunt, nihilominus adeo afflicti sunt, vt eo bello abstinuisse maluerint. Vnde propria autoris verba sunt, Eiusmodi famam peruagatam fuisse, vt Antigono pacem huius victoriae opinio non a Gallis tantum, verum etiam a finitimorum feritate praestiterit. Pergit id mautor, suo tempore Venetos aerarium thesauris refertum habentes victos, neque ab eo defensos fuisse. Sed cur non dicit (magis enim ad rem diceret) quamuis hostes exercitum bellicosiorem, quam Veneti, haberent, tamen Veneti breui temporis spatio cuncta, quae amiserant, recuperauerunt, quia pecunia magis, quam hostes, abundabant? Et certum vnicuique sit, me non haec altercandi studio comminisci: sed si locus vllus reuera ad probandam pecuniae vim vsquam efficax est, hic dubio procul plurimum valet. Verum quia in rationibus ipsius refutandis amplius temporis nolo conterere, alterum Liuii exemplum afferam: quo suam idem autor opinionem adstrui putat; nam vbi Liuius Alexandrum cum Romanis comparat, de pecunia nulla fit mentio. Sed huic obiectioni postmodum satisfaciemus. Si igitur dux aliquis, et exercitus seligen dus esset, qui ad panem, pecuniamque sibi parandam idoneus esset; ego certe nunquam credam, ab ipso autore seligi meliorem posse quen quam prae Annibale, eiusque exercitu, non calamitatis, sed summarum victoriarum tempore. Haec suggero propterea, quod idem profitetur, fieri non posse, vt bonis militibus pecunia desit, quasi pecunia per se ipsam ad milites eat. Et paullo antea dixerat: pecuniam secundo loco necessariam esse, sed hanc eiusmodi esse necessitatem, quam boni milites per se ipsos vincerent. Scripsit Liuius, [note: lib. 23.] cum Annibal Romanos vicisset, nuncios Carthaginem misisse,
page 300, image: s300quo res ab ipso praeclare gestas exponerent: hoc est, Cum sex Imperatoribus eum, quorum quatuor consules, duo dictator, ac magister equitum fuerint; cum sex consularibus exercitibus acie conflixisse: occidisse supra ducenta millia hominum: supra L. millia cepisse: ex quatuor Consulibus duos occidisse: ex duobus saucium alterum; alterum toto exercitu amisso vix cum L. hominibus effugisse: magistrum equitum, qui consularis potestatis sit, fusum, fugatumque dictatorem, quia se in aciem nunquam commiserit, vnicum haberi Imperatorem: Brutios, Apulosque, partem Samnitum, ac Lucanorum defecisse ad Poenos. Ad finem deinde tam laetarum rerum, annullorum aceruum maximum in vestibulo curiae effundi iussit, adiecitque, neminem nisi equitem, atque eorum ipsorum primores id gerere insigne. Sed quae gloriosae, verissimaeque legationis summa? Mittendum igitur supplementum, mittendam in stipendium pecuniam. Quomodo ergo fieri non potest, vt bonis militibus desit pecunia? cur pecunia sese militibus Annibalis sponte non offerebat? quomodo boni milites per se necessitatem pecuniae superant, si Annibalis milites eandem vincere nequiuerunt? quod si haec pecunia non reperitur post adeptas eiusmodi victorias, et profligatis hostibus, ecquando inuenietur? autor non nominatus quid ad haec responderet? videretur ne illi haec secunda, an praecipua et prima necessitas? Igitur prima omnium, et vrgentissima necessitas est, cum exercitus indiget pecuniae: Et prudenter Demades Atheniensibus, vt naues in mare mitterentur, et remiges, militesque imponerentur, iubentibus, pecuniae indigens respondit; Primo de pane cogitandum, postea de nauibus: Et recte itentidem Archidamus, qui considerans, bellum esse immensam pecuniae voraginem, eodem responso vsus est, quod nos dictitamus, Sine bis cocto pane nauim ascendendam non esse. Verum vt ad Annibalem nostra reuertatur oratio, etsi aduersariis eius nouum videbatur, eum post tot victorias, et mirandas hostium caedes adhuc indigum esse pecuniae, quasi pecunia per se victores ex necessitate adiret, et comitaretur: nihilominus vnanimi Senatorum consensu multa argenti talenta in Italiam missa fuere: et ratio est, quia militiae muneribus pensitatis, militi aut castra mouenda sunt, aut oppida, et regiones defendendae, aut oppugnandae, aut aggrediendae, vel situs explorandi, vel praelio decertandum, similesque functiones peragendae. Inter quas occupationes si commeatus, aut pecunia propter caeteras viuendi necessitates quaerenda sit, non potest tantum incommodum diuturno tempore tolerari. Et quanquam in ciuitatum expugnationibus, cum milites illas depopulantur, accidit, vt milites pecunia non deficiat: nihilominus considerandum est, non semper, imo perraro ciuitates expugnari: quod si expugnationes frequenter acciderent, quantum militari disciplinae, vt milites rapinae assuefiant, expediat, non video. [note: Tac. lib. 20.] Nam sic assuefactis militibus, cum ciuitas expugnata est, si volueris, ita belli summa exigente, praedam subtrahere, difficile obtemperantes eos reperias. Necesse est enim, vt stipendia
page 301, image: s301sua et certa miles habeat, si nutibus tuis obsequentem desideras. Alioquin frustra conscribitur exercitus, et oportebit, vt vel dissoluatur, vel ex necessitate dimicans (vt euenit Cleomeni) hostibus succumbat. Nolo ego huic loco finem imponere, nisi aliquid addam, quod Liuii mentem de re pecuniaria declaret. [note: lib. 30.] Etenim apud ipsum Annibal, cum a Carthaginensibus in Africam reuocaretur, fremens, gemensque, ac vix lachrymis temperans dicitur legatorum verba audisse. Posteaquam edita sunt mandata, Iam non perplexe, dixit, sed palam reuocant, qui vet ando supplementum, et pecuniam mitti iampridem retrahebant. Ex quibus intelligimus; etsi Annibal victorem habebat exercitum; tamen ex diutina possessione Italiae propter deficientem pecuniam detractum fuisse. Neque obstat, quod in comparatione Alexandri cum Romanis, nulla apud eundem Liuium pecuniae mentio fiat, cum de militum copia, de ipsorum virtute, de ducum numero, atque fortuna sermo habeatur. Propterea quod si quis omnia haec considerauerit, inueniet, in militum copia pecuniam etiam necessario comprehendi. Quod si hanc interpretationem concedis, quam verissimam esse, puto, dico amplius: cum et Alexandrum, et Romanos ad sua bella gerenda pecunia non deficeret, eius mentionem superuacaneam fuisse. Verum quid refert, scriptorem cuncta necessaria interdum non numerare, cum ipsemet Annibal ob supplementa, et pecuniam negatam ex Italia se detractum fateatur? Igitur pecunia neruus est belli, hoc est, exercitibus motum praebet; et sine thesauris neque sua defendi, neque ad aliena expugnanda homines, et arma congregari queunt.
Hostem quemcunque inutiliter contemni. DISCVRSVS X. [sic]
INter praecipua documenta, quae tyroni dabantur, illud vnum erat, vt qui ferire vellet, ita ageret, ne intectum eodem tempore corpus exhiberet, adeo vt vice feriendi ipse vulnus acciperet. [note: Veget. lib. 1.] Hoc monendus videtur, quisquis facetiis aliquem irridet: illius enim plerunque irritus ictus est, et vicissim feriri facile potest. Quod si quis sedato animo celebriora examinet dicteria, frequentius in prouocantes ea retorta fuisse, et prouocatos mollius laesisse, comperiet: adeo vt dicacibus hominibus idem, quod calcipetis equis eueniat, vt magis verberentur, quam verberent: quod regi Macedoniae Philippo accidit, qui cum Philippum Megalopolitanum ioco regem vocasset, hic vicissim fratrem illum appellauit. [note: Liu. lib. 39.] Igitur in familiaribus colloquiis quisquis alios scommatibus petere delectatur, vt hunc morem exuat, satius est; ceteroquin nihil inde lucri facturus. Qui vero huiusmodi vitium contraxerunt, ii maioribus se periculis semper
page 302, image: s302exponent: maxime si contra militares homines cauillis, et aculeis vtantur. Qua de re Cremonenses testimonium perhibent, qui dum tertia decimanos illudunt, direptam ab iis patriam suam vident. Mox tertia decimanos ad exstruendum amphitheatrum relictos, vt sunt procacia vrbanae plebis ingenia, petulantibus iurgiis illuserant. [note: Tac. lib. 19.] Idem plebi Romanae accidit a militibus Vitellii: nam cum iniuriosos milites vernacula vrbanitate quidam spoliauissent, abscissis furtim baltheis, an accincti forent, rogitantes, non tulit ludibrium insolens contumeliae animus: inermem populum gladiis inuasere. [note: lib. 18.] Parentum nostrorum aetate nemo non admiratus est cur Fabritius Maramaldus contra militare institutum iussisset coram se Ferruccium interficere, qui iam in eius custodia constitutus erat: et quamquam aliquis dicat, hoc ideo factum fuisse, quia dedecere videbatur, vt cuius milites Principem Auraicum occiderant, is occiso minor viuere permitteretur: tamen ea vera causa est, quod in expugnatione Volaterrae Ferruccii milites Fabritium illuserant, qui alludentes ad vocem Maramaci, quia eo nomine communiter Maramaldus appellabatur, ex muris felem eidem ostenderant. Nunquam igitur miles militem aduersarium derideat: haec enim summa imprudentia est, cum quia linguae procacitas aduersus eum, qui belli arbiter non est, inutilis habetur, tum quia sine prouocantis vtilitate hostis ira magis accenditur. Quae cum fortitudinis cos dicatur, hostibus adimenda, non augenda est; imo si fieri posset, iidem mitigandi, non exacerbandi essent: cuius rei nobilissimum est, quod apud autorem nostrum legitur, exemplum, cum sparso inter Othonianos rumore, milites a Vitellio defecisse, falsum gaudium in languorem vertit. [note: ibid.] Igitur aduersarii sparsis opportune rumoribus eneruandi sunt potius, quam ira, quae audaciae ministra est, armandi. Vnde quia Veientes procaciter illuserant, legitur, Non alio ante bello infestior Romanus: adeo hinc contumeliis hostes, hinc Consules mora exacerbauerant. [note: Liu. l. 2.] Et paullo post prudentissimus scriptor, ostensurus, has non esse milite dignas artes, de Veientibus haec adnectit: Sed Veiens hostis assiduus magis, quam grauis contumeliis saepius, quam periculo animos agitabat. [note: ibid.] Quemadmodum igitur domi non sunt amici aculeis petendi, neque bello rediens miles lacessendus, neque quoties gladiis res agitur, verbis hostis irritandus est: sic principem maxime dedecet aduersus alterum hostem principem dicteriis aculcatum esse. Vnde iure Philippus rex Macedoniae notatur, quod cum Phaneas praetor Achaeorum ei dixisset, Aut vincendum, aut melioribus parendum esse, subito respondit, Apparet id quidem etiam caeco, iocatus in valetudinem oculorum Phaneae: ideo subiungit autor; Et erat dicacior natura, quam regem decet. [note: lib. 32.] Quod si principem similia dedecent, multo minus decebit ad iurgia descendere, vt Vitellius, et Otho, qui quasi rixantes stupra, et flagitia inuicem obiectauere. [note: Tac. lib. 18.] Quandoquidem sicut Areopagus sapienter constituerat, vt in orationibus affectus, tanquam additamenta causae, remouerentur; sic quid magis extra causam dici
page 303, image: s303potest, quam cum armis res agenda est, iurgiis, et opprobriis certare? Igitur inter duos principes vel bellum geratur, vel epistolae mittantur, vel per legatos agatur, vel in familiaribus sermonibus de iis mentio fiat, vel quocunque modo inter se negotia communicent; procul omnis absit contumelia, vtpote indigna principe, qui suae causae aequitati fisus, iram ad certaminis periculum reseruet; neque curet inter dicaces, aut obiurgatores, verbisve potentiores annumerari.
FINIS LIBRI DECIMI OCTAVI.
page 304, image: s304
SCIPIONIS AMIRATI DISSERTATIONVM POLITICARVM, SIVE DISCVRSVVM IN C. CORN. TACITVM, LIBER DECIMVS NONVS.
Antequam praelium ineatur, hostis vires velitationibus, leuibusque praeliis tentandas esse. DISCVRSVS I.
ANtonius Primus Flauianarum partium dux contra Vitellium, dum de belli gerendi ratione consultatur, stationes hostium irrupit, tentatisque leui praelio animis, ex aequo discessum. [note: lib. 19.] Idem Cerialis fecit contra Ciuilem nauali praelio, tentato telorum iactu: Nam Cerialis etsi nauium numero inferior, tamen remige, nauiumque magnitudine validior erat. [note: lib. 21.] Non deest, qui disputat, An leuia praelia ante conflictum necessaria sint, et in eam propendere sententiam videtur, damna, et vtilitatem, quae ex iis expectari possunt, haud multum discrepare. Nam si exercitus vicerit, absque dubio audentior fiet, at contraria ratione si victus fuerit, timore occupabitur. Ideo vult, leuia haec praelia, non nisi certa victoriae
page 305, image: s305spe, committenda esse: neque animaduertit, quisquis hostem tentandi causa praeliatur, eum de victoria certum esse non posse: nam si victoriam certo speraret, satius foret, vt confligeret, quam vt velitaretur. Id autem exemplo Posthumii Tuberti dictatoris deprehenditur, de quo scribitur permisisse, vt milites tentato paullatim euentu certaminum, [note: lib. 4. Liu.] virium comparatione hostem periclitarentur, quo certam sibi victoriae spem praesagirent. Et Popilius Laenas Consul, neque spernendus Romanorum dux, antequam cum Gallis dimicaret, castra munire voluit, vt prius nosceret vires, quam periculo vltimo tentaret. [note: lib. 7.] Et ratio est, quia cum posset tam in leui praelio, quam in conflictu inferior euadere, melius erat in illo, quam in hoc hosti succumbere: et autoritas Valerii, quam adducit, clarissima est: leuibus certaminibus tentandi hostis causa. [note: ibid.] At vero si Caesaris, et ducis, et historici excellentissimi autoritas magnifacienda est, imo si caeteris omnibus autoribus praeponderat, manifeste apparebit, suo illum exemplo caeteros orbis terrarum duces docere voluisse, vt nulla ratione cum hoste nouo dimicent, nisi prius leuibus praeliis tentetur: haec siquidem non tantum eius vires indicabunt, sed etiam tuos audentiores reddent. Cum igitur contra Belgas, quae natio propter numerum, atque virtutem plurimi facienda erat, exercitum duxisset, conflictum differre, decreuit: quotidie tamen equestribus praeliis, quid hostis virtute posset, et quid nostri auderent, periclitabatur. [note: lib. 2. de bello Gall.] Etsi autem pars militum in leuibus hisce praeliis succumbit; non ideo tota ducis existimatio amissa est. Nam si hoc ita se haberet, nemo, qui semel inferior fuisset, repetito praelio vincere posset. Imo sapiens consilium est, quo totum conseruetur, partem periculo obiicere: neque enim desunt remedia, passim a prudentibus ducibus vsurpata, quibus amisso praelio, iterum valentiores resurgant: et saepeleuis praelii iacturam maximae victoriae consccutae sunt, vt Caesaris exemplo patefactum est. Qui non leuiter afflictus, sed pene in integrum debellatus, quia nongentos sexaginta milites amiserat, tribunos quinquaginta quinque, triginta centuriones, triginta duo vexilla; non ideo victoriae spem abiccit, sed capta remedia fuerunt haec. Primo suos milites multis rationibus, et facunda oratione solatus est: qua adeo concitati fuere, vt iterum statim dimicare vellent: sed Caesar (quod alterum remedium fuit) spatium interponendum ad recreandos animos putabat. [note: lib. 3. de bello ciu.] Etenim cum aliquem timor inuasit, prius ab illo timore eximendus est, signumque aliquod exigendum, vnde affectus ille depositus esse cognoscatur; deinde nouis bellorum periculis exponendus. Quod a M. Horatio Consule effectum fuit, qui velitationibus, leuibusque praeliis milites assuefecerat, potius vt animos sumerent, quam vt dedecoris, quod decemuirum ductu subierant, recordarentur. [note: lib. 3. Liu.] Et quoniam Caesari castra mutare, necesse erat; obseruanda est mirabilis industria, ac diligentia, quam hominum opinione maiorem adhibuit: quam etiam quisquis in huiusmodi malam fortunam inciderit, vtiliter obseruabit. Cum Q. Fabii dictatoris exercitus ab Annibale profligatus esset; dictator multos dies intra vallum milites obsessorum magis, quam obsidentium more continuit, vnde tali poenitudine, quod victi fuissent, milites
page 306, image: s306correpti fuerunt, vt praebita iterum pugnandi facultate hostem vicerint. [note: lib. 19.] Nec multo post vterque, quid alteruter virtute posset, leuibus praeliis declarauerunt. [note: ibid.] Ante hoc bellum Romani, qui ad furcas Caudinas subiugati fuerant, ignominia accensi, iniussu Consulum hostem inuaserunt, atque dissipauerunt. [note: ibid.] Equidem vt iactura militum fiat, quo deinde resarciatur, quove integra de hostibus victoria referatur, autor non sum: Verum sapientis esse, puto, ita paucos velitationum periculis obiectare, vt victoria facilius obtineatur, non vt leuibus praeliis debilitato exercitu, aegre summa belli tractetur. Ad quae si respexisset infelix Lusitaniae rex Sebastianus, cum regem Fessae aggressus est, se ipsum, plurimamque sui regni nobilitatem morti non obiecisset: nam saepe, tentatis hostibus, plura emendantur, quae postquam conflictum est, reprehendi tantummodo, non corrigi possunt. Curet itaque dux, vt leuibus praeliis hostem tentet, priusquam confligat, vt alibi exemplo Scipionis, et Asdrubalis compertum est. [note: lib. 28.] Nam perinde, vt hostem validum deprehendet, sic bellum reget: si inferiorem, maturabit; si vero superiorem, moram interponet. Quod alibi demonstrauimus praecipuum munus ducis esse. [note: lib. 18. dis 5.] Vnde memorabilis est Q. Fabii ad M. Liuium oratio, qua monuit, ne prius, quam genus hostium cognosceret, temere manum consereret. [note: Liu. l. IV.]
Vtrum peditatus equitatui praeferendus. DISCVRSVS II.
NAtiones pleraeque equitatu pollent, vt Iaziges, qui Romanis vim equitum, qua sola valent, offerebant. [note: lib. 19.] Sicut etiam Parthi: Atque illis sola in equite vis. [note: lib. 6.] Plerique peditatu magis valent, vt modo Heluetii, olim Romani. Age vero, quid melius sit, equitatu, an peditatu valere, non postponenda quaestio est. Et quo ad exempla, difficile est huiusmodi iudicium proferre, cum cernamus, non minus Parthos equitatu, quam peditatu Romanos imperia sua propagauisse: proinde rationibus disputandum est. Et quoniam non decst autor, qui de hoc argumento disputat, magnaque ex parte discursum suum circa Romanos instituit, nititurque corum exempso probare, pedites, quam equites pluris faciendos esse; non absre est, vt, cur pedites equitibus praetulerin, disseramus. Neque dubium est, hunc morem primo ex necessitate inuectum fuisse; quia cum Romani omnis conditionis homines ad arma tractanda assuefreri vellent, neque omnes ob paupertatem equos habere possent, (imo minor pars equos habebat,) coacti fuerunt, reipub. fuae neruos in peditatu collocare: vnde Romulus diuiso in trigintae curias populo, tres tantum equitum centurias conscripsit. [note: lib. 2. Zin.] Tullus Hostilius, cum Albanos in vrbem suscepit, equitum numerum auxit, decem ipsorum turmis creatis; sed eadem ratione multo auctiores fuerunt pedites, quibus legiones perfectae sunt. [note: ibid.] Neque Tarquinius de Romuli centuriis quicquam immutauit,
page 307, image: s307nisi quod in illis tribus centuriis vt mille trecenti equites annumerarentur, voluit. [note: ibid.] Seruius, qui ciuitati ad recte viuendi normam pacis bellique artes praescripsit, cum iudicauisset, ex censu ciucs distinguendos esse, illos in quinque classes distribuit, quae omnes centum nonaginta tres centurias comprehendebant: inter quas octuaginta centuriae, quae primam classem constituebant, census maioris erant; ex his autem non nisi decem, et octo equitum centuriae (computatis, quas Romulus ordinauerat) creatae sunt. Et nihilominus adnotandum est, etiamsi tam paruus equitum numerus esset; tamen illis de publico stipendia soluta, ipsorumque alimentis viduarum quarundam reditus, quibus sustentarentur, assignatos fuisse. [note: Liu. l 1.] Vtque nullus dubitandi scrupulus remaneat, quin Romanorum paupertas in causa fuerit, cur equitum numerus non augeretur, pulcherrimum sese offert exemplum in L. Tarquinio, qui de gente patricia a L. Quintio Cincinnato magister equitum creatus fuerat: is ob candem paupertatem, quia equitem agere non poterat, inter pedites stipendia semper meruit. [note: lib. 3.] Igitur autoritate Romanorum asserendum non videtur, peditatum meliorem esse, quam equitatum: patet enim, cur Romanorum vires in peditatu valentiores extiterint. Dum dicitur; Bella per equites prius, quam per pedites antiquitus gesta fuisse: sed cum animaduerteretur, peditatum fortiorem esse equitatu, omnes pedestrem militiam amplexos esse; hoc mihi vellem ego probari. Facile enim coniicitur, prima praelia potius pedestria, quam equestria fuisse, quia tardior equorum vsus fuit, cum equum domare, et calcaribus, frenoque obedientem efficere antea oportuerit, quod Bellerophonti attributum est. [note: Plin. lib. 28. c. 56.] Neque video, quantum illa ratio valeat, quod pedites ad plura, quam equi loca ire possint: cum totum imo contrarium mihi videatur; quia nisi eques aliquo ire potes, poteris ire pedes: sicque T. Quintius equitibus suis, vt facerent, mandauit, cum aduersus Philippum consilio Charopimissi fuerunt. [note: Liu. l. 38.] Idemque a Gallograecis effectum fuit. Equit atum quia equorum nullus inter inaequales rupes vsus er at, ad pedes deductum, decem milliae hominum, etc. [note: ibid.] Cum vero ex equitibus facile fiant pedites, si non nulla ingruerit necessitas, contrarium fieri nequit. Iniuria dubio procul equo sit, dum dicitur, difficile esse, vt ordinem seruet: nam apud illos, qui nobilissimi animantis huius laudes collegerunt, de docilitate, atque obtemperatione, deque pene rationabili intelligentia equorum, qua in dominorum mandatis, et aliquando necessitatibus sentiendis vtuntur, res admirandae narrantur. Quod si dicitur, in hominum genere alios viles, alios animosos esse: proinde si contigerit, animosum equum vili homini, aut vilem hominem animoso equo coniungi, inaequalitatem hanc inutilem, ac confusionis plenam fore: nescio, cur dici contrarium nequeat; hoc scilicet vtilitatem magis, quam damnum censeri, quippe animosus, gloriaeque cupidus miles cum ex equo descendere possit, peiorem conditionem habere non potest, quam si pedibus militaret: sed vilis, et pusilli animi miles, ab equo in hostium turmas praeteruectus, saepenumero, velit, nolit, fortia cogetur agere, quae sua sponte non ageret. Sunt nihilominus
page 308, image: s308attente perpendenda plurima Romanorum exempla, quibus equites desilire ex equo solebant, et cum hostibus pedites certare, vt ad lacum Regillum dictator T. Largius equitibus iussit, vt equo descenderent. [note: Liu. lib. 2.] Sic fecit Consul Valerius in bello contra Sabinos. [note: lib. 3.] Sic Sextus Tempanius contra Volscos. [note: lib. 4.] Et sic ipsimet equites vltro fecerunt dimicantes cum Hernicis, [note: lib. 7.] et alibi. Qui, similesque loci ab autore, qui equitatum praefert, contemni videntur: iis enim respondet, Consules iussisse, vt equo descenderent, quo peditibus in periculo constitutis opem ferrent. Postremo locum quendam Liuii sibi reseruat; cui in quit, responderi non posse: cum scilicet Romani equites cum Samnitibus equitibus in agro Sorae dimicantes, item descenderunt, non vt peditibus suppetias ferrent, sed quia iudicauerunt, necessarium esse ad victoriam ex equo descendere. Et nihilominus ibi clare apparet, illum ex equis descensum ideo euenisse, quia magister equitum mortem obiuerat: cuius cadauer cum Samnites rapere contenderent, Romani ad vindicandam iniuriam pedites esse maluerunt, Nec abfuit, quin corpore etiam, quia inter hostiles ceciderat turmas, Samnites potirentur, sed extemplo ad pedes descensum ab Romanis est. Et quia dux hostium itidem interfectus fuerat, neque ipsi cadauer sui ducis deserere voluerunt: ideo subdit: coactique idem Samnites facere, et repentina acies circa corpora ducum pedestre praelium iniit. [note: lib. 9.] Igitur locus hic item negligendus est. Sed quia dictis locis, et postremo huic replicari posset: cur igitur Romani laborantibus peditibus in equo non succurrebant? Dico, Exercitus ambos tunc perplexos; et simul amicos, et hostes confusos fuisse, vnde equorum impetus non minus hostibus, quam commilitonibus periculum, ac detrimentum attulisset. Quod probatur loco illo Tempanii, cuius equites sponte facti pedites, eo se inferunt: obiectis parmis, vbi suorum plurimum laborem vident. [note: Liu. lib. 4.] Si enim cum equis ill?c peruenissent, illos attriuissent, non subleuassent. Ex quibus omnibus fere locis videtur, quicunque equo insidet, posse fieri peditem, sed pedes, cum sibi opus est, quia caret equo, in eum insilire non potest. Proinde ad lacum Regillum, vbi equites Romani relictis equis hostes dissipauissent, fuerunt iisdem equitibus admoti equi, vt prosequi hostem possent. Simile accidit cum Sabinis: nam profligato ipsorum cornu, eques inter ordines equitum tectus, se ad equos recepit. Igitur his exemplis non probatur, peditatum meliorem esse equitatu: suumque retinet vigorem Annibalis sententia, cum in Cannensi praelio videns Romanos equites ex equis descendentes, et consilium eorum irridens, inquit, Quam mallem, vinctos mihi traderent equites: sed hic locus germane interpretandus est: quia nequaquam iusserant Consules, vt equites descenderent, etiamsi Annibali falsus erat delatus rumor. Sed descenderant ideo, quia Consul P. Aemilius ob vulneris vim ex equo iamiam casurus videbatur, Omissis postremo equis, quia Consulem ad regendum equum vires deficiebant. [note: Lib. 22.] Igitur cum Annibalis autoritas nos adiuuet ad equitatum peditatui praeferendum, cumque romanorum autoritas, quod peditatum sponte praetulerint, nihil nobis obstet: reliquum est, vt videamus per nosmetipsos, num ad equitatus praerogatiuam
page 309, image: s309comprobandam nonnihil adhuc aggregare possimus. Neque dubium est, quin Romani pluris equitatum fecerint, quam peditatum: quod si ipsi illum huic anteposuerunt, multo aequius est, nos eiusdem sententiae esse, ideo quia perfectioris equitatus potimur. Quod vero antiqui pluris aestimarent equites, probatur, quia equites ex melioribus, quam pedites, conscribebantur; quod illi patricii, hi plebeii forent. Ideo Consul Valerius equitibus, Agite, inquit, iuuenes, praestate virtuti peditum, vt honore atque ordine praestatis. [note: lib. 3.] Et vbi de lacu Regillo fit mentio: recepit exemplo animum pedestris acies; post quae iuuentutis prima cohors aequato genere pugnae, etc. Adeo vt duae potiores equitum conditiones fuerint, familiarum honestas, et ordo militiae. Hine est, quod ex praemiis, quae militibus dabantur, ad pedites vna pars, ad centuriones duae, ad equites tres spectabant. [note: lib. 37. l. 40. l. 41. l. 45.] Neque abs re Perseus equites appellat principes iuuentutis, et equites esse seminarium Senatus, ex quibus inter patres annumeratis creari Coss. ducesque exercituum. [note: Liu. l. 42.] Praeterca dixerat Caesar, vt alibi demonstratum est, si a caeteris omnibus militibus desertus fuisset, cum sola tamen decima legione ad bellum illud absoluendum se iturum: quam legionem deinde in locum praetoriae cohortis accepisset: Haud multo postaccidit, vt cum Caesari colloquium cum Ariouisto habendum esset, neque Gallis equitibus fideret, plerosque eiusdem decimae legionis equum ascendere iussit: vnde alter ipsorum festiue iocans inquit, Caesarem plus praestitisse, quam pollicitus fuerat: nam cum dixisset, se velle milites decimae legionis vice praetoriae cohortis haebere, illos etiam equites creauerat. [note: libr. pr. de bell. Gall.] Igitur dubitandum non est, quin equestris ordo equitatui praeferretur. Modo, nostrum equitatum Romano excellere, perspicue, vt puto, patebit, si ostenderimus; equestrem olim militiam imperfectam fuisse, vnde nostra iure potior existimanda sit. Primum autem quid dicemus de more illo, quo equis frenos adimebant, quem equidem modo rideremus? non enim video, quid maius infrenes equi, quam frenati secum ferre possint vtilitatis. Neque dubitamus, quin Mamerci dictatoris magister equitum hoc suis equitibus iusserit, ipseque exemplum dederit. [note: Liu. l. 4.] Idem fecit Fuluius Flaccus, hoc consilium dicens, quondam Romanis vtile fuisse, solamque ratior em adducens, quia equi sine freno maiore impetu ferantur. [note: lib. 40.] Verumenimuero illa equitatio Romanorum sine stapedibus profecto equitibus multum virium et agilitatis se huc et illuc circumuertendi adimit. Quod propter multa experimenta in Corn. Cosso apparuit, cum aduersus Tolumnium regem Veientum certauit, eumque interfecit, is enim equo descendere coactus confestim hasta innixus se in pedes recipit. [note: lib. 4.] Praeterea ex historiis, et equestribus statuis videre est, antiquorum ephippia ante, et a tergo non habuisse armata munimenta vlla, quibus eques solidius insideat equo. Hinc etiam Romani non adeo, vt nos, equis delectabantur, quod haec ars nondum omnibus numeris absoluta esset; atque ideo, ne pendentibus pedibus fatigarentur, libentius lectica, quam equovtebantur: proinde Vonenes Parthis ingratus fuit, quia, instar Romanorum, segni equorum cura, lecticam frequentabat: quoties per vrbes incederet, lecticae gestamine. [note: Tac. lib. 2. in prin.] Vt autem vno, sed valido argumento
page 310, image: s310liqueat, Romanos hanc artem non bene calluisse, vnde factum est, vt magis peditatu, quam equitatu vsi sint; maximum huius rei specimen praebuit Caesar, cum equitatus sui augendi cupidus, Germanorum auxilia accersiuit: Eorum enim aduentu, quod minus idoneis equis vtebantur, a tribunis militum, reliquisque equitibus Romanis, atque euocatis equos sumpsit, et Germanis distribuit. [note: Cas. lib. 7. de hello Gall.] Igitur ex iis, quae diximus, videtur concludendum, peditatum Romanis frequentiorem fuisse, non quia solus bello opportunior esset, sed quia militiam apud nobiles, aeque ac plebeios slorere volebant: Ostensum etiam satis videtur, Romanis rei equestris scientiam defuisse, et iudicium Annibalis in praeferendo equitatu veritati congruere: et nihilominus Romanos praemiis et honoribus equites magis, quam pedites, affecisse. Neque ideo quia Romanorum peditum maior numerus erat, sequetur, vt peditatum pluris facerent: quia hoc pacto Tiburtini, Priuernates et diuersi coloris lapides praeferendi essent amethystis, hyacinthis, pyropis, et adamantibus, quorum copia minor est. Non inficiabor, sicuti panis, vtpote naturalis cibus hominis, nunquam deesse debet, cum et coturnicib, et attagenis, caeterisque preciosis carnibus absque detrimento carere possimus: sic principem peditum numerum idoneum, instar panis, constanter retinere debere; cui peditatui, tanquam condimentum, velitum excellentes aliquot cohortes apponet, item cataphractorum, vt militiam suam perficiat, et nobilius illustret: nam in exercitibus equi non tantum ad loca exploranda, ad populandos agros, ad fugientes hostes persequendos, item ad aduersariorum equos sustinendos necessarii sunt, sed etiam ad transeunda flumina, in quibus transeundis, posito in superiore et inferiore parte equitum ordine, struitur peditibus veluti pons quidam, quo nullus militum in medio equitum transiens perire potest. [note: Caes. de bello iuil. lib. 1] Item quia cum equitibus velocissimi pedites mixti vtilissimi sunt. [note: ibid. l. 7.] Vnde Q. Nauius centurio vehementer laudatus fuit, quod primus peditum cum equitibus commiscendorum inuentor fuerit, [note: Liu. l. 26.] Et Vegetius inquit, hanc mixtionem tantum referre, vt quamquam hostes equites virtute tuos equites antecellunt, nihilominus hac mixta cohorte hostes superatum iri. [note: lib. 3. c. 16.] Quod in Nauio deprehensum est. Etenim cum semper Campani victores euasissent, hoc inuento victi fuere: Item sunt equi necessarii, quia ob equorum velocitatem omnia, quae necessaria sunt, facilius nuntiari possunt. Quae res multis de causis commoditates parere potest incredibiles: vnde equites illi duo Narnienses profligatum, vitaque fun ctum Asdrubalem, et victorem fuisse Neronem Romam nuntiauerunt. [note: Liu. l. 27.] Item vtiles equi sunt, quia pedites a peditibus aliquando superari nequeunt, quemadmodum Romanis contra Ligures accidit, inter quos tribus horis ex aequo dimicatum fuerat; Hinc iussit Consul equitibus, vt equum conscenderent, et tribus agminib. hostem aggrederentur: quo facto victoriam consecutus est. [note: lib. 42.] Item quia propter arma meliora, quae in equo ferri possunt, quoties descendunt, pedites alios facilius vincunt. Verecundiae erat equitem suo alienoque marte pugnare, peditem ne ad pedec quidem digresso equiti parem esse. [note: lib. 3.] Hoc autem illud est, quod principio dixeramus, equitem in pedes receptum posse peditis officio
page 311, image: s311recte fungi, sed peditem equo carentem nunquam posse equitem agere. Et mirum in modum ad haec facit Sex. Tempanius, Nisi haec armata cohors sistat impetum hostium, actum de imperio est. [note: Liu. lib. 4.] Ad summam, qui equitem pediti, et per consequens equitatum peditatui non praefert, is hominem armatum inermi, et loca munita debilibus non praeferet: nam addito equo, pedib. hominis, qui minus, quam equus currit, maior additur vigor, item impetus maior, quia peditis impetus equo comparandus non est: item ad repugnandum hostib. caeteraque militaria munia expedienda longius temporis spatium suppeditatur. Praeterea cum pedites nostri procul a perfectione distent antiquorum, noster autem equitatus ant quo praecellat, nimis hinc perspicuum, exploratumque est, quanto magis equitatus peditatui a nobis anteferendus sit. Verum inde equitum vires clucescant, quia cum M. Antonius duodeviginti praeliis Parthos vicisset, tandem quia ipsorum equitatui par esse non potuit, pene debellatus est, dicente, Plutarcho, illas M. Antonii victorias nihili faciendas fuisse, quia hostem assequi non poterat. [note: in M. Anto nio.] Et Xenophon, vt milites suos, qui equis carebant, animaret, dixit, decem millia equitum non esse amplius quam decem millia hominum, et neminem vnquam a morsibus, calcibusve equorum periisse, et pedites eminus certius, fortiusque ferire. [note: lib. 3.] Et nihilominus quod dux ille fecit, cum ad praxim deuentum fuit, contrarium commonstrat. Nam cum postremi eius militum a Parthis vulnerarentur, neque ab iis Parthi offendi possent, cognouit, illud iter absque equorum ope agi non posse: idcirco quin quaginta circiter equos comparauit, in quos impositi milites equitum more armati dubio procul vniuerso exercitui salutem pepererunt. [note: ibid.]
Bellica antiquorum tormenta, etsi nostris dissimilia, consimilem fere stragem edidisse: deque eorundem vtilitate. DISCVRSVS III.
CVm Antonius Primus pertinaces in eo milites suos videret, vt omnino Cremonam aggredi vellent, nullam rationem, nullumque praetermisit argumentum, quo illis persuaderet, conatum hunc omittendum esse. Inter caetera autem: cur bellica tormenta expectare nollent? gladiisne, et pilis perfringere, ac subruere muros vllae manus possent? [note: Tac. l. 19.] quasi diceret: gladii, et pila ad certamina singularia inuenta sunt: vbi contra muros cundum, alia instrumenta, quam gladii, et secures, quaerenda. Quamobrem T. Vespasianus cum obseruauisset, Hierosolymam huiusmodi missilibus armis expugnari non posse, decreuit, vt milites a pugnando desisterent, donec omnia illa instrumenta, quae ad expugnandas ciuitates et antiqui et pnsentes artifices repererant, admota fuere. [note: lib 21.] Et Corbulo etsi excellentiss. dux nunquam Volandum cepisset, nisi tormentis bellicis, missilibus hastis, globisque igniferis vsus fuisset. [note: lib. 13.] Et ratio est, quia quocunque brachia non extenduntur, necesse est, vt eo instrumenta,
page 312, image: s312brachiorum viribus vibrata, perueniant. Idcirco ad laedendum non minus, quam ad defendendum admiranda vetustis temporibus inuenta fuerunt: Vnde Caesar contra Scipionem in Africa scorpionibus, catapultis, aliisque instrumentis, quae ad se defendendum parari consueuerunt, adeo se communiuerat, vt quanquam eius exercitus tunc temporis ex tyronibus conflatus esset, tamen Scipio nunquam eum aggredi ausus fuerit. [note: de bell. Afric.] Qui cupit admirabiles machinas ad hominum, vrbiumque tutelam inuentas cognoscere, is perlegat, quae centum quinquaginta ante Caesarem annos fecerit Archimedes, quo patriae suae muros ab armis Romanorum defenderet. Fuerunt enim ea inuenta eiusmodi, vt M. Marcellus, abiecta spe expugnandae vi ciuitatis, ad illam obsidendam sese conuerterit. Inter quas machinas quemadmodum illa admiranda est, qua Romanorum naues harpagonibus captas, et subleuatas, deinde in mare maximo nautarum pauore, atque detrimento praecipites dabat, [note: Liu. l. 24.] ita olim Germanis praecipuum pauorem intulit, et nobis gignit admirationem suspensum illud, et nutans machinamentum Romanorum, quo repente demisso e castris, praeter suorum ora, singuli pluresve hostium sublime rapti, intra castra effundebantur. [note: Tac. lib. 20.] Centum ante Archimedem annos Demetrius non minus admirandis machinis vtebatur, vnde Poliorcetes, hoc est, expugnator vrbium dictus, [note: Plut. in Demetr.] maxime in bello contra Rhodios. [note: ibid.] Verum ne quis temporum nostrorum inuentum admiretur, quo plumbeae glandes sclopeto emissae thoracem ferreum non penetrant, vnde huiusmodi temperaturae thorax in precio habetur; mihi quidem Zioli inuentio admirabilior est, qui sic thoraces temperauit, vt hasta viginti sex brachiis procul per catapultam emissa nihil aliud impressionis faceret, quam paruam quandam lineam, quae magis penicillo, quam sagittae mucrone facta videbatur. [note: ibid.] Inter caetera militaria instrumenta, tam ad nocendum alteri, quam adse defensandum comparata, certum est, balistam eiusmodi fuisse, vt nihil illi diu resistere posset, cum ingentis ponderis saxa, fulminis instar, emitteret, cunctaque vehementi ictu prosterneret, [note: Veg. l. 4. c. 22] sed excussa balistis saxa strauere informe opus. [note: Tac. l. 20.] Neque secus ac consucuimus nostro seculo saccis lana refertis, et huiusmodi inuentis muros contra bombardarum impetum defendere, antiqui et centonibus eosdem tuebantur, quo scilicet machinae impetus materiem illam mollem percutiens flacesseret, neque murum concuteret, vt docet Vegetius. [note: l. 4. c. 23.] Et idem fortasse intelligit Caesar, cum in expugnatione Massiliae de storiis quibusdam ex funibus anchorariis, ad muros appositis mentionem facit, quae omnia nostrorum temporum expugnationibus maxime congruunt. [note: libr. 2. de bell. ciu.] Veruntamen vt, vnde discessit, noster sermo reuertatur, non abs re Antonius Primus, vt miles, ac dux rerum militarium scientissimus, nolebat sine tormentis bellicis Cremonae muros oppugnari, quia (praeterquam quod id nullo pacto fieri poterat) facile sibi persuadere debebat, si huiusmodi instrumentis hostes instructi forent; maximum suos milites damnum inde reportaturos esse; sicuti et antea a Vitellianis militibus: notabile a balista quadam mirae magnitudinis damnum ceperant: haec scilicet, ingentihus saxis hostilem aciem
page 313, image: s313proruebat, lateque cladem intulisset, ni duo milites praeclarum facinus ausi, arreptis e strage scutis, ignorati, vincula, ac libramenta tormentorum abscidissent. [note: lib. 19.] Ex quibus praeter alia multa, quae omittuntur, intelligitur, quanquam inter nostri temporis, et antiquorum tormenta maxima fuerit discrepantia, tamen quo ad moenia diruenda, hominesque interficiendos, et obsessos defendendos, eosdem effectus peperisse. Adeo vt otiosa mihi videatur fore disquisitio, Si Romani in haec tempora, quibus bombardas in vsu habemus, incidissent, egissent, nec ne, ea, quae admiranda suis temporibus egerunt. Quia etiamsi concedatur inter ipsorum machinas, et nostras maxime interesse; tamen rebus proportione exaequatis, eadem peregissent; si non, verbi gratia, decem diebus, at saltem paullo serius: Adhaec illud de Romanis addamus: Quemadmodum ob plerasque difficultates, quas inuenerunt, minime deterriti sunt, quin ciuitates expugnarent, vincerentque: sic etiam nostrarum machinarum inuentione non perterrendos fore: quoniam si hostes ad se defendendos huiusmodi machinis, et instrumentis vterentur, ipsi pariter ad eosdem hostes offendendos arte non carerent. Autor discursuum cum has disputationes circunferri audiret, ansam cepit inquirendi: quantum ab exercitib. [abbr.: exercitibus] nostra tempestate tormentorum vis aestimanda, et an opinio, quae de iisdem communiter habetur, vana sit. Et quoniam probare nititur, haud multam tormentorum rationem ex parte eorum, qui se defendunt, habendam esse, discursum incipiens, inquit: Vel is, qui se defendit, in oppido aliquo, vel in campo intra vallum continetur, si in oppido, et arce aliqua; haec arx aut parua est, vt plerunque arces esse solent, vel est magna: primo casu quidquid defenditur, incassum defenditur, quia tormentorum impetus talis est, vt nullus murus, etiam crassissimus, paucis diebus non diruatur. Antequam vlterius progrediar, absque tergiuersatione respondeo: quemadmodum arces ideo muniuntur, vt hosti, quoad fieri potest, repugnetur; sic tormenta bellica ideo inuenta fuisse, vt hostis, quoad fieri potest, oppugnetur: sicuti medici non ideo inuenti sunt, quo mors a nobis amoueatur, sed vt in morbis et infirmitatib. [abbr.: infirmitatibus] quib. vexamur, illa remedia nobis afferant, quae opportuniora videntur. Omnes igitur quotquot sunt, arces, et tormenta efficere non possunt, quoties hostis, qui aggreditur, fortior est eo, qui aggressorem sustinet, vt progressu temporis arx obsessa non expugnetur. Verum non ideo sequitur, omnes arces inutiles, aut parui esse momenti: nam praeter auxilia, quae ab amicis interea temporis adueniunt, cum plurimum intersit, primos hostis impetus retundere, et fatigare, vel milites, vel pecuniam, denique tempus ipsius consumere: certum est, his remoris dum vnam alteramve arcem venienti hosti obiectas, antequam ad cor et intestinas imperii partes perueniat, vincendi belli commoditatem illi eripi, vt Turcis accidit: Qui amisso tempore in expugnatione S. Hermi, tormentis eiusdem artis afflicti, Draguto duce defuncto cum pleroque exercitu, [note: Adrian. l. 18.] non potuerunt ob hanc moram alias arces, et ciuitatem praecipuam, insulamque occupare, ad qu od adspirabant. Exemplum vero, quod de ciuitate Brixiae adducitur, etsi ad allatam ab illo autore distinctionem parum facit: nam Brixia magnum est oppidum, non paruum; ad tractationem de tormentis non pertinet.
page 314, image: s314Neque mirum factu est, cum paullo antea fuerit a Venetis capta qui ciuitatem et arcem ab hoste vindicauerant, vt Galli arcis domini ciuitatem reciperent. Neque per consequens video, quid vltramontani aggressores amplius, quam nostrates Itali egerint, imo Itali maiore quam Galli, repugnatione eam ceperunt; Verum quod hac de causa exemplum illud ad rem non faciat, omittamus. Etenim neque item veritati congruit, quod idem inquit; Brixienses tormenta plurima habuisse, quibus viam ab arce ad ciuitatem muniuerant, eaque a Fuxio Gallorum duce contempta fuisse; eundem per media tormenta transeuntem simul cum exercitu, ciuitatem occupauisse, neque a tormentis notabile damnum sensisse. Moueor autem, vt dicam, haec vera non esse ex verbis, quae Fuxius apud Guicciardinum ad milites suos dicit, cum eos ad inuadendam vrbem hortaretur; monens, Vt considerarent, quanto sibi dehonestamento futurum sit, si, dum olim conati sunt in hostium vrbes ingredi contra militum, ac tormentorum vim, contra propugnacula; modo, tam patente aditu, nulla re praeter solos homines obstante, suo desiderio frustrarentur. [note: lib. 10. anno 1512.] Autori discursuum nimis noua haec Guicciardini repugnantia videretur, nisi quibusdam forte paucis tormentis, quorum mentio fit, mitigaretur; scd non tamen cum tanto apparatu, neque tanto ordine, vtipse narrat: sic enim prosequitur Guicciardinus. Quibus dictis Fuxius, peditibus, mox cataphractis praecedentibus, egredie castello cepit: cuius egressu cum milites quosdam inuenisset, qui ope tormentorum progressum ipsius impedire conabantur; iis facile repulsis, per decliue montis ad forum palatii ferociter descendit, et caetera, quae sequuntur. Autoris, quem toties allegauimus, conclusio pulchra est, Adeo vt, inquit, quisquis in arce parua se defendit, et muri diruti sint, neque post valla, et aggeres retinere se possit, et solis tormentis confidat, iam deuictus sit: quasi diceret Homo quispiam bene armatus, prostratus humi, et qui resurgere nequeat, et suo thoraci ferreo confidat, iam debellatus est. At progrediamur: et quid de magnis censcat oppidis, videamus. Si magnam, inquit, vrbem defendis, in qua subinde retrocedendo, liceat propugnacula diruta ab hostibus reparare; tunc nihilominus tormenta iis, qui foris vrbem oppugnant, vtiliora sunt, quam tibi, qui illam intus defendis. Verum de hoc ipso Turcae interrogandi essent, qui Famagustam obsedcrunt: illic enim plura fuerunt occisorum Turcarum millia, quam obsessorum centena fuerint. Etenim, teste Adriano, [note: lib. 27.] quadraginta hostium millia, et teste comite Biccario, [note: lib. pr. c. 27.] quinquaginta millia eo bello consumpta fuerunt. Ex obsessis autem qui ab initio quatuor mille fuerunt, cum debellatum est, octingenti adhuc integri superstites extiterunt, [note: Adrian. ibid] demptis aegrotantib. [abbr.: aegrotantibus] Quod si strenuos illos milites commeatus, et tormentarius puluis non defecissent, tantaque locorum longinquitate auxilia submitti potuissent, adhuc for tasse Famagusta in Venetor. potestate foret. Neque rationes (praeter experientiam, quae contrarium ostendit) alicuius momenti sunt: quia si tormenta bellica mari in nauibus, ac triremibus portantur, neque obstante ventorum et aquarum instabilitate accommodantur, prout opus est: non video, cur in locis terrestribus, siue alti sint siue humiles, ad libitum adaptari nequeant, neque quomodo hostis maiorem habeat
page 315, image: s315commoditatem se in altum extollendi, quam tu, qui ciuitatem defendis, maxime si aream magnam habueris, praesertim etiam si propugnacula ita fortia, et capacia exstructa fuerint, vt omnis magnitudinis tormenta et pati, et ferre possint: neque vnquam moenia adeo humilia, et ineffossa humo abdita sunt, vt qui obsidet, sem per in superiore parte collocatuste despectet: praeterquam quod, prout res mutantur, sic et consilia rebus opportuna capienda sunt. Et quisquis oppugnationes arcium nostro tempore factas legerit, praeter Melitensem obsidionem, praecipue videbit; longe maius obsidentium, quam obsessorum damnum fuisse, et dirutis muris, et vsu tormentorum vtrinque sublato, deueniri tandem ad sclopeta, et gladios, et hastas: Hoc illud est, quod superius retuli; non obstante medicorum curatione, tandem moriendum esse: et nihilominus his et tormentorum, et propugnaculorum artib. [abbr.: artibus] compertum est, Melitenses equites Turcis restitisse, et adhuc vigere, hostiumque conatib. [abbr.: conatibus] mille impedimenta, et curas interponere: quae quidem mirabilia dictu forent, si antiquorum monumentis conscripta legerentur. Transit autor ad tertiam disputationem, Cum scil. in campo speras, temetipsum intra valla tormentis defendere posse; vbi, Si hostis, inquit, te aggrediatur, et regionis causa te validior sit, locique eminentioris beneficio tibi superior adstet, et ipso superueniente nondum castra vallis, et aggeribus muniueris, facile te coget illinc discedere, etc. Verum si tribus hisce rebus meliores habuerit hostis conditiones, quis cum victorem fore inficiabitur? Cum dere aliqua instituitur disputatio, casib. [abbr.: casibus] paribus instituenda est: nam si quis in moenib. [abbr.: moenibus] propugnacula construxerit, suaque tormenta bene disposuerit, fere semper obsidenti superior euadet, quamuis obsidens tormentis similiter non careat: obsessus enim hac potiore conditione vtitur, vt ex castris suis fortius se tueatur. Idcirco ex innumeris Romanor. certaminib. [abbr.: certaminibus] paucissima ea fuerunt, quae aduersus hostium castratentata fuerint: quod si hostes Populi Romani conciderunt, id accidit, quia Romani virtute, numero, disciplina, arte militari superiores erant: quibus dotibus locorum, ac munitionum potiorem hostium conditionem non solum aequabant, sed etiam superabant. Saepe etiam hostis ob castrametationum inscitiam vincebatur. Quamobrem etiamsi concedam, Romanos, perinde vt suorum temporum difficultates vicerunt, si ad haec tempora vixissent, nostris hisce pariter difficultatibus superiores futuros; nun quam tamen concessero, quin maiorem laborem, et moram ab huiusmodi tormentis nacti fuissent, nedum negem, quod censet ille, Romanos hac tempestate maiores victorias accumulaturos fuisse. Igitur non ita, vt putat, tormenta contemnenda sunt. Quod si aliquando accidit, vt aliquis sine tormentis oppida, aut castra hostium, qui tormenta habebant, deuicerint, vt Heluetii Nouariae; nihil possum dicere, nisi euenta eiusmodi valde singularia esse, neque quotidie contingere: Et quamuis Flauianarum partium milites absque tormentis Cremonam ceperint, et Vitellianos vicerint; non ideo tamen tormenta nihil valere, aduersus ducum militumque experientiam stabiliendum est. Vtque quicunque isthaec legerit, certior sit; haec euenta singularia, neque inter exempla recipienda esse; haec pauca, quae sequuntur, de Heluetiorum
page 316, image: s316victoria legere ne grauetur. Redierunt Nouariam victores, et tanquam triumphantes, tantaque nominis gloria, vt plerique considerantes propositae rei magnanimitatem, mortis euidentissimum contemptum, certandi feritatem, exitus felicitatem, ausi fuerint, hoc facinus cunctis Graecorum ac Romanorum praeclare gestis praeponere. [note: lib. 11.] Ob eam igitur causam dicendum non est, tormenta inutilia esse, quia iuxta vulgare prouerbium, Flos vnus non facit ver: quin etiam rem nostram vehementer adiuuant, quae Motinus ipsorum dux ipsis Heluetiis dixit, cum eos ad facinus illud exhortaretur. Solus superest vobis labor tormenta occupare, sed minuetur, qui eadem tormenta, iniquo collocata situ, ex tempore aggrediemur, inque nocturnis tenebris; quae si maximo impetu aggressi fuerimus, minimum temporis spatium erit, quo ab hostibus offendamur, idque tumultu, trepidatione, repentina confusione interrumpetur. [note: ibid.] Ex quo videmus, prudentem hunc ducem tormenta plurimi fecisse, etsi male locata essent. Quae tormenta (idque finem disserendi faciat) quantum in bello momentum obtineant, ipsimet Heluetii experti fuerunt, cum haud multo post ad S. Donatum contra Gallos dimicauerunt: quod praelium Triultius, dux omnium experientissimus, non hominum sed gigantum fuisse censuit, dictitans, Duodeviginti praelia, quibus interfuerat, si comparentur huic, puerilia fuisse. De quo praelio prodidit Guicciardinus, dubium non esse, quin Heluetii victoriam reportaturi fuissent, nisi tormenta obstitissent, [note: lib. 12.] quae bellicosam illam nationem docentia, non semper audaciam, siue temeritatem potius felicem esse, Gallis victoriam attulerunt. Quod si libere atque ingenue mens nostra aperienda est, putamus, nullum principem, qui multa possit amittere, exemplum capere debere ab natione, quae diuersorum stipendia principum merita, nihilque fere aliud bello, quam suorum corporum salutem exponens, cogitur necessario suam ostentare audaciam, atque adeo cunctis patefacere, quam paucis ii munimentis ingentes caeterorum apparatus vincere consueuerint.
De munitionibus, et munitas arces vtiles esse, nunquam exitiosas. DISCVRSVS IV.
OMnis bellica disciplina in duob. consistit: in eo, vt ab hoste quisque se defendat, ne ab illo vincatur; et in hoste offendendo, adeo vt ipsum vincat. Qui se defendit, aut in campo se defendit, aut intra vallum. De armorum genere ad se tuendum, itemque ad hostem defendendum, alibi disseruimus. [note: l. pr. dis. 7.] Modo de muniendis arcibus tantum loquar. Et quoniam hae construuntur aut ad constr uentis tutelam, aut ad totam regionem defendendam; nulla dubitatio est, quin hae postremo loco dictae prioribus digniores existant: quia his expugnatis tota regio subiugatur, illis autem vna tantum ciuitas occupatur, et haec imperiorum propugnacula nuncupantur, talisque fuit Cremona a Romanis contra Gallos, qui vltra
page 317, image: s317Padum incolebant, aedificata, propugnaculum aduersus Gallos trans Padum agentes, et si qua alia vis per alpes rueret. [note: Tac. l. 19.] Ideo Dantes, rerum militarium intelligentissimus poeta Pescheriam arcem pulchram, forteque instrumentum nuncupauit, quo Brixienses, et Bergomates propellerentur. [note: c. 20 de Infer.] Sic Philippus Persei pater Corinthum Graeciae compedes appellabat. [note: Plut. in Arat.] Et Sutrium claustra Hetruriae dictum fuit: quae vrbs socia Romanis velut claustra Hetruriae erat. [note: Liu. lib. 9.] Sic Ncpete. [note: lib. 6.] Sicuti nostris temporibus dici potest Caieta, claustra esse regni Neapolitani. Et Caletum Anglis scala fuit, qua in Galliam descendebant. Quarum praecipuarum arcium maxima ratio habenda est, summaque laude dignus habebitur ille, qui situbus singulis exploratis, ita arces locabit, vt totam regionem possit vnica arte defendere. Verum quia hic articulus muniendae regionis, siue ciuitatis inter homines sublimi ingenio praeditos sine disputatione praeteritus non fuit, videndum est, quid ea de re Plato senserit: qui de custodia regionis ita scripsit. Vniuscuiusque diligentia, et opera ea potissima sit, vt, quoad fieri potest, ab hostium impetu regio defendatur, hostisque vallis, turribus, muris, procul arceatur: additque ciuitatem circularem loco editissimo, vt fortior sit, aedificandam esse. [note: lib. 6. deleg.] Sequitur, de moenibus loquens, videturque sibi contradicere, Spartanorum morem collaudans, qui muros contemnebant. Verum omnia sano iudicio accipienda sunt, quia Plato (vt opinor) maluit, quae hominibus fugienda sint, cum intra moenia clausi se defendunt, docere, quam ipsa moenia contemnere: non secus ac si quis aegroto vinum bibendum concedere, timens, pericula ex vini vsu proficiscentia detestaretur, vinumque ipsum videretur abominari; tamen modicum eius vsum permitteret: Sic Plato, vbi muris homines pigros, et ob securitatem incuriososfieri, disseruit, tandem subiungit. Nihilominus, si muris homines defendendi videntur, hoc pacto fiat: domuumque quandam continuationem praescribit, vnde ex seipsis quasi moenia constituantur. Praeter hanc responsionem, quae fit Platoni, quam veram esse, puto, obseruandum est, quod dum regionem ipse moenibus, vallis, turribus, permunit, ciuitatemque in monte collocat, ex hoc arces approbare videtur, etsi muros ex ciuitate sustulit, quos nihilominus neque sustulisse penitus dicendus est, quia satis eius tutelae prouiderat aedium continuatione. Verum audiatur Aristoteles, qui de moenibus, caeterisque ad hanc rem pertinentibus haec habet: [note: lib. 7. politic. c. 11.] Muros, inquit, vrbibus qui negant ciuitates eas habere debere, quae se virtutem colere profitentur, eiusque possessionem sibi vendicant, ac mordicus retinent: nae illi valde antique hac de re existimant, idque cum videant, re, et factis eas refelli, quae se ita gloriose venditabant. Et vero aduersus similes, neque admodum numero praestantes, in murorum praesidio, ac munimento salutem collocare, non est honestum. Sed quando euenit, et fieri potest, vt qui adoriuntur, et impetum faciunt, virtute humana, eaque, quae in ciuibus numero paucis inest, sint superiores ac potentiores (si salutis ratio habenda est, et non vltro accipienda detrimenta, et perferendae contumeliae) vt quaeque munitio stabilissima, et tutissima est; ita habenda est ad bellum accommodatissima: praesertim
page 318, image: s318cum hodie reperta sint telorum, et tormentorum, et machinarum genera ad vrbium oppugnationes exquisitissima, et perfectissima. Haec Aristoteles. Sed quid nostro diceret seculo, quo tormenta, et machinae illorum temporum comparatae nostris, pueriles esse videretur? Et reuera in Graecia omnis ars expugnationum, atque munitionum inusitata erat: proinde scribit Plato, armamentarium, portum, et moenia Athenarum opus fuisse partim Themistoclis, partim Periclis: et Pausanias testatur, arcem muris cinctam fuisse a Cimone Miltiadis filio. Verum quid Arist. subiungat, dispiciamus: perbelle enim nostro haec argumento accommodantur; Simile est, inquit, vrbes muris non esse cingendas, censere, atque si quis regionem quaerat incursionibus hostium expositam, atque opportunam, et loca montosa circumcidat: itemque domiciliis priuatis parietes non circumdet, tanquam habitatores propterea ignaui sint futuri. Si igitur haec ita se habent, non tantum muris cingendae sunt vrbes, sed etiam curandum, vt ita concinnentur, vt affabre exstructae esse videantur, et quam munitissimae sint non tantum aduersus ea belli instrumenta, quae modo sunt in vsu, sed etiam in posterum inuenientur. Quemadmodum enim (pergit philosophus) iis, qui adoriuntur, et inuadunt, curae est excogitare, quibus modis omnia, aut aliqua habeant superiora, ita et iis qui sibi cauent, alia iam inuenta sunt, alia ipsi quaerere, et acerrimo studio inuestigare debent: nam ab initio ne conantur quidem in eos impetum facere, qui praemuniti, ac praeparati sunt. Ex quibus verbis Aristot. pene diuina mens praecognoscere videtur, fore, vt temporis processu machinae bellicae fortiores fierent, atque idcirco consulere, vt pari studio, atque mensura defendentia instrumenta inueniantur. Igitur nullus dubitationis locus relinqui videtur, quin aliqua loca communire necessarium sit: nam quia munimentis huiusmodi nihil aliud quaeritur, quam vt hostis conditio fiat deterior; hinc omnia inuenta ad hostem offendendum profluxere. Inter caetera cum illud valde noxium sit, quo aggredientem hostem a lateribus vexamus, affligimusque, [note: Cas. lib. 7.] hinc turres, et propugnacula, et quaecunque hoc incommodum gignerent, instituta sunt, vt fuerunt muri Hierosolymae: qui duos colles immensum editos claudebant, per artem obliqui, aut introrsum sinuati, vt latera oppugnantium ad ictus patescerent. [note: Tac. lib. 21.] Quae muniendi forma sicuti, quia nulla necessitas fuerat, qua tolleretur, sublata non fuit; sic muri altitudo imminuta est, quia modo difficultatem hosti nullam, imo plurimam auget expugnandi facilitatem: siquidem muris non arietibus, sed dissimilibus tormentorum ictibus concussis, ac dirutis, quanto maior est materia, tanto facilior fit, quem ruinae praebent, ascensus: vnde si moeniorum altitudo fossas non excedat, tunc quia a tormentis percuti nequeunt, ascensum difficiliorem reddunt: quapropter turres illae Hierosolymae altitudinis sexaginta, et centum viginti pedum perniciosae modo essent. [note: ibid.] Huius artis, quae moenia, et valla, similiaque construere docet, Romani prae caeteris gentibus gnari adeo extitere, itemque modos, et astus oppugnationum calluerunt adeo, vt quisquis hanc potissimam fuisse causam, cur orbem terrarum vicerint, asseuerauerit, haud procul vero aberraret, cum barbari diuersa ratione semper ignari eiusdem artis
page 319, image: s319fuerint. Ideo cum Tacitus, Parthos ad Gorneam castellum, fitu, praesidioque munitissimum expugnandum venisse describit, subdit, Nil tam ignarum barbaris, quam machinamenta, et astus oppugnationum, at nobis ea pars militiae maxime gnara est. [note: lib. 13.] Quocirca tradit Caesar, Suessones sese ei dedidisse propter ingentes belli apparatus, quos ab illo instrui viderant, nunquam antea a Gallis auditos, nedum perspectos. [note: lib. 2. de bello Gall.] Et Liuius Boios appellat, rudem in expugnandis ciuitatibus gentem. [note: Liu. lib. 21.] Cum itaque antiqui hoc modo de arcium munitionibus locuti fuerint, discutiendum superest, quibus argumentis quidam persuadere conentur, multo eas perniciosiores, quam vtiles esse. Ad quae si quis mihi replicaret, autorem discursuum de arcibus natura munitis, non de iis, quae arte exstruuntur, loqui, ideoque censere, nunquam Romanos consueuisse has extruere, dico, vt hoc argumentum melius explicetur, aliter solitos fuisse Romanos in Italia, extra Italiae fines aliter bella tractare; quia cum magis expediret illis reip. surgentis principiis Italos in societatem admittere potius, quam dominatu premere, arcium exstructiones superuacaneae erant, quibus visi fuissent velle Italiae principatum sibi vendicare, non sociorum iura seruare. Neque quisquam melius, quam ipse auctor hoc probat, cum de modis propagandi imperii dissertans, ostendit, Romanos his artibus vsos fuisse: Verum quoties extra Italiam bella gesserunt, aeque ac nos munitionibus, arcibusque vsi sunt: nam praeterquam quod id moris eorum fuit vt imperii Romani limites ponerent, qui nihil aliud, quam arces erant, vtebantur etiam castellis; quam vocem ab ipsis Romanis deriuatam habemus, qui minorib. castris hoc nomen apposuerunt. Quod si quis hoc negaret, allegans, castella illa, alius generis fuisse, videretur is negare Romanos habuisse belli tormenta, quod eiusdem non essent formae, vt nostra sunt. Nihilominus inter legendum, praesertim apud Caesarem, reperiemus, castella, instar nostrarum arcium fuisse. Caesar profecto occupato itinere ad Dyrrachium finem properandi facit, castra ad flumen Apsum ponit in finibus Apolloniatium, vt vigiliis, castellisque benemeritae ciuitates tutae essent. [note: Caes. lib. 3. de bello ciuil.] Tacitus agricolam laudans, nullum fuisse, inquit, ab eo positum castellum aut vi hostium expugnatum, aut pactione, ac fuga desertum: et ibidem Galgacus Britannus, suos ad Romanos expellendos adhortans; Nequicquam vltra formidinis, vacua castella, senum coloniae, inter male parentes, et iniuste imper antes aegra municipia, et discordantia. Quem locum allegaui, vt videatur, Romanos, praeter colonias, etiam castella habuisse. [note: In vita I. Agric.] Verum quod omnes populi, et Romani ipsis arcibus vterentur, quid clarius potest attestari, quam Capitolina arx? Carthaginenses Byrsam habuerunt: Thebarum arx Cadmaea dicta est. [note: Plut. in Pelop.] Argi Larissa vocabatur, [note: Liu. lib. 32.] imo duae ibi fuerunt. [note: lib. 44.] Megaris cognominabatur Missaea. Neque Messenii arce caruerunt, quam Theomatam dixerunt: et Athenienses, praeter Pyrrhaeum, quod armamentarium forte, ac validissimum erat, arcem nomine Munichiam habuerunt. Corinthus, et Graeci Italiae, vt Tarentini, et Graeci Siciliae, vt Syracusani, omnes arcem habuere. Neque vero ad hanc rem populi sine ratione consenserunt. Etenim cum pluribus de causis necessariae sunt arces, tum praecipue, vt inquit Arist.
page 320, image: s320quia nemo illos aggreditur, quos bene instructos esse, cognoscit, vnde hoslibus alioquin aggressuris, animus diminuitur: deinde quia paucis tein arce defendis, quem extra arcem aegre multi defenderent: quod a Caesare praetermissum non fuit, quo minore numero militum munitiones defendi possent. [note: lib. 7. de bello Gall.] Tertio necessariae arces sunt, quia imminentibus periculis ad eas confugitur; vt Hirtius dixit de Pharnace, qui viuus in potestatem Romanorum peruenisset, nisi in suorum expugnatione castrorum commoditatem fugae nactus esset. [note: lib. de bello Alex.] Quarto, vt hostis delassetur, quod inquit Appianus de Scipione, qui vigilia, longoque labore fessus, tandem coactus fuit quinquaginta millibus Carthaginensium, qui ad arcem confugerant, vitam largiri. [note: Appian. de bello Pun. ad fin.] Quinto, vt temporis commoditate, atque, vt dicitur, beneficio vti possis, quod quia multa secum ferre commoda consueuit, ad vitam te aliquando restituere valet, vt accidit Romanis, quibus insperato, cum de deditione cum Gallis paciscerentur, superuenit Camillus. [note: Liu. lib. 5.] Sexto, ad meliores, et minus aegras ab hoste conditiones impetrandas, cuius rei apud antiquos, et nostrates innumerabilia sunt exempla. Veruntamen qui arcibus aduersantur hallucinari videntur, dum eas inutiles iudicant, propterea quod nullam arcem processu temporis, quoties hostis multis eam viribus aggreditur, restituram putant; non animaduertentes, arces non ideo, quod inexpugnabiles sint, vtiles esse, sed quia hosti, quoad fieri potest, repugnant, et moram iniiciunt. At, quae ab aduersariis opponuntur, videamus: credunt enim, arces principibus arrogantiam aduersus subditos adiungere, ideoque, ne exstruantur, consulunt, ne imperii heredes, dum arcibus nimium fidunt, flagitiose viuant; quod ditionis amittendae causam illis praestet. Ad quae respondeo: si princeps eius naturae sit, multo inhumaniorem, minusque pudentem fore, si instructum exercitum, quam si munitam arcem habeat. Adeo vt si propter huiusmodi charitatem suadet, vt exercitus alantur, arcesque tollantur, nihil agat. Si vero dicit; arces infructuosas esse, quia propter ministrorum culpam intercipiuntur, vt Mediolanensis arx ob solennem Bernardini de Curte perfidiam olim amissa est: respondeo, cum aliquis ex tuis ministris teprodere omnino vult, nullum remedium esse. Verum a quibus principes inclementius tractati sunt, quam a ducibus, exercitibusque suis? Quis Galbam imperio priuauit, nisi ope ipsius Galbae militum Otho? quis Othonem, nisi Caesarum exercitus in Germania, qui Vitellium sibi ducem cooptauerant? quis Vitellium imperio, vitaque spoliauit, nisi exercitus, quos ipsimet Imperatores in oriente habebant, quorum seprincipem fecerat Vespasianus? ex quibus liber infarciri possit multo maiore copia, quam arcium exemplis. Sed autor omnino suas rationes magnorum ducum autoritate fulciendi cupidus, ita subdit: Guido Vbaldus Vrbinatium regulus Federici filius, qui suorum temporum praeclarissimus dux fuit, cum a Caesare Borgia Alcxandri VI. Pontificis filio ex ditione sua, ad quam orta quadam occasione postmodum reuersus est, expelleretur; omnes arces, quae in sua prouincia exstructae erant, demoliendas curauit, quod eas perniciosas putaret: nam propter subditos, a quibus diligebatur,
page 321, image: s321carere arcibus malebat, propter inimicos autem videbat, non satis eas esse, quia ipsas defendere non poterat nisi campestris exercitus ope, qui easdem tueretur: ideo sese ad illas diruendas conuertit. Vellem, vt alibi dixi, vt hic autor testimonia aliquanto cautius allegaret: nam primo verum non est, omnes ab illo duce arces dirutas fuisse, cum Sancti Leonis, et Maioli arces intactas reliquerit. Alterum est, quod arces demolitus fuit, non cum in suum statum rediit, sed cum post Vrsinorum cum Valentino concordiam coactus fuit iterum de suo Ducatu decedere; hostem enim illis commoditatibus priuare voluit: sibi vero, si aliquando, vt domum reuerti posset, Deus concessisset, minores difficultates relinquere. Ad cuius veritatis confirmationem eadem Guicciardini verba hic apponere mihi visum est: haec autem sunt. Dux Vrbini etsi a populo, qui pro eius salute velle se mortem contemnere, pollicebatur, ne discederet, rogaretur; tamen arma hostilia magis timens, quam populari aurae, vocibusque fidens, Venetias reuersus, hostium impetum declinauit, dirutis prius omnibus imperii sui, exceptis Sancti Leonis, et Maioli, arcibus. Ad aliud ab ipso adductum exemplum transeamus, eademque verba referamus, ne ipsius sententiam captare velle videamur. Papa Iulius, inquit, expulsis Bononiensi ciuitate Bentiuolis, in illa ciuitate arcem exstruxit, deinde per gubernatorem suum tyrannice tractari populum illum iussit, adeo vt idem populus rebellauerit, arcemque illico amisit, quae nihil ipsi profuit, imo valde nocuit; at si iuste gubernationem illam tractauisset, arx aliquatenus adiumento illi fuisset. Nolim ego contra quemquam absque necessitate inuehi: dico tamen Pontificem Iulium hominem fuisse, et humano more peccatorum onere grauatum: sed quanta pietate, virtute, iustitia, e dominatu Bononiae Bentiuolos eiecerit, et quantum inde gloriae, vtilitatis, ornamenti Bononiensibus accesserit, cum grauissimo tyrannidis iugo liberati essent, praeterquam quod ex se ipso id satis innotuit, legantur verba, quae illius regiminis Prior coram Pontifice, dum Bononia discederet, professus est. [note: Guice. lib. 9.] Cognoscere se felicem statum, in quo ciues collocati essent, et quantum expulsis tyrannis diuitiarum, et ciuitatis splendor amplificatus foret, cumque antea alieno arbitrio vitam, et patrimonia obstricta haberent, modo ab omni parte tutos, gubernationis, et redituum participes patria sua perfrui; neque reperiri illorum quemquam, qui priuatim ab ipso honores, ac beneficia non accipiat; aspicere se in ciuitate sua Cardinalitiam dignitatem renouatam; videre in ciuibus suis plerosque Ecclesiasticos gradus, aulaeque Romanae munera praecipua: ob quae innumera, ac singularia beneficia decreuisse, omnes opes suas, honorem, salutemque vxorum, ac filiorum prius vitam amittere, quam Sedis Apostolicae tutelam, et animorum suorum erga ipsum studium. atque obseruantiam posthabere: Iret felix, et hilaris, neque rerum Bononiensium minimam susciperet molestiam, quia prius fluuium sanguine Bononiensium repletum fore, intellecturus esset, quam vt ea ciuitas aliud inuocaret nomen, vel alterius iussa, quam Iulii Pontificis, vnquam exciperet. Si huic Priori fides aliqua adhibenda est, qui non perplexe, sed
page 322, image: s322particulatim beneficia a Papa Iulio accepta commemorat; hoc certe non erat, vt inquit ille, populum prodere, tyranniceque tractare: ipseque Guicciardinus in sua proferenda sententia liberrimus scriptor, qui Prioris dicta recenset, posthaec ore suo narrans, quo pacto Bononienses aeream statuam, quam in honorem Iulii erexerant, fregerint, nullam Pontifici, eiusve ministris causam attribuit: sed hoc, inquit, accidisse, vel quia (et haec fere autoris verba sunt) Bentiuolorum satellites autores essent, vel quia populus belli damnis atque aerumnis afflictus, vt est natura parum gratus, rerumque nouarum cupidus, nomen, ac memoriam illius odio haberet, qui liberandae, bonisque plurimis accumulandae ipsorum patriae causa extiterat. Igitur arx neque ob malam Iulii administrationem, neque ipsiusmet arcis gratia amissa est: quae (vt idem ostendit autor) male munita erat; quippe pauci inerant pedites, minimus commeatus, minima munitio: quod similiter cuiuis accideret exercitui, quoties inermis esset, sine commeatibus, sine idoneo duce: verum eiusmodi iactura Pontificiis ministris imputari poterat, non Pontifici, quod arcem aedificauerit: Nam experientia ostendit, vtiles esse arces non ad opprimendos populos, quod ipse non fecit, sed ne iisdem populis liceat improbis esse. Cum iis enim sepe necessarium est, vt princeps eas partes impleat, quas cum aegrotis medicus: quibus etiam inuitis medicinae, et remedia caetera paranda, et imperanda sunt. Sed progrediamur vlterius. Nicolaus Castellanus (inquit aduersarius auctor) Vitelliorum pater in patriam suam ab exilio redux illico binas arces, quas Sixtus IV. aedificauerat, demolitus est; nimirum existimauit, non arces, sed populi beneuolentiam in eo dominatu sibi salubrem fore. Interrogo ipse hominem hunc: quid Vitellio efficiendum erat, nisi vt arces dirueret, cum iis dirutis, suarum cupiditatum omnium frenum, atque obstaculum remouendum esset? siquidem suo vsui eas reseruare minime poterat: manifestam enim visus fuisset velle tyrrannidem occupare, et moris est eorum, qui patriam subigere cogitant, ab initio populum adulari, ac tyrannidem ante omnia dissimulare. Quae Platonis sententia est: nam talis homo (inquit [note: Plat. lib. 5. de repub.]) omnes libenter salutat, cunctis obuiis blanditur, nomen tyranni recusat, multa pollicetur, publico, priuatoque aere obstrictos liberat, populo, et amicis agros diuidit, denique erga omnes mansuetum, comemque se fingit. Igitur Vitellius, quod erat ei necesse, profecit, neque miror, quod non secus egerit. Sed viterius disseramus: aduersarius enim autor ad coelum alterum effert exemplum, inquiens. Id vero recentissimum, et euiden tissimum exemplum estad demonstrandum, inutilem esse arcium structuram, ruinam earundem vtilem, quod Genuae paucis ab hinc annis accidit. Nouimus enim, postquam ea vrbs anno salutis 1507. a Ludouico Galliarum rege defecisset. isque cum magno exercitu ad eam recuperandam in Italiam venisset: recuperata vrbe, regem condidisse ingentis molis arcem, quantam nullam eo tempore fuisse, constat. Nam et loci natura, et arte inexpugnabilis videbatur: Godefae promontorio fuper mare eminenti insidebat, vt illinc vniuerfus portus, et magna etiam vrbis pars telis feriri posset. Nihilominus tamen cum deinde anno 1512. Galli omnes
page 323, image: s323Italia pellerentur, Genua quoque arcem nihil formidans, ad Octauianum Fregosium defecit, qui illam obsidione cingens, sexdecim mensium spatio fame coactam ad deditionem compulit. Postquam eam Fregosius occupasset, omnium consiliis, qui suadebant, vt illam, tanquam refugium quoddam conseruaret, contemptis, funditus diruendam curauit, existimauitque populi beneuolentiam, virtutemque suam melius fore fundamentum imperii eius, quo etiamnum potitur, quam vllas arces, aut propugnacula. Neque vero spesua frustratus est: nam cum ante Genuenses mille peditibus adiuti, saepe ad alios, atque alios princip s defecerint, a Fregosio vt rebellarent, ne a decem millibus cogi potuerunt. Quamobrem manifeste licet hinc cernere, arcis illius destructionem Fregosio nil nocuifse; structuram Galliae regem defendere nequiuisse: Ex quo sequitur; sumptuosam illius arcis structuram regi fuisse magna cum infamia amissam, et a Fregosio eandem singulari virtute occupatam, demolitamque. Quid aliud huic tam arduo, ac memorabili exemplo respondebimus; nisi quod si discursator hic tandiu vixisset (ni tnn hoc suis temporibus accidit) profecto cognouisset, quantum Fregosius arcem diruendo aberrauerit. Etenim dum caeteri principes in arcib. degentes maiori cum dignitate, atque vtilitate cum hostib. [abbr.: hostibus] paciscuntur, ipse, quia arcium praesidio carebat, in potestatem Marchionis Pescariae se constituere coactus est, apud quem paucis post mensib. [abbr.: mensibus] obiit. [note: Guice. lib 14. anno 1522.] Verum ex contingentib. [abbr.: contingentibus] reb. [abbr.: rebus] facta iudicanda non sunt, dicamusque, male Fregosium egisse, dum arcem demolitus est ob alteram ex duab. [abbr.: duabus] rationibus, imo ex vtraque: vel quia putabat propter virtutem, ac probitatem suam, et propter amorem, quo a Genuensib. [abbr.: Genuensibus] diligebatur, se vinci non posse, vel quia neque sciuit, neque potuit iustum timorem illum vincere, ne si arcem conseruaret, patriae tyrannus haberetur. Vterque autem error etsi ab honestis causis originem trahit, tnn aeque nocet; cum pateat, populi beneuolentiam nunquam eiusmodi esse, quin timoris societate indigeat, alioquin in periculis te deseret: queadmodum Fregosius a Genuensi derelictus est, de quo Guicciar. postquam dixisset, eum in summo apud populum amore vixisse, ita prosequitur. Populus in factiones diuisus etiamsi circumquaque ab exercitu potente, variisque linguis permixto obsideretur, rerum progressum otiose spectabat iisdem oculis, quibus alii eius miserias olim contemplabantur. Et magnanimos viros quo virtute sunt excellentiores, eo propter communem vtilitatem inuicto ad contemnendam famam animo esse debere, alibi disseruimus. [note: lib. 3. dis. 3.] Vtilitas igitur, quae ex arcis demolitione ad Octauianum Fregosium deriuauit, praeter sua ipsius mala, ea fuit, vt patriam suam cerneret praedae hostium expositam: cuius depraedatio, teste Guicciardino, inaestimabilis fuit argenti, gemmarum, pecuniarum, ditissimaeque supellectilis, cum ea ciuitas ob mercium frequentiam infinitis diuitiis accumulata sit. Deinde memoratus autor disputationem de arcibus instituit, quas respublicae construunt, non in patria ipsa, sed in prouinciis, quas acquirunt. Et exemplo Florentinorum sententiam suam firmat, qui arcem Pisis exstructam a Pisanis ipsis occupatam cito amiserunt, quae postea cum in potestatem Gallorum venisset, Florentinis in recuperanda Pisana ciuitate difficultates auxit. Ad quae respondendum puto: si Petrus Medices, qui arcibus
page 324, image: s324moderabatur, voluit Pisanam, et Liburnensem arces regi Galliae concedere, quod primum concedenti nocuit, me nescire, quam culpam arcibus ipsis attribuere debeamus. Tandem ad finem disputationis fortius reseruans argumentum, Sufficere, inquit, nobis populi Romani autoritatem, qui si vellet vrbes aliquas per vim compescere, atque frenare, nil noui in illis exstruebat, sed et moenia illarum, et caetera propugnacula diruebat. Hoc autem superius ostendebamus, falsum esse. Et postquam respondit tacitae obiectioni exempli Tarentinae ciuitatis antiquitus, et nuper Brixiae; sequitur, concludens; Quod ad aedificandas arces hostibus repellendis pertinet, necessarias eas esse iis populis, et regnis, quae iustos alunt exercitus; iis vero, qui exercitibus carent, inutiles esse: quia exercitus sine arcibus possunt se defendere, at arces sine ope exercituum nunquam se tuebuntur. Hoc simile est, cum alibi dixit: bonos exercitus pecuniae non indigere, imo propter eam maioribus periculis subiacere. Cui rei superius responsum est, cum ostendimus, Romanos arcium extruendarum peritissimos, arcibusque vsos fuisse. Verum quia veritas ex se ipsa elucescit, si ipse autor alibi nos docet, bonum ducem naturae locorum, situumque gnarum esse debere, [note: lib. 3. c. 3.] quid hoc aliud denotat, nisi vt loca munitioni apta quaerat, cognoscat, disponat? Verba autem, quae ab ipso adducuntur, P. Decii tribuni militum, quid sonant aliud, quam arcium laudes? cum praesertim illarum vtilitas distincte recenseatur. Vides tu, Aule Corneli, cacumen illud supra hostem: arx est illa spei, salutisque nostrae: si eam (quoniam caeci reliquere Samnites) impigre capimus. [note: Liu. lib. 6.] Bonus ille miles non appellauisset arcem illam spei, ac salutis, nisi imperiis retinen dis illud officium retinerent arces, quod in nauibus anchorae. Quod si ille tandem permittit, vt principes in limitibus imperiorum suorum aliquam arcem habeant; nonne animaduertit, Pisas Florentinis aeque in finibus esse, atque Euphrates, et Rhenus Romanis? nonne videt pariter, arcium multitudinem in Italia non aliunde procedere, quam quia multa sunt imperia, corumque fines, vt multi sunt Italiae principes? quin etiam addo ego, tot arcium structuras Italiae perutiles esse; quia nulla gens vtcunque militaris, et numerosa sic modo posset illam regionem facile percurrere, ac deuastare, sicuti priscis temporibus propter arcium defectum licuit Gottis, caeterisque gentibus, quae diuersis seculis clades cladibus accumulantes, nobilissimam omnium prouinciam inundauerunt. Et quoties animo reuoluo, Augustum caesis in Germania, [note: Dion lib. 56.] tribus Quinctilii Vari legionibus, tanto terrore perterritum, vt excubias per vrbem induxerit, ne quis tumultus existeret, et praesidibus prouinciarum prorogauerit imperium, vt et a peritis, et ab assuetis socii continerentur: vouerit et magnos ludos Ioui Opt. Max. si remp. in meliorem statum vertisset; quod factum Cimbrico, Marsicoque bello erat: adcoque consternatum animo fuisse, vt per continuos menses barba, capilloque submisso, caput interdum foribus illideret, vociferans, Quinctili Vare legiones redde: diem que cladis quotannis moestum habuerit, ac lugubrem; hinc equidem in eam adducor sententiam, vt existimem, nullam aliam ob causam haec egisse, nisi quia, vt belli peritissimus, cognoscebat optime, ruptis limitibus illis posse Germanos absque vllo arcium im
page 325, image: s325pedimento Romam recta venire. Quandoquidem nunquam ego opinabor, vllum exercitum, licet potentissimum, hostium imperium inuasurum, et excursurum esse, nullo habito respectu ad ciuitates, vel arces, quae post se relinquuntur; quemadmodum ipse, nullo allegato exemplo, in antiquis historiis asserit se legisse. Igitur arces (vt mea fert sententia) perutiles sunt, nihil refragantibus rationibus, et exemplis in contrarium adductis. Quam communem hominum opinionem cum innumerae rationes fulciant, et Melitensis insula, quam multa ex parte propugnaculum Italiae vocandam esse, puto, nostris temporibus abunde comprobauerit, praesenti dissertationi finem imponam.
Quid potissimum Romanam rem amplificauerit, virtus, an fortuna. DISCVRSVS V.
PRopter ciuilia inter Vitellium, et Vespasianum bella, rebus Romanis, quia Dacia et Germania defecerant, in summo discrimine constitutis, inquit autor, adfuit, vt saepe aliâs fortuna Populi Romani. [note: Tac. l. 19.] Qui locus singularis non est, etenim alibi fortunam pro Vespasiano pugnauisse dixit: Quae Flauianis ducibus non minus saepe, quam ratio adfuit. [note: ibid.] Vnde mihi in mentem venit discursus illius, quem autor quidam de fortuna conscripsit, quaerens; vtrum Romani fortuna, an virtute imperium propugnauerint. Quod si fortunam, gentilium Romanorum instar, intelligeremus; insanum meo quidem iudicio esset iudicare, virtute magis, quam fortuna Romanos creuisse; hoc enim pacto Diis ipsis potentiores fuissent. Quod si apud nos Christicolas aliud fortuna non est, quam secunda rerum causa Dei voluntate commota, optimum erit, vt quaecunque nobis feliciter accidunt, diuinae magis voluntati, ac bonitati, quam nostrae virtuti attribuamus: Quod autor quidam sustineri non posse dicit, hoc est, fortunam potiorem esse virtute, et nihilominus alibi discursum ab hoc penitus diuersum instituit, vbi Liuii verba illa miratur: adeo occaecat animes fortuna, vbi vim suam ingruentem resrenari non vult. [note: Liu. lib. 5.] Igitur contra illuminat mortalium animos, quoties vult, vt bonis euentis fruantur; quae in eo discursu optime probat. Idem Liuius bellum inter Romanos, et Aequos gestum describens, vbi, quo statu res Romanae essent, ostendit, hoc est, pcstilentiae morbo mortuum alterum Consulem, Collegam eius exigua in spe trahere animam, affectos plerosque principum, patrum maiorem partem, militarem fere aetatem omnem, vt non modo ad expeditiones, quas in tanto tumultu res poscebat, sed vix ad quietas stationes viribus sufficerent, subdit; deserta omnia, sine capite, sine viribus Dij praesides, ac fortuna vrbis tutata est. [note: lib. 3.] Sed locus ille nullam admittit repugnantiam, quo loco ostendens idem autor, neque Aemilium, neque Perseum confligendi animum habuisse, subdit; fortunam, quae plus humanis consiliis pollet,
page 326, image: s326certamen contraxisse. [note: lib. 44.] Et Caesar Romanorum nobilissimus, idemque sum mus scriptor, maximusque dux, qui innumeris bellis interfuit, praefuitque, haud raro in suis commentariis fortunae meminit: multum cum in omnibus rebus, tum in re militari fortuna potest. [note: lib. 6. de bello Gall.] Sic indifficili Eburonum expugnatione, quantum in bello fortuna possit, et quantos afferat casus, cognosci potuit, [note: ibid.] et alibi saepe: [note: l. 3. de bell ciu.] sed ante omnia non militum, non suae virtuti, sed fortunae de cunctis prosperitatibus, quae sibi in Italia, in Hispaniis, in maritimis contra hostium classes expeditionibus gratias agendas esse, praecipit, [note: l. 3. be bell. ciu.] neque haec abs re: cum admiranda sibimetipsi contigerint: nam cum semel in mari in summo versaretur periculo, omnia momento mutata sunt, et qui sibi timuerat, tranquillo portu potitus est; qui vero terrorem aliis incusserat, de sua salute ambigere cepit. [note: ibid.] Quamobrem mirandum non est, si Apollonia Brundisium traiecturus, nautam, qui incognitum illum vehebat, animo consternatum, bono iussit animo esse: quod veheret, non virtutem dixit, vel autoritatem, sed fortunam Caesaris. [note: Plus. in Cas.] Graeci in omnibus, quae dixerunt, aut fecerunt, admirabili dexteritate vsi sunt, vtpote qui altissima sapientia referta pectora habebant: hi in quodam Aeginae templo fortunae statuam, cui Cupido assisteret, collocauerunt: quod ideo factum est, inquit Pausanias, vt ostenderent, homines in rebus amatoriis fortuna magis, quam pulchritudine proficere: et subdit, recte dixisse Pindarum, fortunam alteram esse Parcarum, quae sororibus potentia anteiret. [note: lib. 7. Achai ca.] Neque illa stolida penitus Thebanorum fuit inuentio, qui in manu sortunae, tanquam matris, aut nutricis, Plutum collocauerunt. [note: l. 9. poetic.] Adeo vt ipse quoque non dubitem, quin gentiles Romani fortuna magis, quam virtute, imperium acquisiuerint. Modo si rem propius perpenderimus; qua ratione dixere gentiles, fortunam in bello maxime dominari, cadom censendum est, sapientissimos Hebraeos, verum Deum cognoscentes, saepenumero Deum exercituum ideo cognominauisse, quod in exercitibus praecipue, et in bello fortunae, quae ministra Dei est, potentia oculis conspiciatur. Proinde Dauid pulcherrimis ad hanc rem sententiis Deo, non virtutisuae, vt Caesar fortunae, omnia fausta refert accepta, Non saluatur rex per mult am virtutem, et gigas non saluabitur in multitudine virtutis suae. Fallax equus ad salutem: in abundantia autem virtutis suae non saluabitur. [note: Psal. 32.] Et alibi, Non enim in arcu meo sperabo, et gladius meus non saluabit me. [note: Psal. 43.] Rursus alibi de Deo, Qui docet manus meas ad praelium, et posuisti, vt arcum aereum, brachia mea. Ad summam, Deum subiugauisse illi hostes eius, profitetur. [note: Psal. 17.] Vtque I. Caesar suae fortunae fidens maritimas tempestates negligit, sic ipse et rex, et non minus, quam Caesar, bellator altius ascendens, in quit, In Deo meo transgrediar murum. [note: Psal. 17.] Nam rabiem maris euadere, naturale opus esse potest, sed muros transgredi citra maximum miraculum nemo potest: quodque signum est indubitatae, certissimaeque fiduciae, quam in fortunae autorem habebat, adiunxit, Si exurgat aduersus me praelium, in hoc ego sperabo: quasi dicat; bella non tantum non extimescam, sed gloriae, ac beneficio mihi ducam. Quid igitur infero? Nihil profecto aliud, nisi, cum Christi fideles nullam prae ipso Deo fortunam colant, cunctis mortalib.
page 327, image: s327Deo magis, quam virtuti humanae fidendum esse; saltem ne gentilibus Romanis inferiores simus, qui Deae fortunae magis, quam sibimetipsis sua gesta referebant. Quapropter ex nostra parte quaelibet agentes, et milites, arma, pecuniam conquirentes, item disciplinam seruantes, praesertim vero bonam causam tuentes, firme credamus, quaecunque eueniunt, Dei voluntate, atque nutu euenisse, fixumque sit Camilli illud, tanquam oraculum, Omniaprospere euenisse sequentibus Deos, aduersa, spernentibus. [note: Liu. l. 5.]
Cur ad principes frequentius deferantur mendacia? DISCVRSVS VI.
MAxima quidem Tiberii iniquitas erat illa, quae homines ob saeuitiae timorem viles, atque abiectos reddens, quoties egrederetur e curia, Senatorum adulationes mirabatur: homines illos vocans ad seruitutem paratos. [note: Tac. l. 3.] Quidam principes aliquando conquesti sunt, quod sibi veritas ab omnibus occultetur, neque animaduertunt, eiusmodi suos mores esse, vt nemo, quantumuis veritatis proferendae cupidus, non deterreatur. Iulius Agrestis, insignis, ac peritus miles, Vitellium contra Vespasianum de imperio certantem ad virtutem accendere non cessabat, spem victoriae faciens, quia equorum, ac virorum satis adesset: qui, si alius dux foret, inferendo quoque bello satis pollebant: cumque cerneret, Vitellium haud libenter audire, quae Vespasianus feliciter agebat, eum perpulit, vt ad vires hostium speculandas ipse mitteretur: cum autem remeauisset, abnuenti Vitellio, vera esse, quae referret, atque vltro corruptum, arguenti, Quandoquidem, inquit, magno documento opus est; nec alius iam tibi, aut vitae, aut mortis meae vsus, dabo, cui credas: arque ita digressus voluntaria morte dicta firmauit. [note: lib. 19.] Xerxes Demaratum interrogauit, an Graeci ausuri essent ipsum expectare, et congredi: Demaratus autem vera respondens ab ipso deridetur, etsi prius veniam petiisset, num vera, an iucunda vellet audire, et rex, vera, respondisset. [note: Herod. l. 7.] Ecquis igitur principibus veritatem dicat, quoties dedecus, aut mors timenda est? Non enim semper Achilles adest, qui sideiubeat, se et verbis, et manibus auxiliaturum, quemadmodum Calchanti promisit, ne timeret causam aperire, cur Graecorum exercitus peste moreretur. [note: Homer. in princ. Iliad.] Quamobrem hoc casu, vt, quae diximus, confirmentur, tacendum non est, quid etiam sancti et innocentissimi homines efficere consueuerint, quo principes tanto minus, si veritas iis reticetur, admirentur. Achab rex Israel ad bellum iturus erat, cumque quadringentos haberet Proph etas, qui bonum beili exitum annuntiabant; Michaeas, vt sententiam suam diceret, accersitus est, qui regi charus non erat, quod ipsi veritatem dicere solitus esset: sed ne Iosaphat Iudaeorum regi displiceret, eum in consilium adhibere voluit. Nuntius vero vel ex se, vel a rege Michaeam monuerat, dicens, Ecce sermones Prophetarum ore vno regi bona praedicant: sit ergo sermo tuus similis eorum,
page 328, image: s328et loquere bona: cui Michaeas ait: Viuit Dominus, quia quodcunque dixerit mihi Dominus hoc loquar: cumque coram Achab adductus esset, et de belli exitu interrogaretur, respondit, Ascende, et vade prospere, et tradet Dominus in manus regis: cumque iterum, vt vera proferret, rogaretur, et ille moriturum, innueret, ad Iosophat conuersus inquit, Nunquid non dixi tibi, quia non prophetat mihi bonum, sed semper malum. [note: 3. Regum 22.] Qua in re considerandum est, Michaeam, sanctum virum, neque ignarum, regem a veritate abhorrere, ironice praedixisse, non quod euenturum erat, sed quod ipse rex cupiebat. Et nihilominus enuntiatae veritatis compensatio fuit, vt percuteretur in maxillam, et in carcerem mitteretur.
Hostes ad desperationem in praelio redigendos non esse. DISCVRSVS VII.
ANtonius Primus vocatos ad concionem suos docuit, esse adhuc Vitellio vires, ambiguas, si deliberarent, acres, si desperassent. [note: Tac. lib. 19.] Corbulo bellicae rei magister, cum exercitu Tigranocerta perrexit; nec quidquam vrbi detractum, quo promptius obsequium integri retinerent. [note: lib. 14.] Et quisquis prior illud pronuntiauit, hosti fugienti argenteum pontem struendum esse, aliud non cogitauit, quam vt ne fugere prohibito necessitas honeste moriendi eidem non imponatur: quae res victoriam certam saepe commutauit in cladem: quare optimum fuit Euribiadis consilium, vt ne Graeci Hellesponti pontem, quo Xerxes in Persiam rediturus erat, dissoluerent, ne pugnandi necessitate Xerxes acrius quam antehac, Graeciam vexaret, et in periculo poneret. [note: Herod. l. 8.] Sextus Iul. Frontinus pleraque multorum ducum exempla collegit, quibus docemur, recedentibus hostibus viam denegandam non esse, ne clausi bellum renouent, [note: l. 2. c. 6. de stratagem.] et Scipionis Africani dictum prae omnibus memorat, Hosti fugionti viam non modo concedendam, sed etiam sternendam, atque muniendam esse. Verum quia exemplum sine documento perinde est, vt lex sine prooemio, operaeprecium est, vt, quae Liuius narrat de Anxure, qui Terracina dicitur, in medium afferamus. Capto enim municipio illo, plena hostium cuncta erant, et in muris diu caedes pariter fugientium, ac resistentium armatorum, atque inermium fuit: vnde cogebantur victi, quia cedentibus spei nihil erat, pugnam inire, cum pronuntiatum repente, ne quis praeter armatos violaretur, reliquam omnem multit udinem voluntariam exuit armis. [note: Liu. l. 5.] Idem Sutrii accidit, vt victi praelium instauraturi essent, nisi iussum fuisset, poni arma, et parci inermi, nec praeter armatos quenquam violari. [note: lib. 6.] Et consilium, quod Tutor et Sabinus ceperunt, nereliquiae exercitus Vitellii asfligerentur, alio non respiciebat: Vicit ratio parcendi, ne sublata spe, veniae pertinacia accenderentur. [note: Tac. l. 20.] Inter Scipionem et Mandonium commisso praelio pulchrum affert documentum Liuius: nam etsi Romani victores extitissent, tamen ex Romanis,
page 329, image: s329sociisque mille ducenti circiter milites, amplius tribus millibus vulneratis, periere, et minus cruenta victoria fuisset, si patentiore campo, et ad fugam capessendam facili foret pugnatum. [note: lib. 28.] Igitur malum consilium est, hosti necessitatem pugnandi imponere; propterea quod, vt non obscuri nominis autor de hoc optime dixit, huiusmodi necessitas tuis iniungenda, hostibus eripienda, et quam longissime ab iis amouenda esset: et alius pari prudentia dixit, Prudentibus principibus, et rebuspublic. satis esse, vt vincant: nam quoties hoc non satis est, saepe succumbunt. Sicut igitur nos alibi ostendimus, populos in continuo pauore detinendos non esse: [note: l. 17. dis. 5.] Sic hostes dimicantes ad desperationem adigendi non sunt. Quod aperte significauit Hebraeus Abner, quiante Asael fugiens, oransque illum, vt sibi fugere liceret, cum Asael fugienti instaret, percussit Abner auersa hasta eum in inguine, et transfodit, inquiens, Num vsque ad internecionem tuus mucro desaeuiet? an ignoras, quod periculosa sit desperatio? [note: 2. Reg. c. 2.] Ideo Romanorum mos erat in summis praeliorum angustiis ad arma deponenda hostes voce inuitare: vna vox ponere arma iubentium per totam fertur aciem. [note: Liu. lib. 9.] Macedones haec non animaduertentes, Romanos ad mare fugientes aliquando persecuti adeo fuere, vt Romani dedecore, ac necessitudine coacti, dum resisterent, Macedonum fere ducentos caeciderint, paremque numerum ceperint, dicente Liuio, nihil aliud, quam vltimam necessitatem, cum recipere se tuto ad naues prohiberentur, animos Romanorum simul desperatione alia salutis, simul indignitate irritauisse. [note: lib. 44.] Idcirco prudenter egit praetor L. Aemilius Regillus in obsidione Phocae: Coactus ergo periculo militum praetor, receptui canere iussit, ne obijceret incautos furentibus desperatione, acr rabie. [note: lib. 57.]
Principem promissorum memorem, ac repraesentatorem esse debere. DISCVRSVS VIII.
ROmani cum hostibus pacta conuenta seruare sancte, ac religiosesolebant: proinde Flauius Sabinus Vespasiani frater ad Vitellium misit nuntium, cum mandatis, et questu, quod pacta turbarentur. [note: Tac. l. 19.] Neque Vitellius aliter se purgat, quam culpam in militem conferens, cuius nimio ardori imparem esse modestiam suam: neque vero belli ciuilis, aliamve causam audet afferre, etsi tempora corruptissima erant. Haec Romanorum fides, pactorumque obseruantia non modo reip. sed etiam Tiberii temporib. [abbr.: temporibus] adeo per orbem terrarum inclaruerat, vt Maroboduus regno pulsus, et a multis nationibus ad se vocatus, non aliud subsidium, quam misericordiam Caesaris quaesiuerit: cui cum Tiberius respondisset, tutam ei, honoratamque sedem in Italia fore, si maneret: sin rebus suis aliud conduceret, abiturum side, qua venisset, [note: lib. 2.] per duodeviginti annos non excessit Italia, pactis inuiolatis: idemque Catualdae
page 330, image: s330casus, neque aliud perfugium: ille Rauennae seruatus, hic forum Iulium Narbonensis Galliae missus. Neque Claudius in deditione Mithradatis dubitasset; accipere captiuum pacto salutis, an repetere armis, rectius foret, nisi obseruanda esse pacta putauisset: imo postquam eum Romae suscepit, ausus est liberas efferre voces in vulgum, vultu quoque interrito coram populo permanere: nempe tutus erat, pacta non violatum iri. [note: lib. 12.] Quisquis promissiones vi factas praestandas non esse, ostendit: is perinde insanit, atque amantes, qui per syluas dum spatiantur, abietes, et fagos cum vident, suas sibi videre amasias videntur: sicautor quidam ad rem suam longinquissimas res violenta interpretatione, trahit: nulla enim historia elarius ostendit, promissam fidem a Romanis seruatam semper esse, quam Sp. Posthumii ab ipso autore citatum exemplum. Quem tamen Posthumium, si quicunque promissa fallere volunt, imitarentur: vel nemo inueniretur, qui ea seruaret, vel virtutis opus foret maius, quam pactorum obseruantia. Quae res, vt patescat lucidius, historiam repetemus. T. Veturius Caluinus, et Sp. Posthumius Romani Coss. cum Samnitibus bellum gerentes intra saltus Caudinos incaute capti sunt, vbi ab hostibus inermes sub iugum missi foedas pacis conditiones acceperunt. Consulibus Romam reuersis, cum de conditionibus pacis referrctur, non fuit disputatum in Senatu, an pacta sint seruanda, necne: sed ad quem spectaret eas ruare, num ad Coss. qui promiserant, an ad populum, cuius iniussu promiserant. Tunc Sp. Posthumius, qui memorabili aliquo, atque illustri facto male ducti exercitus, et male initae pacis ignominiam delere decrcuerat, argumenta protulit validissima, quibus probaret, Populum Romanum inscium per Coss. obligari non potuisse, et sponsionem illam praeter sponsores suos obligare neminem; Idcirco Romani omni obligatione, ac religione soluti per faeciales Consules nudos, ac vinctos ad hostes mitterent, vt contra vilia ipsorum, qui sposponderant, capita saeuiant, et ferrum atque iras acuant, neque interim Romani paci consentiant. Sic faciat, qui promissis standum esse, non putat, issque (nisi fallor) pactorum violatio facile condonabitur. Commouit patres haec virtutis excellentia, et Posthumius in ore erat; cum laudibus ad coelum ferebant: Et quamquam tribuni plebis intercessnssent, quod sacrosanctos viros dedi hostibus violarive posse, negarent: tamen permissum est, vt Faecialibus Romanis traderentur, qui eos Samnitibus dederent. Consideretur, quaeso, antiqua haec virtus; quod si eam imitari non licet, saltem admirationi habeatur: neque ex purissimis hisce veraesolidaeque virtutis sontibus sordida turbidaque vitia deriuentur. Consules Romani sponsionem capite suo exsoluunt, quodque nostri martyres ad coelestem gloriam consequendam egerunt, id propter terrestrem, patriaeque gloriam hi peragunt. Proinde ad portam vrbis Samnitium venere: faeciales vestem detrahi pacis sponsoribus; manus post tergum vinciri, iusserunt: cumque apparitor verecundia maiestatis Postl umium laxe vinciret, Quin tu, inquit, adducis lorum, vt iusta fiat deditio? Sicque Samnitibus traditi sunt, vt erroris publici poenas luerent. [note: lib. 9.] Concludit ideo allegatus autor, promissam fidem
page 331, image: s331infringi posse; neque animaduertit, hoc consilium bonum non esse, sed neque omni ex parte tutum, quia nemo principi suspectae fidei fidem praestiturus est. Quocirca testatur Tacitus, damno fuisse Romanis M. Antonii scelus: qui Artauasdem regem Armeniorum, specie amicitiae illectum, dein catenis oneratum, postremo interfecerat: vnde filius eius Artaxias memoria patris Romanis infensus Arsacidarum vi, seque, regnumque tutatus est. [note: lib. 2.] Quod reuera fecit Antonius praeter mores Populi Romani, quo nemo fidei suae obseruantior fuit. Cum Amilcar ad petendam pacem ire ad Coss. Romanos minime auderet. timens, ne eodem modo sibi catenae iniicerentur, quo a Carthaginensibus Corn. Asinae Consuli fuerant iniectae; eius collega Hanno, optimus Romanae fidei aestimator, nihil tale timendum ratus, maxima cum fiducia ad colloquium eorum tetendit, apud quos cum de belli fine ageret, et tribunus militum ei dixisset, posse illi merito euenire, quod Cornelio accidisset, vterque Consul tribuno tacere iusso, Lsto te, in quit, metu, Hanno, sides ciuitatis nostrae liberat. [note: Val. Max. l. 9 c. 6.] In haec exempla vellem ego, tanquam in speculum intuerentur, principes nostri, et insanientium doctrina omni posthabita, eximiam Reguli fidem meditarentur, qui supplicium subire maluit, quam hosti fidem fallere; quod exemplum ad hoc argumentum affertur a Cicerone, viro non tantum Christi ignaro, sed etiam parco suorum Deorum cultore. [note: Offic. l. pr.] Dixit prudens autor quidam, Tribus de causis pollicita seruari non solere; vel quia, cum promissum est, suberat animus promissa non seruandi, et haec est perfidia, vel quia secuta est poenitentia, et haec est leuitas; vel quia seruare non potest; quo casu dico, instar Posthumii, seipsum dedendum esse, et ingenuos in hoc debitores imitandos, qui etsi soluendo non sunt, non tamen latitant, sed potius se coram creditoribus sistentes, vel in carcerem detrudise patiuntur. In Hispania prouerbium quoddam est, quod multorum semen errorum esse posset, pra sertim quia dicteria similia propter amplitudinem imperii in Italiam transferuntur; hoc autem est, Verba officii causa prolata non obligare. Verum principi cum vasallo, aut famulo, vel quouis inferiore homine, quid, rogo, officiosi verbi faciendum est? Quod si officiosa verba inter pares frequentata excusari possunt, quisnam adulationis, aut vanitatis mos est, vt alteri vltro rem offeras, quam largiri minime cogitas? quo pacto quis verborum suorum obliuiscens, aut malignitatis, aut leuitatis, aut impotentiae, saltem vanitatis notam effugiet? Igitur qui praestare non vult, ne polliceatur. Verum is, cui promittitur, etiam atque etiam obseruet, quo pacto ei promittitur. Nam etiamsi nonnulli Leoni X. vitio vertunt, quod Io. Paulo Balionco promissam fidem fefellerit, non potestreuera ex Guicciardini verbis elici, Leonem omnino promisisse. [note: lib. 13.] Quod si Ludouicus XI. nuntiari iussit Conuentuali, maxime se indigere capitis, quale ipsius erat caput, deinde eum regii iuris factum capite damnauit, rex fidem ne latum quidem vnguem fefellisse mihi videtur, quia mente et verbis capitis illius desiderium suum expresserat. [note: Cominaus.] Inter haec ancipitia responsa pulchrum est, quod Romani dederunt, cum Achaei, et Lacedaemones Romam
page 332, image: s332legatos misissent: et quamquam magnae autoritatis apud Romanos tum gens Achaeorum erat, nouari tamen nihil de Lacedaemoniis placebat. Itaque responsum legat is perplexum fuit, vt et Achaei sibi de Lacedaemone permissum acciperent, et Lacedaemanij non omnia concessa iis, interpretarentur. [note: Liu. l. 38.] Qui locus profecto dignissimus est, qui a principibus attente consideretur: nam sicuti falsa nunquam promittenda sunt, sic dum nonnihil occultandum est, ita agere decet, vt nemo te falsitatis accusare possit; Et qui sapit, haec pericula sapienter effugit. Tiberius ad Rheuscoporim Thraciae regem molliter, ac generatim rescripsit, si fraus abesset, posse eum innocentiae fidere. [note: Tac. lib. 2.] Postmodum in Moesiam Pomponium Flaccum mittit, vt incautum opprimat: quod si Plancus illum decepit, Tiberius contra promissa nihil agit. Et Demetrius paternum, vt promiserat, consilium Mithridati non detegit, sed ob suam erga Mithridatem beneuolentiam hastae cuspide inscripsitterrae, fuge Mithridates. [note: Plut. in Demetrio.] Neque tamen haec scribimus, quo ansam fidei frangendae cuiquam praebitam velimus, sed vt singulos cauere iubeamus ea, quae dicuntur, quaeve promittuntur: etsi hoc peccatum Demetrio parcendum esse videtur, cum quia ob amici salutem commissum est, tum etiam quia promissum hoc inter patrem et filium intercessit. Romani, fidei exactores seuerissimi eiusque obleruantissimi, ciues suos, qui iurauerant, se ad castra Annibalis redituros, mox egressi castris, et statim quasi aliud obliti reuersi, se iureiurando solutos cauillabantur, Annibali remiserunt: quinimo maluerunt in fide seruanda decipi, quam aut reipsa decipere, aut decepisse existimari. Proinde cum superior Africanus onustam multis, et illustrium Carthaginensium viris, nauem in suam potestatem redegisset, inuiolatam dimisit, quia se legatos ad eum missos esse, dicebant; vt Romani Imperatoris potius decepta fides, quam frustra implorata iudicaretur. [note: Val. Max. l. 6 c. 6.] Caesar similiter etiamsi Ariouistum fidem fallentem animaduerteret, noluit tamen permitt re, vt sui milites Germanos laederent, ne dici posset, eos a se per fidem in alloquio circumuentos. [note: lib. 1. de bello Gall.] Verum quid tam parua reuoluimus, cum maiora dicenda supersint? Sex. Pompeius in sua naui Octauium et M. Antonium susceperat: Mena libertus eius ad aurem accedens, orbis terrarum imperium illi, duobus tantum hostibus necari permissis, obtulit: noluit Pompeius, ne fidenfefellisse diceretur. [note: Dion l. 48.] Quam rem minus admiratus sum, cum prima Romanorum incunabula obseruans, comperi, antiquum fuisse, et insitum pectoribus illorum a summa N. Pompilii prouidentia morem, vt fides, ac iur amentum propulso legum, ac poenarum metu ciuit atem regerent. [note: Lin. lib. 1.] Aduersus quae, incidi nonnunquam in viros principes quosdam, qui, cum nonnihil tenuiorib. amicis polliciti essent, hi v. fidem exigerent, superbe responderunt, Si fidem fregi, coge me ad eam seruandam; probe scientes, ob virium imbecillitatem non esse illos tanti, vt fidem vi exigere possent: Igitur quoties magnatibus praestatur fides, non integritatis: aut virtutis, sed suspicionis, aut timoris causa ea praestatur. Addo, quisquis alteri fidem promissam negat, falsi eum teneri: mendacium autem seruile peccatum est: igitur
page 333, image: s333princeps fidei suae dubius, in seruilem naturam transformatur. Hinc merito Sapiens: Non decent stultum verba composita, nec principem labium mentiens. [note: Prouerb. 17.] Qui alteri promittit, vel propter acceptum beneficium promittit, et tunc, quod promisit, non obseruans, ingratus est, vel promittit, quia praesentia commoda accepit, quae non reponens iniuste agit: vel propter futuram, ac speratam vtilitatem, eoque casu deceptor, ac proditor est, nisi seruandae fidei mentem habeat. Qui promittit, et fallit; alterum enitare non potest; vel quo tempore promisit, suae mentis impotem fuisse; vel fateri, dum non obseruat, improbum se esse. Si quis, cui fide obstrictus es, eo tempore te laeserit, quo fides praestanda est, prius beneficium repende, et fac tuae fidei satis, deinde de vindicanda iniuria, sarciendoque damno cogita. Fides cana dicitur; caue, ne illam commacules: nihil enim magis elucescit, quam duo iuxta se posita contraria: sed qui vestem multis maculis adspersam gerunt, ii parum laborant (vt improbus ille Pratensis aiebat) si altera super tot sordibus macula addatur. Ego in tota vita mea tot Deo iniurias intuli, vt supremo meae mortis articulo perinde puniendus sim, etiamsi alteram iniuriam veteribus addidero. Impia vox: Nesciunt hi, quo pacto Posthumius vnico excellentissimae virtutis actu praeteritas culpas obliterauerit. Verum extremis suppliciis digni sunt, qui se ipsos criminibus polluere minime contenti, alios etiam inficiunt, humanaeque ad vitia procliui naturae modos, et artificia peccandi suppeditant. Id vnum certo, et absque vllo errore scio: multas inter principes rixas, et simultates nostra tempestate compositum iri, nisi quo pacto fides vtrinque constituta sit, ambigeretur: neque ignoro, alios nonnullos, quod alienam fidem secuti sunt, deceptos fuisse.
De castris muniendis. DISCVRSVS IX.
POtissima ratio, cur Annibal Pyrrhum omnium maximum ducem, secundum Alexandrum arbitraretur, ea est, quod castrametari primus docuerit, et nemo elegantius loca ceperit, praesidia disposuerit, [note: Liu. lib. 35.] nempe non ignorabat Annibal, praecipuum militaris artis fundamentum esse, opportuna castris loca seligere: proprium esse milit is decus in castris, illam patriam, illos penates. [note: Tac. lib. 19.] Qua in re Romanorum industria eiusmodi fuit, vt corum castra, et stationum situs, ordinem, itinerum, ac viarum interualla Philippus admiraretur, negaueritque, barbarorum ea castra vlli videri posse. [note: Liu. lib. 31.] Vegetius inquit, antiquorum castra vrbem fuisse portatilem; cumque sua tempestate iam corum vsus obsoleuisset, testatur, milites, quia, quo refugere non haberent, instar pecorum caesos ab hostibus fuisse, neque prius necibus finem impositum, quam hostium voluntas insequendi desiuisset. [note: lib. 1. c. 21.] Liuius in comparatione Alexandri cum Romanis inter potiora considerat, Alexandrum
page 334, image: s334castris locum capere solertius, quam duces illos, nunquam potuisse. [note: lib. 9.] Verum vt bellatoribus nostris, quantum praesenti militiae desit, dum in castrametationibus haec antiquorum diligentia omissa est, innotescat; afferamus in medium a P. Aemilio, duce praestantissimo, castrorum elogium quoddam: Maiores, inquit, nostri castra munita portum ad omnes casus exercitus ducebant esse, vnde ad pugnam exirent, quo iactati tempestate, pugnae receptum haberent. Castra portui assimilat: a quo sicuti nauigantes exeunt, ita in eundem, tan quam in asylum, sese recipiunt. Ideo, pergit, cum munimentis ea cepissent, praesidio quoque valido firmabant: quod qui castris exut us, etiamsi pugnando acie vicisset, pro victo habebatur. Quanti momenti castra forent, hinc apparet: castra sunt victorireceptaculum, victo resugium: Quisquis in campo victus est, neque refugium habet, is, vt in quit Vegetius, iam debellatus est: sed quam multi (respondet Aemilius) exercitus, quibus minus prospera pugnae fortuna fuit, intra vallum compulsi tempore suo, interdum momento post, eruptione facta, victum hostem repulerunt. Et concludit: Igitur patria altera est militaris haec sedes, vallumque pro manibus, et tentorium suum cuique militi domus, ac penates sunt. [note: Liu. lib. 44.] Ex quo loco Tacitus verba, quae attulimus, desumpsisse videtur. Age, quia fortasse ob has laudes non abnuet aliquis eandem, quae antiquitus in collocandis castris industriam renouare, duo mihi praestanda sunt. primum quomodo castra locarentur, et per hanc occasionem de ipsorum conditionibus tractabo: alterum deinde, an expediat nostro seculo eam castrorum consuetudinem imitari: et quatenus haec imitatio extendenda esset, ostendam. Dico igitur, quoties dux exercitum progredi volebat, semper aliquos ex centurionibus suis praemisisse, qui locum eligerent: centuriones, inquam, propterea quod nondum ad Caesaris aetatem castris quicquam praeficiebatur: in quit enim de se Caesar: his verbis cognitis exploratores, centurionesque praemittit, qui locum castris idoneum deligant. [note: lib. 2. de bello Gall.] Imperatorum autem sequentium aetate praefecti castrorum creabantur, quorum apud Tacitum mentio est non minus Aufidii Rufi, [note: lib. I.] quam in Mennio. [note: ibid.] Conditiones autem locorum, vbi castrametari oportebat, erant, aeris salubritas, praesertim si immorandum esset, aquandi, lignandi, pabulandi commoditas, ne locus altior noceret, ne fluminis inundatio timenda esset, ne locus pro numero militum amplior, angustiorve, quam necesse. [note: Veget. lib. I. c. 21.] Quod autem Vegetius obseruauit, collegitque; Caesar experimento optime docuit, cum penes Axonam fluuium castra posuit: nam ibi obseruandum est, Caesarem latus vnum castrorum ripis fluminis muniuisse, caetera vero cuncta omni ex parte tuta ab hostibus reddidisse, vtque commeatus sine periculo ad ea portari possent, effecisse: praeterquam quod (vt praecipit Vegetius) aquandi ac lignandi nulla difficultas, quia castra penes collem sita erant, neque locus vllus superior imminebat: hostes vero ab altera sluminis parte in colle simili castra posuerant. [note: Caes. lib. 2. de bello Gall.] Aduersus haec, Galli ex iniquitate loci, vbi Ser. Galba Caesaris legatus castra posuerat, renouandi belli occasionem sumpserunt: nempe in valle, quae altissimis montibus vndique continebatur, statiua habentibus Romanis, insultabant in eos Galli, telaque coniiciebant, et decurrentes, ne quidem posse impetum
page 335, image: s335suum sustineri, existimabant. Et parum abfuit, quin Romani castris desertis, et eruptione facta, iisdem itineribus, quibus eo peruenissent, ad salutem conten derent. [note: ibid. lib. 3.] De castrorum proportione numerum militum excedente legitur error apud Tacitum, dum recitat, vallorum amplitudinem spem aggressoribus Batauis, Ciuili duce, addidisse, quia vallum Romanorum, duabus legionibus situm, vix quinque millia armator um tuebantur. [note: lib. 20.] Et C. Fabius legatus Caesaris summam pene calamitatem expertus est, quod simul cum duabus legionibus in iis castris relictus esset, vnde Caesar praeter equitatum cum quatuor legionibus discesserat. [note: Caes. lib. 7. de bello Gall.] Antequam angustias, et amplitudines castrorum deseramus, operaeprecium est admonere, allquos iudicio suo deceptos esse in computando militum numero, qui ad ea loca defendenda esset idoneus, vt Britanni dccepti sunt, cum ex Caesaris castrorum paruitate paucos esse Romanos milites, putauerunt: quod Caesar ideo fecerat, quia sine vllis impedimentis illuc peruenerat. [note: lib. 4. de belle Gall.] Similem Galli ceperunt errorem, cum castra Caesaris exigua, et per se vix hominum septem millium capacia viderunt, praesertim nullis cum impedimentis, quae tamen castra angustiis viarum, quam maxime poterat, Caesar contraxerat eo consilio, vt in summam contemptionem hostibus veniret: simul ex omnibus partibus castra altiore vallo muniri, portasque obstrui, atque in iis administrandis rebus, quam maxime concursari, et cum simulatione agi timoris iusserat: quibus omnibus rebus hostes inuitati, aciem iniquo loco constituerunt; vt vallum manus scindere, alii fossas complere inciperent: Caesar autem omnibus portis eruptione facta, equitatuque emisso, celeriter hostes dedit in fugam, magnumque ex his numerum occidit, atque omnes armis exuit. [note: lib. 5. de bello Gall.] Contrarium egit Appius Claudius Tempe, quo in loco amplitudine castrorum Antiochum decepit: vbi castramet atus latius, quam pro copiis, et plures, quam quod satis in vsum erant, ignes cum accendisset, speciem, quam quaesierat, hosti fecit, omnem ibi Romanum exercitum cum Rege Philippo esse. [note: Liu. l. 36.] Et sagax Asdrubal, ex quibusdain indiciis, hostes numero creuisse, suspicans, in hoc deceptus est, quod castris per exploratores diligenter adnotatis, nusquam vallum ampliatum fuisse, cognoscobatur. [note: lib. 27.] Igitur exercituum ductoribus cauendum est, ne hoc errore fallantur: sed ante omnia ob acris salubritatem obseruandum, ne codem loco diu statiua exercitus habeat: quia dubio procul corrumpetur aer ex im munditiis, ac sordibus, quae necessario vbi manct hominum multitudo, multiplicantur: ideoque Consul Fabius aiebat; non expedire, vt eodem loco perdiu residerent milites, quilocorum mutationibus saniores, ac vegetiores redduntur, [note: Liu. lib. 10. et Cas l. 8. de bell. Gall.] eoque facilius aer corrumpetur, quo arctioribus exercitus continebitur caslris, vt testatur Caesar accidisse Pompeio, cuius exercitus cum ob castrorum angustias, et foetores, tum propter cadauerum multitudinem vehementer aegrotäuit. [note: lib. 3. de bello ciuil.] Vnde locum mutare coactus est. [note: ibid.] Et de Caesare scriptum legimus, tantum itineris confecisse, quantum valetudini militum tuendae mutatio loci conferret. [note: Hirt. lib. 8.] De castrorum munditie nunquam
page 336, image: s336obliuiscendum, quod sacrae literae praecipiunt, Habebis locum extra castra ad quem egrediaris ad requisita naturae, gerens paxillum in baltheo, cumque sederis, fodies per circuitum, et egesta humo operies, quo releuatus es: sint castra tua sancta, et nihil in eis appareat foeditatis. [note: Dent. e. 23.] Modo vlterius disserendo, moneo; cum locum inueneris spatiosum satis, cures, vtplurimum vt forma quadrata sit: dixi, vt plurimum; quia ratione situs persaepe non iis locis, ad quae quisque vult, sed ad quae potest, sese adaptare necesse est: etsi me non fugit, Romanos ardua explanando semper studuisse ea loca arte quadrata facere. [note: Iosep. de bello Iud. lib. 3. c. 4.] In quo Romanorum conditio melior erat, quia sibi ipsis etiam terrarum situs quodammodo morem gerere tenebantur: etenim situm diligebant, mox eundem diuersimode, vt locus, tempusque ferebat, designatum muniebant; interdum fossis vallum addebatur: sed quia terra, quae fossis eruebatur, ex se ipsa locum muniebat: hinc est, quod haec fossio dupliciter expediebatur: primo (quoties terrae genere concederetur) cespites, instar magnorum laterum, effodiebant: quibus lateribus in castrorum circuitu positis quasi murus erigebatur; deinde duorum cespitum exteriores, et interiores superficies terra minuta replebat, perinde vt aedificatores partem muri intrinsecam materie replere solent: sicque agger, intra quem milites continebantur, exstructus intelligebatur. Si vero eiusmodi terra cespiti struendo in commoda esset, ad longinquas partes ad illum conquirendum ire cogebantur: vnde quantum laboris Romani in militia tolerauerint, cognoscitur. Ideo Caesar in eo periculo, cum Neruii Romanos aggressi sunt, inter caeteras difficultates connumerat, quod milites, qui paullo longius aggeris petendi causa processerant, arcendi er ant. [note: lib. 2. bello Gall.] Neque hoc contenti fossis, et cespite exstructo aggere, addebant vallum, quod ex lignis struebatur; quae ligna partim cum exercitu ferebantur, partim ex vicinis syluis raptim petebantur, eaque celeritate, ac robore compositum erat, vt militibus ibi impetus hostium extimescendus non esset. Hinc milites, qui defecerant in Germania, inter labores suos, propriis nominibus incusant vallum, fossas, pabulum, materiam, lignorum adgestus, hoc est, materia ad aggeres, ligna ad valla construenda. [note: Tac. lib. 1.] Verum an prius vallum, an fossa, exstruerctur, non minimum mihi in praesentia dubitare contingit: quia cum trabes, et pali terra figi debeant, verisimile est, vt terrae solidae infigerentur, non ei, quae nuper commota fuisset, vnde prius vallum, quam fossa exstrui consueuisse videtur. Et per consequens vallum a fossa tantum distabat, quanto spatio opus erat ad terram illam, quae ex fossa eruta erat, recipiendam. Haec igitur Romanorum erat consuetudo in castris muniendis, fossa, agger, cespes, vallum. Cuius instituti, vt se communirent, obseruantes adco, ac religiosi erant, vt materie aut tempore deficiente, nonnunquam ephippiis, et clitellis iumentorum, caeterisque legionum sarcinis concluderentur, [note: Liu. lib. 25.] etiam vehiculis, ac palustris instar barbarorum vtebantur. Illud prae caeteris verum, atque horribile mihi videtur, Caesarem in obsidione Mundae, cum hostes circumuallare cogeretur, pro cespite cadauera, scuta, et pila pro vallo, insuper gladios, et mucrones, et capita hominum ordinata, ad oppidum conuersa,
page 337, image: s337vniuersa, collocauisse, [note: de bello Hisp.] adeo vero necessarium, atque vtile castrorum opus Romanis visum est, vt si forte hostis illos, dum castra extruerent, aggrederctur (quo tempore dimicandum, non vallandum esse videbatur) nihilominus hoste premente, castra absolui curarent, vt Popilius Laenas: quem cum Galli in vallandis castris occupatum adorirentur, iussit triariis, vt castra perficerent, hastati vero, et principes in armis essent, vtque consilium hoc autor decenter exprimeret, ab Romanis, inquit, nec opus inter missum. [note: Liu. lib. 7.] Quae res prudentissimo consilio effecta videtur: primo enim victoriae obtinendae spem a se non desertam prae se ferebant, quia castrorum curam non deposuerant; quod vt Romanis audaciam addebat, sic hostibus diminucbat fiduciam. Poterant siquidem ex se ipsis Romani ita disserere: Praelium cum hoste tamdiu differemus, ac sustinebimus, vt si forte profligemur, interim magna ex parte communitis castris non desit victis refugium; quod si victores fuerimus, par est, ne desit locus, vbi nostras vires reparemus, vbi vulnerati milites curent ur, vbi cibus, et quies capiatur. Idem fecit Caesar, cum inter munienda castra ab Ariouisto bello prouocatus: nihilo secius Caesar vt ante constituerat, duas acies hostem propulsare, tertiam opus persicere iußit. [note: lib. 1. de bello Gall.] Ad quem locum Liuius fortasserespexit, cum scripsit illud: ab Romanis nec opus intermissum. Non idem fecit Asdrubal, qui cum eum Romani aggred erentur, munitionis opus intermisit, eaque de causa improspere cum illo actum est. [note: Liu. lib. 27.] Verum vt Romanorum consuetudo non tantum in conspectu hostium, ipsisque inuitis castra communiendi, sed etiam modus peculiaris copias in castra reducendi, clarius appareat; pulcherrimum illud est exemplum, quo P. Aemilius Romanos itinere defessos animaduertens, mutatione consilii subito praelium differre constituit, primisque ordinibus imperauit; vt frontem castrorum metarentur, et impedimenta deponerent: postquam vero metata castra, impedimentaque collocata erant, ex postrema acietriarios primos subduxit, deinde principes, stantibus in prima acie hastatis, si quid hostis moucret: postremo hastatos ab dextro, primum cornu, singulorum paullatim signorum milites subtrahens; Ita pedites equitibus cum leui armatura ante aciem hosti oppositis, sinetumultu abducti: nec antequam prima frons valli, ac fossa perducta est, ex statione equites reuocati sunt. [note: lib. 44.] Praeter quae monita in locis vt plurimum editioribus castrametabantur: vnde Hirtius, quasi barbaros irridens, dicebat, morem ipsorum esse, altioribus locis relictis ad ripas fluuiorum castra habere: [note: lib. 8. de bello Gall.] Et Camillus de ipsis, quasi nostros mores describat, inquit, vbi nocte deprehendebantur, ibi penes aquarum riuos subsidere solitos esse, sine vallo, sine custodiis, sine excubiis. [note: Liu. lib. 5.] Verum quod ad fossarum latitudinem, ac profunditatem, itemque ad valli altitudinem spectat, ea plus minusve struebantur, prout vrgebat necessitas. Negat Vegetius, fossam minus, quam pedes nouem latam, septem profundam esse debere, ad summum vero duodecim pedum latitudinem, nouem profunditatem, cum opus est, requirit. [note: lib. 1.] Leo Imperator sequentibus temporibus fossam describit quinque, vel sex pedes latam, profundam vero septem, vel octo, monens, vt versus vallum humus egeratur. [note: cap. II.] At rerum
page 338, image: s338similium nullum Caesare meliorem paedagogum quaerimus, qui in munitionibus suis abundans magis, quam deficiens, cum contra Belgas, quorum numerus ingens, neque virtus minima erat; castra posuit, vallum exstruxit duodecim pedum altitudine, fossam vero decem, et octo profundam cauauit. [note: lib. 2. de bello Gall.] Cum autem timoris speciem ostentare vellet, vt supra diximus, vallum solito altius erexit. [note: lib. 5. ibid.] Omnes consentiunt, castrorum portas quatuor fuisse, adeo vt in crucis figuram aequali distributione distributae viae ad suam portam singulae terminarentur. Vegetius portam hostibus aduersam, quae vt plurimum orientem respiciebat, praetoriam vocat, cui opposita ex diametro decumana, [note: --- [sic]] adeo vt cum inueniamus apud autores passim alias duas portas nominari, portam dcxtram principalem, [note: Liu lib. 4.] et sinistram principalem, [note: ibid.] nulla dubitatio reliqua esse videatur, quin hae duae sint portae, quae viarum lineas in crucem deductas perficiunt, altera nempe ad dextram praetoriae, altera ad sinistram. Non me praeterit, apud Liuium de castrensium portarum nominibus, numeroque aliquam esse ambiguitatem, cum Liuius adhaec mentionem faciat [note: ibid. lib. 1. in Tac.] de quaestoria, et extraordinaria porta: sed vt Grammaticorum quaestiones omittam, ad autorcs, qui ante me ista discusserunt, curiosiores remitto. [note: Lips. in lib. 1. Tac.] Sed, quo ad portarum numerum, cum Imperator Leo positis quatuor praecipuis portis etiam alias minores addat, [note: sap. II.] aequum est, vt multis de causis ei fideshabeatur; praesertim quia autores, qui maiores quatuor nominant, non videntur abnuere, quin et minores nonnullae esse potuerint. Antequam de castrorum distributione loquamur, postquam ea vallo, fossisque obduximus, dicendum est; quacunque castra adibantur, penes quamlibct portam aream interius fuisse, quae vacua, et expedita muros circumdabat, idque pluribus de causis: primo, quia si ab hostibus ignes missiles, aliaque noxia iacerentur, nihil materiae, quae comburi posset, adiacebat: hoc enim astu Scipio Syphacis, et Asdrubalis castra vna nocte combussit. [note: Liu. l. 30. in fin.] Deinde vt praeda armentorum, pecorumque adue cta in castra reccipi posset Tertio, vt cum subitae ex singulis portis eruptiones faciendae essent, militum acies ordinarentur, eoque modo, qui praelio conserendo a duce praescribendus esset, instruerentur. quod fecit Aemilius, qui suum exercitum ad quatuor portas instructum, signo dato, ex omni latere, impetu contra hostem iussit erumpere. [note: Liu. lib. 40.] Dicendum modo est, tentoria, viaeque, quo pacto disponcrentur, et quo situ legiones, quo auxiliares copiae, quo pedites, quo equites statiua haberent. Sed quia Polyb. hac de re fusius disseruit, et libellus separatim per manus studiosorum circumfertur e Graeco a Philippo Strotio translatus, vulgata non repetam, et ex fonte illo, quae vult, vnusquisque hauriat: quamquam in tractationc praesentium temporum quaedam attingere necesse erit. Igitur reliquum est, vt ostendamus, an expediat, vt Romanos in huiusmodi munitione castrorum imitemur; et praeter exempla Romanorum testimonia Caesaris subiungam, hostes Romanorum persaepe operam dedisse, vt Romanos imitarentur; vnde Neruii vallo vndecim pedum altitudine, et fossa quindecim sua castra cinxerunt, quod non modo longo bellorum, quae cum Caesare gesserant, vsu didicerant, sed etiam a quibusdam Romanis militibus, quos captiuos
page 339, image: s339fecerant. Verum illud mirandum est, vnde hoc exemplum attulimus, quod cum Neruii ferramentorum ad illa opera exequenda copia carerent, coacti fuerunt gladiis cespites circum cidere, manibusque, sagulisque terram exhaurire. [note: Caes. lib. 3. et de bell. Gall] Adeo vt nos, quib. instrumenta ad terram egerendam, atque ferendam sunt in vsu, eo magis haec efficere teneamur. Et nemo absque dubio inficiabitur, quin saluberrimum sit, loca tuta eligere, et munire, ne exercitus in periculo constituatur, et hostium arbitrio dimicare cogatur. Cur igitur Romanos non imitamur? an forfan quod tanta dilig entia superuacanea sit, mutatis munitionum generibus? aut verius, quia sicuti in caeteris Romanorum vestigia deseruimus, sic ab hoc instituto recessimus? Quod si munitionum formae propter vim atque impetum bellicorum nostrae aetatis tormentorum mutatae sunt, necessario sequerctur, vt castra nostra magis munienda essent, quam a Romanis muniri consueuerant, nedum tota praetermitterentur. Videtur enim id magis ex nostra desidia fieri, quam quod necessitas munitionum cessauerit: proinde Vegetius ipse, qui minus ab aetate Romanorum distabat, (vixit enim anno circiter trigesimo septuagesimo) conqueritur, castrametandi scientiam omnino obliuioni traditam esse. [note: lib. 1. c. 21] Quod si ob negligentiam, vt puto, id praetermittitur, equidem non aliunde illa exoritur, quam quod militibus principes nulla praemia largiuntur. Principes vero praemia non proponunt, vel quia semper exhaustis opibus in necessitate degunt; (degunt autem in necessitate, quia pecuniam, cum minus oportet, large expendentes, non habent deinde, quam mediocriter expendant, cum opus est) vel quia illibenter, nisi summa vrgeat necessitudo, ad quosdam sumptus faciendos conuertuntur. Hinc enatum est, vt milites specie quadam opinantes non teneri se vertere terram, quod agricolarum opus esse videtur, sed tantum in hostem pugnare, quod ad militem pertinet, ad munienda castra manum admouere dedignentur. Ideoque munus hoc vastatoribus derelin quitur: cum autem vastatorum copia plerunque non suppetat, hinc maximi momenti cura haec, quae ad principis beneficium, militumque tutelam pertinet, praeteritur. Igitur dum ita sese res habent, fieri nun quam potest, vt castra bene muniantur: et ratio est; quia (vt rei militaris periti dicunt) viginti millia peditum, et sex, aut octo millia equitum exercitus indiget octo mille vastatoribus, hoc est quatuor mille pro tormentis (concedendo tamen, vt cum ad oppida quatienda, tum ad campestrem pugnam opportuna sexaginta tormenta adsint) quatuor vero mille castris ipsis exstruendis: adeo vt princeps quise, verbi gratia, quinque expensurum supputabat, quamprimum animaduertat, sibi sex expendenda esse; cum sex mille vastatores paullo minus, quam sextam partem sumptuum adaequent: quae res quanti facienda sit, aliorum esto iudicium. Praeterquam quod vt crescunt sumptus, ita com meatuum precia adaugentur, et castrorum latitudo maior futura est: quae castra cum triginta octo millia hominum praeter equos capere debeant, non erunt ad ipsa defendenda amplius quam triginta millia. Quod, vt experientia ostendit, non minimum atten dendum est: praeterquam quod cum Caesar tertiam exercitus partem in communiendis castris, [note: lib. 1. de bello Gall.] et aliquando quartam adhibuerit, [note: lib. 2. ibid.] si in castris collocaueris
page 340, image: s340sex millia equitum (minorem numerum capiamus) et vastatores octo mille, quibus tamen locus in castris concedendus est: iam vides, exercitu diuiso, vastatorum mediam fere partem desiderari. Quid igitur agendum? ad ea primordia, quae diximus, redeundum est: noua militia instituenda, quae bonis praeceptis imbuta sine aliorum ope ex. se ipsa ea opera omnia faciat, quae Romani facere solebant. Hoc dixi, quia tametsi princeps ad vastatores alendos sumptum erogare vellet, neque in caeteris hoc incommoditatem vllam afferet; nihilominus plurima adhuc vitia in hoc genere comperirentur, vnde ad renouanda antiquae militiae instituta cogamur, quo tandem aliquando ex totimminentibus confusionibus, quae ex corruptissimo milite procedunt, eximamur. Atque equidem praeclare nobiscum ageretur, si eodem dispendio, quod in detinendis vastatoribus facimus, eandem operam, et meliorem per octo millia peditum efficeremus, qui vastatorum vices de more antiquorum gererent, et castra locare, ac munire non ignorarent. Quod clarissime probabo. Ser. Galba, de quo superius fuit mentio, cum paruo equitatu, et vnica legione (qui vix octo mille computantur milites) in castris sese continebat, quem hostium maxima multitudo aggressa fatigauit adeo, vt de castris, et impedimentis deserendis, deque eruptione facienda agitatum fuerit, sed cum ad extremum id consilii reseruare, et in terim rei euentum opperiri, et castra defendere visum fuisset, fortissime se tuebatur aduersus multitudinem, donec propter Romanorum paucitatem re ad summum discrimen vertente, quia diutur nitate pugnae hostibus defessis, et praelio excedentibus, alii integris viribus succedebant, cum iam amplius horis sex continenter pugnaretur, ad pristinum consilium rediuerunt: Itaque praelio paullisper intermisso, ac tantummodo tela missa excipientes, seque ex labore reficientes, post signo dato e castris eruperunt, omnemque spem salutis in virtute posuerunt: vnde commutata fortuna hostes vndique circumuenerunt; et ex hominum millibus amplius triginta plus tertia parte interfecerunt. [note: Caes. lib. 3. de bell. Gall.] Quod plane illud, autilli simile est, quod in quit P. Aemilius, Quam multi exercitus, quibus minus prospera pugnae sortuna fuit, intra vallum compulsi tempore suo, interdum momento post, eruptione facta, victum hostem repulerunt? Non est hoc exemplum singulare; neque desunt alia: quale illud est Sabini, qui, cum in contemptum hostium venisset, adeo vt ad vallum castrorum accedere auderent, subito duabus portis eruptio nem fieri iubens, eorum maximam partem interfecit. [note: ibid.] Idem accidit Ciceroni septem dies in castris obsesso, at summa sua, suorumque laude semper victori, [note: lib. 5.] idemque Caesari, cum Ciceroni suppetias ferret. [note: ibid.] Sic Fabius se defendit. [note: lib. 7.] Ad postremum nimius esset labor, si singula exempla corum, qui castrorum ope ad meliorem fortunam deuenerunt, euoluere atque aggregare vellem. Et ratio in promptu est, quia qui castra munita habet, ad nutum hostium dimicare non cogitur: nam co modo deteriori conditione dimicatur, et in manifestam cladem ruitur, sed arbitratu suo manus conseritur, hoc est, maiore opportu nitate; vnde vt plurimum vin citur. Et exploratum, perspicuumque est, omnia in signiora praesia, ipsorum que victoriam, quam Caesar in Hispania de Petreio, et Afranio consecutus
page 341, image: s341est, non aliunde processisse, quam quod Caesar munition es diligenter curauerit; quarum auxilio saepe suos hostes sine sanguine in potestatem redegit. [note: lib. 1. de bello ciu.] Contra videamus, quid mali temporibus nostris castrorum locandorum inscitia effecerit; nam Rauennatensis clades nullam ob causam accepta est, nisi quia castra nondum a foederatis perfecte munita fuerant: quod enim Romani, quibus noua semper castra exstruenda erant, singulis diebus vesperi faciebant, illi toto die, et sequenti nocte facere neglexerunt: secundo, cum Romanorum castra fossis, vallis, portis circumdata essent, ipsi fossam sine vallo vllo in fronte castrorum fecerunt: tertio ignorauerunt, saltem ope illius terrae, quam ex fossis eruebant, aggerem attollendo, ita exercitum abscondere, ne tormenta hostium militibus nocerent. Et nihilominus (vnde conspicitur, quantum ipsa sola opinio ab hostibus castra bene munita esse, valeat) cum Gallorum exercitus ducentas vlnas prope castra foederatorum appropinquasset, substitit duabus amplius horis, admirans, cur foederati hostes e castris non egrederentur: qui demum a tormentis bellicis, quae dux Ferrariae commodauerat, ex latere vehementer laesi, quia se praemunire nesciuerant, coacti fuerunt ad libitum hostis praelium committere. Et primus Fabritius Columna Imperatoris iniussu (quot in bello errores) etsi tormentorum strage expulsus, e castris exiuit, quem secuti alii praelium inceptum est: quod quamquam strenue commissum, victoria tamen penes Gallos mansit. Quod vero foederati subterfugere praelium deberent (praeter mandatum regis Catholici, qui praecipuus inter foederatos erat; praeterquam quod aggressores commeatus deficiebat, praeter numerum minorem, quo foederatorum exercitus complebatur, minoremque ipsorum equitatus virtutem) accedebat propria ducum deliberatio, et consilium, quo Rauennae tantum suppetias ferre decreuerant, non tunc temporis ad praelium descendere: votum autem suum obtinuerant: siquidem Rauennae satis opis iam tulisse, visi essent, si hostibus inde summotis eam industriam adhibuissent, vt castris summo studio permunitis, eos distinuissent, et fame consumi sciuissent. [note: Guice. l. 10. anno 1512.] Nolo ego haec exaggerare, illud tamen assero, si Caesar, aut quispiam alius ex antiquis ducibus reuiuisceret, et hos in re bellica errores nobis consuetos nimis cerneret, profecto videntes, quam leuibus de causis plerunque exercitus disperdantur, mirum in modum obstupescerent, non solum quia praelium amittatur (e duobus enim, qui praeliantur, aut virtutis, aut fortunae, aliave de causa alterum succumbere, alterum victorem esse, necesse est) sed multo magis ob causas, quibus ipsum praelium amittitur. Verum progrediamur vlterius: Quid aliud Heluetios audentiores fecit, vnde Nouariae Gallos aggrederentur, quam quod opinabantur, eorum castra non bene munita esse? et quid Gallos inferiores effecit, nisi quod reuera munitiones neglexerant? Non erant, inquit Guicciardinus, ob temporis angustiam, et quia talis hostium conatus non timebatur, munita Gallorum castra. [note: libr. 11. anno 1513.] Quid aliud iterum Heluetios ad S. Donatum, vbi ipse rex erat, impulit, vt eosdem Gallos inuaderent, quam eadem opinio, quod castra neglecta essent? Quid vero aliud ipsis Heluetiis victoriam
page 342, image: s342eripuit, nisi quod nocte praeuenti sunt, quae Gallis commoditatem sibi consulendi attulit: quodque magis refert, prope lucem sequentis diei Aluiani auxilia superuenerunt, vnde praelio per multam diei partem conserto, victoriam Galli obtinuerunt; si modo victoria appellanda ea est; cum Heluetii receptui cecinerint, et tormentis receptis, ordinibusque seruatis lento passu Mediolanum versus, nemine hostium persequi audente, pedem retulerint. [note: l. 12. anno 1515.] Sed loquamur de iis, quae nuperrime acciderunt. Damnum illud, quod dux Parmensis, qui bis in regnum Galliae iuit, atque inde rediuit, ab hoste passus est, non aliunde acceptum est, nisi quia castra, non perinde vt decebat, fossis et aggeribus muniebantur, neque temporib. nostris vllus est in experiens adeo, stolidusque miles, qui non cognoscat, et affirmet, maxima quotidie damna exercitib. ob castra negligenter locata, atque munita prouenire. Neque Brancatius silentio inuoluit incommoda, et pericula, quae ab ipsis nascuntur: cum miseri milites horam quietis capere nequeunt, quin ad arma, et ad propugnacula vocentur, vnde vel aegrotant, vel ad talem reducuntur lassitudinem, quam vix natura humana tolerare possit. Quod si hostis illos aggrediatur, resistere nequeunt, cum certum sit, meliorem esse conditionem eius, quinoctu aggreditur. Vnde vastatorum opera adprime laudantur. [note: Monito primo lib. 2.] Et reuera miserabile est, vt milites, dum pauxillum refugiunt laboris, quo diuturna securitate fruerentur, magis ac magis laborent, cum suspicione ac periculo noctu diuque quiescentes. Sed nos ita dicamus. Tuprinceps, qui antiquorum exemplo, ducumque tuorum confessione intelligis, castra perutilia esse, neque te posse ob militiae praesentis corruptelam veteres militaris disciplinae ordines restituere, cognoscis, cundediscere facilius sit, quam addiscere: vnam saltem adolescentum legionem institue, qui non minus hastis, et sclopotis, quam ligonibus, et pallis vti sciant, curesque, vtomnibus his instrumentis aeque in structi, inter militaria documenta, exerceantur in dirigendo, ac delineando opere aliquo, quod ad militiam spectet, nompe fossas, valla, propugnacula designent; ac meditentur, vbi collocanda tormenta, quomodove in castris apte distribuendae stationes, quibus fessi milites quiete rcparari possint. Vtque tibi praemonstrem, quid ad normam antiquorum essicere possis: cum vallatus es, et castrorum frons orientem spectat, easdem lineas, quas extrorsum du xisti, perducas pariter introrsum, et primo crucis figuram in mediis castris ducens, ex illo amplo quadrato, quatuor quadrata praecipua conficias, quae duas vias regias castrorum constituent, altera ab oriente ad occasum, a praetoria ad decumanam, altera a septentrione ad meridiem, a porta dextra principali ad portam sinistram prin cipalem: deinde instar hortorum, qui in alia minora quadrata subdiuiduntur, inter haec quadrata minora alia minuscula designa: quae caeteris eadem mensura respondendo, alias minores vias conficiunt, quae ab imo ad summum omnes militum stationes in latitudine et longitudine diuidant. Sed ego de positione quadrati alicuius, cuius proportione caetera metiantur, plura verba facerem, nisi taedium legentis declinarem, et nisi Polybius disertissime de his disseruisset, praeterquam quod Phormionis coram Annibale exemplum reformido. Igitur non tantum vt ponantur
page 343, image: s343castra, curandum est, sed etiam, vt quam munitissima ponantur, adeo vt nihil iis addi, nihil detrahi possit, quin cunctis et pulcritudinis, et munimenti numeris absolutissima sint: Et hoc illud est, de quo Philippus Macedo admirabatur, cum castra Romanorum inspexisset: et vniuersam speciem castrorum, et descripta suis quaeque partibus, tum tendentium or dine, tum itinerum interuallis, et negasse, barbar orum ea castra vlli videri posse. [note: Liu. lib. 31.]
Raro, aut fere nunquam excusari posse, qui contra principem coniurant. DISCVRSVS X.
EX illius ore, qui solus mentiri non potest, verissima illa sententia prodiit, necesse esse, vt eueniant scandala, sed vae illi, per quem euenient. Sie nobis dicendum: inueniuntur scelerati plerique principum, qui vita et communi spiritu indigni videntur; sed vae illis, qui in principem violentas manus iniecerint. Simile a Tacito significatum, cum dixit, Haud dubie interer at Vitellium vinci: Sed excusare persidiam non possunt, qui Vitellium Vespasiano prodidere, cum a Galba desciuissent. [note: Tac. l. 19. in fine.] Inter caeteras rationes, quae ad hanc rem allegari possunt, praecipua vna habetur, quia nunquam, vel raro contra principem coniuratum est solo vindicandae libertatis amore, vnde iure merito dictum est: Falso libertatis vocabulum obtendi ab iis, qui priuatim degeneres, in publicum exitiosi, nihil spei, nisi per discordias habeant, [note: lib. 11.] et alibi: Libert as et speciosa nomina praetexuntur: nec quisquam alienum seruitium, et dominationem sibi concupiuit, vt non sadem ista vocabula vsur paret. [note: lib. 20.] Ideoque etsi pessimo finc, verissime alibi assertum est, Vt imperium euertant, libertatem praeferunt: si peruerterint, ipsam aggrediuntur. [note: lib. 16.] Rex Armenus ab Astyage rege Medorum, cui tributarius factus erat, defecerat, etsi pollicitus fuerat, se bellorum socium semper fore, neque arcem vllam in sua ditione aedificaturum: Cum vero Cyrus Astyagis ex sorore nepos contra eum arma sumpsisset, neque modo bello superasset, sed ipsum cepisset, de causa rebellionis eum interrogauit Respondit Armenus, Ideo se defecisse, quia libertatem rem omnium pulcherrimam existimaret, eamque filiis suis relinquere cuperet. Recte ais, inquit Cyrus, pulcherrima atque honestissima res ost bellum gerere, ne quis seruus vnquam fiat: at si quis bello victus fuerit, vel alio modo in seruitutem venerit, deinde se ipso dominum suum priuet, dic mihi, putabis ne, hunc iustum, probumque virum esse? vel tamquam iniustum, ac furem punies? Non potuit Armenius diffiteri, se poenas mereri, quod rem, quam alter possidebat, et iure belli quaesiuerat, auferre tentauisset. [note: Xenop. l. 3. de Cyropoedin.] Si id verum est, quanto magis peccat ille, qui non modo quempiam suo iure spoliat, sed etiam quaerit interficere? Dicet aliquis: Quî mihi viuendum est? si in flagitiosi principis tempora inciderim? Illud suggeram, quod Cerialis Treuiris
page 344, image: s344consulebat, Vt imbres, et caetera naturae mala, sic luxum et auaritiam dominantium tolerandam esse, [note: Tac. l. 20.] quod congruit Senatus Romani sententiae, cum M. Liuii iram placareniteretur, Vt parentum saeuitiam, sic patriae (patiendo, ac ferendo,) leniendam esse, [note: Liu. l. 27.] recteque Marcellus, Bonos principes voto expetendos, qualescunque tolerandos esse. Et Claudius legatis Parthorum, Ferenda regum ingenia, neque vsui crebr as mutationes. [note: Tac. lib. 12.] Sed multorum natura ea est, vt nullius dominatu contenti sunt: et vix principem obtinuerunt, cum fastidiunt, alterumque exoptant: quod malum ex ipsorum instabilitate potius, quam imperantium culpa exoritur. Neque dicendum est, quia secundum libertatem dulcius est, quam sub principeviuere, hanc esse mutationis causam; nam plerique Romanae iuuentutis a regum iugo ad libertatem translati, adeo peruerso animo extiterunt, vt per ipsos non steterit, quin patriam, parentes, templa Deum, et omnia prodiderint, quo superbissimum vrbe exulantem regem reuocarent. [note: Liu. l. 2.] Neque Iudaeos excusso Pharaonis iugo recuperatae libertatis sero poenituit. [note: Exod. c. 16.] Neque vero excusatione illa defenduntur, quod sub tyranno ad honores virtuti debitos via non pateat, cum alibi ostenderimus, etiam sub malo principeposse quempiam honores, atque autoritatem adipisci. [note: lib. 4. dis. 4.] Imo ingentis animi proprium est, cum virtutis iter ad gloriam intercludi nequeat, minus libenter huiusmodi facinoribus consentire: et qui sapiunt, haec, tanquam infames scopulos Acroceraunia fugiunt; in quos pauci illidunt, quin naufragentur. Posset mihi obiici, Menunquam libertatem gustauisse, ideo sic disserere. Cui rei quid respondeam, habeo: Si enim libertas, vt rerum omnium preciosissima, recto vsui non habeatur (non potestautem quisquam recte ipsa vti, nisi viri virtute praediti, quorum nostra tempestate numerus diminutus est) ego quidem vnum malo, quam multos pati tyrannos, si tamen vnus ille tyrannidem exerceret. Verum hisce disputationibus omissis, si vlla toto orbe terrarum natio est, quae nullam habeat rebellandi occasionem, ea Christianorum natio est. Quae non solum edocta fuit, vt suo iusto ac legitimo domino obsequatur, et obtemperet; sed etiam quoties ille improbus ac flagitiosus est, omnino praecipitur, vt patienter omnis seruitutis asperitatem perferat, [note: Petr. epist. 1. c. 2.] quia nempe talem putare debemus esse Dei voluntatem, in cuius manu corda sunt regnantium: Is autem cum, vt huiusmodi principes regnent, perpetiatur, multo magis pati nos decet.
FINIS LIBRI DECIMI NONI.
page 345, image: s345
SCIPIONIS AMIRATI DISSERTATIONVM POLITICARVM, SIVE DISCVRSVVM INC. CORN. TACITVM, LIBER VIGESIMVS.
Vtrum magistratus nominatim, an sorte eligendi sint. DISCVRSVS I.
MAgnae olim in Senatu disputationes habitae sunt inter Heluidium Priscum, et M. Eprium, an legati mittendiad Vespasianum nominatim a magistratibus iuratis, an sorte et vrna eligi deberent. Heluidius vrnam recusabat, inquiens, sorte et vrna mores non discerni: [note: lib. 20.] iddebatque: suffragia reperta, vt vniuscuiusque vita, famaque ponderaretur: pertmere advtilitatem reipubl. pertinere ad Vespasiani bonorem occurrere illi, quos unocentißimos Senatus habeat, qui honestis sermonibus aures Imperatoris imbuant. Marcellus autem allegabat, vetera exempla sortem legationibus sapienter posuisse, ne imbitioni, aut inimicitiis locus foret, et nihil euenisse, cur antiquitus instituta exolesceent: et hinc etiam multa dicebantur, quae facile est cuique in tam ancipiti argunento dispicere. Modo, si huius finem iurgii dispiciamus, dubium non est, quin
page 346, image: s346sortem nos etiam praeferre debeamus: at si, quis fuerit Heluidius, vniusque viri sapientiam atque prudentiam toti Senatui merito anteponendam fuisse, spectemus; eligendos esse legatos, cesebimus. Verum quia propter priuatas simultates, quas Heluidius cum Marcello, a quo laesus fnerat, gerebat, aliquis affectus imputari potest, qnstio hinc ambigua remanet, quid reip. magis expediat, vt sorte, an electione magistratus creentur. Et meo quidem iudicio, tametsi cum electionis vocabulum profertur, aliquid magni poni videatur; tamen paruam ego differentiam inter electionis ac sortis commoda constituerem. Vtque me clarius explicem, hanc adsumo imaginem. Ex centum millibus hominum, quibus modo populum Florentinum constare puto, non amplius, quam tria millia ciuium adreip. gubernationem admittebantur; sed ex his plurimi aegrotantes, absentes, acimpediti si eximantur, vix duo millia erunt: ex quibus quia saltem quarta pars minorib. [abbr.: minoribus] officiis fungebatur, compertum est, vix mille quingentos eos fuisse, qui ad maiora quaedam officia idonei essent: at quia ciuitas in quatuor tribus diuisa est, et necesse erat, non vt confuse, at per vices quaelibet tribus magistratum haberet; vni tantum tribui consequenter Confallonerii dignitas, non omnib. [abbr.: omnibus] ciuitatis partibus debebatur: adeo vt ex mille quingentis cinibus non plures, quam trecenti septuaginta quinque viri magistratus alicuius capaces essent. Et quoniam honor ille familiis singulis, non viritim debebatur, et familiae in singulis tribuous septuaginta erant, honor ille septuaginta famillis, non trecentis septuaginta quinque viris impertiendus erat; Rursus quia in septuagesimo numero plerique nondum ad legitimam aetatem, qua Confalloneriatum consequerentur, pernenerant, neque omnes familiae, etsi nobiles, tacito quodam consensu ad illam dignitatem admittebantus, quinimoaperte vetabantur: hinc manifeste cernitur, ad quam arctum candidatorum numerum ea dignitas reducebatur. Quae cum ita se habeant, si recte ia dicauerimus, quid refert, an sorte an electione quis Iustitiae Confallonerius fuerit? imo putarem ego, dum tot hominum vitia, et machinas, potentiam, amicitias, fauores, ambitus, similesque nequitias, quibus humanum genus infectum est, respicio; minus vrna et sorte, quam electione peccari. Neque solum Moyses [note: Numer. c. 26.] et Iosue, [note: Iosue pr. per tot.] possessiones sorte partiti sunt, sed totum vetus testamentum sortis exemplis abundat. Etratio est, quia cum bona recte diuiseris, et quosdam excluseris, cunctaque bono consilio ordinaueris, tunc vtilius, tutiusque est, magistratuum creationem sorti committere: Praeter quam quod neque is, qui eligitur, ideo superbit, neque praetermissus in desperationem cadit, vel aduersus quempiam odium concipit, videns scilicet, sortem, non hominum iudicium electionis, siue repulsae causam extitisse. Quamobrem admirandum non est, si contra Heluidii sententiam in Senatu legati ad Vespasianum mittendi sorte designati, non nominatim electi sunt: item si olim sorte ducli, per quos redderentur bello rapta, quique aera legumvetustate delapsa noscerent, figerentque. [note: lib. 20.] item si Valerius Naso in prouinciam sorte deligitur. [note: lib. 4.] Neque S. Thomas hunc articulum discutiens, in temporalibus ac ciuilibus dignitatibus sortes improbauit. [note: in 2. 2. quaest. 95. art. 8.]
page 347, image: s347
De delectu militum. DISCVRSVS II.
CVm Vitellius ex Germania Romam accessisset, vt cum Othone de imperio decertaret, inter veteranorum cohortes plerosque calones, et lixas, et collectos e vicinis oppidis milites ad miscuit, vnde ipsius exercitus vocatur nomen magis exercitus, quam robur. [note: lib. 20.] Sequiturque: segnem numerum armis enecauerat. Etenim huiusmodi multitudini arma oneri sunt magis, quam tutelae: quod a Liuio antea dictum fuerat: opprimerentque quidam oner atimagis armis, quam tecti. [note: lib. 22.] Tales vt plurimum sunt nostrorum principum exereitus: nam cum, non nisi imminente periculo, conscribantur, vilissimis quibusque ex stabulis, ex culinis, ex tabernis conscriptis, non exercitus colligitur, sed vilis hominum, et ignauus num erus armis oneratur: vnde in hoc meo instituto animum appuli ad quaedam de militum delectu, autore nostro ansam mihi praebente, conscribenda: existimo enim delectum militum, veluti primum esse inter artis militaris elementa: in hoc autem argumento, ne quid amplius desideretur, vtar aliorum etiam autorum testimoniis. Et quoniam nonnulli delectum magis in vna regione, quam in alia fieri debere, obseruarunt: dico, cum principes non debeant aliunde, quam ex iis locis, quae suo dominatui subiecta sunt, militum delectum agere, relicta de locis vicinioribus Soli, aut remotioribus disputatione, [note: Veget l pr. c. 3] eo, quo fieri potest, modo faciendum esse: videmus enim a Romanis milites desectos fuisse in Galatia, in Cappadocia, [note: Tac. lib. 13.] in Gallia Narbonensi, in Africa, in Asia, [note: lib. 16.] in Germania apud Batauos, [note: lib. 20.] in Thracia, [note: lib. 4.] denique in omnibus, quae orbi Romano parebant prouinciis. Neque defuit, qui hoc casu culpam principibus, non situi, aut naturae locorum imputandam esse, censuit, quod armis, militibusque propriis careant. Et cum considerandum sit: vnde vtilius milites, ex agro, an vrbe petantur, nullum dubium est, quin rure delecti aptiores habeantur, vtpote qui laboribus magis, minusque lasciuiae assuefacti. Aetas vtplurimum decem et septem annorum militiae idonea putatur: quam rem Vegetius barbae lanugine in nuere videtur. [note: Veget. ibid. c. 3. et 4.] Et Tacitus ante ipsam lanuginem. [note: lib. 20.] Marius tyrones voluit altae staturae, etsi corporis robur magis, quam species atten denda est. Haec autem potissimum in tyronibus respicienda sunt, oculorum alacritas, erecta ceruix, pectus amplum, humeri musculorum pleni, digiti fortes, brachia longa, venter paruus, femora aliquanto macra, crura, pedesque neruosi, neque carnosi. [note: Veget. ibid. c. 5.] Ex artificibus autem, quoties profecti aetate assumuntur, non deligendi sunt piscatores, aucupes, coqui, textores, balnearii, comoedi, et similes artifices, rerum maxime ad voluptatem pertinentium: eligantur fabri, lignarii, lanistae, ceruorum et ferocium ferarum venatores, et similes. [note: Veget. ibid.] Vnde videtur, seditionis Germanicae praecipuum autorem fuisse Percennium quendam ducem olim theatralium operarum,
page 348, image: s348de quo autor: procax lingua, et miscere coetus histrionali studio doctus. [note: lib. pr.] Quod si haec corporis dotes in tyronibus commendantur, multo magis mores animi attendendi sunt. Quod Tacitus non omisit, dum voluntarios a delectis militibus secernit, et ore Tiberii delectus necessitatem adstruit iis verbis: ac si suppeditet, non eadem virtute, ac modestia agere: quia plerumque inopes, ac vagi sponte militiam sumant. [note: lib. 4.] Ex quibus duae sunt adnotandae conditiones, quae in militibus requiruntur: ne inopes sint, neu vagi. Praeterea sciendum est, delectum nationibus suapte natura grauem oneratum fuisse a ducibus, eorumque ministris, qui Germanorum iuuentutem ad delectum vocabant, senes, aut inualidos conquirendo, quos precio dimitterent: rursus impuberes, sed forma conspicui ad stuprum trahebantur: [note: lib. 20.] Thraces autem delectum recusabant, ne inter diuersas gentes ad bellum traherentur. [note: lib 4.] Alii vero delectum, tanquam rem sibi insolitam, et intolerandam, fugiebant, vt Corsi. [note: lib. 18.] Vnde non raro hi delectus rebellionibus causas dederunt, vt alibi diximus. [note: lib. 4. dise. pr.] Saepeipsis etiam Romanis acerbi fuerunt, ideoque Manlius dictaturam deposuit. [note: Liu. lib. 7.] Quae ego hactenus retuli, vt moneam, in his delectibus summa dexteritate procedendum esse, etsi nostro seculo cum imperia non adeo ampla sint, quemadmodum Romanum imperium erat, harum difficultatum plurimae cessarent. Diximus, delectum esse primum scientiae bellicae elementum. Oportet igitur huius elementi literas combinare, hoc est, milites simul iungere, et exercere; alioquin, vt initio scripsimus, fiet nomen magis exercitus, quam robur, totidemque baiulos armis onerabimus. Inter primora militum exercitamenta vnum est ad sonitum militaris tympani prodire in campum, et quinque horarum spatio viginti quinque millia passuum conficere: sed quia Romana horologia semper nocturnas duodecim, totidemque diurnas horas, vt hyeme, sic aestate numerabant: ita supputare oportet, aestiuas tres Romanorum horas quatuor ex nostratibus compleuisse: vnde quinque horae fere septem essent: adeo vt ex eo praecepto tria millia passuum singulis horis conficienda essent, totoque spatio absoluenda viginti quatuor passuum millia: quodque itineris excederet, cursus esset, cui mensura tribui non potest: Cum hac am bulatione cursus, et saltatio consideranda est; quae duae res ad multa necessariae sunt, vt qui de illis scripserunt, testantur, [note: Veget. c. 10.] item natatio, [note: cap. 11.] scutum, gladiumque solito grauiorem tractare, discum iacere, [note: cap. 12.] punctim, non caesim ferire, [note: cap. 13.] sub armis pugnare, [note: cap. 14.] iacere sudes, marcibarbalos, tragulas, [note: cap.] sagittare, [note: cap. 15.] torquere fundas, [note: cap. 16.] iacere plumbeas glandes. [note: cap. 17.] Item in equum insilire, [note: cap. 18.] pondera ferre. [note: cap. 19.] In quibus exercitationibus quisquis se exercuerit, incredibile est, quanto post se interuallo rudes caeteri ab eo relinquantur. Igitur mirum ne videatur, Alexandrum Magnum triginta millibus peditum, paruoque equitum numero amplissimum Persarum regnum occupauisse, et Romanos vnius vrbis virib. orbem terrarum domuisse. Quod iidem Romani optime cognoscentes disciplinam hanc propagare conabantur, et praemia, agrosque iis, qui eam docerent, distribuebant, quemadmodum singularis hac de relocus adnotandus
page 349, image: s349est in colonia Camaloduni: id quo promptius veniret colonia Camalodunum valida veter anorum manu deducitur in agros captiuos; subsidium aduersus rebelles, et imbuendis sociis ad officia legum. [note: Tae. lib. 12.] Multa dici possent, quomodo milites vallum exstruere debeant, [note: Veget. c. 21.] ne lapidibus vineae, et corbes ad tormentorum defensam impleantur, vt Nauarrini erratum est, [note: Co. Bicar. lib. 2.] vbilocorum castra ponenda sint, [note: Veget. c. 22.] quomodo in subitis periculis laxentur, ac contrahantur manipuli, [note: ibid.] quoties in mense se exerceant. [note: ibid.] At quia haec ad milites pertinent, et eadem sigillatim pertractantes artem bellicam docere videremur, ostendisse sufficiet, quae in deligendis militibus Romanorum cura, et consuetudo fuerit: quorum vesligiis si insistere vellemus, affirmo; nobis, qui charitatem Christianam profitemur, faciliorem, atque compendiosiorem, quam Romanis, viam paratam fore. Haec autem est, ad rem militarem exercendo pueros illos, qui alibi Innocentes, alibi Orphanelli, alibi Expositi nuncupantur: ex quibus, verbi gratia, si acciperentur quingenti, et bini ad cursum exercerentur, sicuti cursores ducentos quinquaginta probatos, et bonos haberemus: sic iterum hos combinando centum viginti quinque haberemus meliores, iterum ex iis paria faciendo sexaginta duos optimos haberemus: quemadmodum similiter fieret de luctatoribus, et aliis: quod exempli causa tantum dictum sit. Quis neseit, nisi ante decimum septimum annum disciplina incipiatur, fore, vt tyrones vsque ad vigesimum primum nihil experientiae acquirant? quod si pueri huiusmodi ab anno decimo vsque ad quintum et decimum ad pulsum militaris tympani incedere, saltare, pondera proiicere, natare, et caetera, quae diximus, edocerentur, incredibiliter proficerent: praesertim si cum corpore simul animus exerceatur ad patientiam, ad gloriae cupidinem, ad fidelitatem, ad fortitudinem, et sobrietatem, cunctaque praecepta illa, quibus virtutum habitus acquiruntur. Non ignoro, de his cogitationibus nostris multos multa dicturos: obiicient alii, nimios sumptus faciendos, alii chimeras csse; addentes, non decere principes, vt ipsi fiant puerorum paedagogi; alii periculosum esse, tot bellicosos homines in sinu suo educare, alii alia, vt solent verba effutire, qui ad pauca respiciunt, et qui apud Galbae aures praefecto Laconi similes sunt; erat enim is consilii, quamuis egregii, quod non ipse afferret, inimicus, et aduersus peritos peruicax, [note: Tac. lib. 17.] neque desunt, qui cogitata ista risuri sint: quibus possem ego multis rationibus respondere, ostendens, expensam non adeo multam fore, securitatem vero, gloriamque infinitam esse, modumque disciplinae admodum facilem: sed cum similibus hominibus ad autoritatem magis, quam ad rationem confugere malo, iisque Turcarum Imperatorum exercitum proponere, qui non aliis artibus totius Asiae, maximarumque Africae, et Europae partium dominatum arripuerunt. Et nihilominus omnium virium suarum neruus, et summa consistit in militum, quos Ianizzaros vocant, eo, quo docuimus modo, aut non multum absimili educatorum millibus quatuordecim, aut quindecim. Non ea mihi mens erat, vt hoc argumentum fuse adeo tractarem: at quoniam hic video totum ciuilis gubernationis pondus quiescere, quia pax sine belli artibus diuturna
page 350, image: s350esse non potest, neque belli artes apte acquiruntur, nisi a teneris vnguiculis, vt in caeteris artibus accidit, apprehendantur; non pigebit, in eodem ar gumento parumper adhuc immorari. Dico igitur, (ne putet quispiam, me ex Turcica disciplina hoc documentum elicuisse) ab antiquissimis principibus hunc eundem morem non sine amplificatione ipsorum famae, gloriaeque vsurpatum fuisse: quare Sesostri regi Aegyptiorum facile fuit praeclarissimas res gerere, quia pater ipsius omnes Aegyptios pueros illius temporis cducandos assumpsit, [note: Diod. Sie. l. 2] primumque Philippum Macedonem pueris in suo regno nobilibus vsum fuisse; neque id effecisse, proditum estaut ob superbiam, aut quod ipsos contemneret, sed quia ad res militares instruendos curabat, et otiosos, atque inertes vehementi odio prosequebatur: proinde verberibus excuti Aphtonetum iussit, quod propter sitim agmen reliquisset, et ad vicinum hospitem potatum iuisset; Archedamum autem necari, quod sub armis esse iussus, ca deposuisset: Atne hic ordo spernatur; adnotandum est adolescentum cohortem illam a Philippo institutam vsque ad Persei vltimi Philippi filii tempora conseruatam, eiusque semper virtutis fuisse, vt victo Perseo, Macedonia subacta, cunctisque collapsis, solus ille ordo, aut cohors permanserit, regemque nunquam deseruerit: Pueri regii apud Macedonas vocabantur principum liberi, ad ministerium electi regis: ea cohors persecuta regem sugientem ne tum quidem abscedebat, donec, et quae sequuntur. [note: Liu. lib. 45.] Verissimum est agricolarum praeceptum, siue regula, meliorem esse agellum bene cultum, quam latissimum neglectum: quod idem prouerbium etiam patefacit, expensam non adeo multam, et extimescendam fore. Quis crederet, Mamaluchos non plures fuisse quam quinque mille? et in Parthico exercitu, qui M. Antonium fugauit, in quo quinquaginta millia equitum erant, non fuisse plures, quam octingentos liberos sub optima disciplina educatos, caeteris omnib. seruis existentibus? et Spartani adeo pauci fuerunt, vt interrogatus Agis, quot ipsi essent, ille subticens numerum, responderit, Tot esse, quot improbis expellendis sufficerent. Et quoniam de hoc saepe vexabantur, Aristo eidem interrogationi respondit, Tot esse, quot hostibus vincendis sufficerent. [note: Plut. inter apoph.] Item alius, Permulti videbuntur, si cum illis pugnaueris. Alexander dum orbis imperium affectaret, instar patris Sesostris ad exercitationes, quas recensuimus, triginta mille pueros educandos curauit. Igitur tu princeps, quo imperium tuum conserues, iube, vt saltem decem mille educentur. Vellem, et possem pleraque ad hancrem afferre, sed vt profutura sint, vereor, quia, dum necessitas non vrget, consilia istiusmodi nihili fiunt; vrgente autem, serum auxilium afferunt. Quod si quis sibi persuadeat, quia collectitios milites habet, exercitum se possidere, longe is fallitur; et in eo errore versatur, in quo olim Vitellius; dum sludiis militum, et clamoribus populi arma poscentis refouebatur, dumque vulgus ignauum, et nihil vltra verba ausurum falsa specie exercitus, et legiones appellabat, [note: Tac. l. 19.] consultabat I. Tutor Romanorum perduellio bellum celerandum esse; contatione crescererem Romanam, affirmabat. coeuntibus vndique exercitibus, addebatque inter caeteras rationes, nec subitum militem,
page 351, image: s351sed veterem, expertumque belli. [note: lib. 20.] Maxime omnium sciebat, vtpote militiae gnarus, quid veteres, et experti milites a subitis differrent.
Imbellem turbam in arces recipiendam non esse: et nonnulla ad ipsarum custodiam pertinentia monita. DISCVRSVS III.
MEmini, me, cum puer essem, audiuisse, custodem arcis Lupiarum, patriae meae, valde imptobari, quod, inualescente quadam de Turcarum aduentu fuspicione, in arce pueros, ac mulieres, senesquesuscepisset, impiaque mihi tune res videbatur, vt in de ille vituperaretur, vnde laudes eum expectare, decebat. Et nihilominus animaduerti deinde, hanc vituperationem ab hominibus militaribus merito profectam fuisse: quia recepta imbellium multitudine, nisi alius sequeretur error, illa alimenta, quae pro arcis defensoribus reseruanda erant, ab inutilibus hominibus consumuntur; quod tanto magis detestandum est, quo minor adest eopia commeatuum. Quae res fuit in causa, cur Ciuilis simul cum caeteris, qui defecerant, animos assumeret ad obsidenda, et capienda castra Romanorum, haud ignari paucorum dierum inesse alimenta, et multum imbellis turbae. [note: Tac. lib. 20.] Et clarius hoc apparuit, cum Romani Heracleam ceperunt: nam cum Aetoli ad arcem confugissent, vbi aliquantisper sustentare se poterant, tamen deficientibus alimentis propter multitudinem puerorum, ac mulierum, imbellisque turbae, quam admiserant, deditionis consilium ceperunt: vtpote congregatis foeminis, et imbelli alia turba in arcem, quae vix capere, nedum tueri multitudinem tantam posset. [note: Liu. l. 30.] Quid igitur, dicet aliquis, agendum est? Nisi volueris in arcem recipere senes, pueros, foeminas, praedaene hostium exponendi tibi videntur? Si tibi Romanorum exemplo respondero, huius me sententiae esse, minus aegre feres. Vrbs a Gallis occupata erat, militesque illi, qui supererant, rebus conquisitis, quascunque poterant, ad arcem confugerant; senes vero sua sponte in vrbe remanserant, ne iis corporibus, quibus non arma ferre, non tueri patriam possent, oner arent inopiam armatorum. [note: lib. 33.] Verum est, quasdam mulieres suos secutas fuisse viros, sed notandum quoque, quod inquit autor, nec prohibente vllo, nec vocante. Ex quo loco illud intelligimus; tot venerandos senes, qui Coss. fuerant, et triumphos duxerant, mori non recusauisse, pro charitate patriae, quam iuuenum viribus sernari posse, sperabant, sicuti seruata est. Quod si id Romae actum fuit, vbi arx nulli custodi, aut praefecto suberat, et libertas vigebat, singulique tantundem poterant, videat, quid sibi hodie praestandum sit, cui a suo principe arcis alicuius simpliciter, nullius alterius rei habito respectu, cura, et custodia commissa est. Veruntamen si error est, imbellem turbam suscipere, forte non minus, imo grauius, ac periculosius peccatum fuerit admittere milites, qui numero, ac virtute tuis militibus
page 352, image: s352superiores, arcis dominatum sibi arrogare possint, vt post necem Ducis Alexandri accidit Florentiae Castellano, qui hoc pacto Vitellii opera arce spoliatus fuit. [note: Hadr. lib. 1.] Non ita se gessit Caesar Cauanilia Liburnicae arcis praefectus, cui etsi M. Dux Franciscus iussisset, vt Proregi Neapolitano praeternauiganti omnia liberalitatis, atque humanitatis officia praestaret, et arcem, si vellet, prompte osten deret, Caesar, qui solertissimi ingenii erat, militum Italorum cohortem prius introduxit, neque ideo omisit Proregi nuntiare, vt quam minimis sequacium impedimentis ad arcem ne grauaretur accedere; neque praeterca erubuit, cum venisset ei dicere, ne vllam, de iis, quae nuntiauerat, admirationem caperet: propterea quod acceperat a maioribus, quoties arx alicui committeretur, moris olim fuisse, vt praefectis arcium simul cum praefectura pellis asinina, quam induerent, traderetur: innuens, ad praefectos eiusmodi non pertinere, vt inanibus officiis operam dent, sed id vnum caucre debere, ne quid in fortunii sibi contingat. Vtque ea, quae dico, in animis vniuscuiusque melius figantur, Pyrrhi Epirotarum regis consilium in memoriam reuocandum est: qui, vbi Atheniensibus gratias egit, quod sibiarcem patere voluissent, non praetermisit eos commonefacere, Si saperent, ne posthac regi cuiquam ipsam aperirent. Modo aliqua ad hoc argumentum accumulabo, non vt nouum quid afferam, sed vt antiquorum autoritate illa confirmem, quae in vsu habemus, aut saltem e re nostra est, vt habeamus. Ac primum meminerit quicunque cum aliqua natione non bene consentit, eiusdem nationis milites in arcem non recipere, nam quia naturaliter omnes magis nostros, quam alienos diligimus, facile fieri potest, vt aliquis ex iis, qui pro te militat, tibi aliquando populares suos praeferat, dicente Liuio, Leucadis expugnationem diutius spem Romanorum extracturam fuisse, ni exules quidam Italici generis Leucade habitantes ab arce milites accepissent. [note: Liu. l. 33.] In arcibus ea custodum multitudo, quae loci amplitudini conuenit, neque minor habenda est: nam hostis male custodiri arcem, praesentiens, eam facilius aggredietur, et fortunam, quae plerunque exitu non caritura est, citius tentabit, quam si custodibus plenam esse, intelligat; quemadmodum Argiui Archippo duce Lacedaemonum praesidium expulerunt, contempta paucitate eorum, qui in arce erant. [note: lib. 34.] Et Caruentana arx ab exercitu Romano desertis, qui in praesidio erant, recepta est, quia praedatores ex praesidio per negligentiam dilapsi, occasionem aperuere ad inuadendum. [note: lib. 4.] Vigilantissimis oculis Castellanus omnes, qui in sua arce concluduntur, numeret, recenseatque, neque humilem, et abiectum licet, quemquam aspernetur: ab huinsmodi enim hominibus maius periculum imminere potest. Et certum est, Romanos nunquam Artenae Volscorum oppidi arcem capturos fuisse, quia satis praesidii habebat, et omne frumentum publicum in illam conuectum erat, taedioque recessum inde foret, nisi seruus Romanis arcem prodisset. [note: lib. 4. in fin.] Arces locum vicinum sibi noxium non habeant; esse enim puerilis error ipsam ibi collocare, quemadmodum sic Heraclea sita erat, vt vicino monti obnoxia esset; adeo prope geminata cacumina eorum montium sunt, vt ex vertice altero coniici tela in arcem possent. [note: lib. 36.] Qui incautus est, facile arcem amittere potest eo
page 353, image: s353ipso tempore, cum principis mors, nouumque principem regnum occupasse nuntiatur, idque ea potissimum de causa, vt successori beneuolentia, et intempestiua fides exhibeatur, cum interim periculum sit, ne erga principem adhuc viuentem fides frangatur. Igitur arcis praefecto deditio maturanda non est, quia, cum successor viderit, illum more, fideque militari egisse, nisi desipiat, eum diliget, quod iure egerit. Hinc Eumenes, ab insidiis latronum ex ictu lapidum creditus mortuus, mox Attalo fratri vxoris petendae praematuram festinationem obiecit: nam et cum vxore fratris, et praesecto arci, tanquam iam haud dubius regni haeres est locutus. [note: lib. 42.] Quisquis arcem custodit, milites suos frequenter erumpere, ne patiatur; propterea quod decem ex obsidentibus mortui non exaequaturi sunt damnum vnius obsessorum, illi enim quotidie supplentur, hi vero hac spefrustrantur. Annibal cum Tarentinos a Romanis, qui arcem tenebant, tutos reddere vellet, vallo vrbem ab arce intersepire statuit, non sine vlla etiam spe (vt Liuius testatur) cum prohibentibus opus Romanis manum posse conseri. Quae autem sequuntur magni sunt momenti ad praeceptum, quod dedimus, constabiliendum: et, si ferocius procurrissent, magna caede ita attenuari praesidii vires, vt facileper se ipsi Tarentinivrbem ab iis tueri possent. [note: lib. 24.]
De moribus, et natura vulgi. DISCVRSVS IV.
PLato ingenti bestiae vulgum assimilat, [note: lib. 6. ds rep.] cuius bestiae mores noscere necesse est, vt quotidie cum ea versantes, quibus modis absque damno regenda sit, non ignoretur: quorum morum imaginem prudentissimus autor noster egregiam vbique prae se fert. Eiusmodi igitur est haec bestia, etsi robussissima, vt sine duce iners, inconsiderata, horribilis comperiatur, vt est vulgus sine rectore praeceps, pauidum, socors. [note: Tac. l. 20.] Cui simile, quod alibi dixit: nihil in vulgo modicum: terrere, ni paueant: vbi pertimuerint, impune contemni. [note: lib. 1.] Quae vulgi natura iis, qui Drusum comitabantur, stipabantque, satis explorata;, effecit, vt consulerent, fortioribus remediis agendum. Sane vulgus inconstans est, nihil habet soliditatis, vt sensit Georgius Scalius, qui tarde nimis intellexit, fidem se adiunxisse populo, voces, actus omnes, et suspiciones commouenti, atque corrumpenti: et apud autorem nostrum obseruare est, cum idem vulgus paullo antea ciuitatis Heluetiorum excidium posceret, Claudii Cossi suadela mitigari; vt est mos vulgo mutabili subitis, et tam prono in misericordiam: quam immodicum saenitia fuerat. [note: lib. 17.] Est vulgus otiosa bestia, quae verum a falso non discernit; ideo cum de Imperatoribus disserit, eos forma, et decore corporis comparat; vt Neronem esse Galba pulchriorem, [note: lib. 17.] quasi pulchritudo, aut turpitudo ad artem recte imperandi pertineret. Haec bessia frenanda est, nulla enim rerum nouarum cupidior. Et optime a natura prospectum habemus, dum vulgus imbecillo finxit ingenio: male enim agerctur cum genere humano, si ipse sibi sciret moderari. Vnde existimare possumus, naturam perinde in vulgo effecisse,
page 354, image: s354vt in animantibus, quae hominum generi noxia sunt, haec enim infoecundiora, quemadmodum innoxia foecundissima esse voluit. Vulgo omnia facile persuadentur: vulgus credulum. [note: lib. 18.] Habet etiam hoc peculiare vitium, estque hic mos vulgi, suum quisque flagitium aliis obiectanres. [note: ibid.] Quod si non nihil calamitatis in ciuitate acciderit, extemplo in gubernantes culpam coniicit, qui mos vulgo, fortuita ad culpam trahentes, [note: lib. 4.] ad summam peioribus intenrum est, et ad deteriora promptum, [note: lib. 13.] cupiens voluptatum, et si eodem princeps trahat, laetum. [note: lib. 14.] Non est, inquit Cicero, consilium in vulgo, non ratio, non discrimen, non diligentia. [note: In erat. pro Planc.] Sed ante omnes notabilis est Liuii sententia: haec, inquit, natura multitudinis est, aut seruit humiliter, aut superbe dominatur; libertatem, quae media est, nec spernere modice, nec habere sciunt. [note: lib. 24.] Etalibi Scipionis ore inquit, Multitudo omnis, sicut naturamaris, per se immobilis est, vt venti, et aurae cient; aut tranquilli, aut procellosi. [note: lib. 28.] Contra quam sententiam est, qui nititur probare multitudinem sapientiorem, et conslantiorem esse, quam princeps sit: de qua sententia (ni fallor) confuse disputat: nam si recte distinxerat, dicens, Liuium intelligere de multitudine concitata; quid necesse erat, profiteri, suscipi a se duram humeris suis prouinciam? quod si distin ctione illa om nem solutam esse dubitationem putabat, cui bono in fine discursus repetiit, Nolle se, vt Liuiana sibi sententia apponatur. Veruntamen si hoc ita se habet, regiam dominationem inter genera reip. praestantiorem esse, vtpote quae minoribus vitiis vrgeatur: erit igitur falsum, sapientiorem principe, atque constantiorem esse multitudinem: quia si ambo in bonitate aequali ponantur, princeps opem et auxilium multitudinis habet, hoc est, consiliarios, a quibus consilium mutuatur; neque vero a trepidatione, atque contatione multitudinis impeditur, quippe qui deliberandi potestatem habet; Multitudo autem, dum vnius dominatum, et decreta refugit, maiorem in deliberationibus suis difficultatem experitur. Quod si ille diceret, res gestas populi Romani quam principis cuiuscunque maiores, ac prudentiores fuisse: id si modo ita esset; magis euenisse credendum est, quia Romani in reges, et tempora aequalium virtutum, quibus ipsi praestabam, non inciderunt, quam quod populi in vniuersum sapientiores sintrege. Sed ad rem nostram redeuntes, concludamus, vulgus monstrum esse horrendum ingens, cui lumen ademptum, leue, ignauum, timidum, praeceps, rerum nouarum cupidum, ingratum, et in summa, absque vllo virtutum commercio vitiorum mixturam.
De nonnullis grauissimis decretis Populi Romani. DISCVRSVS V.
IVre merito Romani maximas in re bellica sibi laudes quaesiuerunt: cunctis etenim eain re nationibus, quae ipsos antecesserunt, praecelluere; et postquam
page 355, image: s355eorum imperium intercidit, nullagens, nullusque populus ad gesta ipsorum, ne longo quidem interuallo accedere potuit. Proinde iuuat me quaedam admirabili grauitate conspicua senatusconsulta repetere, non modo vt pateat quantum in repub. valuerint, sed vt iis, qui in praesentia rerum gubernationem administrant, praemonstrem, quo pacto eorum vestigiis inhaerendo, plerisque in occasionibus sese gerere valcant. Senenses Romanum quendam Senatorem illac transeuntem turpiter illuserant: quippe eum multitudo pugnis, vt modo etiam morem eundem retinet, excusserat: nec finem hîc posuerat iniuriae: querebatur Senator, planctum, et lamenta, et supremorum imaginem praesenti sibi circumdata: Vocati, qui arguebantur: et agnita causa, in conuictos vindicatum: additumque senatusconsultum, quo Senensium plebs modestiae admoneretur: haec autem cognitio appellatur ab autore, secundum veterem morem, [note: lib. 20.] quia canam illam, ac reuerendam antiquitatem redolebat. Sed rideret forte aliquis, si principum decretum, aut rescriptum huiusmodi audiret. Apud antiquos moris erat, cum inuicem irascerentur, et amicitias dissoluturi essent, non ferro, insultibusve rixas, et iurgia componere, sed iubere, ne domum suam accederent; et hic finis gratiae ponebatur. Quod Tiberius ad Senatum missis literis disseruit, se repetisse in Labeone, qui sponte se occiderat, vt culpam qua male administratae prouinciae vrgebatur, inuidia velaret: morem fuisse maioribus, queties dirimerent amicitias, interdicere domo, [note: lib. 5.] eundemque morem antea seruauerat Augustus erga Decium Syllanum amicum suum, in quem filiae adulterum non vltra saeuitum, quam vt amicitia Caesaris prohiberetur. [note: lib. 3.] Haec autem bina Augusti, et Tiberii decreta notare libuit, quia secundum veterem Romanorum moremedita, tot annis stabilita, et quamuis non scriptis, tamen tacito Populi Romani consensu approbata fuerunt. At si vllum mirabile vnquam decretum fuit, illud profecto Valeriae legis longe videtur admiratione dignissimum: nam cum ea lex olim, ciuem Romanum, qui alterum iniuria prouocasset, virgis caedi, securique necari, vetuisset; si quis aduersus ea fecisset, nihil vltra quam improbe factum, adiecit. [note: Liu. l. 10.] Idcirco iure Liuius admirabundus subiungit, Id (qui tum pudor hominum erat) visum credo vinculum satis validum legis. Quae lex promulgata anno vrbis 453. persimilis est huic admonitioni, quae Senensi coloniae facta estsub imperio Vespasiani, iam transactis annis vrbis 820. ne quis sibi persuadeat, antiquos mores, atque consuetudines, corruptis seculis, aliquando repetendas non esse. Si me bene explicauero, fortasse non frustra haec collegisse videbor. Separatim agam de iniuriarum obliuiscendarum decreto, quod imitatus Athenienses Cicero in rep. Romana proposuit. [note: lib. 20. dis. 8.] Alibi de ostracismo disputatum est. [note: lib. 25. disc. 3.] Modo de quodam decreto non decreto, hoc est, quod silentio inuolutum fuit, vimque suam obtinet in silentio, dicendum superest; quod non minoris, quam quae retulimus, aestimandum videtur. Romani vrgente Annibalis bello, auxilia a triginta coloniis, quae Romae suos legatos habebant, petierant: ex quib. [abbr.: quibus] coloniae duodecim negauerunt Consulibus, esse, vnde milites, pecuniamque darent: caeterae communi patriae se suppetias
page 356, image: s356laturas, et ad id sibi neque opes deesse, animum etiam superesse, responderant: quibus Senatus, quam poterat honoratissimo decreto, gratias egit. Duodecim aliarum coloniarum, quae detrectauerant imperium, mentionem fieri, patres vetuerunt, neque illarum legatos dimitti, neque retineri, neque appellari a Consulibus, ea tacita castigatio maxime ex dignitate Populi Romani visa est. [note: lib. 17.] Ex quibus, quoties opus fuerit, tanquam singularibus, neque vulgatis exemplis, poterit vnusquisque mirifica prudentiae decreta in rebus gerendis elicere. Verbi gratia, Romanus Pontifex, vt hostium iniurias vindicet, duo tenet arma, spiritualia, ac temporalia: et certum est, perinde vt sese occasio obtulerit, alterutris vsurum esse: sed cum accidere possit, vt vtrisque abstinendum esse, putet, poterit forsan exemplum Augusti, ac Tiberii imitari, et reis amicitia dirempta, interdicere domo iis fere verbis, Quoniam hi, vel illi populi pollicitis Romano Pontifici praestitis non steterunt, vel quia scelestorum hominum amicitiam eius amicitiae praeposuerunt, in hoc Iudaeorum genus sequentes, qui Barabam, quam Christum saluum esse, maluerunt: vel alias causas allegando: idem Pontifex acrioribus caeteris poenis, quae suppeterent, omissis, in praesentia eorum amicitia abstiuere contentus est, ideoque iis domo sua, ciuitatibus, portubus suis interdicit, etc. Quod si id non esse satis, putaretur, alterum illud adiungi posset, Improbe factum. Quod si hoc nimium videatur, addatur monitum, vt olim Senensibus: Si autem peccata miseratione digna fuerint, obliuioni tradantur, neque inuestigentur, vt disputatum est alibi. [note: lib. 2. dis. 8.] Haec enim omnia decreta, siue consilia rebus agendis adaptantur. Silentio autem vtendum non est, nisi cum vindicandi tempus expectatur, vt Romani egerunt, dum, bello peracto, contumaces duodecim colonias, duplicato delectu, ac summo rigore mulctarunt. [note: Liu. l. 29.]
Discordias domesticas principibus valde periculosas esse. DISCVRSVS VI.
VErba quidem Tito dignissima illa sunt, quae, Vespasianum, patrem, tunc Domitiano iratum; quod terminos aetatis, et concessa filio egrederetur, alloquens, dixit: Non legiones, non classes perinde firma imperii munimenta, quam numerus liberorum: nam amicos tempore, fortuna, cupidinibus aliquando, aut erroribus imminui, transferri, desinere: suum cuique sanguinem indiscretum: sed maxime principibus, quorum prosperis et alii fruantur; aduersa ad iunctissimos pertineant: ne fratribus quidem mansuram concordiam, ni pater exemplum praebuisset. [note: lib. 20.] Beati principes, si verba haec ab optimo viro, qui humani generis deliciae appellatus est, prolata, memoriae mandarent. Sallustius de Iugurthino bello haud dissimilia verba in ore Micipsae Numidiae regis collocauit: Non exercitus, neque thesauri praesidia regni
page 357, image: s357sunt, verum amici, quos neque armis cogere, neque auro parare queas: officio, et fide pariuntur: quis autem amicior, quam frater fratri? aut quem alienum fidum inuenies, si tuis hostis fueris? Hanc orationem adhuc longiorem Seuerus Imperator, vt AElius Spartianus testatur, grauissimo oppressus morbo, maiori suo filio misit, vt cum fratre concordiam, ac beneuolentiam retineret: adeo apud posteritatem valent maximorum virorum exempla ab excellentissimis scriptoribus immortalitati consecrata. Quamobrem si Micipsa, et Seuerus filiis, si Titus patri haec praecepta suggesserunt; si Tacitus et Sallustius historiis ea consignauerunt, si ego tui beneficii causa eadem collegi; nete, quilegis, pigeat ea multifacere, et in vsu habere: Sic enim tuo regno ac domui munimenta, ac propugnacula exstruxeris validissima, maxime si animaduerteris, maiorem illorum partem, quia praecepta ea non obseruauerunt, in maximas calamitates incidisse. Quod si praeceptis poetarum auscultandum est, haud iniuria Polinicem ad matrem dixisse, animaduerteremus, Quam miserum est, inter sanguine coniunctos, odium, et quam aegre redeunt in gratiam. [note: Eurip. in Foeniss.] Nobile Syriorum regnum non aliam ob causam excidium perpessum est, quam propter mutua fratrum odia, vt narrat Iustinus, sicque pedetentim ob discordias coniunctorum regum Oriens in potestatem Romanorum deuenit. [note: lib. 4.] Contra, cum Demetrius ex venatione rediens Antigonum patrem coram legatis quibusdam osculatus fuisset, in fine tractationis illius pater ad legatos conuersus, Redite, inquit, vestrisque dominis amorem, qui mihi cum Demetrio intercedit, nuntiate: quasi, subdit Plutarchus, ostendere vellet, mutuam illam beneuolentiam regni praesidium, suaeque magnitudinis testimonium esse. [note: in vita Dewetrit.] Philippus huius Demetrii pronepos cum Demetrium, et Perseum filios suos minime concordes cerneret, haec illis inter caetera multa dixit, iam hos Eumenem, Attalumque fratres a quam exiguis rebus, prope vt puderet regij nominis, mihi, Antiocho, et cuilibet regum huius aetatis nulla re magis, quam fraterna vnanimitate, regnum aequasse. [note: Liu. l. 40.] Augustus vero cum careret filiis, et consanguineis, eos adoptauit, et defunctos lachrymis prosecutus est, neque vnquam eorum sanguine sibi manus cruentauit. Contra, Tiberius consanguineis a natura munitus, maximam eorum partem e medio sustulit, neque per illum stetit, quin imperium Romanum, quod non diu in eius familia permansit, successoribus careret, cum ipse et mater in Germanici mortem consensisse putentur. [note: lib. 2.] Ipse idem Tiberius propter imperandi negligentiam Seiano permisit, vt Drusum veneno, postquam vxorem eius adulterio polluisset, extingueret, [note: lib. 4.] ipse Neronem in Pontia insula, et Drusum in palatio fame moriiussit, [note: lib. 5.] ambos Germanici filios. Igitur principes cauere, ac circumspicere omnia debent, quoties filii, fratresve accusantur: nam vt animi hominum multas latebras, multosque recessus habent, sic maximam oportet adhibere diligentiam in effugiendis improborum insidiis. Quod praeter illa, quae supra attulimus, recenti exemplo fiet magis conspicuum. Mehemetus Persarum rex cum ab armis Amurathi Turcorum Imperatoris vehementer affligeretur, dumque iterum hostem quasi prae foribus haberet, aduersus alterum ex filiis suis nomine Abassum
page 358, image: s358arma capere coactus fuit, persuasus adhaec a suo Visirio Salmasso, qui principis Emirhamze alterius filii socer erat: causa autem intestini belli, vt circumferebatur, ea erat, quia filius ad regn um adspirans, titulum regis Persarum iam vsurparet. Igitur parens viginti cum peditum, tum equitum millia secum ducens versus Eri oppidum contendit, vbi Abassus morabatur, et ex itinere Satuar expugnauit, arcis illius duce capitis damnato, multisque ducibus, et amicis Abassi necatis, Eri obsidione cinxit; filius vero causam, cur parens oppugnatum venisset, exquirens, et tandem resciens; impetrato spatio, purgauit se eo crimine, et filio, ac parente innocen tissimis vtroque repertis, fraus, ac mendacium Salmassi, qui regnum suo libitu administrare ambiebat, patefactum est: vnde periculosissimo bello, dum Ferath Bassa Turcorum dux aduentaret, transacto, Salmasso poena, quam merebatur, decreta est. [note: Minadous de bello Persico l. pr.] Quam historiam fusius solito recitare constitui, vt innotescat, nimis vera esse, quae Tacitus, Sallustius, Spartianus, Iustinus, Plutarchus et Li ius de domesticis dissidiis testata reliquerunt. Et omissis autorum testim oniis, ratio periculi, quod domesticae discordiae secum ferunt, haec est, quia plerique, qui praesertim reip. statum fastidientes, nunquam ex se ipsis, neque priuati cuiusquam ope hostilem animum suum aduersus principem indicare, ac patefacere ausuri essent, fratrem, nepotem, filiumve principis nacti, quem sequantur, odio suo facile satisfaciunt: quo pacto defectionis notam subire sibi non videntur, dum imperii consortem, siue legitimum assertorem fouent. Hinc est, quod Turcae nun quam contra domum Othomanam, nisi eiusdem domus aliquo duce, arma capiunt. Idcirco sapiens princeps, qui cum fratre discordias gerit, si remedium calamitatibus domesticis opportunum adhibendum esse, putauerit, consilium regis Persarum contra Salmassum amplectatur, ostendatque, ex ministrorum iniquitate, non suae voluntatis instinctu, simultatem illam obortam esse.
Necessariam esse nouum condentibus imperium famam clementiae. DISCVRSVS VII.
VIrtutem solo ipsius amore colere oporteret, etiamsi nullum inde emolumentum in praesens, siue in posterum emanaret. Verum iis, qui hac esca difficile capiuntur, ostendendum est, expedire, vt virtus colatur; si non sui causa, at saltem damni vitandi, aut commodi alicuius consequendi gratia: quae si quis contemnat, inter bruta animantia, non inter homines connumerandus videtur. Historici, quorum partes, et praecipuum munus est principum virorum actiones examinare, nullam ob causam in ipsorum scriptis probant, improbant, monent, et alienos casus enarrando alios docent, nisi vt ne virtutes sileantur,
page 359, image: s359vtque paucis dictis, factisque ex posteritate, et infamia metus sit. [note: Tac. lib. 3.] Et quamquam clementia, vt principum virtus excellentissima, absque iustitiae detrimento semper exercenda esset: nihilominus iis praesertim, qui noui imperii limen ingrediuntur, eiusdem clementiae famam, et opinionem plurimi faciendam esse, docemur Classici, et Ciuilis exemplo: qui etsi saeuitia ingenita, et cupidine praedae ad excidium Coloniae Agrippinensis trahebantur; tamen diripiendam non permiserunt, quia obstabat ratio belli, et nouum regnum inchoantibus vtilis clementiae fama. [note: lib. 20.] Cum vero Cappadoces in formam prouinciae redacti fuissent, narrat Tacitus, quaedam ex regiis tributis diminuta fuisse, quo mitius Romanum imperium speraretur. [note: lib. 2.] Contrarium ostendit in Mithradate, cui, vbi Claudius Armeniorum regnum, vnde expulsus fuerat, concessisset, crudelius aduersum subditos egit, vnde autor vocat eum atrociorem, quam nouo regno conduceret. [note: lib. 11.] Cuius malae artis effectus, qui expectandus erat, cito consecutus est: nam proditus a genero, et paullo post occisus est, eique vulgus duro imperio habitum probra, et verbera intentabat. [note: lib. 12.] Multos ante annos in eundem Mithradatis errorem cecidit Roboam rex Iudaeorum, qui in nouo principatu, quia erga subditos benignus, et clemens esse neglexit, regnum suum ex amplissimo minimum effecit, alioquin clementiae artibus eius amplitudinem retenturus: hoc enim sapientes illi senes, quos ad consilium rex vocauerat, mansuetudinem admonentes, innuebant, Si locutus fueris, aiebant, verba lenia erunt tibi serui cunctis diebus. [note: 3. reg. c. 12.] Igitur in nouo imperio semper clementiae fama vtilissima fuit, camque ipse Annibal quaesiuit apud Liuium, vt fama clementiae in principio rerum colligeretur. [note: lib. 21.] Item a Scipionibus, cum primum in Hispaniam peruenissent, [note: lib. 21.] nec non ab Antiocho in oppido Scotussa, quod eam rem magni momenti futur am rex ad conciliandos Larissaeorum animos credebat. [note: lib. 36.] Eta Philippo cum Athamanis, vt eos alliceret ad se, et ab Antiocho diuelleret. [note: lib. 36.] Verum mali principes, qui neque virtutis amore, neque electione, sed necessitate hoc efficiunt, ad pristinos mores cito redeunt, vt Vangio et Sido, expulso patruo Vannio Sueuorum rege, dum adipiscerentur dominationis multa charitate, et maiore odio, postquam adepti sunt. [note: Tac. lib. 11.] Et certe mirandum, quo modo homines viam illam, quam cum vtilitate ac laude ingressi erant, relinquentes, ancipitem alteram, ac periculosam ingrediantur. Quod si quis diceret. Igitur aliquando aduersus populum rigore, ac seueritate vtendum non est? respondeo, clementiam non fore clementiam, si iustitiae detrahat. Nam quemadmodum liberalis viri est ei, qui meretur, non autem e, qui nihil meritus est, donare: sic putandum est, cum iis tantummodo, qui digni sunt, clementer agendum esse. Tu princeps iure belli nouam prouinciam adeptus es: populi illi, vel quia libertate vtebantur, vel quia domini mutationem aegre ferebant, res suas acerrime defenderunt, dumque repugnarent, tui exercitus partem interfeccrunt: fuerunt in causa, vt thesauros erogaueris, tempora, et pleraque alia, quod accidit in bello, perdideris: tandem viadacti, tibi sese dedunt; debesne, quia se acerrime tutati sunt, ab iis seueriores poenas exigere? Ecce quomodo his casib. cognoscitur, clementiae locum dandum esse, vt virtus colatur: at si hoc virtutis causa negligis,
page 360, image: s360vtilitatis gratia omnino efficiendum est, cum illud certo certius sit, id firmißimum imperium esse, quo obedientes gaudent, [note: Liu. lib. 8.] vtque Priuernas ille dixit, Si bonam dederitis pacem, et fidam, et perpetuam: si malam, haud diuturnam. [note: Liu. lib. 8.] Quoties morbi grauitas impellit, vt vratur, seceturve; nemo consulet, vt saeua clementia admoueatur: sic in bello, est, vbi clementia exitium affert. Si quis toto orbe clementiae laudem meritus est; equidem Caesar clementissimus extitit, et nihilominus vt exemplum caeteris praeberet, ad iustitiae rigorem aliquando deflexit, praesertim cum Gutornatum verberibus exanimatum securi feriri iussit. [note: lib. 8. de bello Gall.] Et cum hominibus Vxelloduni ob eorum pertinaciam, et ad reliquos exemplo supplicii deterrendos, manus praecidit. [note: ibid.] Verum ab instituto nostro paullum digressi sumus, dum hoc discursu de vtilitate clementiae in nouis imperiis tractare polliciti, ad alia sermonem fleximus: nihilominus dum ampliauimus magis argumentum, quam ab eo diuertimus, non inutilem forte operam nauauimus.
De pulcherrimo temperamento, quo Graeci ad iniurias ciuium obliuione delendas vtebantur. DISCVRSVS VIII.
EGregia profecto herba fuit illa apud Homerum, nomine Nepenthes, quae Helenae ab vxore regis AEgyptii dono data, rerum omnium molestarum obliuionem inducebat. [note: Plin. l. 21. c. 21 l. 25. c. 2.] Sed, vt ego sentio, eius herbae virtus longissimo interuallo distat ab eius consilii salubritate, quod ad placandas ciuiles turbas, pacemque in ciuitate reducendam Athenienses excogitauerunt: quem quidem populum ad haec vsque nostra tempora nullus voquam populus, aut natio domesticis, pacisque artibus, (vel prudentiam, vel humanitatem, vel morum suauitatem respicias) exsuperauit: Etenim considerantes, quibusdam priuatis dissidiis ob triginta virorum, qui in rempublic. inuaserant, tyrannidem aliud nullum prae iniuriarum omnium obliuione adhiberi posse remedium; am nestiae legem retulerunt. [note: Plutar. Polit.] Sic Sanctus ille vir rogare Deum solitus erat, ne eius, aut parentum delicta reminisceretur. [note: Tob. 3.] Nam cum Deus peccatoribus irascitur, minatur illis opprobrium sempiternum, et ignominiam aeternam, quae nunquam obliuione delebitur. [note: Ierem. c. 23. in fine.] Cicero, vir non modo summa doctrina exornatus, sed etiam prudentiae artibus insignis, et poenarum praeterca, praemiorumque, eorumque omnium, quae in republic. regenda opportuna sunt, experientissimus, cum violenta Caesaris mors in vrbe contigisset, et post seditiones, ac ciuiles aliquos tumultus pleraque a Consule Antonio de pace agitata fuissent, longa et improuisa oratione Senatui persuasit, vt Atheniensium exemplo Caesari, ac Caesaris amicis illatae iniuriae obliuioni mandarentur, et prouinciae Bruto, Cassioque,
page 361, image: s361eorumquesociis decernerentur. [note: Plut in Cicer.] In bellis ciuilibus inter Vitellium et Vespasianum, cum primores Galli quidam defecissent, et nonnullas diuersa specie legiones in suam causam traxissent, Cerialis sibi onus iras placandi sumpsit, qui vel sua fortuna, vel bono reipublic. Romanae fato tumultuantes milites correxit, et ad leges militares audiendas induxit. Itaque legionum miserabilis ob poenitudinem cernebatur adspectus. Stabant conscientia flagitii moestae, fixis in terram oculis: nulla inter coeuntes exercitus consalutatio: neque solantibus, hortantibusve responsa dabant, abditi per tentoria, et lucem ipsam vitantes: nec perinde periculum, aut metus, quam pudor, ac dedecus obstupefecerat: attonitis etiam victoribus, qui vocem, precesque adhibere non ausi, lachrymis, ac silentio veniam poscebant. Cerialis autem sagacissimus dux demulsit animos, fato acta dictitans, quae militum, ducumve discordia, vel fraude hostium euenissent: Primum illum stipendiorum, et sacramenti diem haberent: et per manipulos edictum est, ne quis in certamine, iurgiove seditionem, aut cladem commilitoni obiectaret: antea vero professus fuerat: priorum facinorum neque Imperatorem, neque se meminisse. [note: lib. 20.] Haec ipsa in agendo dexteritas Scipioni mirum in modum placuit: nam contra deficientes milites testatus est, se, quae fecissent, vltra ne quidem exprobraturum esse, atque vtinam, inquit, tam facile vos obliuiscamini, quam ego obliuiscar, [note: Liu. lib. 28.] et prius dixerat: Auferat ista obliuio, si potest: si non, vtcunque silentium tegat. Sic Marcellus AEtolos hortatus est, vt bellum cauerent, et obliuione praeteritorum discordias sinerent. [note: lib. 42.] Igitur maxima inter eos, qui peccant, differentia constituenda est, neque mediocre peccati lenimen, et moderatio habetur poenitentia; Cum autem principes clementiam erga noxios aliquos colunt, exercentque, id tantummodo animaduertant, vt illam non minus cum sua dignitate, quam cum securitate noxiorum exerceant, talique remedio vtantur, vt sontes non modo se peccauisse, obliuiscantur, sed simul omnium in posterum patrandorum facinorum (hic enim disputationis nostrae scopus est) memoriam abiiciant.
Quae verae sint artes imperio populos regendi. DISCVRSVS IX.
CAEcina dum cogitationes defectionis euolueret, exercitum nimia fortunae indulgentia iam in luxuriam dissolutum, et recenti torpore segnem ducebat: cuius rei causam inquirens autor, Seu, inquit, perfidiam medianti infringere exercitus virtutem inter artes erat. [note: lib. 18.] Animaduerto ego, hanc eandem artem in vsu haberi nostra tempestate, qua principum nonnulli inter caetera
page 362, image: s362dominationis arcana hoc sibi vtilissimum putant, vt subiectos populos a virtutis amore, atque commercio quam longissime abstrahant, arceantque, ne, si bellicas artes addiscant, aut domi dignitates, praesertim Ecclesiasticas adipiscantur, eosque in summos duces, aut in summos Pontifices euadere contigerit, tui. principatus atque autoritatis amittendae periculum fubeas. Qua in re iidem principes (nisi mea me fallit opinio) pluries, et maxime peccant: cum quia incommodum, quod a subditis verentur, et remouere conantur, sibi accelerant, atque appropinquant ab inimicis, qui te milite destitutum, et inermem facilius oppriment: tum etiam quia nemo adeo exarmari potest, quin ei, quemadmodum optime de hoc autor quidam disseruit, pugio, quo te interficiat, reliquus sit, praeterquam quod rationi congruit, vt magis ab eo populo, qui iniuriis, quam ab eo, quibeneficiis affectus sit, extimeas. Id etiam exploratissimum est, quoties praecipui viri suae satis ambitioni facere aliunde possunt, perraro se in coniurationibus immiscere. Proinde experientia ostendit, neque Corbulonem, contra Neronem coniurauisse, neque Valerium Asiaticum contra Caium, neque Neruam Cocceium contra Domitianum. Noster autor eximius fuit in tradendis veris dominandi monitis, cum quae imperantibus, tum quae sub imperio degentibus vtilissima, omniumque tutissima sunt, quemadmodum qui animum aduerterit, diffitebitur nemo. Vtque primo loco de iis, quae plurimum intersunt, sermo instituatur, et, qui diuersam viam sequuntur, quantum aberrent, cognoscant, illud mihi monitum videtur omnium praestantissimum, vt scilicet subditi bellicam artem non ignorent: haec enim ars cum disciplina quaedam sit, cuius disciplinae ante omnia praeceptum ipsa obedientia est, nunquam rebellabunt ii, qui recte obtemperare didicerint. Quidam autor tres modos recensens, quibus respublicae imperium suum propagauerunt, [note: lib. 21. c. 4. [reading uncertain: print faded] ] modum, rationemque, quam scruauerunt Romani, caeteris longe praestantiorem esse, affirmat; socios nempe appellando, et militiae iure donando eos; quos vicissent: quam consuetudinem non tantum cum Italis, sed etiam cum omnibus subiugatis nationibus retinuerunt. Quamobrem Cerialis Gallos alloquens, qui desciuerant (neque istud quenquam turbet, nam et filii a parentibus, et fratres a fratribus nonnunquam defecere) Ipsi, inquit, plerunque legionibus nostris praesidetis, ipsi has, aliasque prouincias regitis, et concludit: Proinde pacem, et vrbem, quam victi, victoresque eodem iure obtinemus, amate, colite. [note: lib. 20.] Et quisquis Caesaris commentarios diligenter obseruauerit, eum Gallos auxisiis Gallorum plurimum afflixisse, comperiet, neque in Romanis historiis quidquam hoc certius habetur. Qua de re alibi Galgacus Britannos adhortans, vt contra Romanos arma capiant, non tantum Romanos exercitus diuersis nationibus permixtos esse, asserebat: Sed pudet dictu, inquit, Britannorum plerosque dominationi alienae sanguinem accommodantes. [note: in Agrie.] Adsummam haec adeo vera sunt, vt mirer,
page 363, image: s363quid sit, cur Vegetius scripserit, socios milites semper minores numero fuisse, quam Romanarum legionum. [note: lib. 2.] Cum tamen apud Liuium haec verba legantur: duaeque partes sociorum, tertia ciuium fuit, [note: lib. 3.] et alibi, in exercitu Romano fuisse legiones duas, et ex sociis Latinis quindecim mille, [note: lib. 38.] alibi vero peditum numerus par, legio num equites treceni, sociorum octingenti. [note: ibid.] Neque propter aliud in Hispania memorabiles amborum Scipionum clades acceptae sunt, quam quod in exercitu maiorem sociorum, quam Romanorum numerum habuerunt. Vnde perpetua recolendum memoria Liuii consilium prodiit, Ne ita Romani externis credant auxiliis; vt non plus sui roboris, suarumque proprie virium, in castris habeant. [note: Liu. l. 25.] Quod si haec ita se habent, vt profecto aliter se non habent, quid ergo socordiae illud est, quod principes nonnulli committunt, dum non longinquos, et in limitibus imperii sitos populos ab armorum exercitatione depellunt, sed ipsos vicinos, et vel regiam vrbem incolentes ignauiae deditos malunt? et magis exteris, quam suis militibus fidunt? idque consequuntur, vt ciuitas, quae octuaginta millia hominum contineat, exercitum duodecim millium expauescat? Igitur nequaquam bonaesunt artes illae, quae populos vitiose, atque ignauiter enutriendos esse, praecipiunt: imo quo iidem populi facilius frenentur, atque compescantur, ars omnium exquisitissima est, vt eos virtutibus quam exornatissimos reddas, neque isto tutius vllum dominandi arcanum reperiri potest, quicquid in contrarium obloquantur, et allatrent homines, quos an malignos, an rerum penitus ignorantes appellem, nescio. Ad quae comprobanda satis efficacia (vt puto) Taciti verba erunt in vita Agricolae: haec autem ea sunt: Sequens hyems saluberrimis consiliis absumpta: namque vt homines dispersi, acrudes, eoque bello faciles, quieti, et otio per voluptates assuescerent: bortari priuatim, adiuuare publice, vt templa, fora, domus exstruerent, laudando promptos, et castigando segnes: ita honoris aemulatio pro necessitate erat. Iam vero principum filios liberalibus artibus erudire, et ingenia Britannorum studiis Gallorum anteferre, vt qui modo linguam Romanam abnuebaent, eloquentiam concupiscerent: inde etiam habitus nostri honor, et frequens toga: paullatimque discessum ad delinimenta vitiorum, porticus, et balnea, et conuiuiorum elegantiam: et stupenda sunt, quae sequuntur: Idque apud imperitos humanitas vocabatur, cum pars seruitutis esset. [note: in Agric.] Veruntamen haec quemadmodum humanitatis vocabulo nuncupabantur, sic reapse humanissima officia fuisse, censendum est ideo, quia magis conducit, seruos et mansuetos, vereque homines haberi, quam liberos et barbaros, stolideque feroces. Nam veluti Themistocles, preciosis a rege Persarum munerib. [abbr.: muneribus] ditatus, ad amicos quosdam conuersus, Perieramus, inquit, nisi perijssemus, ita populos ab omni ciuilitatis more abhorrentes hoc vsurpare decet; videlicet, Barbariei, atque ignorantiae essemus mancipia, nisi in Romanorum potestatem deuenissemus. [note: Plut. de fort. et vir. Alex] Imprudenter meo quidem iudicio dux Athenarum insignia imperii Florentinae plebi concessit, vnde ipsum pristinae libertatis
page 364, image: s364memorem, eiusque recuperandae cupidissimam reddidit. Neque minus errant ii principes, qui Academiarum coetus, ac societates vetant, quas imo, si saperent, aperire deberent, vt homines honestis illis delectationibus allecti, honorum imagine amissam libertatem libentius tolerent. Plura dicturum me non putabam: Verum quia, quae sequentur, quonam sub capite collocanda essent, vix scirem, addo; inter optimas regnandi artes illam egregiam esse, cum diuisi populi simul conciliantur asfinitatibus, perinde vt cernimus syluestres plantas ramusculis hortensium plantarum insertis propemodum cicurari. Quod Augustus solitus erat efficere; Is enim, vt scripsit Suetonius, reges socios etiam inter semetipsos necessitudinibus mutuis iunxit: promptissimus affinitatis cuiusque, atque amicitiae conciliator, ac fautor: nec aliter vniuersos, quam membra, partesque Imperii, curae habuit. [note: cap. 48.] Quod ipsum antiquae pariter reipublic. studium fuit, testante Liuio, Romanos multas cum Capuanis affinitates iniuisse. [note: lib. 8.] Cum vero populum aliquem rebellionis rcum castigare vellent, quod cum Latinis fecerunt, ipsis, ne cum ciuibus R. affinitates contraherent, interdicebant. [note: --- [sic]] Et noster autor coloniam Tarentum deductam improbat, quia neque coniugiis suscipiendis, neque alendis liberis sueti orbas sine posteris domos relinquerent. Ad hanc rem neque dici, neque excogitari quidquam potest elegantius, quam quod de Alexandro scripsit Plutarchus: nam Alexander inter Persas Roranam nobilem virginem vxorem cum duxisset, exemplum dedit, vt centum aliae Persae mulieres totidem viris Graecis, et Macedonibus nuberent: et sequitur, Imodo, insanissime Xerxes, Hellespontum tot coniungelaboribus: sic sapientes reges Europam cum Asia melius connectunt. [note: Plut. de fort. et vir. Alex.] Ad quae quoties mentem reflecto, maximam Philippo Hispaniarum regi nostris temporibus deberi laudem, censeo, quod valde sollicitus de Hispania cum Italia coniungenda, atque consocianda, in eam curam praecipue incumbere videatur, vt nobiliores vtriusque prouinciae familias mutuis affinitatibus copulet, commisceatque.
Summa cura prospiciendum esse, ne cuiusquam principis potentia eo perueniat magnitudinis, vt caeteros possit opprimere. DISCVRSVS X.
OCtingentorum annorum fortuna, disciplinaque compages haec coaluit; quae conuelli sine exitio conuellentium non potest. [note: lib. 20.] Binas ex hisce verbis disceptatiunculas instituemus; Prima erit, ne quis princeps adeo viribus augeri sinatur, vt caeteros facilius opprimere queat: nam posteaquam supra caeteros euectus fuerit, deprimi sine deprimentium exitio non potest; Altera, Quicunque cum
page 365, image: s365potentiore luctari pergit, eum nihil aliud agere, quam vt suam sibi calamitatem acceleret: nam etiamsi vt hostem euertat, ei successerit ex voto, tamen ipse quoque hostilibus ruinis obtegatur, conteraturque, et pereat, necesse est. Et quod ad primam spectat, pulchrum est exemplum illud, quod de Aetolis Liuius refert; ad Antiochum legatos ab iis missos fuisse, qui milites, et pecuniam rogarent, addentes, ad regiam fidem, maiestatemque pertinere, socios tueri, in quo eius regni salus agebatur, ne Romani Aetolis extinctis, omni cura soluti, in Asiam totis viribus irruere valeant: subdit autor, Vera erant, quae dicebantur, eo magis regem mouerunt: [note: Liu. lib. 36.] Demetrius Illyriorum rex cum Philippo rege Macedonum eodem argumento vsus est iis verbis: cuiuus quanto propius, nobiliusque sit regnum; tantam sit Romanos acriores hostes habiturus. [note: Iustin. lib. 29.] Perseus Philippi filius vt regni, sic odii aduersus Romanos haeres, bellum imprudenter aggressus, postea poenitentia ductus, Rhodiis se per legatos commendauit, vt ad curandam pacem cum Romanis autoritatem suam interponerent: quod si hoc non impetrarent; saltem id agendum, ne omnium rerum ius, ac potestas ad vnum populum perueniat. [note: Liu. l. 42.] Summus est orator necessitas, neque melius quisquam locos ad persuadendum appositos inuenire solet, quam ipsa eadem necessitas: Quoniam vero ad persuadendum alicui, vt te defendat, locus peropportunus est, de ipsius periculo agi, ostendere: ideo non minus, quam Aetoli cum Antiocho, Demetrius cum Philippo, Perseus cum Rhodiis; etiam rex Ponti Mithridates Arsaci regi Parthorum conatur persuadere, Nunc quaeso, in quiens, considera, nobis oppressis, vtrum firmiorem te ad resistendum, an finem belli futurum putes. [note: Sall. in epist. Mith. ad Ars.] Temporibus minus remotis haec ars minime inexplorata fuit; principibus enim sua pericula praeteritarum rerum euenta demonstrant: proinde Constantinopolitani Imperatores omnem nauarunt operam, quo Siciliae regnum a regno Neapolitano disiungeretur, et Gallis ereptum traderetur Aragonensibus. Etenim probe nouerat Michael Paleologus, quantum sua ipsius pericula, viribus Caroli regis nimium augescentibus, crescerent. [note: Io. Villanius lib. 7. c. 57.] Cum Vicecomitum Mediolani Ducum progenies defecisset, Cosmus Medices, qui tunc reipublicae Florentinae principem agebat, nihil intentius conatus est, quam vt imperium illud ad Venetos ne perueniret: quippe animaduertebat eos, sine Ducatus illius possessione contineri vix potuisse, quin ad totius Italiae dominatum adspirarent, quid si ad vires suas nobilissimus principatus accessisset? quem deinde cum Franciscus Sfortia non minus consilio, quam opibus Florentinorum adiutus obtinuisset, et Cosmus, et successores ipsius haereditariam hanc curam habuerunt, vt imperium illud apud Francisci successores conseruaretur. Et ipsa experientia docet, quantum eorum intererat, qui tunc in Italia inperitabant, prospicere, ne alter alterum viribus excederet, aut cuiuscunque ope potentiam adaugeret: mortuo enim Laurentio Medice Cosmi nepote, qui omnium inter Aragones, et Sforcianos dissidiorum perpetuus fuerat moderator, Ludouicus Sfortia Gallos in Italiam exitiabili ambitione accersiuit. Qui Galli vbi suis viribus, et Ludouici auxiliis non minus Florentinis, quam Neapolitanis ingentia
page 366, image: s366damna intulissent, demum ipsius Ludouici excidio maturato, domoque eius paucis post annis subuersa, totam Italiam miserandum in modum vexauerunt. Qua de re ob Mediolani Ducatum asperis bellis exortis Leo Pontifex Laurentii filius, et Clemens Laurentii ex fratre nepos eo cogitationes, conatusque suos ambo intenderunt, vt Mediolani Ducatus vel in filiis Ludouici seruaretur, vel cuicunque alteri priuato concederetur, modo ne in manus Gallorum, aut Hispanorum deueniret, quorum singulorum potentia cum per seipsam magna, et Italis longe minoribus principibus extimescenda esset, his aucta viribus, intolerabilis euasura putabatur. Quod si Ducatu Mediolanensi in ditionem Hispanorum redacto, ac praet erea Neapolitano, ac Siculo regno sub eodem rege coniunctis, Italia eam o ppressionem, quam verebatur, non sensit, imo plurimis ab hinc annis incredibili, et nunquam antea cognita felicitate potitur; hoc magis diuina bonitate, regumque illorum moderatione factum est, quam quod monitum, aut regula, Non esse permittendum, vt quilibet princeps adeo viribus caeteros emineat, vt in eius manu sit ipsos opprimere, veritati parum consentiat. Illud quoque verum est, cum Othomanorum domus imperium incredibiliter dilatauerit, expedire Christianis, vt ex nostra parte aequalis potentiae Monarchia, quae Turcis resistere valeat, exsurgat. Quod si Hispani Romanam prudentiam aemulari maluerint (Romani enim autoritate, atque orbis patrocinio contenti, multis regibus sua regna cum pace fruenda permiserunt) imperium suum, ni fallor, tutum, ac validissimum non modo, sed etiam amabile, ac reuerendum cunctis gentibus efficient.
Cui colliditur cum potentiore, ruinam sibi accelerare. DISCVRSVS XI.
SI vtile, ac salutare consilium est, obsistere atque obniti, ne principis alicuius vires adeo excrescant, vt, si libuerit, caeteros possit opprimere; nam hoc casu tu quoque minore negotio pessum ire potes: vtilissimum quidem erit, atque tutissimum, cum iam opibus supra caeteros fuerit auctus, ne cum illo lucteris, alioqui certo ruiturus, et mala illa celeraturus, quibus, dum tempori non in seruis, a quo plurima beneficia emanare solent, immunis esse posses: nam inter caetera principes ad culmen euecti, libentius alios regnare permittunt; neque ignoras, Augustum testamento monuisse, vt intra terminos coerceretur imperium. [note: lib. 1.] Potentiores autem nihil aeque perturbat, et iniuria afficit, quam cum ab infirmioribus offenduntur. Qua de re consultius nihil est, vt id criminis, et perculi effugias, quam si ob oculos tibi ponas, qualis opum magnitudo, atque autcritas eius viri sit, quo cum decertare constituisti. Quod si forte compagem alquam
page 367, image: s367inueneris, quae octingentorum annorum spatio coaluerit, subduc inde te ipsum, alioqui fieri non potest, quin illius ruinae te cooperiant. Nihilominus tamen dum lego, parantibus se Romanis, et Samnitibus ad praelium, aduenisse legatos Tarentinos, denuntiantes vtrisque, vt bellum omitterent, per vtros stetisset, quo minus discederetur ab armis, aduersus eos se pro alteris pugnaturos. [note: Liu. lib. 9.] Idemque Rhodios cum Perseo, et cum ipsis Romanis effecisse: et Hieronymum Cannensem cladem illusisse, [note: lib. 24.] itidem Aetolos, [note: lib. 35.] et Perseum ipsum; item Treuiros, [note: Tac. l. 20.] non bene cognouisse, quibus cum negotium haberent: maxime verendum est, ne hac, vel quacunque alia tempestate in similes errores ii principes incidant, qui suarum virium modulum nescientes, potentioribus obsistunt, eorumque opes male metiuntur. Et quamquam consideraret aliquis, non semper Romanos in summa illa octingentorum annorum fortuna fuisse: nam quo tempore Tarentini legatos, quos memorauimus, miserunt, quadringentos et triginta circiter imperii annos absoluerant, neque dum Italiam totam possidebant; dico, non esse luctandum cum potentiore, hoc etiam intelligi, quoties alterius disciplina tuam antecellit, dicente Ceriali, octingentorum annorum fortuna, disciplinaque. Qua in re, hoc est, in exaequanda alterius cum altero principe potentia, nisi ad particularia consideranda deueniatur, quod viri prudentis officium est, vix fieri potest, quin errores capiantur. Igitur non tantum necesse est, tuos reditus cum illius reditibus comparare, sed etiam atque etiam examinandum est, quantum inter suos, atque illius populos intersit: vtri domino suo melius velint: vtri magis armorum genere polleant: quos amicos, ac foederatos alteruter contendentium secum trahat: quomodo regio valida, munitaque sit natura, aut arte: quae tormentorum vis: cuiusmodi commeatuum copia, vel inopia, et pleraque alia, quae principem potentiorem, aut debiliorem reddunt. Ecquis non videt, quam exilis, tenuisque sit, si ad Turcas referatur, Melitensis Religio? et nihilominus cum Turca insulam illam aggressus fuisset, se ipsum quidem ipse non pessumdedit, quia vires eius propemodum immensae existunt, sed florentissimum suum exercitum maxima ex parte internecioni exposuit. Et quamquam exemplum hoc minime probat, quae probata esse, cupimus, non esse scilicet cum superiore eluctandum, ne ipsi nobis excidium maturemus: attamen aperit saltem, declaratque lucidius, quo pacto principum, quibus bellum intentandum est, potentia, et opes metiendae sint, nesemper nimio amore sui, et larga nimis mensura examinentur. Hinc infertur, summo studio attendendum esse, qua parte hostis, qui adoriendus est, validior, aut imbecillior sit, terra, marive, domique, an foris cum eo bellum gerere expediat; consuluit siquidem Annibal Antiocho, in ipsam Italiam bellum contra Romanos transferendum esse: Item e re tua est, vt dispicias, quo genere politiae regio, regnumve illud, quod aggredi meditaris, vtatur. Etenim-caeteris inter duo imperia paribus, si alterum optimatibus, alterum monarchiae obtemperet, ita ego statuerem, semper fore, vt durius, atque infelicius cum rep. quam cum principatu contendatur: idemque dicendum, si in Italia
page 368, image: s368cum Ecclesiastico dominatu, aliove principe bellum geras: nam etiamsi Ecclesiam opibus, viribusque superes, nihil agis, cum innumera experimenta probent, neminem vnquam Christianorum principum non infeliciter contra Ecclesiam quidlibet molitum esse; siue id factum fuerit Dei, qui ipsam protegit, occulto iudicio, siue ob existimationem, atque autoritatem, quam sibi comparauit, siue ob vituperationem, cui succumbit, quisquis ei aduersatur, vel quia etiamsi Pontificem extinguas, Pontificatum nunquam extinguens; vnde sanum consilium est, cum ipso controuersias omnes declinare. Si igitur ob respectus diuersos cum huiusmodi principibus certandum non est, multo minus infestandi erunt, qui et regnorum numero, et populorum, atque opum vi tibi praeferendi sunt. Quod si obieceris, Alexandrum potuisse paruo Macedoniae regno Persas debellare, et Romanos vna ciuitate orbem terrarum subiugauisse: Respondeo quo ad Romanos, id eos temporis diuturnitate, felicitate, ac disciplina praestitisse: Alexandrum vero pari felicitate, et disciplina, forte Romanorum disciplinae haud impari, diuturni vero temporis loco, hostium imbecillitate adiutum vicisse. Si haec capita recte examinaueris, dubio procul errores effugies. Quod si forte fortuna contigerit, vt praeuideas omnino te ab hoste potentiore extrema passurum, non ideo probandum est, quia singuli sciunt, se morituros, vt ob hanc causam mortem sibi festinent. Neque potentior sibi minus cauere debebit, cum variis ex causis possit ipse quoque incommoda plurima, et excidium a principe minus potente pati: neque enim, nisi ea virtute praefulgeat, vt inuidiam, quam nimia cius potentia concitat, retundere possit, minoribus ipse periculis subiacet, quam imbecillior princeps subiiciatur. Quod fortasse Augustum mouit, vt consilium adderet, coercendi intra terminos imperii, et in praesentiarum Turcis suadere videtur, ne impetu, sed mora imperium extendant.
Interesse plurimum, scire, ordines laxare, cum acies premitur. DISCVRSVS XII.
SI quis forte Florentiae spectauit lusum, quem vulgus a pilae maioris conserto cursu appellat, il giuoco del calcio, intelligere potuit; confertum agmen vsui esse, vbi periculum est, vt ne pila proiiciatur extra limites: multitudo enim illa conferta facultatem eripit ludentibus, quo minus se flectere, et pilam accipere possit. Sed in acie, cum ea conferta nimis est, ita vt potestatem militi adimat, quo minus armis vti possit, nihil omnium est, quod maiorem in praelio perniciem afferat. Quae sententia ab autore nostro egregie exprimitur, vbi refert, Romanum exercitum oppugnatum in castris, et impeditum tentoriis, sarcinisque hoste vndique circumfuso aciem explicare nequiuisse: nec enim poterat patescere acies: Et
page 369, image: s369paullo post. Cuncta pro hostibus erant, donec legio vigesima prima patentiore, quam caeterae, spatio conglobata, sustinuit ruentes, mox impulit. [note: --- [sic]] Tradit Plutarchus, Epaminondam, dum milites in angustum coactos laxari curauit, salubrem praelio exitum attulisse. [note: lib 5. cap. 6. Symp.] Verum Liuius incommodum, quod aciei densitas parit, cum se inuicem milites premunt, praepediuntque, et dimicandi facultatem sibi auferunt, satis aperte more suo declarat in militibus Asdrubalis in Hispania, de quibus haec: In artum compulsi, cum vix armis satis spatii esset, corona hostium cincti, ad multum diei caeduntur. [note: lib. 33.] In quodam praelio, quod inter Celtiberos, et Romanos gestum est, dum Romani e castris egrederentur, narrat idem autor, primo par vtrinque praelium fuisse, quia propter angustias non omnes in faucibus pugnare poterant Romani: at postquam vrgentes alii alios secuti euaserunt extra vallum, vt pandere aciem, et exaequari cornibus hostibus, quibus circumibantur, possent: ita repente eruperunt, vt sustinere impetum eorum Celtiberi nequirent. [note: lib. 41.] Caesar in quodam terribili cum Neruiis conflictu, vt alibi diximus, [note: lib. 2. Discur. 5.] vbi suos vrgeri, et res esse in angusto vidisset, neque vllum esse subsidium, quod submitti posset, scuto ab nouissimis vni militi detracto (quod ipse eo sine scuto venerat) in primam aciem processit, centurionibusque nominatim appellatis, reliquos cohortatus milites, signa inferre, et manipulos laxare iussit, quo facilius gladiis vtipossent: Caesaris autem aduentu spe illata militibus, ac redintegrato animo, etiam vulnerati milites prae lassitudine scutis paullum innixi, fortiter dimicabant, tum ipsi calones, perterritos hostes con. spicati, etiam in ermes armatis occurrebant. [note: Caes. de bello Gall. lib. 2.] Igitur autoritate Taciti, Plutarchi, Liuii, Caesaris optimum, tutissimumque praeceptum est, ne in tales angustias gliscente praelio exercitus redigatur, vt suis armis vti difficile queat. Quod si aliquis apud Liuium verba illa notauerit; quod in arcto pugna Romano aeptior, quam Hispano militi: [note: lib. 28.] inde cognoscet, Romanorum pugnam, vt ipse alibi testatur, statariam fuisse, [note: lib. 9. in sine.] hoc est, firmam, conglobatam, confertam, neque enim iis laxaresese, aut ordines deserere, nisi necessitate cogente, placebat, neque tamen in artum adeo se concludi patiebantur, vt damnum inde, aut nihil vtilitatis colligerent. Hoc autem comprobatur ex eo, quod alibi Liuius refert, asperitatem locorum Celtiberis velocitatem inutilem fecisse, sed haud iniquam fuisse Romanis, stabili pugnae assuetis. [note: lib. 18. in fin.] In quibus verbis ratio inest, cur ipsis asperitas illa nullum damnum afferret: imo genus illud in artum dimicandi iis proderat; quae cum Romani conferti, vt solent, densaetis excepissent scutis: tum pes (haec obseruentur) cum pede collatus, et gladiis gerires coepta est. [note: ibidem, et lib. 42.] Sed hac consideratione remota: caueat dux, ne in artum compellatur, nam ibi maximum ex se ipso, nedum ab hoste detrimentum caperet: caeduntur in portis suomet ipsi agmine in arto haerentes. [note: lib. 34.] Hinc est, quod aliquando historici recensent, praelium corporum impulsu, vt hostis commodius feriretur, irritum fuisse: corporibus, et vmbonibus, omisso pilorum iactu. [note: Tacit. lib. 18.] Quod prius a Liuio dictum est, vmbonibus, incussaque ala sternuntur hostes. [note: lib. 9.] In qua necessitate cominus, et in angustiis praeliandi,
page 370, image: s370quantum intersit, habeas, necne, scutum, tuum, et aliorum esto iudi cium. Verum quemadmodum vtile est, scire se ex angust iis explicare, aciemque pandere; quod fieri nequit, nisi qui exteriore parte exercitus militant, sentientes, angustiis interiores premi, paullisper sese laxent, quo in artum compulsi dilatari queant (quae sententia elicitur ex Liuianis illis verbis, vt semel motam aciem sensere. [note: lib. 30.]) Sic, si hostis aciem explicet, impetuique tuo cedat, animaduertendum est, quid agere velit: nam aut instar forficis te vrget, opprimitque, aut spacium transeundi concedens, a tuis te diuidit, tuncque vel victus es, vel subsidio tuis esse non potes. Cuius rei nobile est exemplum Volscorum Imperatoris, qui, cum resistere Sexto Tempanio non posset, a quo simul cum equitibus suis in pedes receptis acerrime affligebatur, subito consilio suis im perauit, vt hostibus locum darent, donec impetu illati ab suis excluderentur: quod vbi factum est, interclusi sunt Romani equites: nec perrum pere eadem, qua transierant, poterant, ibi maxime confertis hostibus, qua viam fecerant. [note: lib. 30.] Huc spectant omnia, quae alibi dicta sunt de interuallis ordinum, quae instituta fuerunt cum ad hostium impetum excipiendum, tum ad commilitones, qui sese recipiunt, absque detrimento suscipiendos: Hoc autem discrepant, quod interualla haec praemeditato facta sunt, illae vero laxationes, quas diximus, improuisae: neque omittendum, extitisse nonnullos, qui negauerunt, nostros recipiendos inter ordines esse, cum terrore nimio perculsi sunt: ne pauidfuga vulneribusque milites inoertam, et integram aciem miscerent: vnde nonnulli iisprae scripserunt, vt extra aciem inter cornua recipiantur, ne turbentur caeteri. [note: ibidem.]
Sed hoc ideo praecipitur, ne milites nouitate rei percellantur, neve, dum gliscente certamine expedite se explicare nesciunt, certis, atque indubitatis periculis sese obiiciant.
FINIS LIBRI VICESIMI.
page 371, image: s371
SCIPIONIS AMIRATI DISSERTATIONVM POLITICARVM, SIVE DISCVRSVVM INC. CORN. TACITVM, LIBER XXI.
Vnde rerum oriatur obliuio. DISCVRSVS I.
QVod Iohanni Villanio, et aliis nonnullis eius temporis scriptoribus in Romanorum rebus commemorandis vsu venisse, videmus; idem Tacito accidisse in Iudaeorum rebus describendis, manifestum est. Sicuti enim Villanius veluti per nebulam iter faciens, inter multa errorum vana, et falsa, nonnunquam in veritatem in cidit; ita Tacitus, quasi per somnium inter multas vmbras vanissimarum imaginum, aegerrime quandoque omnia tentando, veritatem attingit. Quare postquam de origineludaeorum multas aliorum recensuit opiniones, dum interim eos ex Creta insula perfugas facit, mox superfluentem Aegypti multitudinem, nunc Aethiopum sobolem, alias Assyriorum gentem appellat: denique de ipso rum demigratione ex Aegypto, deque eorum duce Moyse quaedam ducit li neamenta, per vmbram veluti expressa: et paullo post incidens denuo in vanissimas coniecturas, fabulam interserit de asinorum grege: neque de sacrificio bouis, nec de causa abstinentiae a porcina ad verum accedit. Nam si omnes mentis quadam vi vnum Deum, eumque summum, aeternum, omnis mutationis expertem
page 372, image: s372intelligimus, quam absurdum dictu est, et ab omni fide alienum, Iudaeos Saturni, vel stellae eius honoris causa septimum diem quieti dedisse, atque conse. crasse? Aut (quod deterius est) inertiae adscribere illam ab humanis curis remissionem, quae ad diuinorum beneficiorum memoriam liberius recolendam instituta fuerat? [note: lib. 21.] Eandem ergo causam erroris habent Villanius, et Tacitus, ignorantiam scilicet autorum, qui de illis rebus ex instituto agunt. Neque enim Villanius si Liuium, Sallustium, Caesarem legisset, ea commemorasset de Romanis, quae fabulosa sunt, nec Tacitus, si Moysem, vel qui eum sequuntur, rerum scriptores ei videre contigisset, de Iudaeis tam impia, et absurda prodidisset memoriae: Neque sane alius fons est obliuionis rerum, quam scriptorum defectus. Est, qui, dum probare conatur, varietate sectarum, et linguarum multitudine, item casibus diluuiorum, nec non pestilentiis memoriam rerum labefactari solere, eiuscemodi partitionem instituit. Memoria rerum extinguitur partim iniuria hominum, partim iniuria coeli. Ad hominum iniuriam pertinent multitudo sectarum, et linguarum, ad coeli vim spectant pestilentiae, fames, diluuia. Quibus in rebus quia facile quis impingere, et in errorem potest incidere, constitui eidem autori iuxta sententiam Taciti paucis respondere. Tametsi autem rem ex alto possem repetere; tamen omissis superuacaneis, paullatim veniam ad omnia capita, quibus sententiam suam nititur adstruere. Et vt maiori ordine respondeam ad ea, quae paullo post de Christian is disserit, initium sumam a fine disputationis, vbi de Romanis verba facit huiusce modi. Fuit igitur, vt supra demonstrauimus, olim res Hetrusca pollens, potensque, religione veneranda, virtute excellens: suis moribus, et sua lingua patria vtebatur: quae omnia Romana potentia oppressit. Quam verum narret, Romanos religionem Hetruscam, item linguam sustulisse, consulatur Liuius, qui autor est, Romanos filios suos in Hetruriam misisse ea de gratia, vt ser monem Thuscum addiscerent, id que religionis causa. [note: lib. 9.] Et Tacitus noster, vbi Claudii Imperatoris verba commemorat, quibus testatur, doctrinam, siue disciplinam haruspicum negligendam non esse, ait: primores Hetruriae sua sponte, aut patrum Romanorum impulsu, hoc est, autoritate Senatus illud disciplinae genus diligenter coluisse, et in familias propagasse, et eam ob causam id muneris tunc temporis Pontificibus datum esse, ne ritus sacrorum inter ambiguae culti per prospera oblis erarentur. [note: lib. 11.] Quare Romani religionem Hetruscam, quae ab ipsorum patria religione diuisa non erat, nullo modo sustulerunt, neque etiam sermonem Thuscum, quem volebant, vt pueri addiscerent religionis cau sa. Nunc videamus, quae de Christianis disserit. Cum, inquit, noua secta, siue religio oritur, primum, atque praecipuum studium eius legislatoris in eo est positum, vt dignitatis, atque amplitudinis quaerendae causa veterem Dei cultum tollat radicitus: Quod facile fit, cum nouae sectae conditores lingua vtuntur peregrina. Exemplo est religio Christiana, quae gentilium sectam, omnesque eorum leges, et caerimonias cum memoria Theologiae antiquae e medio
page 373, image: s373sustulit. Hic quidem homo de religione Christiana non alio loquitur modo, quam de arte quadam imperandi, quae quo iure, quaveiniuria dominationis cupiditatem proferre satagit: neque pensi habet, religionem Christianam (vt alienam a via, et ratione humani imperii) aliis modis, quam quos humanum obseruat genus, fuisse progressam. Dignitas enim, et maiestas Christianae religionis omnis sita fuit in paupertate, modestia, castitate, contemptu rerum humanarum, in animi lenitate, in iniuriarum memoria deponenda, in suppliciis, et martyriis praesenti, et prompto animo subeundis, idque aeternae vitae, et gloriae parandae causa. Quod si leges, ac caerimoniae religionis veteris abolitae fuerunt, temporis progressu id factum esse, censendum est; et posteaquam homines perspexerunt errorem, in quo versabantur, libenti illam animo omiserunt. Neque hoc cuiquam mirum debet videri: nam iam tum cum religio Ethnicorum vigeret, necessaria erant monita, et decreta principum, vt haruspicum disciplina conseruaretur, nec sepeliretur obliuione. Quod etiam atque etiam animaduertendum; nam huius rei veritate perspecta, quam verum sit, quod ab aliis dictum est, om nibus patefiet. Temporibus enim Ciceronis, qui mult os annosante Claudium Imperatorem vixit, et nonnullis quoque Christum praecessit, satis constat, multa religionis Ethnicorum capita sua sponte oboluisse; vnde forte censura nata est Claudii im peratoris. Verba Ciceronis de haruspicibus, ne forte quis putet, me mala agere fide, haec sunt. [note: Cic. de Diuin.] Quam multi anni sunt, cum bellae propraetoribus, et proconsulibus administrantur, qui auspicia non habent? Paullo postloquitur de sortibus, quae religionis haud vltima pars erat, atque ait, Quis enim magistratus, aut quis vir illustrior vtitur sortibus? De quibus sortibus (quamuis Praeneste templum esset ea aetate pulcherrimum, at que antiquum) quae apud plebem reliquae erant, ostendit, nec magistratum, nec quemuis illustriorem virum eas magnopere curasse. Sed (quod plus est) nonne dictu mirum id, quod per hibet de oraculis, veluti basi, ac fundamento omnis eius religionis. Cur isto modo iam oracula Delphis non eduntur, non modo nostra aetate, sed iamdin, iam vt nihil possit esse contemptius. Haec verba sunt Ethnici scriptoris, ante Christum natum prolata, et sententiae, vt patet, satis manifestae. Strabo, qui paucis annis post Ciceronem vixit, autor est, Apollinis Delphici oraculum sua aetate turpissimum fuisse mendicabulum. [note: Strabo lib. 9.] Et paullo ante demonstrauerat; eum tantae olim dignitatis, et maiestatis Deum in summum om nium venisse contemptum: et Plutarchus, vt de re comperta, et diuulgata, librum composuit, in quo disseruit de causis, cur oraculum linguae olim tam promptae steterit, atque obmutuerit. Sed operae precium est, vt quae sequuntur, autoris citati verba expendamus. (Quamuis non potuerint memoriam rerum a magnis viris ea imbutis religione gestarum omnino extinguere: quod accidit, quia noua religio linguam latinam seruauit; quod factum est nostris hominibus inuitis, quia necesse habebant Christianae religionis leges, atque instituta latinis literis perscribere: nam si alio, nouoque sermonis genere eam consignare potuissent, vt
page 374, image: s374in caeteris rebus gentiles acerrime persecuti fuerunt, sic nulla prorsus memoria rerum praeteritarum amplius extaret.) Quid quaeso sibi vult hic tantae autoritatis homo, in quem omnes, tanquam in virum sagacissimum, et prudentissimum omnium mortalium intuentur? Religio Christiana initium sumpsit in Iudaea inter Iudaeos, et eodem momento inter Graecos, et Latinos fuit diffusa. Oportebat ergo, vt Graecas iuxta, atque Latinas literas e medio tollerent, neque enim Graeca minus, quam Latina lingua plena est retum ab Ethnicis gestarum. Sed quae, vos obsecro, inuidia, quae malignitas Christiano um fuisset hoc tam saeuum institutum? Non sibi reuocat in memoriam, Sanctum Paulum profanorum scriptorum nonnunquam vti autoritate? [note: in actib. [abbr.: actibus] Apost.] Idem faciunt alii sacrarum rerum autores. Quorum nonnulli, quamuis vanitatem superstitionis gentium refutent, tamen non ita antiquae religionis caerimonias delere studuerunt, quin potius multa eius vestigia reliquerint. Dummodo enim intelligatur, eam vanam, falsam, et hominib. [abbr.: hominibus] exitiosam esse, nihil interest, an memoria eius vigeat, an extincta sit, quia perinde vt fabulas, aut quae carminib decantari consueuerunt, heroum facta nihil curamus, vtpote quibus fides habetur nulla. Quam multus enim Tertullianus est in commemoranda illa superstitione, et quot paginas de eadem fecit Augustinus in libris de ciuitate Dei? Eusebius quoque dum temporum subducit rationem, quam multa repetit ex gentium superstitiosa illa antiquitate? Et S. Hieronymus eundem autorem in latinum sermonem vertendo, plurima adiecit in eandem sententiam: et quibus precibus non deprecatur, vt ne liber ille corrumpatur? sed fideli, et dlligenti studio describatur, ac corrigatur? Quin potius, si verum aestimamus, nullus ex antiquis scriptoribus incorruptus nobis permansisset sine opera Christianae religionis. Posteaquam enim Italia, et vniuersus fere Christianus orbis barbarorum inundatione repleta fuit, artibus, et disciplinis nobilioribus extinctis, clausis literarum ludis, hominibus caeteris timore, et paupertate afflictis, atque depressis, soli sacerdotes linguam latinam asseruerunt, et vna cum sermone Romano autores, quos potuerunt, conseruarunt incolumes: quain re, diuinam potentiam plus, quam humanam opem valuisse censendum. Scribit Theodoretus Episcopus Cyrrhenensis [note: lib. 5. cap. 7] (cuius testimonium satis est ad demonstrandum, quantopere erret homo ille, dum Christianis eiusmodi calumniam imponit) Iulianum Imperatorem, qui vixit circiter annum Christianum trecentissimum sexagesimum, illum, qui, posteaquam a Christiana religione defecerat, apostata nuncupatus est, inter alias leges, quibus studuit Christianos coercere, hoc quoque sanxisse, ne poeticae, rhetoricae, et philosophiae operam darent, et saepius inter suos vulgatum illud verbum aduersus Christianos dictitare solitum, Nostris calamis affligimur, hi si quidem nostrorum autorum praeceptis adiuti arma in nos sumunt. Hinc licet intelligere, an Christianis Ethnicorum libros prohibere consilium fuerit, cum ipsi Ethnici Christianis interdicerent libris suis, nimirum intelligentes, quem fructum inde Christiani caperent: sed reliqua autoris persequa
page 375, image: s375mur. (Qui enim legit, atque intuetur, qua via, et ratione S. Gregorius, et caeteri Christi ni nominis Principes vsi fuerint in propaganda sua religione, manifesto cognoscet, quam obstinate persecuti fuerint omnem antiquitatis memoriam, combustis poetarum, et historicorum operibus, deiectis imaginibus, atque sla uis, denique quauis alia re corrupta, quae prisci moris aliquam ostenderet significationem. Nec vllum dubium est, si huic seueritati linguam addidissent nouam, quin breuissimo temporis spatio omnis rerum praeteritarum memoria perpetuis tenebris sepulta iacuisset.) Si hic autor satis habuisset scribere, Gregorium antiquorum Deorum statuas deiecisse, tolerabilis forte possit videri audacia hominis; etsi quid hac de re sentiendum sit, supra demonstratum est. [note: lib. 3. disc. 12.] Sed S. Gregorium curasse comburi poetarum, et historicorum scripta, nullus eius rei, quamuis ille affirmet, autor est: Et qui vitam, et mores S. Gregorii legendo cognouerit, licet esset, qui eadem scriberet, nescio, quantam ei fidem haberet. De quo doctissimo, et sanctissimo Pontifice Gregorius Turonensis Episcopus, vir sanctus, eius aequalis, et familiaris, testatur, ipsum adeo grammaticorum, dialecticorum, et rhetorum praeceptis instructum, atque excultum fuisse, vt omnes quamuis praestantis eruditionis viros, quorum ea tempestate Romae abunde erat, longo spacio post se reliquerit. [note: lib. 10. in princ. hist.] Scripsit enim non modo soluta oratione tot libros, quos manu terimus, sed hymnos etiam in laudem maiestatis diuinae composuit multos, vt ex nonnullis, quibus quotidie vtimur, videre est. Quare verisimile non est, virum (veluti Annonius ait) tanta eloquentia, tanta dectrina, tantaque, quod primum omnium est, vitae sanctitate praestantem, vt vix sperandum sit, quemquam ex successoribus ei parem futurum, [note: k lib. 3. cap. 74. de hist. Gall.] aliis illud prohibuisse, quo ipse sum mam gloriam, et dignitatem erat adeptus: Idem Gregorius Romae musicorum condidit ludum, vtque Iohannes Diaconus in vita eius scriptum reliquit, ea tempestate, qua Gregorius rebus Ecclesiae praefuit, Romae floruisse testatur sapientiam, septem artium liberalium comitatu. [note: lib. 2. cap. 23.] Sed interim deficientibus testibus in vtramque partem necesse est, vt coniecturis vtamur: Quae igitur, quaeso, prudentia fuisset, si Gregorius eum caeteris virtutibus excultus, tum prudentia rerum agendarum praecipuus, Romae poetas, et historicos comburi iussisset? Ideone eodem absumpsisset igne autores Graecos, maxime contendente cum eodem de principatus praerogatiua Constantinopolitano Patriarcha? Quid putamus, Mauritium Imperatorem, qui ius eo tempore tenebat confirmandi Pontificis, inimico alias in Gregorium animo, quique ex industria occasrones captabat, eum calumniandi, et reprehendendi, tolerare potuisse, vt memoria imperiorum, et Romanarum praescrtim rerum scriptores comburerentur? Vellem, quam sicco possem pede hancrem praeterire: sed animaduerto, ad soluendum hunc nodum, mihi recurr endum esse ad argumentum quoddim, quod minime praetereundum videtur.
page 376, image: s376Omnem igitur hominem, qui in se suscepit rei alicuius defensionem, summopere studere decet, ne iis argumentorum generibus se priuet, quae ad id, quod agit, firmandum, atque stabiliendum, in primis pertinent. Quoniam igitur ad stabiliendam, et ad fundandam religionem Christianam in animis gentium plus valet, atque proficit, ipsarum gentium, quam alienorum, autoritas: ideo verisimile non est, Gregorium, combustis poetis, et historicis id egisse, vt se nudaret, atque spoliaret illis rationibus, atque argumentis, quae ei vsui esse poterant ad firmandam fidem in Christum apud gentes. Quam rem ante a S. Paulo, qui apud Athenienses autoritate Arati, et Ignoti Dei vtebatur, admonitum eum praeterisse, dictu absurdum est. Praeterea multos gentium scriptores de Christo honorifice testari, et nonnullos innocentiam Christianorum laudare, neque deesse, qui doceant, vel verius confirment de multis, quae a Christianis autoribus memoriae prodita sunt, plerisque cum exemplis, tum rebus locupletissime posset probari. Sed ne longius a proposito recedamus, pauca argumenta, et testimonia mihi erunt in star omnium: quibus non minus, quam oraculorum propheticorum fide confirmatur Dei, et Domini nostri, atque adeo conseruatoris generis humani natiuitas. Quorum ex numero est, quod Virgilius quarta Ecloga ex carminibus Sibyllae Cumanae repetit; quae carmina diligentius considerata Secundiano Decii Imperatoris praefecto, et Veriano pictori, item Marcellino oratori ad amplectendam fidem Christianam ansam praestiterunt: Verum quid disertius, clarumque, atque apertum magis dici potest, quam quod Erithraea Sibylla in suis Aerodistichis scriptum reliquit, in quibus non solum de natali origine D.N.I. Christi testatur, verum etiam expresse, et nominatim appellatur I. Christus Dei filius, seruater, crux: Quorum carminum non solum Imperator Constantinus mentionem facit in oratione, quam habuit pro concione in praesentia multorum virorum sanctitate excellentium in die Paschatis, [note: cap. 13.] verum (quod propius accedit ad hoc, quod agimus) ne Cicero quidem, qui tot annos ante Christum vixit, tantam rem praeterit silentio: is enim verba faciens de eo, quod in senatu fuerat iactatum, remp. Romanam alia ratione saluam permanere non posse, nisi concederet in vnum regem, cuius fidei totam se traderet, ac deuoueret; non mediocri molestia se affici, ostendit; propterea quod nec tempus, nec certus homo definiebatur; Item sollicitabatur, quia apparebat, Acrodistichon non esse repertum aliquod animi furiis exagitati, vt sunt Sibyllarum oracula, sed ingenii quieti, atque intenti: denique abreptus humanae rei studio negat, regem Romae appellari, nedum rebus praeesse debere; quem regem (sed fefellit Ciceronem sua sententia, et diuinatio) posthac Romae nec Dii, nec homines esse patientur. [note: lib. 2. de diuin.] Quis credet, S. Gregorium literarum omnium scientissimum aequo animo permisisse, vt eiusmodi libri tollerentur e medio! Et quamuis autoritas, quae sequitur, aliquot annis post nata fuit, quid excogitari, nedum dici potest, clarius, et significantius, quam fama, et opinio omnis antiquitatis consensu celebrata, videlicet, InIudaea regem orbis
page 377, image: s377terrarum nasci oportere, quae his verbis a Suetonio refertur: percrebuerat oriente toto vetus constans opinie, esse in fatis, vt eo tempore Iudaea profectirerum poti rent r. [note: inVespasiano c. 4.] Nonne ex terraemotu a Plinio perscripto, [note: lib. 2. c. 84. Tac lib. 2.] qui accidit sub imperio Tiberii, quo duodecim vrbes Asiae haustae fuerunt, et terrae subsiderunt hiatu; nonnulli obseruarunt, hunc ipsum motum esse, quo terra concussa fuit, in resurrectione Domini eo momento, quo Angelus sepulchri lapidem reuoluit? [note: c. 28. Matt.] Et quamuis in an norum ratione ducenda, errarint autores, tamen vox illa, quae sub eodem principe in insulis mediterranei maris aures incolarum verberauit, de qua Plutarchus, [note: in opusc.. cur defecerint oracula.] de imperio Christi pariter testatur, Magnus Deus Pan hodie mortuus est; non fuit in aliam sententiam accepta, quam de morte Christi: aut (vt alii sentiunt) de perpetuo generis humani hoste a Christo profligato, atque extincto. Verum profecto quae dementia fuisset Romano rum, cum funus corui cuiusdam mira celebritate extulerunt, humeris duorum AEthiopum, cornicine praecinente, tot coronis omnis generis ornatum, sepultum denique in via Appia secundum dextram, secundo lapide ab v. be, in campo, cui Ridiculi nomen erat, Consulibus M. Seruilio, et C. Sextio, [note: lib. 1. c. 44.] annum ante passionem Domini nostri (qui honor multis principibus Romanis non fuerat habitus) nisi per has exequias spiritus sancti instinctu ostensum fuisset, hoc esse funus diaboli, quod paullo post Romae duci debebat, in qua vrbetantum eius potentia, et imperium tot tempotum spacio valuerat? Ita enim non minus pie, quam docte monstrosi huius funeris pompam doctissimus Genebrardns interpretatur. [note: lib. 5.] Nemini sane, qui cor habeat in pectore, in mentem vnquam venerit, Gregorii, Musarum, et literarum illius alumni, consilium vnquam fuisse, vt sua spontese exueret illis armis, quibus multi impiorum deuictis immortalis Dei hostibus imperium Christi adeptisunt: neque certeiure, imo per summam autoris imprudentiam, et propter obscuram eius in historicis caliginem innocentissimus vir id calumniae patitur. Qui autor a nobis satis, superque (vt credimus) confutatus, etsi vix extremas huius veritatis lineas innuimus, nedum adumbrauimus, iam tempus adest, quo nostram exseramus sententiam, vnde tam facile rerum obrepat obliuio: quae sicuti non ex religione mutata exoritur, nam neque Romani Hebraeam sustulerunt (de Thusca enim id censere absurdum est, cum eadem fuerit religio) neque Christiani Romanam, quae tota, si quis eam perscrutaretur, erueretur ex libris, qui adhuc superstites sunt: ita neque dici potest, rerum obliuionem ex diluuiis oriri; cum diluuia reuera plura non fuerint, quam vnum: neque notitiam rerum ob pestilentiam, famemque amitti, putandum est, quoniam libri peste non intereunt, neque fame absumuntur, neque si distrahantur, desunt emptores, qui chariores illos habent, quam qui vendiderant: possunt quidem incendia, quibus vrbes vastantur, et fluminum inundationes nonnihil detrimenti afferre: at quia non omnes vrbes simul incenduntur; quod si aliquae inundantur, aliae propter eminentiorem situm huiusmodi calamitate immunes existunt;
page 378, image: s378reliquum est, vt cum Liuio (cuius antoritatem sequi, cum praesertim in eum scripserit autor ille, satius erat) credamus, rerum memoriam obliterari; tum quod perraraeper eadem tempor a literae fuere, vna custodia fidelis memoriae rerum gestarum: et quod, etiam si quae in eommentariis Pontificum, alrisque publicis, priuatisque erant munimentis, incensa vrbe, pleraque interire. Crederem, inter obliuionis inducendae causas recte numerari posse continua bella, quaein vna prouincia perdurant, itidemque hominum incuriam cum temporis antiquitate coniunctam: neque inficiari possumus, nisi res gestae literis commendentur, quin ad summum duarum, trium ve aetatum spacio ex sui natura obliuionis, et ignorantiae tenebris obuoluantur. Proinde belli Turcici, quod in Hydruntino agro gestum est anno 1480. et 81. memoria penitus obolita fuerat, n si Albini historia nuper inuenta eiusdem belli notitiam resuscitauisset. Diutur na bella, quae Italia, et Graecia post inclinationem Romani imperii perpessae sunt, innumeram librorum supellectilem consumpserunt, atque adeo rerum gestarum recordationem in nihilum redegerunt. Veruntamen aliquando temporis vetustas per seipsam tantum valet, vt rerum monumenta pleraque pereant, quia membranae illae, in quibus asseruabantur, siue a tineis, et vermibus, siue ab annis et tempore ipso corrosae, siue in alios vsus conuersae, siue ob indiligentiam hominum diuersis modis, et causis corruptae perduntur; quemadmodum Florentiae in plerisque et priuatis, et publicis monumentis, vnde in plurimarum rerum ignoratione versamur, vsuuenisse compertum est; itemque Venetiis, et Neapoli, aliisque Italiae ciuitatibus, vbi ante trecentos annos cuncta densissi mis tenebris, et obscuritate impenetrabili inuuoluuntur, vt de asylis dictum est: caeteros obscuris ob vetustatem initiis niti: [note: Tacit. lib. 3.] vetustas enim omnium rerum inducit obliuionem.
De via, ac ratione bene instruendae aciei. DISCVRSVS II.
IN disputatione, vtrum, si aduersus Romanos arma conuertisset Alexander, feliciter, necne, pugnasset, quinque praecipuae rationes, cur nullo pacto superior Romanis extitisset, proponuntur: castris locum capere, commeatus expedire, ab insidiis pracauere, tempus pugnae eligere, aciem in struere, et firmare subsidiis. [note: Liu. lib. 9.] Quarum rerum postremam praesentitra ctatione discutiam: etenim cum omnes exercitus equitibus, et peditibus constent, hinc primum ortum est instru ctionis genus, quo ab vna parte pedites, ab altera equites collocati fuere. Verum quia ab vna omnibus peditibus, ab altera parte equitibus militantibus, suboriebatur, alteram peditum partem, cuius latera ab equitibus non defendebantur, altera debiliorem esse, quae equitibus muniebatur: hinc consultum est, necuncti equites ab vna parte haberentur, sed iidem dispertiti in medio ipsos pedites, quasi intra vallum quoddam ob firmit udinem eorum
page 379, image: s379positos amplecterentur: quae duae partes peculiari, ac distincto a caeteris attibus vocabulo cornua dextrum, ac sinistrum appellatae sunt: at quia cornibus positis aliqua frons esse intelligitur, vtque cornua ad praeliorum impetus siue faciendos, siue patiendos mouerentur, corpore medio indigebant, quod amborum laterum extremitati proportione responderet, simulque partem illam hosti apertam, penetrabilem que non derelinqueret; hinc factum est, vt exercitus non in duas tantum partes, dextram, ac sinistram, sed in tres diuideretur, hoc est, in frontem, et cornua: neque vnquam siue mari, siue terra gerantur bella, receptum est, vt classes, et exercitus alio, quam quem memorauimus, ordine partiantur. Sed quoniam Romani, qui et imperii sui diuturnitate, et quia plura, quam caeterae gentes bella confecerunt, semper animaduerterunt, aciem huiusmodi dissipari facile posse, actumque de iis fore, nisi subsidiis firmaretur: non vnam solummodo aciem parasse, atque instruxisse contenti, triplicem instituebant, quo primae disiectae altera, huic vero tertia succederet; Neque Cerialis aliter copias suas disposuit, cum aduersus Ciuilem decertaturus esset. Postera luce Cerialis equite, et auxiliariis cohortibus frontem explet, [note: Tacit. lib: 21.] vbi per frontem non intelligitur ipsius aciei corpus sine cornibus, in quo hodie prima, et postrema acies collocatur, sed hoc loco frons dicitur prima ea acies, in quam impetus faciendus erat: In secunda acie legiones locatae: Post primam hancaciem altera sequebatur, in qua legiones locabantur; et quoniam nunquam legimus illas equitib. [abbr.: equitibus] destitutas, intelligas, huic aciei suum equitatum minime defuisse; dux sibi delectos detinuerat ad improuisa; Ecce tertiam aciem, in qua delecti, egregiique milites improuisis periculis reseruabantur. Ne vero dubitetur, quin isto ordine hae acies, siue agmina disponerentur; paullo post (inquit autor [note: ibidem.]) pellebatur sociarum cohortium acies, cum legiones pugnam excipiunt, suppressaeque hostium ferocia praelium exaequatur. Quod vero temporum illorum ducum mos esset, vt fortuitis rerum alteram sibi aciem reseruarent, hunc ipsum ab Agricola retentum fuisse, cernimus, qui in Britannia profligatus fuisset, ni id ipsum veritus Agricola quatuor equitum alas ad subita belliretentas venientibus opposuisset. [note: in eius vita.] Neque felicius cum Caesare actum fuisset, nisi valde laboranti exercitui suo T. Labienus decimam legionem in subsidium adduxisset. [note: lib. 2. de bell. Gall.] Aspero illo bello, quod inter Romanos, et Thuscos gestum est, dubio vtrinque euentu, nunquam superiori fortuna Consul AEmilius Barbula dimicauit, nisi cum secunda acies suppetias tulit, integreque aduersus fessos subuenere, neque Thusci inferiores fuerunt, nisi quia nullis recentibus subsidiis fulta prima acies fuit. [note: Liu. Tib 9.] Etalibi, non subsidiis firma acie. [note: lib. 4.] Igitur necessarium consilium estita exercitum instruere, vtfatigati, ac depulsi milites habeant, quo se in tutum recipiant, quod si quis penitus edoceri cupit, quid in hoc argumento sentiendum sit, is legat egregium inter Romanos et Latinos certamen, in quo ob extremum rei Romanae periculum Decius sese Diis manibus, Tellurique deuouit. In hoc certamine Romani, itidemque Latini leguntur triplicem constitu sse aciem, sed Romanorum victoriam
page 380, image: s380inte ortam fuisse, quod hastatis, et principibus, hoc est, prima, et secunda acie vtrinque dimicante, Latini credentes, tertiam Romanorum aciem iam excitatam esse, triarios suos mature in Romanos immiserunt, adeo vt paullisper addubitauerit Consul Manlius, an consurgendi iam triariis tempus esset: Sed melius ratus integros eos ad vltimum diserimen seruari, tanta caede perrupere hostium cuneos, vt de iis gloriosam reportauerint victoriam. [note: lib. 8.] De his auxiliis scribens Brancatius, vehementer admiratur, cur nostra tempestate negligantur. [note: In Casarem lib. pr. disc. pr. et l. 2. disc. 2.] Et Vegetius quo pacto binae instruantur acies, egregie docet. [note: lib. 2. c. 15.] Igitur primum in acie instruenda monitum sit, vt subsidia parentur: quo seruato, rex Carolus Primus consilio Alardi Volleri infelicem Corradinum profligauit, [note: Villan. l. 9. c 27.] modo ne obliuiscamur; non defuisse duces, quorum institutum fuit, quadruplicem aciem instruere, vt Scipio contra Caesarem consueuerat: quadruplici acie instructa ex instituto suo. [note: Hirt. de bello Afric.] Etipse Caesar in praelio Phrasalico, quo Pompeium fugauit, timens, ne dextrum cornu ab hostium equitatu circumueniretur, ex terna acie singulas cohortes detraxit, atque ex his quartam instituit, vnde victoriam reportauit. [note: lib. 3. de bell. ciu.] Nulla ars minus habet stabilia praecepta, quam militaris ars, adeo subita in bellis ingruunt pericula, et fortunae varietas dominatur. Et verissimum quidem est praeceptum, quod attulimus in medium, de subsidiis in promptu habendis: Sed nihilominus aliquando factum est, vt in ipso principio praelii subsidiariae copiae in pugnam immissae fuerint. Quod consilium prospere successit Petilio Consuli, qui aduersus Samnites dimicans, et in dextro cornu se continens subsidiarias cohortes, quae integrae ad longioris pugnae casus reseruab antur, in primam aciem extemplo emisit, vniuersisque hostem primo impetu viribus impulit. [note: Liuiue l. 9] Auxilicrum opportunitate discussa; reliquum est considerare, cum prima acies perfringi, ac profligari queat, ideoque plures instruebantur, quis debeat ordo seruari, ne dum milites sese recipiunt, et salutem quaerunt, caeteris exitium ferant: neque dubium est, quin secunda acies iusta interualla habuerit, non modo vt facilius impetum sustinere possit, verum etiam vt per eadem interualla receptis hastatis artaretur, ac redderetur validior: proinde non video, cur Palladius huiusmodi interualla in ambiguum reuocet; cum Liuius haec manifeste habeat: si hast atiprofligare hostem non possent, pede presso eos retrocedentes in interualla ordinum principes recipiebant, [note: lib. 8.] et alibi: Consul receptis inter ordines velitibus, et alia turba auxiliorum aciem promouit. [note: lib. 38.] Quod monitum Graecis non fuit in exploratum, cum de Philopoemen elegamus, adeo ab illo cetratos instructos, vt facile per interualla ordinum sugientes suos acciperent. [note: lib. 35.] Cum exercitus aut legionariis, aut auxiliariis constet militibus, sequitunquarto loco, vt videamus, quae ratio sit aciem ordinandi, qui in fronte, qui in subsidiis collocandi, separatim, an coniunctim disponendi; ex his enim vtilealiquod monitum iis, qui ad pugnam se parant, elicere poterimus. Et comperta res est, vt plurimum auxiliarios praemissos fuisse, vt supra de Ceriale memoratum est, eum frontem equite, et auxiliariis cohortibus explesse: et Germanicus hac eadem acie incessit,
page 381, image: s381auxiliares Gallt, Germanique in fronte, post quos pedites sagittarii, dein quatuor legiones: [note: Tacit. lib. 2.] Et Fabius Vibulanus ciues; et socios neutiquam miscuit, sed ex tribus populis tres acies seorsim constituit, ipse vero in medio cum Romanis militib. constitit, iussitque sociis, vt praelium inciperent, cumque signum dedisset, pedem referrent. [note: Plin. lib. 10. cap. 43.] Et laudatur Annibal, que prima fronte exteras nationes locasset, hostilem saltem gladium, si nihil aliud proficerent, hebetaturas, [note: in chron. Turc.] vt aliquando Turcas facere solitos logimus. Verum Imperatoris prudentia est ordines hos variare, prout opportunitatem efflagitare, cognouerit. Quocirca dignissimum Scipione exemplum reticendum non est. Asdrubal, et Scipio in aciem copias vterque educebant, stabatque vtraque acies pro vallo instructa, et reducebatur in castra quotidie; cumque a nentris procursum, telumve missum esset, hoc in vtrisque castris sermonis erat, ita, vti instructi stetissent, pugnaturos; medias acies Romanum, Poenumque, quosinter belli causa esset, pari robore animorum, armorumque, et cornibus auxiliariis concursuras. Quod vbi Scipio obslinate credi, animaduertit, tesseram vesperi per castra dedit, vt ante lucem viri, equique cum pransi essent, armatus eques frenatos, stratosque teneret equos, et omnia de industria in eum diem, quo pugnaturus erat, mutauit: [note: lib. 28.] nam sociis praeter opinionem hostium, suorumque in mediam aciem acceptis, cornua Romanis equitibus firmauit, quaeres victoriam effecit: hanc praeterea artem adiunxit, quod immittens equitatum omnem, cum leui armatura in stationes Punicas, ipse confestim cum grauiagmine legionem procederet; suis vero in ancipiti versantibus opem ferre neglexit, ne inordinatos susciperet; sed fatigatis Carthaginensium auxiliis, signoque receptui dato patefactis ordinibus, impetuque in hostem facto, pugna conserta est, donec procedente iam die vires etiam deficere Asdrubalis exercitum inciperent, oppressos matutino tumultu, coactosque, priusquam cibo corpora firmarent; raptim in aciem exire: ex quo victoria consecuta est, cepisset que castra Romanus, nisi ex vehementisole, qualis inter graues imbre nubes effulget, magna vis aquae deiecta praelium diremisset. Necessarium alterum sequitur monitum, quod, cum plerique, ne circumueniantur ab hoste, exercitum suum in longum agmen extendere, ac dilatare voluerint, dum alterum discrimen effugerunt, in alterum venere: nam hostis nullam in media acie firmitudinem reperiens, minimo labore aduersarium suum pellere, ac fugare potuit, vt Fuluio accidit, qui hoc, quem diximus, modo milites suos dispergens, neque Tribunis, nihil introrsum roboris, ac virium esse, clamantibus audiens, rem ita peregit, vt ex duodeviginti millibus hominum vix duo millia pugnae superfuetint. [note: Liu. lib. 25.] Qui hoc discrimen effugere tentauerunt, et ex multitudine hostium nouum quid excogitare coacti sunt, ii tergis inuicem obiectis in orbem consistentes, herinacei instar, spicula vndique in hostes coniecere: quae res multis in summo periculo saluti fuit, et C. Sempronium ducem non minus, quam fuerit Fuluius, temerarium, testatur Liuius, hoc remedium nequaquam neglexifse: in
page 382, image: s382orbem se tutabantur nequaquam inulti. [note: lib. 4.] Ad idem L. Pomponius tribunus militum ex tempore lacessitus a Perseo confugit, reperitque in eo salutem; nam tumu lo occupato, seque ibi acriter defendens, distulit rem, quousque auxilia superue, nerunt: tunc autem apparuit, in orbem collectam aciem minus vtilem fuisse, cum ad lacessendos Persei milites audacius Romani procursarent in om neque conferti pugnare propter eos, qui aescendere in tumulum conabantur, poterant, et vbi ordines procursando solu: ssent, patebant iacu is. sagittisque. [note: lib. 42. ad finem.] Brancatius in orbes pu guari vehementer improbat, ostendens, non posse ob rotunditatem aciei hastarum cuspides ita condensari, et inter se componi, quia equus vnus, et nonnun quam alter perrumpat, vnde inutilem hanc aciei formam putat, cum que Romanis intuta fuerit, nostratibus etiam perniciosam fore, non dubitat; adeo vt confugium hoc explodat, nulloque loco haberi iubeat. [note: lib. 5. monit. 2.] Quae opinio fortasse cautius excipienda est; etenim Romani hunc pugnandi morem ab anno vrbis trecentesimo trigesimo secundo, ne antiquiora scrutemur, quo tempore ad id consilii Sempronii milites confugerunt, vsque ad annum septingentesimum septimum in vsu habuerunt, cum a Caesaris militibus idem in Africa factum est; et saepius inde Romani salutem sibi quaesiuerunt; quippe et Sempronii milites contra Volscos non inulti se tutabantur, et L. Pompeius hoc im pedimento hostibus obiecto auxilia expectare potuit, et milites Caesaris ex Britan nia reuersi bis hoc genere certandi vsi sunt, cum scilicet eorum collectorum in orbem pugnantes trecenti impetum sustinuerunt, atque amplius horis fortissime quatuor pugnauerunt, donec equitatu in conspectum supergresso, hostes, abiectis armis, terga verterunt, magnusque eorum numerus est interfectus, [note: lib. 4. de bell. Gall.] et iterum in Africa. [note: de bell. Afr.] Neque cum Ambiorige idem consilii male successisset, si duces in eadem sententia permansissent, nam pri ma luce ad horam octauam ab ipsis pagnatum, nihilque, quod se ipsis indignum esset, commissum fuit. At si Titurius fallaciis, dolisque Ambiorigis falli sese, permisit, et fortissimum Cottam deserere maluit, quid agendum? [note: lib. 5. de bell. Gall.] Obseruandum tamen, consilium illud, quod legati ceperunt, etsi infelici e uentu, Caesari non improbatum fuisse: Vnde attento animo perpendendum est, rotundas acies non perseipsas, sed quatenus vsus solummode, et necessitudo postulauerit, laudandas esse; ad eas quippe ob extremum peticulum recurritur; ideo subnectit Caesar: quod consilium etsi in eiusmodi casu reprehendendum non est; Quemadmodum igitur Medicus non videtur improbandus, qui aestuante febre, caeterisque frustra tentatis remediis, aegroto ftigidam porrigit, quod praecipuum valde febricitantibus pharmacum esse putatur; sic arguendus non videtur ille dux, qui ab hostium multitudine maiore lacessitus, copias in orbem colligit. Praeterquam quod non putarem ego, rem adeo facilem esse, vt inter hostes primi militum in orbem collectorum circuli equus penetret, si haec ars adhibeatur, vt milites secundi ordinis extremam hastae partem dextro pedi innitantur (res quamquam Brancatio minus approbata, plerisque
page 383, image: s383tamen accepta) vnde vacuum illud, quod primi ordinis hastae constciunt; expleretur, aut alio vterentur consilio, quod ab hominibus rei militaris minime ignaris capere arduum non esset. Nilrilominus Caesar, qui bellandi artifex erat, ueque subita remedia pro opportunitate omittebat, animo hostium perspecto, orbes in duas acies aneipites, siue diuersas illico direxit, atque explicuit, ita vt pugnantium tergis sibi inuicem versis, in hostem vndique circunfusum impetum fecerit, eumque propulsauerit, viceritque. Quamobrem perspicitur, quemadmodum bonus equus habendus non est, nisi vt in dextram, ita in sinistram partem eadem dexteritate, et velocitate flecti, neque minus in medio, quam extremo cursu sisti possit, et auerti, atque in gyrum agitari, et calcitrare, altius, humiliusve, modo tolutim, modo pleno cursu eundo: ita boni militis nomen, aut decus mereri non posse eum qui ad nutum sui ducis nesciat modo huc se vertere, modo illuc, prout iubetur, et necessitudo requirit: ad rem enim Liuius, solum prodidit veteranum ducem in exercitu veterano posse aciem timore hostium perturbatam restituere, sicuti Annibal dubio pro oul effecisset, nisi eius milites clamore a tergo exaudito perterriti, veriti essent, ne facultas ipsis eriperetur se recipiendi in castra. [note: lib. 17.] Ideo monet Vegetius, commisso praelio ordines sine victoriae amittendae periculo mutari non posse. [note: lib. 3. insin.] Artem vero vertendi ignorare illud est, si milites, qui maximi huius corporis, quod exercitus est, veluti membra sunt, ita se non versut, vt acies constet in eas partes, in quas duces eotum ipsos vocant; perinde vt eques ita se equo adaptare debit, vt dum motib. eiusdem equi et manib. et pedibus, cru ribus, totoque corpore obsequitur, ac moderatur, homo, et equus vnum animal esse videatur. Quod ideo dico, quia diuersa sunt acierum genera, velacutae, et in cuneum desinentes, vel forfices, vel alius generis, vt harum retum scriptores tradidere. Propterea quod sicuti ad rotundam deueniebatur aciem, quoties minor a maiore numero lacessebatur; neque receptui locum videns, necesse habebat illo modo certare, vt laederetur minus: ita eo casu faciendus erat cuneus, quoties minor numerus a maiore compressus, regressu impedito, medios hostes perrumpebat. Et eiusmodi fuit ille cuneus, quem post Cannensem cladem L. Sempronius Tuditanus tribunus militum offecit: qui si mul cum sexcentis ex suis militibus euasus, saluti multorum prouidit. [note: Liu. lib. 22.] In quo cuneo id artis adhibuit, vt Numidatum sagittis dextrum latus ferientib. singulis militib. iusserit, vt a sinistro ad dextrum brachium scuta transferrent. Verum sicuti ad cuneum confugere ille consueuit, quicunque virib. inferior est, ita forfex vt plurimum ab iis instruitur, qui numero superiores sunt, et copiis abundantes non valent pertinacem hostilis exercitus frontem fronte fundere; proinde patefactis, atque explicatis ordinib. cornibusque hostium conclusis, cos circumueniunt, atque interficiunt: quea Scipione in Hispania factum est, patefacta acie (singula verba hic trutinanda) que vt sacere possent, multitudo armatorum facile suppeditabat, in orbempugn antes ad vnum omnes occidit. [note: lib. 28.] Dicet aliquis, nimis generaliter haec a me ponuntiari, dumque de acieb. loquor, me non tradere, quo pacto Rom. milites in aciem redigerentur. Verum quia, si centuriam instruere sciuero, que paruus quidam exercitus est, totam aciem
page 384, image: s384instruxero, vt de castris innuimus, circa haec aliquantisper immorabor, atque vbi Romanorum militaria instituta tradidero, dein, quid in nostratibus desiderem, proferam. Qua in re multae sese nobis offerunt difficultates: nam cum Romani tres praecipuas habuerint acies, hastatos, principes, triarios, Liuius primo loco ponit hastatos, dein principes, tertio loco triarios. [note: lib. 8. bis, et lib. 30. et lib. 37.] At Vegetius, qui tamen Liuium perlegerat, primum dat locum principibus, secundum hastatis, et posteaquam tres alios recensuit ordines, vltimo triariorum mentionem fa cit. [note: --- [sic]] Quae res etsi, quod spectat ad principes praemittendos, mihi paullo ob scurior est: nam quo pacto Liuius Vegetium, eodem Polybius Liuium aetate an teiuit, vterque vero primum hastatis locum tribuunt. tamen sex Vegetii ordines haud me valde perturbant: etenim retinet ille tres priores acies, hoc est principum, hastatorum, triariorum, quae sexta aciei pars ab illo nun cupatur, additque, quincuplicem aciem haud semper fieri solitam, vt mox fusius tractabimus: praeterquam quod etiam Liuius triariis binos adnectit ordines, accensos, atque rorarios. [note: lib. 8.] Neque me latet, plerisque locum hunc mendosum videri, [note: Glareanus ibid.] affirmantibus inuer sum fuisse: et quoniam Vegetio aduersatur, intutum esse ex eodem loco disputationem sustinere. Et nihil ominus etiam si aduersantur rerum autores, tamen aliquid semper vtilitatis ex eorum controuersiis elicitur: neque enim et in caetetis omnibus Liuius, ac Vegetius consentiunt: Igitur Polybii, qui de hoc argumento speciatim perscripsit, et Liuii autoritatem, addo etiam Vegetium interpretans; videor mihi asserere posse, Romanam aciem hoc pacto instructam fuisse, hastatis, principibus, triariis; sed velites, qui leuis armaturae milites erant, ex quibusnam educebantur ordinibus? Si legio, vt Polybios tradit, ex quatuor mille ducentis militibus constabat, ita partiebatur, vt hastati, principes, et velites, pedites essent quolibet ordi ne mille ducenti; triarii vero sexcenti, omnium optimi; velites autem ad incipiendum praelium idonei minoris virtutis milites habebantur; si vero legio amplius quam quatuor mille et ducentos milites continebat, hi pro ipsorum dignitate, atque fortitudine in tres ordines, quos diximus, redigebantur, neque ideo triariorum numerus diminuebatur. Quibus vero armis vterentur, ad aucto res, qui hac de retractauerunt, confugiatur, ad nos enim id modo parum pertinere volumus. Verumenimuero ex iis, quae tradidimus, neutiquam demonstratum esse videtur, quo pacto hae copiae dispertirentur, vnde inuestigare necesse est, an distinctior ipsarum cognitio comparari queat; Id autem declarari videtur quodam modo a Liuio, qui dum ostendit, Romanam aciem ex phalange simili Macedonicis manipulatim structam fuisse, plura docet: primo manipulum ex tribus, et sexaginta militibus constare, inter quos centuriones duo, signifer vnus continebatur. Inter istos autem sexaginta tres aliquando ego, mecumque alii nonnulli putauerunt, viginti velites pariter comprehensos fuisse; sed quoniam quisquis calculum iniret, quinque millium numerum, quo legio iuxta Liuium componebatur, non inueniret, existimaui primae
page 385, image: s385frontis manipulum non caruisse leuibus vicenis militibus, praeter scutatos sexaginta tres: qui scuta gerentes sub grauibus armis belligerabant. Quindecim in fronte locat manipulos inter se iusto interuallo distantes: quos manipulos quindecim perspicuum est iuxta initam rationem esse mille ducentos quadraginta quin que, ex quibus prima frons in acie flore iuuenum pubescentium ad militiam constituebatur. Robustiorem deinde aetatem iuxta collocat totidem manipulos, hoc est, quindecim; sed, vt putandum est, sine velitibus, vnde conficitur numerus nongentorum quadraginta quinque militum, quos antepilanos vocat: quia sub signis quindecim alii ordines locabantur, ex quibus ordo vnusquisque tres partes, et quaelibet centum octaaginta sex milites habebat: nam si dixisset centum octuaginta nouem, manipulum triplicauisset, qui sexaginta tribus componebatur. Verum hoc si ita sese habere concesserimus, in primum ordinem militibus mille ducentis quadraginta quinque redactis; idem in secundum ordinem nongentis quadraginta quinque, deinde in tres, quas diximus, postremae aciei partes in singulis manipulis centum octuaginta sex; qui simal sumpti mille septingenti nonaginta sunt; omnes numerum constituunt quatuor millium nongentorum et octuaginta: cui numero etsi viginti desint milites, tamen nihil video, quod minus ab autore dissentiat; si vero leues viceni milites singulis sexaginta tribus manipularibus adderentur, summa minus quadraret; pedites enim non essent amplius, quam quatuor mille sexcenti nonaginta, quo in numero pedites trecenti viginti desiderarentur. Haec acies in tres partes diuisa, singulas peditum centum et octuaginta sex, a Linio primipilus dicitur; primamque ipsorum partem statuit esse triariorum, qui veterani milites erant, et spectatae virtutis; secundam rorariorum, qui minus roboris aetate, factisque praeseferebant; tertiam accensorum, quae minimae fiduciae manus erat; eo et in postremam aciem reiiciebantur. Adeo vt ex vna Romana legione quinque delectus fierent: alii boni milites erant hastati, meliores alli principes, optimi erant triarii; ex deterioribus item rorarii, deterrimi autem omnium accensi. At si verum est, quod Polybius tradit, triarios semper fuisse sexcentos, hoc casu non fuisset abs re, vt rorarii, et accensi iuxta Liuianam supputationem essent mille octingenti, hoc est, ab vtraque partenongenti. In iis, quae hucusque examinauimus, etsi ad quaedam peculiaria magis descen derimus, nondum tamen ostensum est, quo pacto constituerentur manipuli. Ego vero ita coniicio, coniecturam meam saniori iudicio subiiciens, vnum quem que manipulum in fronte septem milites habuisse, quae aciei latitudo, siue amplitudo est; nouem in longitudine, qui numerum sexaginta trium conficiunt: Cum vero quindecim fuerint manipuli, frontem milites centum et quinque habuisse, verisimile est: et per consequens cum longitudo aciei quinque ordines militum, cuiusliber autem ordinis linea milites nouem contineret, hoc pacto quadraginta quinque militum lineae conficerentur. Reliquum modo est, vt loci spacium consideremus, quod singulis militibus antiqui
page 386, image: s386tribuebant: hoc autem cum trium pedum sit, lequitur, vt latitudo centum et quinque militum trecentorum, et quindecim pedum spacium occupet: nunc ex te ipso deliberes, quale inter manipulos statuas interuallum, quo scilicet eo maiorem efficies latitudinem. Quod si inter quemuis ordinem longitudinis sex pedes concedamus, vnde quilibet ordo pedes quinquaginta quatuor in longum extenderetur, si quinque ordines quinquies multiplicentur, pedeserunt ducenti septuaginta. Verum quia inter manipulos interuallum relinquebatur, pariter videndum est, quantum spacii inter eosdem manipulos concedas. Quibus positis, si concedatur, spacium pedum triginta in quadrato loco quinquaginta militib. satis esse, facile cognosces, quando, et quantis interuallis suas antiqui acies collocarent. Verum quia inter manipulos aliquid, vt diximus, spacii interponebatur, et in secunda tertiaque acie aderant interualla, quibus milites praelio pulsi reciperentur; idirco adnotandum est, si longitudo secundae, tertiaeve aciei maior sit, quam nouem linearum, vt interualli spacium in amplitudine aciei relinqui possit. Hoc loco noua difficultas exoritur, quia inter Liuium, et Vegetium non minima fit differentia, non modo quia hic sex ordines, ille quinque ponit (hoc enim minimum interest, dicente Vegetio, quintum ordinem aliquando constitutum fuisse, postea sextum nominat, quo pacto quinque tantum ordines vt plurimum in vsu fuisse viderentur) verum etiam quia Vegetius putat, hos incipiendo praelio immitti, deinde sese recepisse solitos fuisse: Liuius autem cum dixisset, in quolibet manipulo viginti velites fuisse, videtur innuere, ab ipsis praelium incipi consueuisse. Ad haec, alia suboritur difficultas, quod si velis ab his inferioribus ordinib. praelium incipi, oporteret, primos etiam hastatorum ordines interualla in quae illos reciperent, habere: sed Liuius interualla non collocat, nisi in secunda, ac tertia acie. Inter quas, tantasque difficultates ne ab autoritate Liuii longius abscedamus, tota [correction of the transcriber; in the print tora] res hoc modo procedere videturivt prima et secunda acies, hoc est, quindecim manipuli primae aciei, et quindecim secundae habuerint singuli sua signa ante manipulum quemque; Postrema vero triariorum, simulque accensorum acies, cuius quadraginta quinque signa fuissent, similiter habuerint ante se signa, hoc est, statim post principes; ideoque an tepilani vocati fuerint omnes ii, qui praecedebant, hoc est, hastati, principesque. Quae res in praelio illo inter Romanos, et Latinos, quo Decius se saluti reip. deuouit, melius, quam alibi declaratur, vbi ab taeuo cornu hastati Romani non ferentes impressionem Latinorum, se ad principes recepere, [note: Liu. lib. 8.] hoc est, inter ipsorum interualla ex hastatis, et principibus vnica facta est acies. Adnotentnr autem autoris illa; nam et rorarii procurrebant interant epilanos, addiderantque vires hastatis ac principibus: hoc est, inter duas acies ante signa constitutas; idque forsitan non quia ipsi signis carerent, sed quia post ipsos nullum praeter illa signum fuerat. Triarios vero adhuc immobiles, sinistro crure porrecto, stantes Consul excitaturus erat, sed integros eos ad vltimum discrimen reseruans, accensos ab nouissima acie ante signa procedere iubet: Latini credentes a Romanis triarios immissos fuisse, triarios suos excitauerunt, qui aliquandiu
page 387, image: s387pugna atroci fatigati debellatum iam putabant, cum Romanus Con sul triarios, qui integri, ac recentes nutum expectabant, iussit consurgere. In quo tria notentur: primo inter triarios recipi in interualla ordinum antepilanos, vbi necessario dicendum est, antepilanos eosdem cum hastatis, et principib. esse, et inde eius nominis originem deriuari: secundo, clamore sublato, praelium eos redintegrasse: tertio, hastis ora hostium petiisse: vbi triarii consurrexerunt integri resulgentib. armis, noua ex improuiso exorta acies, receptis in interualla ordinum antepilanis, clamore sublato principia Latinorum perturbant: hastisque ora fodientes, primo robore virorum caeso per alios manipulos velut inermes prope intacti euasere. In hoc autem postremo adhuc tria contideranda sese offerunt: Triarios, vt coniecturis assequor, hastas suas non proiecisse, sed manu iis retentis hostem nostro more pepulisse; Quod si ita se habet, posset aliquis interrogare, quomodo quis potest hasta, simul et scuto vti? quae lecunda est conlideratio. Sed haec dubietas a Plutarcho remouetur, [note: in P. Aemil.] dicente, triarios scuta in humeros reiecisse, vt olim essiciebant Macedones, dum phalange Romanas acies perturbabant; vtque hodie Galli equites minora sclopeta postquam exploserunt, humeris appendentes gladios distringunt: tertium est, quod cum Romani triarii Latinos principes adorti essent (ex quo perspicitur, etsi iam conserto praelio, Latinos in ordinibus suis permansisse) primum robur virorum prostrauere, multaque caede per alios manipulos prope intacti euasere, cum prius dixisset. Latinos triarios satigatos, et hastas aut praefregisse, aut hebetasse. Modo, quod pertinet ad signa, diuisim ea posita fuisse, apparet iis verbis; cum iam portis prima signa et pars agminis esset egressa; quod autem signa praecedere debeant; vadunt in bellum vrgentes signiseros, [note: Liu. lib. 9.] et alibi; vrgent it aque alu alios, hortanturque signiferos, vt ocyus eant. [note: lib. 10.] Quod vero vnaquaeque acies sua signa praeferret, inter Scipionem, et Annibalem commisso praelio manifestum est; principum quoque signa fluctuare coeperunt, vagam ante se cernentes aciem. [note: lib. 30.] adeo vt signa, hoc est, qui ea ferebant, primi animaduerterint, hastatos fluctuare, quod non fecerunt principes, qui signa sequebantur. Quapropter cum se ita res habeat, vt sese habere opinor, quaerendum est, cur dicantur signa in medio collocari, ideoque antesignanum, et signa sequentem pro signo dimicare debuisse? pro signis antesignanus, post signa alia pugnaret acies. Ego quidem dicerem, haec signa non alicuius centuriae, aut manipuli, sed legionis vniuersae fuisse; qua dere, quia discursushic excreuit nimis, alibi Deo dante fusius disseremus. Satis enim mihi nunc erit, praestare, quod superius fueram pollicitus, hoc est, in medium afferre, quae in nostris exercitibus, vt cito et bene ordinentur, ipse exoptem. Et exploratum, perspicuumque est, quemadmodum expedite, ac prompte legere nemo potest, nisi prius elementa literarum nouerit, et combinare didicerit; sic necessarium esse, vt se milites vicissim cognoscant, et saepius coniuncti, et in ordinem reducti fuerint, neque ignorent, qui commilitonum praecedant, quive sequantur, et rem hanc optime calleant, et pariter exequantur. Quod nun quam
page 388, image: s388asse qui poteris, nisi milites in contubernia diuidas. Igitur capiamus centuriam, quae quin que militum habens latitudinem, in viginti militum lineas per longitudinem diuidatur: contubernium decem constet militibus, quibus vnum sittaber naculum; Ex quibus militibus quoniam vnus commeatum, alter militiam curet, necesse est, alterum decurionem, alterum magistrum contubernii vocare libet, qui ambo a latere dextro primi in ordinibus esse debent; quem ordinem si seruaueris, singulos milites cognosces, et nominatim scies vocare, inuicemque ipsi se cognoscent: nam si primum cognoueris a parte dextera primae lineae esse decurionem, primum autem secundae lineae esse magistrum contubernii, conscquenter non ignorabis, quis primae lineae secundus sit, tertius, quartus, quintus miles, caeterique deinceps: proinde si quis corum insigne aliquid gesserit, ille cognoscetur, quotiescunque dictum fuerit, tertium septimae lineae militem hoc, aut illud egisse; vel quia septima linea prima linea est quartae decuriae, idem intelligetur, si dixeris, tertium quartae decuriae militem aliquam rem fecisse. Eodem pacto, si ordines transmutandi sint, adeo vt partem dextram in sinistram transire oporteat, postquam decurio ad alterum latus transiuerit, tota linea transmutabitur absque vlla nominum mutatione; ille enim, qui a dextra parte secundus erat, item secundus erit a sinistra, idem que caeteri: quod si decet, vt vnusquisque neignoret eum, quem ipse sequitur, eumve, qui subsequitur, necessario certissimam inter omnes notitiam hoc modo induces; Secunda linea primam cognoscet, quia praecedit, et quia ex suo contubernio est, et primam lineam secundi contubernii cognoscet, quae subsequitur. Tertia vero linea quartam cognoscet, quoniam item ex suo contubernio est, et quia subsequitur; et secundam primi contubernii cognoscet, quia praecedit, sicque deinceps. Sed, quod ad instruendam aciem pertinet, simulatque statueris, quanta frontis amplitudo esse debeat, constat, nihil tibi faciendum aliud esse, nisi vt tot manipulos colloces, quot frontis illius amplitudinem expleant. Quod si decem millia peditum habueris, triplicemque aciem instruere tibi satis fuerit, eumque locum, quem requiret frons, malueris occupare, nequaquam dubitandum, quin si triginta tres centuriae in singulis aciebus collocentur (eam centuriam, quae ex centum aliis centuriis superfuerit, vbiuis collocando) frons ex peditibus centum sexaginta quinque efficiatur; qui pedum quadringentorum nonaginta quinque spacium occupabunt: cumque ipsius aciei longitudo viginti sit linearum (cui pedites sex inuicem pedibus distare solent) pedes centum viginti omnes occuparent: adeo vt triplex haec acies, demptis inter ipsas spaciis, et interuallis, pedes trecentos sexaginta extendere tur: quo pacto omnes fere milites quadrato agmine continerentur. Quibus rebus exequendis, si meam sententiam perspicue satis exerui, nullus campiductori in acie instruenda labor videbitur, dummodo quamlibet centuriam opportunis documentis, ac disciplina imbuerit, vt ante diximus. Obiiciebat mihi rerum bellicarum vir scientissimus: omnia recte se habere, caeterum fieri
page 389, image: s389non posse, vt ista contuber nia militiam non desertura sint. Cui respondebam ego; vel ea recte instituta, et integra sunt, vel non sunt. Si sunt constituta, ex necessitate stipendia facient: alias non ea recte prima militiae docuisti rudimenta, et perinde est, ac si diceres, milites nolle dimicare, et dicto parere: Ego vero ita censeo, si bonam a te disciplinam susceperint, eos plusquam libenti animo imperata executuros: naturaliter enim omnes libentius ea exequimur, quae cum ordine coniuncta, quam quae inordinata sunt: Si vero eadem integra non fuerint, hoc post conflictum euenisse necesse est, quia plurimi in ipso mortui sint; quo casu quis nescit, ad te pertinere, vt contubernia resarcias, ita statuendo, vt secundum contubernium primi locum redintegret, tertium secundi; hoc siquidem est ad primos ordines transire; quorum primi maioris sunt, quam posteriores existimationis; neque consentaneum est aequitati, vt tyrones primas, aut secundas lineas expleant, vt vigesima, verbi gratia, linea semper in ordine remaneat vigesimo. Verum triginta militibus alicuius centuriae interfectis, ita dispones, vt decimaseptima numeretur tanquam vigesime, tres vero tyronum decurias renoues; quod quidem honestum est. Praetermittimus autem postremae aciei dignitatem considerare, quia malumus, eam vt ex teipso cognoscas; illud tantum addentes, tyronum manipulos, ac centurias loco minus honesto semper ponendas esse, ibique collocandas, vbi exercitui fuerint opportuniores; nam quia id potissimum respiciendum est, vt primas lineas renoues, viciniores iis subrogando, vltimas vero item vicinioribus resarcias; tyrones collocare poteris, si non in medio (qui locus ipse quoque dignus est ob vexilli custodiam) at certe in locis illis, qui longius a maiore dignitate distant, vt nemini militum sua interrumpatur praerogatiua, neque vnquam qui minora stipendia meruerint, ad digniora loca veteranis superstitibus euehantur. Quae res si haberentur in vsu, vel meliores, quam eae sunt, quas diximus, militares leges in stituerentur, vel mali mores corrigerentur, denique eiusmodi induceretur consuetudo, vt iure ordinata militia, non casu instituta existimari posset: praefectisque militum sicuti minueretur labor, et molestia, ita militibus plurimum adderetur fortitudinis; cum quia inter se noscentes audacius dimicarent, tum etiam quia conditionem suam meliorem fore, sperantes, periculis quibusque sese promptiore animo exponerent.
De militari fastu antiquorum. DISCVRSVS III.
SVperbia ducum nostrae tempestatis ea est, vt milites suos alloqui dedignentur, de nomine illos minime noscant, eorum opera perinde atque mancipiorum, non commilitonum vtantur. Non istiusmodi erant antiquorum ducum
page 390, image: s390mores, qui in hostes superbi, in suos mansueti, placidique semper fuerunt, nisi aliud necessitudo persuasisset. Vtque nostrates dispiciant, antiquorum fastus, qua in re exerceretur, paucis edisseram. Primo autem Populi Romani maiestati incongruum videbatur, si exercitus fluuium, non super, iniecto ponte, transisset. Quod perspicue patefecit Ciuilis Gallorum dux, qui oppidis relictis, in insulam concessit, gnarus, deesse naues efficiendo ponti, neque exercitum Romanum aliter transmissurum. [note: lib. 11.] Sic de Germanico: Caesar nisi pontibus, praesidiisque impositis, dare in discrimen legiones haud imperatorium ratus. [note: lib. 2. et lib. 15.] Ex I. Caesaris verbis clarissime haec eadem elatio demonstratur, nam cum Rhenum transire decreuisset, nauibus traiicere neque satis tutum arbitrabatur, neque suae, neque Populi R. dignitatis esse, statuebat. Itaque etsi, inquit, summa difficulta; faciundi pontis proponebatur propter latitudinem, rapiditatem, altitudinemque sluminis; tamen id sibi contendendum, aut aliter non transducendum exercitum, existimabat. [note: lib. 4. de bell. Gall.] Itidem virtuti, atque constantiae Populi R. conuenire, non existimabant, si annos integros in vrbium obsidione perstitissent, neque armis illas debellarent. Proinde pertinaciam Iudaeorum, qui se Hierosoly mis acerrime tutabantur, perspicientes, ad pugnandum versi sunt; neque enim, inquit autor dignum videbatur famem hostium operiri. [note: lib. 21.] Etiamsi verum, tutissimumque foret, nunquam tamen Romani consilium ab hostibus sub amicitiae colore datum, exequi dignabantur; quid enim leuius, aut turpius (inquit Caesar) quam autore hoste de summis rebus capere consilium? [note: lib. 5. de bell. Gall.] Item profirebantur, non esse consuetudinem Populi Rom. vllam accipere ab homine armato cond tionem. [note: ibid. et Plut. in Pyrrho] Quod si prouocarentur, nunquam ibant, quo hostes cuperent, quia si viribus polleas, me vind praelium cogere debes, sin minus, vbi mihi magis expedit, eoiturus sum; non quo histis vocasset, sed quo Imperatores sui duxissent, ituros esse. [note: Liu. lib. 8.] In mouendis casteis summam adhibebant diligentiam, ne fuga videretur, [note: ibid.] et adnotan da est Casaris prudentia in mouendis castiis, postquam a Pompeio maximam accepisset cladem; nam quamuis sui milites perterriti essent, nihilominus vehementer curauit, vt existimationem seruaret; ideo prima nocte saucios, et aegros ex castris praemisit, ac con quiescere ante iter confectum vetuit, quibus vnam legionem praesidio misit: quarta vigilia, duabus legionibus retentis, reliquas, compluribus portis eductas, eodem itinere praemisit; paruoque spacio intermisso, vt et militare institutum seruaretur, et ne citissima eius profectio cognosceretur, conclamari iussit. [note: lib. 3. de bell. ciu.] Vnde intelligitus, etsi maximum immi neret periculum, voluisse Caesarem in castris mouendis superbiam, animique elationem illam seruare, quae magnum, qualis ipse erat, imperatorem decebat. Nemini insuper concedebant, vt castra eques ingrederetur: proinde Tigrani, qui Pompeio sese dediturus, ad eum accedebat, per lictores iussum fuit, vt in pedes se reciperet, asserentes, in castra Romanorum, equo in gredientem visum vnquam fuisse neminem. [note: Plut. in Pomp.] Romani duces nulli regum quantumuis maximo, etsi amice tractaretur, cedebant: vnde in colloquio Corbulonis, et Tiridatis
page 391, image: s391Armenorum regis, qui praeterea Vologesis Parthorum regis frater erat, primus Tiridates ex equo descendit. [note: Tac lib. 15.] Et in colloquio Martii, et Persei Macedonum regis primus Perseus fluuium transmeauit. [note: Liu. lib. 42.] Si forte fortuna in campo se obuios habuissent rex quispiam, et Rom. dux, et vestis, et rerum caeterarum praerogatiua Romano duci debebatur: quocirca Hertius, siue Oppius miratur, et arguere vi detur Scipionem, quod Iubae regi sagulum purpureum cessisset, et ad album sese vestitum transtulisset. [note: de bell. Afr.] Rom. impp. quoties ad exteras regiones proficiscerentur, numquam fasces, suaeque dignitatis insignia deponebant: neque belli Alexandrini principium aliunde fuit, quam cum Aegyptii e naui egredientem Caesarem vidissent, fasces anteferentem: in hoc enim omnis multitudo maiestatem regiam minui querebatur: sed quod magis interest, controuersias regum ad Populum R. et ad se, quoe esset Consul, pertinere existimans, ostendit, sibi placere, regem Ptolomaeum, et Cleopatram eius sororem iure apud se potius, quam inter se armis disceptare. [note: Caes. lib. 3. de bell. ciu.] Dedignabantur ab hoste munera accipere, nedum hosti ea mitterent: ideo cum Pharnaces auream coronam Caesari misisset, Caesar respondit: faceret prius, quae imperata essent; si fecisset, iam tunc sibi mitteret munera, ac dona, quae bene rebus gestis, imperatores ab amicis accipere consuessent. [note: de bell. Afr.] Non erat Romanorum ducum mos, vt militum cadauera insepulta feris, auibusque cibum desererent; hanc enim indignitatem animi corum magnitudo non ferebat: idcirco arguitur Cethegus Labeo, quod non vltum isset, aut corpora humasset. [note: Tac. lib. 4.] Et merito laudatur Germanicus, quod suo rum, etsi defecissent, corpora cremari curauerit, [note: lib. pr.] quod etiam fecit Annibal, [note: lib. 22.] praeter quam quod artis militaris praeceptum est, vt id multis de causis ne omittatur. [note: Leo Imp. cap. 16.] Aegro animo, quae temporibus nostris notam inurere possunt, attrecto. Romanas historias euoluentibus facile reperire est, antiquos duces si ab hostibus caperentur, inhonestam rem putauisse, quod viuos in hostium potestatem peruenire, ab ipsorum magnitudine alienum fuerit; eum vero, qui viuus ab hostibus captus fuerit, etiam gratisreddere volentibus relinquendum, vt praeda, quomodocunque libet, vtantur. [note: Plato derep. lib 5.] O celsitudinem Populi Romani, ô ciuicatem vere ad mundi im perium exortam. Ad quid mirum, te spirasse tam ingentes spiritus, tam magnanima consulta, ac gesta tua fuisse, postea quam his moribus cum lacte, et vsque ab exortu, et infantia reip. haustis, cum iisdem educata, atque adeo prouecta es, vt omni tempore, omnique fortuna tui te simillimam esse, decuerit; Tu Cannensem cladem perpessa, qua sociorum, ciuiumque tuorum quinquaginta millia luxisti, qua maior Italiae pars victoris fortunam secuta est, dum ingruentem hostem intra viscera imperii tui sustentares, et e moenibus pene prospiceres, nunquam eo abiectionis te demisisti, vt foedus, pacemve hosti proponeres. [note: l. 22. in fine.] Eodem anno ab hoste Gallo interfectis viginti quinque ciuium, et sociorum millibus, tam iniquae fortunae vel modicum te non inflexisti, nedum
page 392, image: s392succubuisti. [note: lib. 25.] Haud multis post annis ab hoste victore, ideoque magis exhorrescendo, muros tuos lacessita, non solum neque paues, neque terreris; verum neque exercitum, qui Capuam tunc temporis obsidebat, subsidio tuo reuocas, et gemino magnanimi tui fastus argumento, altero sublimi illo quidem, altero in parua re non mediocre, hosti omnem tui oppugnandi spem eripis: non mediocre fuit, cum ex quodam captiuo cognouit Annibal, eum forte agrum, in quo per eos dies ad moenia vrbis armatus sedens, castra habebat, vaenisse, nihil ob id diminuto precio: sublime; cum per eosdem dies, milites sub vexillis in supplementum Hispaniae profectos, audiuit. [note: lib. 26.] Hunc fastum, hoc superbiae genus, animique magnitudinem optarem ego, nostros imitari milites, ducesque: secus quam Pallas, qui, vt alibi dixi, ne vocem cum seruis sociaret, nutu imperabat. [note: Tacit. lib. 13.] Hoc scilicet superbiae proles rabiosa est: virtus vero ex honore magnitudinem animi parit, ex legitimo veluti matrimonio. Quare sapienter dixit poeta ille prudentissimus, Probari sibi in amica sua magnitudinem quidem animi, non autem superbiam. In virtute, non animi mollitie, vt autori nostro visum est, magnitudo fortunae sita est: arma, militesque colendi, ac magnifaciendi sunt.
De commento, quo duces consueuerunt hostem ducem in suspicionem adducere. DISCVRSVS IV.
CErialis etsi insulam Batauorum depopulatus, agros, villasque Ciuilis intactas sinebat, nota arte ducum, [note: lib. 21.] vt scilicet aduersarios duces in suspicionem adducant; quod fecit Annibal, qui totius Italiae agros ferro, atque igni vastando, vnius Fabii Maximi fundum immunem ab hoc iniuriae genere reliquit, vt aliqua eum suspicione trahendi belli respergeret. [note: Valer. M. lib. 7. c. 3.] Neque dubium est, quin haec ars ad suspicionem gignendam peridonea sit: vnde ei necesse est antidoto obsistere; quali vsus est idem Q. Fabius, qui reip. inuidiam fraude, ac dolo Annibalis partam animaduertens, et cernens, pactum ab se initum cum hoste de redimendis captiuis, vt quae pars plus reciperet, quam daret, argento suppleret, saepe iactata in Senatu re, in longum differri, inuiolatum ab hoste agrum vendidit, sidem que publicam impendio priuato exsoluit. [note: Liu. lib. 22.] In primordiis reip. eadem ars, vt credebatur, Coriolano aduersus patriam bellum mouenti minime incognita: quippe qui prope vrbem castris positis, populabatur agrum Romanum, custodibus inter populatores missis, qui patriciorum agros intactos seruarent, siue infensus plebi magis, siue vt discordia inter patres, plebemque oriretur. Quae profecto, inquit Liuius, orta esset (adeo tribuni iam
page 393, image: s393ferocem per se plebem criminando in primores ciuitatis instigabant) nisi externus timor, quamuis suspectos, infensosque inter se iunxisset animos. [note: lib. 2.] A bellicis rebus parumper declinemus. Zeno Philosophus, arte non dissimili, in animum Phalaridis Agrigentinorum tyranni, cum tanquam coniurationis suae participes proximum quemque eiusdem, ac sidissimum nominauisset, eiusmodi suspicionem impressit, vt ad saeuiendum contra illos impulsus, ab iisdem interfectus fuerit. [note: Val. Max l. 3. c. 3. Cic. 2. de off.] Nihil fere est, in quo principes cautiores esse debeant, quam in diiudicandis iis rebus, quae de ducib. amicisve suis deferuntur: etenim saepenumero quaedam magis, vt principibus, quam vt ducibus, vel clientibus ipsis incommodum fiat, denuntiari consueuerunt. Sic Franciscus Sfortia cupiens, ab Alphonso [correction of the transcriber; in the print Alphhonso] rege Troilum, et Petrum Brunorum, praeclari nominis duces, auellere, epistolam ad ipsos datam confinxit, in cuius extrema parte monebat ipsos, vt nulla interiecta mora, quod pepigissent, strenue praestarent; quibus literis ex composito in manus regis, qui forsan aliunde suspicionem de ipsis animo conceperat, delatis; in custodiam ambo rapti sunt, missique in Cataloniam, vnde clarissimorum militum opera destituto rege, consilium hostis ex voto successit.
FINIS.
[gap: Index Rerum Ac Verborum]