HANNIBAL MORIENS, TRAGOEDIA

HANNIBAL MORIENS, TRAGOEDIA.
PERSONAE.
HANNIBAL.
PRUSIAS, rex Bithyniae.
T. QUINTIUS FLAMININUS, Legatus Romanus.
T. FLAMININUS TRABEA, Quintii ex sorore nepos.
GISGO, Legatus Carthaginiensis.
ARISTO, Tyrius, Hannibali familiaris.
Milites, Comites, Ephebi.
Scena figitur in arce Hannibalis ad fluvium Libyssum, haud procul Nicomedia.

PROLOGUS. MARS. Chorus variarum gentium, duce Bithyno. Deinde Genius Fortunae

MARS.
Agnosco haec tropaea,
Dona olim mea.
His Hannibalem meum ornavi,
His nomen heroi aeternum paravi.
Sed vos quae causa huc evocat?
BITHYNUS.
Hannibalis salus nos congregat.
Adsumus Bithyni, Syri, Graeci, Itali,

Iberi, Celtae, Phoenices, et Libyci: [Note: (1) Hos omnes secutos esse Hannibalem, testatur Polybius Hist 11, 17.]
Omnes Fortunam precamur,
Et pro Hannibale Deos, teque Mars, obtestamur.
MARS.
Quid imminet novi periculi?
BITHYNUS.
Romani minantur exuli.

ODE.

1.
Succurre Iuppiter [Reg: Iuppiter] !
Quem ipse ad bella misisti, [Note: (2) Datum ab Iove ducem esse Hannibali, et imperatum adversus Romanos inItalia bellum, testatur Cicero l. 1 de Divinat. et Livius 21, 22 (iuxta divisionem Capitum a Duiatio servatamin Delphinis Parisiensibus, quam ubique sequor.) Narrat et Val. Max. [Abbr.: Valerius Maximus] 1. 7.]
Cui ensem fatalem dedisti,
Ne cadat turpiter!
CHORUS.
Amica Carthaginis Iuno,
Quam multa hoc perdis in uno! [Note: (3) Iuno - - - - hunc audet solum componere fatis, Hannibalem. Sil. Ital. [Abbr.: Silius Italicus] l. 1.]
O Domina!
Ah Ducem Adiuva!
2.
O magne Hercules,
Quem aemulus noster sectatus, [Note: (4) Primus inexpertas adiit Tirynthius arces (Alpium): Scindentem nubes,frangentemque ardua montis Spectarunt Superi. Sil. Ital. l. 3. Primus eum secutus est Hannibal, dum Alpestransiit, quas nemo unquam [Reg: umquam] cum exercitu ante eum, praeter Herculem Graium, transierat. Cornel. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] in Hannib. c. 3. Scipio quoque, Africani pater, de Hannibale apud Livium (21, 41) ait: aemulus itinerum Herculis, ut ipse fert.]

In Alpibus stetit armatus,
Ne ruat nostra spes!
CHORUS.
O Tyriae columen gentis,
Tot vinclis te saepe stringentis,
Ah turpia
Averte vincula!
3.
Fortuna respice!
Te duce tot neces vitavit;
Aut hostes fefellit, aut stravit:
Ne illum confice!
CHORUS.
Tot millium [Reg: milium] inclitus [Reg: inclutus] victor
Parebit, cum iusserit lictor?
Ah opem fer,
Gradive lauriger!
MARS.
Miseret me Hannibalis,
Summi et ducis, et militis.
Sed Romanos an deseram?
Meone Romulo poenum praeferam?
BITHYNUS.
Non, ut praeferas, petimus:
Satis est, si Hannibal non oneratur compedibus.

MARS.
Utinam ambo quiescant!
Utinam fata iram utrorumque compescant!

ODE.

1.
Hannibal o mea lux!
Magne tot bellorum dux!
Sat est tandem bellis datum:
Pugnat pro Romanis fatum:
Pone tandem odia,
Mitiora cogita.
2.
Nimium o aspera
Romanorum pectora!
Non iam Cannas formidatis,
Non Saguntum vindicatis:
Victor orbis popule,
Abstine ab exule. [Note: (5) Romani ipsi damnarunt crudelitatem Flaminini, qui Hannibalem eo temporeoppressisset, quo iam nihil magnopere nocere is posset Urbi omnium prope gentium victrici. Plutarchus inFlamin.]
3.
Quo haec tendunt nimia
Utrorumque odia?
Bella gerant galeati:
Vos quo ruitis pacati?
Exstinguatur [Reg: Exstinguatur] belli fax,
Dum vos pridem iungit pax!
BITHYNUS.
Numquam [Reg: Numquam] Hannibal odium exuet.

MARS.
Sed an Fortuna coeptis annuet?
Ego, veteri more, sequor Fortunam:
Illam ducem respicio unam.
CHORUS.
O Fortuna rursum ave,
Et periclitanti fave,
Magna rerum domina,
Sortis omnis arbitra,
Ave!
Fave!
GENIUS FORTUNAE superveniens.
Audite fatorum et Fortunae decreta!
MARS.
Romaene, an Hannibali laeta?
GEN. FORT.
Fortuna Hannibali pridem amata,
Et mille ab eo annulis pridem est desponsata.
Arrhae loco, et ipsa promittit annulum, [Note: (6) Arrhae loco usurpatos olim annulos, auctor est Plinius, Hist. Natur. 33, 1.]
Victura cum ipso supremum periculum.
BITHYNUS.
O laetum auspicium!
O beatum annulum!
GEN. FORT.
Ego ille sum Fortunae Genius,
Missus olim ab Iove Hannibali nuntius [Reg: nuntius] :

Qui iuvenem primus ad tela vocavi,
Et ruinam Italiae nuntiavi [Reg: nuntiavi] . [Note: (7) Iuvenis ille, ab Iove missus, vastitatem Italiae significavit, cum tempestasetiam audiretur, quae id ipsum portenderet. Liv. 21, 22. Val. Max. [Abbr.: Valerius Maximus] 1, 7.]

ODE MINOR.

Quos olim praedixeram caeli fragores,
Et saevos Poenorum in Tibrim furores,
Tristia fulgura,
Rapida fulmina,
Vulnera,
Funera,
Strages, ruinas,
Plagas divinas,
Eventus probavit,
Et fidem firmavit.
Eadem nunc side ostendo futura,
Et vos ac Hannibalem libero cura.
BITHYNUS.
Iam pectus metu sollicito caret.
GEN. FORT.
Dicam, quid Fortuna, quid Iuppiter [Reg: Iuppiter] paret.

ODE.

1.
Rursus Hannibal certabit,
Actus ira vetere;
Rursus Roma repugnabit,
Non pacata foedere.
Poenus victor triumphabit,
Et securus debellabit.

2.
Fractis te Quiritum minis
Cinget nova laurea:
Tutus conquiescet cinis,
Plaga in Libyssina.
Nomen tuum perennabit,
Nil hanc lucem maculabit.
CHORUS.
3.
Laeti plaudimus victori,
Celebramus lauream:
Palmam Romae domitori
Gratulamur ultimam.
Poenus victor triumphabit,
Et securus debellabit!
MARS.
Id si Iuppiter [Reg: Iuppiter] , et Fortuna statuit,
Amicus Hannibali Mavors annuit.

HANNIBAL TRAGOEDIA. ACTUS I.

SCENA I. HANNIBAL, ARISTO.

HANNIBAL.
Hic opperiri Quintii adventum placet. [Note: (a) Ad Prusiam regem legatus T. Quintius Flamininus venit. Liv. 39,51. Idem habent ceteri, qui de Hannibale tradiderunt, Corn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] in Hannib. c. 12; Plutarch. in Flamin.]
Suspensus animus haeret, et fata aspera
Perferre suetus, impetum exspectat novum,
Forsan supremum. [Note: (b) Flaminini quoque adventum velut fatalem sibi horruerat, ait de Hannibale Livius, 39,51.] Roma funesta imminet.
ARISTO.
Imminuit illa saepe, funesta haud fuit.
HANNIBAL.
Forsan erit hodie, Quintio diro duce.
Infestiorem neminem in nostrum caput
Immittere sagax poterat Ausoniae furor.
Ego Flaminino consulem eripui patrem,
Thrasymena [Reg: Trasumena] quando littora [Reg: litora] cruore imbui.
In Quintio uno me petunt hostes duo,
Legatus, atque filius vindex patris.

ARISTO.
Video periclum! publicis in te ruunt
Odiis Quirites, iste privata adicit.
HANNIBAL.
Amate Aristo, tanta terrarum et sali
Emense mecum spatia, quam Carthagine, [Note: (c) Quam diligentem Hannnibali operam Carthagine navaritAristo Tyrius, cum iam ad Antiochum Hannibal profugisset, narrant Livius, 34, 61, et Appianus in Syriacis.]
Quam cuncta mihi per regna servasti fidem,
Eam, hoc periclo pressus, et spero, et peto.
ARISTO.
Te propter, heros, patria carui Tyro:
Te per procellas, bella per, per tot fugas
Secutus usque, vita dum durat, sequar.
Accedit hostis, alloqui solum petens.

SCENA II. HANNIBAL. QUINTIUS. QUINTII COMITES.

QUINTIUS.
Vix urbe visa regia hesterno die,
Tuam hanc in arcem protinus verti gradum.
Secunda quippe ab rege tu cura es mihi.

HANNIBAL.
Aliquando prima cura Romanis fui.
Nunc exul et privatus an moveo Patres,
Bithynicae dum regiae vivo cliens? [Note: (d) - - - - - - - - atque ibi magnus Mirandusquae cliens sedet adpraetoria regis, Donec Bithyno libeat vigilare tyranno. Iuvenal. de Hannibale, Sat. 10.]
QUINTIUS.
Quocumque te transtulerit aut fatum, aut fuga,
Idem ille ubique es, anima bellorum Hannibal.
Fortuna mutat res tuas, te non potest.
Idem ardet animus, perpeti audax omnia, [Note: (e) Plurimum audaciae ad pericula capessenda, plurimum consiliiinter ipsa pericula erat nullo labore aut corpus fatigavi, aut animus vinci poterat ..... cibi potionisquedesiderio naturali, non voluptate modus finitus .... multi saepe militari sagulo opertum humi iacentem intercustodias, stationesque militum conspexerunt. vestitus nihil inter aequales excellens: arma atque equiconspiciebantur. equitum peditumque idem longe primus erat, princeps proelium inibat: ultimus consertopraelio excedebas. Haec Hannibalis effigies apud Liv. 21, 4.]
Nihil refugiens arduum, metuens nihil,
Inter pericla firmus et praesens sibi:
Quem nec voluptas blanda, nec fregit labor:
Unam quietem qui solet, et unum decus
Admittere arma; cura cui princeps fuit,
Hannibale ne quis aut eques prior, aut pedes,
Milesve, duxve tenderet, et idem fera
Primus cieret proelia, atque idem ultimus
Excederet Mavortis absolvens opus.

Dubium relinquis, maior an sis, cum favens
Fortuna tibi blanditur, an cum te premit. [Note: (f) Ac nescio an mirabilior adversis quom secundis rebus fuerit.Liv. 28, 12.]
HANNIBAL.
Orator es disertus, et rostris potens.
Unam adde laudem ceteris, primam omnium;
Hannibalis odium iureiurando sacrum,
Quo concitatus in Tybrim [Reg: Thybrim] verti omnia,
Quaecumque narras: hoc mihi laudum est caput.
QUINTIUS.
Olim id petebant tempora, et constans fides,
Amorque patriae. Patriae spes ac opes
Debemus, atque spiritum, et famae decus.
Non tu Quirites oderas, patriae pius
Sed serviebas: publicus Mars si flagrat,
Privata nulla causa collidit duces.
Pax ponit odiis terminum: quam nos sacram
Fide coluimus integra: Hannibalem magis
Amplexa pace est Roma supremum ducem,
Quam patrias Carthaginis celsae domos. [Note: (g) Romani ad Antiochum Legati omnibus diebus assidui circaHannibalem fuere, dicentes, timide eum a patria recessisse, cum pacem Romani non tam cum republ. eius,quam cum eo factam, summa fide custodiant; nec bella eum Romanorum magis odio, quam patriae amoregessisse, cui ab optimo quoque etiam spiritus ipse debeatur; bas enim publicas inter populos, non privatasinter duces, bellandi causas esse. Inde res gestas eius laudare. Iustinus l. 31.]
HANNIBAL.
Antiqua memoras: causa quae vocat huc nova?

QUINTIUS.
Pacis amor idem. Prusias bello Eumenem [Note: (h) Missi a Senatu Legati sunt, qui utrumque regem in pacemcogerem. Iust. l. 32.]
Prior lacessit, foederum iam non memor,
Quae Pergamenos iunxerant Bithyniis. [Note: (i) Inter Prusiam ...... et Eumenem bellum ortum est, quod PrusiasHannibalis fiducia rupto foedere prior intulit. Iustin. l. 32.]
Id Roma cultrix pacis indigne tulit:
Socioque suadet Eumeni pacem sequi,
Vestrumque eandem Prusiam amplecti cupit.
HANNIBAL.
Augere palmas Prusias victor cupit:
Cui Mars secundus moenia et turres domat.
QUINTIUS.
Tres cepit urbes Prusias, dextra tua:
Idemque carum filium captum gemit,
Et Nicomedes Eumeni palmae loco est.
HANNIBAL.
Quid Roma cultrix pacis, et regum arbitra,
Suadere tentet, video: memorabo tamen,
Quid suadeat Quiritibus contra Hannibal.
Vestri Senatus spiritus altos scio:
Est magna vobis indoles, non utilis. [Note: (k) Verba Hannibalis ad Scipionem: Novi vobis spiritus magnos magisquam utiles. Liv. 30, 30.]
Utilius intra limites clausi Itali,
Quam Flaminine praedicas, pacem colent,
Aliena nec certamina efficient sua.

QUINTIUS.
Nostrum putamus, quidquid est sociis grave.
HANNIBAL.
Sic totus orbis vester est. Dixi satis.
Si rex quiescit, Hannibal pacem probat:
Sin arma profert longius, ferrum placet.
QUINTIUS.
Te curia unum, castra te, classis, forum,
Bithynia omnis, rexque te sequitur favens.
Consule saluti publicae, dum res sinit.
Aequa utriusque damna sunt: nato caret
Regum alter, alter urbium amisit decus.
Si pertinaces Eumenis causae bonae
Adesse Romam cogitis, num se parem
Tanto Gradivi ponderi haec censet manus?
HANNIBAL.
Hoc censeo unum, qua patent orbis plagae,
Esse aut fuisse neminem, aut unquam [Reg: umquam] fore
Inimiciorem nomini Romae tuae; [Note: (l) Hannibalem hominum omnium qui viverent infestissimum PopuloRomano. Liv. 39, 51.]
Et me, Deorum numine, hoc fato fatum,
Ut odia vestra persequar, dum sim cinis. [Note: (m) De duce Hannibale, nato adversus Romanos hoste. Liv. 35,12.]
Hic noster animus: plura, cum regi loquar.
QUINTIUS.
Romae memento.
HANNIBAL.
Plus satis. Regem move. Abit.

QUINTIUS.
An saevientem protinus iuvat insequi?
Et praevenire .... Sed quis huc tendit celer?

SCENA III. QUINTIUS. ARISTO.

ARISTO.
Res nuntianda [Reg: nuntianda] poscit Hannibalem nova,
Et Flamininum.
QUINTIUS.
Prusias an me vocat?
ARISTO.
Properabit equidem Prusias: utque audio,
Arci propinquus, regia ex urbe advenit.
Sed Flaminini copiam fieri sibi
Nunc alius hospes nemini optatus petit.
QUINTIUS.
Optatus hospes nemini? meque is petit?
ARISTO.
Vix ortus hodie Phoebus extulerat iubar,
Vix tu relicta Nicomedia viam, [Note: (n) Libyssum, et eum locum, quo mortuus Hannibal est, vicinumNicomediae fuisse, apparet ex Historia Plinii, l. 5 c. ult. Diserte Paulus Diac. [Abbr.: Diaconus] Aquilei. Apud Libyssam in finibus Nicomediensium [(perhaps: Nicomedensium)] . Hist. l. 4.]
Nostram hanc ad arcem, carpere institeras, Tite:
Cum moenia hospes Nicomediae subit,
Ex urbe missus Punica Gisgo tibi.

QUINTIUS.
Dum redeo, ducet Nicomediae moras.
ARISTO.
Celerare fertur: Quintium ut nostra audiit
Subisse tecta, Nicomedia exiit,
Nostramque ad arcem flexit actutum viam.
QUINTIUS.
Ergo imparatum Gisgo et incautum opprimet?
Abrumpere omnem iam decet propere moram.
Aliquis meorum huc eia mihi Trabeam vocet:
Abit miles, qui accersat Trabeam.
Ipsumque par est rursus Hannibalem alloqui,
Ne Gisgo veniens impigre utrumque occupet.
ARISTO.
Quidquid vereris, Hannibal coram audiet.

SCENA IV. QUINTIUS. TRABEA.

QUINTIUS.
Adesto, Trabea, dabitur Hannibali loqui.
TRABEA.
Dabiturne? laetus audio: et summum ducem,
Hostemque nostrae gloriae summum, ardeo
Videre pridem, neminem cui Mars parem,
Si Scipionem demimus, dedit aut dabit. [Note: (o) Hannibal et Scipio, duo omnium et antea et postea ducummaximi. Florus, 2, 6.]

QUINTIUS.
Poenum videbis, more qui nostro tulit
Raptas secures consulum, et fasces sacros. [Note: (p) Gestat Agenoreus nostro de more secures Consulis, etsparsos lictor fert sanguine fasces. Sil. Ital. [Abbr.: Silius Italicus] l. 8.]
Non tot secures tota nunc Roma obtinet,
Quot ille nostris cladibus fecit suas. [Note: (q) Fatebantur ipsi Romani, non esse hodie tot fasces magistratibusPopuli Romani, quot captos ex caede Imperatorum praeferre posset Hannibal. Liv. 30, 28.]
TRABEA.
Cupidine viri gestio, et totus flagro.
QUINTIUS.
Nullusne terror gaudio mixtus tuo est?
TRABEA.
Trepidare quemquam Trabea, Romanum genus?
QUINTIUS.
At Punici oris callidas artes cave:
Non mage timendus Hannibal pugnat manu,
Quam mente rerum fertili, et laqueis vafris. [Note: (r) Nec Poenum liquere doli. Silius l. 5.]
TRABEA.
Consilia, Quinti, me tua labantem erigent.
Avunculo confisus haud timeo virum.
QUINTIUS.
Nescis pericla, quae tibi minantur, nepos.
TRABEA.
Heu quae pericla surgere ignaro canis?

QUINTIUS.
Mox plura disces; hoc, nepos, moneo, cave.
Amato Romam, et gloriam, et magnos avos.
Ne te ille capiat patriae evorsor tuae,
Ad cuius in nos odia nil addi potest.
TRABEA.
O Roma princeps urbium, atque orbis caput!
O Flamininae stirpis ingentes avi,
Adeste, vester ne quid indignum nepos
Concipiat animo, gloriam neve inquinet.
Tua quoque, Flaminine, me cura adiuvet.
QUINTIUS.
Mihi deserendus, consules ipsus tibi.
TRABEA.
Avuncule, pie avuncule, quid affers mali?
Deserere tu me? quod meum haec meruit scelus?
QUINTIUS.
Sic Roma statuit, resque me praesens iubet.

SCENA V. HANNIBAL. QUINTIUS. TRABEA.

HANNIBAL.
Quid Flamininus denuo, aut Gisgo movet?
QUINTIUS.
Quid Gisgo moveat, ipse non penetro satis.
At ego, priusquam Gisgo me secum avehat,
Regisque cogat petere me limen redux:
Nostri Senatus inclitum [Reg: inclutum] donum offero,
Animi fidelis pignus, et vinclum novum,
Quo mutuus amor teque Romamque alliget.

HANNIBAL.
Pretiosa spondes munera, et plusquam inclita [Reg: incluta] ,
Quibus togatae gentis ad amorem trahar.
QUINTIUS.
Nil munere isto carius poterat dari,
Nil maius, aut nobilius.
HANNIBAL.
Attentum facis.
QUINTIUS.
Trabeam Senatus mittit ac donat libens.
TRABEA.
Avuncule ...
QUINTIUS.
Sile, dum moneo.
HANNIBAL.
Trabeam mihi
Populus Quiritum? Vestis augustum genus,
Quod saepe vidi laetus, et spolium tuli.
QUINTIUS.
Errore lapsus nominis, non me capis.
Hunc Roma Trabeam, quem vides, comitem viae,
Hunc Roma iuvenem nobilem donat tibi.
Te trade, Trabea, munus Hannibali novum.
TRABEA.
Quae monstra, Quinti, loqueris? heu sic me abicis [Reg: abicis] ?
HANNIBAL.
Praeclara species! iuvenis Hannibalem movet.
Cum capta sint tot milia [Reg: milia] e vestris plagis,

Praestantiorem neminem vidi uspiam.
In servitutem traditis tantam indolem?
TRABEA.
Prius iste capulus sanguine rubebit meo,
Quam servitutem, aut vincla cuiusquam feram.
HANNIBAL.
Pulchre [Reg: Pulchre] ferocit. Unde tibi genus et domus?
TRABEA.
Avunculum saluto legatum hunc Titum.
QUINTIUS.
Mea sorore natus adolescens hic est:
Flaminia puero Salapiae lucem dedit.
HANNIBAL.
Flaminia mater est tibi, Quintii soror?
Tibi urbs Salapia patria? quis demum est pater?
QUINTIUS.
Illustris, altus, inclitus [Reg: inclutus] pater, Hannibal.
TRABEA.
O Dii, Deaeque! Quis mihi pater? Hannibal?
QUINTIUS.
Audite, pater, et nate, quae series rei.
Dum tu Sala piae consides olim, Hannibal, [Note: (s) Salapiae captum esse Hannibalem amore puellae, constat ePlinio Hist. Nat. 3, 11. Ut vero legitimum, ac maritalem hunc amorem facerem, praeter decorum, suasitetiam historia, quae temperantissimum fuisse Hannibalem docet. ita Iustin. l. 32, qui praeter alia ait:pudicitiamque eum tantam inter tot captivas habuisse, ut in Africa natum quivis negares.]
Paulo ante finem punico Marti datum:

Avus supererat noster, et propior seni,
Et bella lentis febribus vetitus sequi.
HANNIBAL.
Memini: Salapiam flamma fecisset rogum,
Tanto misertus nisi pepercissem viro,
In cuius aedes hospitem me ipse intuli.
QUINTIUS.
Flaminia neptis moverat te plus avo.
Flius amores, nuptias, thalamos breves,
Sobolem relictam longa celavit dies.
Vix clanculum tu duxeras nuptam novam,
Cum te repente cura bellorum abstulit,
Carthaginemque compulit patriae metus.
At partu in ipso fracta succubuit soror:
Avo stupenti punicum fassa est patrem:
Certas reliquit abditi generis notas,
Quas hac repostas cistula mittunt Patres.
Rogum parentis, filii cunas avus
Curavit, alta nocte secretum tegens.
Nunc bella, nunc exilia te Roma procul
Tenuere semper: cautus et lentus senex
Nullum nec hominem, nec viam tutam satis
Ducebat esse: dum tibi fidit parum,
Dum nesciente patria tentat nihil,
Vitae supremus denique accedit dies.
Clausurus oculos, protinus Roma advolo:
Ille ante mortem grande secretum docet.
Renuntiare [Reg: Renuntiare] Patribus Romae iubet,
Et mihi paterni nominis tradit notas.
Ego ad Senatum refero: Conscriptis placet

Per me docere filii casus patrem,
Statimque pignus reddere Hannibali suum.
HANNIBAL.
Arcana profers intima: an speras fidem?
QUINTIUS.
Iussu Senatus omnia haec spargo palam:
Haec cistula affert, quae tibi faciant fidem.
HANNIBAL.
Exploro cuncta: natus hic si sit meus,
Nil munere isto carus poterat mihi,
Nil maius, aut nobilius, a vobis dari.
Romana tamen exempla Scipiadae sequar, [Note: (t) Africanus privata beneficia a rebus publicis secreta essedixit; aliaque esse patris officia, alia patriae iura, quae non liberis tantum, verum etiam vitae ipsipraeponantur; proinde gratum se munus accipere, privatoque impendio munificentiae regis responsurum.Iustin. l. 31. Narrat et Liv. 37, 36.]
Cui cum remisit filium Antiochus suum,
Gratus reposuit, quae tibi repono modo:
Accipio gratus filium; at moneo tamen,
Privata distant publicis, nec me impedit
Amor paternus, iura ne patriae colam:
His filium, meque immolem, si res ferat.
Privata dona, si tamen id exul queam,
Tam luculento muneri referam volens.
QUINTIUS.
Hoc curia unum poscit, ut credas favens,
Te Romae amari publice, et amicum peti.

SCENA VI. HANNIBAL. TRABEA.

TRABEA.
Quae fata mihi servastis, o patrii Dii?
HANNIBAL.
Hac cistula teguntur et fata, et pater.
Agnosco gemmas Punicas, novi annulum:
Novi utriusque literas mixtas manu,
Et signa soli coniugi nota et mihi.
At quale charta haec altera indicium facit?
Legit. Flaminia moriens Hannibali suo.
Hannibal, o patria, patre o mihi carior ipso:
A me supremum pignus amoris habes.
Communem natum Trabeam post fata relinquo:
In nato matrem fidus amansque cole.
Flaminia scripsit, testis et cera et manus.
O cara quondam, cara nunc etiam mihi!
Tu post Imilces coniugis fatum asperum [Note: (u) Imilce Hannibalis coniux, apud Silium Ital. l. 4. Castulone orta,teste Livio, 24, 41.]
Amor alter, atque suavior primo mihi,
Hoc dulce pignus mihi relinquebas tori?
TRABEA.
O magne, formidande, praeclare Hannibal,
Tuus ego natus? o Dii! ego natus tuus?
HANNIBAL.
Flaminia cepit pectus Hannibalis ferox,
Et ipsa capta est: patrii leti immemor,

Oblita Romae, petiit Hannibalis fidem.
Sed heu voluptas perbrevis! perdit virum
Rapiente bello sponsa, moxque ipsa interit.
O umbra amata, mox tuum didici rogum:
Superstitem sed filium abdebant tui.
Nunc, care Trabea, nunc mihi te dant Dii.
In te, quod ipsa seminece poscit manu,
In te parentem diligam fidus tuam.
Illam his in oculis, illam in his video genis,
Et bis novenos viva post annos mihi [Note: (x) Bellum Punicum II finitum est, Cn. [Reg: Gn.] Cornelio, P. Aelio Paeto Coss. ut habet Liv. 30, 44. qui annus est apud Carol. [Abbr.: Carolum] Sigonium in Chronologia, A. V. C. 549. Hannibalis mortem alii aliis annis tribuere: qui maxime properarunt, nominant Coss. M. Claudium Marcellum, Q Fabium Labeonem, qui incidunt secundum Sigonium in A. V. C. 567. Prodeunt ergo anni 18.]
In te videtur, atque ab Elysio redux.
Age! quid moraris? patris amplexum occupa!
TRABEA.
Repente natus videor: ac impos mei,
Novum parentem cupio, timeoque alloqui.
Hoc vultu in uno bella quot video simul, [Note: (y) .... .... Si admoveris ora, Cannas, et Trebiam ante oculos,Thrasymenaque [Reg: Trasumenaque] busta, Et Pauli stare ingentem miraberis umbram. Sil. Ital. [Abbr.: Silius Italicus] l. 11.]
Trebiae ruinas, busta Thrasymeni [Reg: Trasumeni] lacus,
Cannas, et umbras mille conspicio ducum.
HANNIBAL.
Trabea timesne bella, me genitus patre?

TRABEA.
Non tela vereor, altius vulnus latet.
Hannibalis esse filium, summum est decus;
Sed esse Romae filium, summus dolor.
Si specto matrem, Roma veneranda est parens:
Si specto patrem, Roma damnanda est mihi.
O dura fata, quem mihi dedistis patrem?
Ergone crimen imperat Trabeae polus?
Nam crimen est, amare quos odit pater:
Et crimen est, odisse quam patriam voco.
Quocumque mentem flecto, delinquo impius.
HANNIBAL.
Imitare matrem: restitit amori diu
Flaminia, tandem cessit, et Romam procul
Eiecit animo, digna tum nostra manu.
TRABEA.
O magne genitor, melius exemplum vocat.
Tibi abdicavit patriam mater suam,
Odiumque veteres expulit amores novum.
Omitto matrem; te, pater, potius sequor.
Carthaginem tu patriam constans amas:
Me Romam amare patriam, o genitor, sine.
HANNIBAL.
O nate, nondum dignus amplexu patris,
Aetate peccas; Roma quae sit, te latet.
TRABEA.
Quantum universos Hannibal vincit duces,
Romana tantum ceteras urbes praeit. [Note: (z) Non est inficiandum [Reg: infitiandum] , Hannibalem tanto praestitisse ceteros Imperatores prudentia, quanto Populus Romanus antecedat fortitudine cunctas nationes. Corn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] in Hannib. c. 1.]

HANNIBAL.
Attende mecum, nate, quid Aristo serat.

SCENA VII. HANNIBAL. TRABEA. ARISTO.

ARISTO.
Iam limen arcis Prusias nostrae attigit.
HANNIBAL.
Comitare fili, sisto te regi ocius [Reg: ocius] .
CHORUS I. PHARNACES CUM SUIS. DEINDE MITHRIDATES, PRINCEPS TIRIDATES, TUM
BITITIUS.
PHARNACES.
Ergone pater veniam dat proditori? [Note: (a) Mithridatem, cognita proditione filii, eidem ignovisse, auctor estAppianus Alexandr. in Mithrid.]
Nec cogit impium Pharnacem mori?
Equidem utemur hac venia:
Una m hi deest ad propositum taenia.
Diadema si posuerit Mithridates,
Tum demum meas merebitur grates.

ODE.
1.
Et patrem, et regem irrideo te!
Pompeii tu victima iace: [Note: (b) Idem a Pompeio fusus, fugatusque, et omnibus exutus copiis. Vell. Paterc. [Abbr.: Velleius Paterculus] l. 2. Donec (Mithridates) tribus ingentibus bellis subactus, felicitate Syllae, virtute Luculli, magnitudine Pompeii consumeretur. Florus, 3. 5.]
In probris senesce, et tace:
Me sola iam Roma invitat ad se:
Hanc vince, si tuum me vis:
Nec rex es, nec pater, si victor non sis.
Dum palmas amittis, irrideo te!
2.
Nec ducem, nec iudicem audio te!
Te nullus iam exterus pavet: [Note: (c) A Pompeio tum penetratae cum victoria Media, Albania, Iberia: ac deindeflexum agmen ad eas nationes, quae dextra atque intima Ponti incolunt, Colchos, Heniochosque, etAchaeos. Vell. Paterc. [Abbr.: Velleius Paterculus] l. 2.]
Exercitus Pharnaci favet: [Note: (d) Per defectionem civium, Pharnacisque filii scelere praeventus. Flor. 3, 5.]
Pompeius hortatur, et recipit me: [Note: (e) Oppressus auspiciis Pompeii, insidiis filii Pharnacis Mithridades.Vell. Paterc. [Abbr.: Velleius Paterculus] l. 2.]
Infirma unius est vis:
Vel alter in Romam si Hannibal sis: [Note: (f) Mithridates ... ... ... ... odio in Romanos Hannibal. Idem eodem l. 2.]
Desertum a tuis non audio te!

3.
Parcentem, vocantem, irrideo te!
I, regna ruinis involve! [Note: (g) Totum paene Orientem ac Septentrionem [Reg: Septentrionem] ruina sua involvit. Florus, 3, 5.]
I, odii poenas persolve!
Dum perdit te odium, erudit me.
In filio nulla est spes,
Cum vitio patris eversae sunt res:
Et patrem et regem irrideo te!
O invisum Mithridatis adventum!
MITHRIDATES.
Agnoscit filius crimen cruentum:
Abit, pudet Pharnacem.
Bene est, patrem habebit facilem.
Veneram solaturus,
Ne iratus filio viderer, aut durus.
TIRIDATES.
Quam metuo, pater,
Ne parum sincere resipuerit frater!
BITITIUS prodiens.
Heu rex! heu sortem asperam!
Heu fortunam Mithridatis miseram!
MITHRIDATES.
Non est miser animus,
Qui scit augeri tristibus. [Note: (h) Sed animus (Mithridatis) malis augebatur. Flor. 3, 5.]
Quas affers fortunae minas?

BITITIUS.
Ultimas, rex, tuarum rerum ruinas.
ODE MINOR.
Heu animos serviles!
Degenerem,
Ingratum Pharnacem!
Heu rupit prodens fidem miles!
Stant sociae
In castris aquilae.
Fugam, rex, heu fugam cape!
Summum illis scelus rape!
MITHRIDATES.
Scelus nato, et rebellibus rapiam,
Nec tamen fugam capiam.
ODE.
1.
Mithridates vixit satis,
Sat est illustratus fatis,
Tot regnorum dominus,
Victor, victus, proditus.
De me Roma triumphavit,
Ante quam me superavit: [Note: (i) Adhuc ita vestri cum illo rege contenderunt Imperatores, ut ab illo insigniavictoriae, non victoriam reportarent. Cic. pro Leg. Manil. Fatetur et Florus. 3, 5, de Lucullo: debellatumetiam foret, nisi de Mithridate triumphare cito quam vere maluisset.]
Nunc triumphet ultimum,
Servum habet filium.

2.
Per quos oras tot devici, [Note: (k) Vicerat Bithyniam, Cycladas, Delon, Euboeam, Boeotiam, Athenas ipsas. Flor,3, 5. adde ex Plut. [Abbr.: Plutarcho] (in Sylla) Paphlagoniam, et Cappadociam; et ex Appiano (in Mithr.) Scythas, et mare Cilicium.]
Nunc me produnt inimici.
Roma quem non perdidit,
Is a suis pessumit.
Roma, iam catenas necte, [Note: (l) Id maxime verebatur, ne a suis traderetur Romanis, et in triumpho ab hisduceretur. Appianus Mithr.]
Illum Mithridatem plecte,
Quem si vinctum duxeris,
Vere triumphaveris.
3.
At non duces, urbs superba! [Note: (m) Id maxime verebatur, ne a suis traderetur Romanis, et in triumpho ab hisduceretur. Appianus Mithr.]
Frustra vincis, gens acerba!
Mei, mei iuris sum:
Nondum sero dominum!
Odio antiquo plenum
Me servabit hoc venenum: [Note: (n) Venenum, quod in ense gerebat perpetuo, sumpsit. Appian. Mithr.]
Fili, miles, popule,
Nondum triumphastis me!
BITITIUS.
Rex magne, quid paras?

MITHRIDATES.
Magnam victimam ad maiorum aras.
Romam adorarunt reges ceteri:
Solus ego servire non didici. [Note: (o) Ultimus omnium iuris sui regum, praeter Parthicos. Vell. Pat. [Abbr.: Velleius Paterculus] l. 2.]
TIRIDATES.
Pater, fuga te servituti eripiet.
MITHRIDATES.
Mors me omni periculo eximet.
Vos ad Pharnacem confugite, [Note: (p) Eos, qui in fide perstiterant, ad novum regem ire iussit. Appian. Mithrid. [Abbr.: Mithridates] ]
Me mihi relinquite.
Sic perit, qui Asiam et Europam appetiit. [Note: (q) Asiae totius, et, st posset, Europae cupiditate flagrabat. Flor.3, 5.]
Hunc finem pertinax odium invenit.

ACTUS II.

SCENA I. PRUSIAS. HANNIBAL.

PRUSIAS.
Adesto solus. Hannibalis opus est fide.
Quid Flamininus postulet, non te fugit.
Docere te quidem ipse cupiebam prior:
Sed occupavit Quintius, et aures tuas
Obsedit ultro, forsan et fecit suas.

Illustre munus flectere Hannibalem queat,
Ut mitiora sentiens arma exuat.
HANNIBAL.
Illustre, fateor, laudat hoc munus pater:
Sed nescit unquam [Reg: umquam] amare donantem Hannibal.
Non Roma vincet: Hannibal maior patre est.
Solus ego dudum me tuo obsequio dedi:
Geminare studium nunc licet iuncta fide,
Eruntque praesto nunc tibi Hannibales duo.
PRUSIAS.
Utinam sit unus, Roma nec capiat virum!
ANNIBAL.
Quid suspicaris, rex potens? sancta est fides.
PRUSIAS.
Te Roma amicum censet, et donis capit,
Amat et amari digna, puto, visa est tibi.
HANNIBAL.
Captat maligna pectus hoc, at non capit.
Non est amoris munus hoc, misit timor.
Rex magne, diese callidum Romae genus:
Expertus ego sum duplicem populum nimis.
Dum bella magni nuper Antiochi iuvo,
Ephesina in urbe fraude me captant pari. [Note: (a) Testem supra (ad Act. I ce. 2) dedi Iustinum, l. 31. Addo hicLivium, 35, 14; et Appianum Syriac. Romani quoque ad Antichum legatos misere, qui sub specie legationis..... Hannibalem aut Romanis mitigarent, aut assiduo colloquio suspectum invisumque regi redderent. Iustin.l. 31.]

Legatus ad me Villius tendit frequens;
Laudat, timores eximit, amicam fore
Et esse Romam callido spondet dolo.
Consilia fraudulenta, rex magne, an vides?
Dum Romam amicam Villii fingit dolus,
Suspicio timidum pulsat Antiochum gravis,
Labare nostra coeperit nequa fides. [Note: (b) Idem Iustinus ibidem, et Corn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] in Hannib. c. 2.]
PRUSIAS.
Utine credam fraudibus Latios Patres?
HANNIBAL.
Aperta quondam pectora gerebant diu.
At nunc reliquit degener proavum nepos, [Note: (c) Mores Populi Romani mutatos obiecit Hannibal ultimo vitaedie, teste Livio, 39, 51.]
Candorque Roma pristinus dudum exulat.
Suet exprobrare Punicos nobis dolos,
Rabiem lupinam Romuli vulpe induunt.
Suspectus illis Prusias atque Hannibal: [Note: (d) Prusiam suspectum Romanis, et receptus post fugam AntiochiHannibal, et bellum adversus Eumenem morum, faciebat. Liv. 39, 51.]
Me Prusiae ergo obicere [Reg: obicere] suspectum volunt.
PRUSIAS.
Si perseveras candidus, frustra volunt,
HANNIBAL.
Odere Italici me Patres, Equites, Tribus: [Note: (e) Odi odioque sum Romanis. verba Hannibalis ad Antiochum,auctore Livio, 35, 19.]
Exsecror [Reg: Exsecror] Italicos ego Patres, Equites, Tribus.

Proinde pacem si cupis, me hic eice [Reg: eice] .
Si bella Romae fastui, et sociis paras,
Me statue curae principem, auctorem, ducem.
Rex, ipse te frustraberis, nisi me vocas. [Note: (f) Siquid amice de Romanis cogitabis, non imprudenter feceris, sime celaris: cum quidem bellum parabis, teipsum frustraberis, si non me in eo principem posueris. Corn.Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] Hannib. c. 2. Narrat et Livius, 35, 19.]
PRUSIAS.
Agnosco, amice, pectus odiorum ferax:
Docuere quatuor lustra bello uni data, [Note: (g) Italiam reliquit Hannibal post finem anni 16 Punico II consumptiLiv. 30, 21, ac 30, 28. Punicum II finitum est septimo decimo anno. Liv. 30, 44.]
Et busta quadringena versarum urbium, [Note: (h) Bello Punico II combussit Hannibal urbes 400. Appian.Alexandr. in Syriacis et Libycis.]
Quas unus Italo victor ussisti solo.
Docuere regis nuper Antiochi Lares,
Qui te, Deorum munus ut lapsum polo, [Note: (i) Hannihal, cum ad Autiochum pervenisset, velut Dearum munusexcipitur. Iustinus l. 31.]
Cepere cupidi, bella dum Latio movent.
HANNIBAL.
Idemque, rex verende, testantur Dii,
Et patris umbra Amilcaris. Manes sacri,
Vos audiistis odia iurantem effera,
Altaria Deum quando tangebam puer,
Testatus, usque et usque me infestum fore. [Note: (k) Id me verum dicere, pater Amilcar. et Dii testes sunt. Liv.35, 19. Tactis aris, iuravit puer. Numquam [Reg: Numquam] me in amicitia cum Romanis fore, Corn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] in Hannib. c. 2. Idem iusiurandum referunt Liv. 21, 1; Val. [Abbr.: Valerius] Maximus, 9, 3; et Polybius Hist. 3, 1.]

Cynosura vitae haec, hoc sacramentum fuit:
Hoc, pace abacta, patria me odium extulit:
Hoc terduodecim milito iam annos duce:
Hoc me arentem patria rapit exulem.
Si forte nostrae Prusias desit spei,
Hoc auspice ibo, maria perquiram et solum,
Ubicumque vires, armaque, et classes sciam,
Hostem superbo quaerere Capitolio. [Note: (l) Sub hoc sacramento sex et triginta annos militari: hoc me in pacepatria mea extulit: hoc patriae extorrem in tuam regiam adduxit: hoc duce, si tu spem meam destitueris,ubicumque vires, ubi arma esse sciam, huc veniam toto orbe terrarum quaerens aliquos Romanis hostes. Liv.35, 19.]
Genus Quirini! qualis ad Tiberim fui,
Talem Libyssi ripa praesentem video: [Note: (m) Castellum donarat Hannibali Prusias, Corn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] in Hannib. c. 12. Id ad Libyssum fuisse, ostendit Appianus in Syr.]
Capitalis osor, nutrio antiquas faces.
Civem vocabo, quisquis in Romam irruet. [Note: (n) Hostem qui feriet, mihi erit Carthaginiensis, Quisquis erit:Ennius in fragm.]
PRUSIAS.
Placet ardor animi:commoda dextram, Hannibal,
Consilia iunge, vincere ardentem doce.
Bithyniam num ducis Ausoniae parem?

HANNIBAL.
Bithynia potens sufficit pridem Eumeni:
At sola Romae sentiet se se imparem.
Ne sola sit, iungamus alienas plagas.
Ad signa multi convolant prompti tua.
PRUSIAS.
Scio, quid potuerit ardor Hannibalis sagax,
Qui bellicosas addidit gentes mihi,
Regesque iunxit exteros lingua potens. [Note: (o) Hannibal Prusiae conciliabat ceteros Reges, adiungebatquebellicosas nationes. Corn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] in Hannib. c. 10.]
HANNIBAL.
Iungamque plures. Asia Romanos pavet,
Oditque paene tota: non deerit manus
Amica nobis, signa quae cupiat sequi.
PRUSIAS.
Sed ante cunctos Hannibal caput est spei.
Antiqua taceo. quid mihi attuleris, scio,
Qui Pergamenos saepe consilio duces,
Terra marique fregeris victor sagax. [Note: (p) Hannibal consilio arma Pergamenorum superavit: neque tum solum,sed saepe alias pedestribus copiis pari prudentia pepulit adversarios. Idem, Hannib. c. 11.]
Iuvisset eadem dextera Antiochum quoque,
Livor superbus ni fefellisset virum: [Note: (q) Antiochus autem, si tam in agendo bello parere voluisset consiliiseius, quam in suscipiendo instituerat, propius Tiberim, quam Thermopylas, de summa imperii dimicasset.Idem, Hannib. c. 8. Invidia id factum, narrat App. Syr.]

Sic quoque superior Hannibal vicit Rhodum: [Note: (r) Testis Corn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] in Hannib. c. 8.]
At ille tua dem consilia stulte abnuit,
Satiavit hostes praeda vel avarissimos. [Note: (s) Cum ostendisset Antiochus Hannibali exercitum suum auroargentoque fulgentem, ex eoque coepisset quaerere, an satis esse crederet Romanis haec omnia: Satis plane,inquit, satis esse credo Romanis haec omnia, etiam si avarissimi sunt. A. Gell. [Abbr.: Aulus Gellius] 5, 5.]
Decreta Romae bella sunt! perge, Hannibal,
Favere nobis: Quintius iam non movet.
HANNIBAL.
Semper fidelem Prusiae addico manum.
Ne suspiceris, stabit hic ara ilico,
Ad quam supremos rite testabor Deos,
Praesente te, praesente Romano duce.
PRUSIAS.
Arbitria semper pronus Hannibalis sequar.
Accedere vult Trabea, sed rege conspecto redit, ad quem rex:
Accede, quid vereris? accede ad patrem,
Tantumque, Trabea, disce genitorem sequi.

SCENA II. HANNIBAL. TRABEA.

TRABEA.
Nondum osculari dexteram patris licet?
Nova tibi soboles, flagrat impatiens morae.

HANNIBAL.
Romane civis, dexterae tu isti osculum?
Cruore nonne Oenotrio plenam vides?
TRABEA.
Genitor amavi patriam, altricem piam,
Terrarum amavi principem, matrem ducum,
Ignarus alti generis, et tanti patris.
HANNIBAL.
Amasse dicis? pergito, iam non amas?
TRABEA.
Si simul amare Romam et Hannibalem queo,
Amare pergam patriam, sed post patrem.
HANNIBAL.
Si simul amare Romam et Hannibalem nequis,
Faciesne, quod Flaminia tua fecit parens?
Ut nostro amore digna porrigeret manum,
Oblita gentis, et Quirinalis probri est.
Hunc, nate, digitus quem gerit, specta annulum:
Hic opima caesi praeda Flaminii fuit:
Hanc servo stabilem gloriam: et virus latens,
Quod Flamininus indidit casum timens,
Casus in omnes ego quoque remedium fero.
Hunc annulum Flaminia cernebat palam,
Non respuens hoc annulo ornatam manuae.
Qui victus est amore, nil aliud videt.
TRABEA.
Id sentio ipse: victus ego tanti et viri,
Et patris amore, video praeterea nihil:
Amare Roman desino, amplectens patrem.

HANNIBAL.
Sic, nate, sic iam patris amplexum pete,
Haeres paternae gloriae, ac odii mei!
TRABEA.
Sed Flaminino, quid, pater, dici iubes?
HANNIBAL.
Imitare dicta Quintii: vultu bono
Simulat amicum, caeca mens odium tegit.
Sie vivere docet Roma, virtutum artifex.
Hanc sequere, fili: verba da fraudum fabro,
Hostemque patris callidus lude, et late.
TRABEA.
Quid audio, pater? Quintius an hostis tibi?
Qui laudibus te cumulat, et prensans [(reading uncertain: print faded)] colit?
HANNIBAL.
O anime simplex! Roma quam nota est parum!
Nempe ut coronis victimam ornamus neci,
Sie ille laudat, cadere quem stratum cupit.
At prensat ille? timeo, ne prenset nimis.
TRABEA.
Si te Senatus odit, et virus tegit:
Cur tibi benignus filium reddi iubet?
HANNIBAL.
Facit, quod olim docuit exemplo Hannibal.
Etsi arva late cuncta populabar ferox,
Fabio peperci maximo: intactos agros
Custode cinxi milite, avertens malum:

Suspecta Romae ut fieret insontis fides. [Note: (t) Liv. 22, 23; et Plutarch, in Fabio Maximo.]
His nunc vicissim me petit Roma artibus.
Blanditur atque donat, ut maculet fidem.
Vah! et magister gentis exosae fui.
TRABEA.
Sed Flamininus nil nisi hic pacem petit.
HANNIBAL.
Et eius obicem maximum me seit satis.
Vel ergo de me, Roma quem solum timet,
Arcana Patrum iussa legatus tenet: [Note: (u) Iussu Senatus postulatum esse a Flaminino, ut Prusias Hannibalemdederet, multi crediderunt: quod videre est apud Corn. Nep. [Abbr.: Cornelium Nepotem] in Annib. c. 12; Plut. [Abbr.: Plutarchum] in Flamin. Iustin. l. 32; Val. Max. [Abbr.: Valerium Maximum] 9, 2; Sil. Ital. [Abbr.: Silium Italicum] l. 13.]
Vel absque iussis ipse nos ultro premet,
Incensus ira pristina et patris nece: [Note: (x) Alii Flamininum id sua sponte secisse cense bant, ut habentAppianus in Syriac. et Plut. [Abbr.: Plutarchus] in Flaminino.]
Levique volitans gloria, nomen sibi
Perenne quaeret, Hannibale demum obruto. [Note: (y) Gloriae studio, ut nomen sibi ex eius morte compararet.Plut. in Flamin.]
TRABEA.
Orator autem Punicus quidnam movet?
Favetne, genitor, an tibi insidias struit?

HANNIBAL.
Ut fert Aristo, Quintium solum petit.
Mandata patriae quae ferat, penitus latet.
At mihi suboritur nescio quae lux spei.
Oraculum audi, nate, quod pridem polus
Mihi sciscitanti reddidit fatum docens.
Futura namque cum poposcissem Deos,
Mihi sacerdos, caelitum afflatu tumens,
Haec verba fundit pectore accenso edita:
Libyssa tellus corpus Hannibalis teget. [Note: (z) Oraculum refert Plut. [Abbr.: Plutarchus] in Flamin. Meminit et Appian, in Syriac.]
TRABEA.
Oracla laeta! patriam tandem redux
Rursum videbit Hannibal, et annos senex
Terrae in Libyssae littore supremos aget.
Dilecte genitor, patria quid si te vocet,
Haecque [(printer); sic: Haec quae] ipsa nobis causa Gisgonem afferat?
HANNIBAL.
Fortasse nostra exilia satiarunt Deos:
Fortasse noxam patria agnoscit suam,
Fortasse honori consulit tandem suo:
Fortasse quem perdiderit, et civem, et ducem,
Carendo didicit, sponteque invitat domum.
TRABEA.
O laeta spes, o tempus optandum mihi!
Hic ipse patri reddidit Trabeam dies,
Qui gratulanti patriae reddet patrem.

HANNIBAL.
Si numina datam liberant hodie fidem,
Gemma notandus est mihi praesens dies.
Promissa quod si differunt lenti dii,
Tamen aliquando patriam cerno redux. [Note: (aa) Libyam suspicabatur, et sepulturam Carthagine sperabat,tamquam ibi moriturus. Plutarch. in Flamin.]

SCENA III. ANNIBAL, QUINTIUS, TRABEA.

QUINTIUS.
GAudet parente natus, et nato pater,
Certumque certae gaudium efficiunt notae.
HANNIBAL.
Agnosco, Flaminine, quem Roma obtulit:
Est natus, estque dignus, et similis patri.
QUINTIUS.
Amor utriusque me iubet utrumque alloqui,
Ne vestra turbet gaudia procella imminens.
HANNIBAL.
Unde haec procella?
QUINTIUS.
Turbinem Gisgo excitat.
Praefatus ille foedera Quiritum, et sua,
Carthaginis, Romaeque mihi iussa indicat,
Quibus imperatur, Trabea ne videat patrem,
Carthaginis sed littus et muros petat.

HANNIBAL.
Hoc Gisgo poscit? Roma Poenusque hoc iubet?
QUINTIUS.
Vidi ipse utrasque literas, laetus tamen,
Quod praevenire contigit tantum malum.
Nec praemonere distuli sortis minas.
TRABEA.
O spes inanes, o fides fallax poli!
Qua luce primum intueor, amitto patrem.
HANNIBAL.
Quid nate, quereris? quintio grates age.
En quanta nostri cura stimulavit virum!
Romane, sollers [Reg: sollers] Hannibal non fallitur.
Sat nos Aristo docuit, o fraudum artifex.
Gisgonem adesse nuntiat Aristo tibi,
Mox tu vocatum filium tradis mihi,
Ne Gisgo veniens impigre utrumque occupet.
Condicta vobis omnia, et iuncti doli.
Iam, Flaminine, iam tibi credo favens,
Me Romae amari publice, et amicum coli,
Dum me meumque silium prodit simul,
Illumque mihi dat et rapit eodem die.
Carthaginem latebat arcanum hoc meum,
Nisi vestra patriam Roma docuisset meam,
Pridemque misso nuntio [Reg: nuntio] ad Libyae sinus
Quaesisset hostes, filio et patri, novos:
Dextra mihi dedit filium, laeva eripit.
QUINTIUS.
Amor parentem turbat, et praeceps dolor:
Ignosco utrique. Tu patrem placa, nepos.

HANNIBAL.
Discede, fili: raptor en Gisgo imminet.
TRABEA.
Causam tuere filii prima hac die.

SCENA IV. HANNIBAL, GISGO CUM ASSECLIS, ARISTO.

GISGO.
SAlvere per me patria Hannibalem iubet,
Et gratulatur filum patri novum.
Annus reducit tempus augusti sacri,
Quo victimam Diis patriis urna expetit. [Note: (bb) Urna reducebar miserandos annua casus. Sil. Ital. [Abbr.: Silius Italicus] l. 4. loquens de Sacro hoc Carthaginiensi, et petito ad Sacrificium filio Hannibalis, quem pater negavit. quod Silius, etsi versu rem narrat, more tamen suo ex historia videtur sumpsisse. De humanis certe victimis Carthagine usitatis, constat ex Curtio l. 4; Lactantio, Inst. Div. [Abbr.: Institutiones Divinae] 1, 21; Augustino, C. D. [Abbr.: Civitas Dei] 7, 26; Plutarcho de Superstitione, c. 21, et Apophth [Abbr.: Apophthegmata] . Graec. c. 20.]
Cum ducta sors est proxima in mensem alterum,
Trabeam vocarunt filium Hannibalis Dii.
Hanc ergo per me victimam poscunt Patres,
Dum publica urbis cogit invitos salus.
HANNIBAL.
Ego gratulantem patriam, et sacrum, et Deos,
Admiror aeque: nam nec apparet satis,
Immania bonis sacra cur placeant Diis;
Nec, gratulari quo mihi pacto queat,
Longinqua patria filium, acceptum hac die.

GISGO.
Audita res Carthagine est menses duos.
HANNIBAL.
O Roma! fallax Roma! crudelem dolum!
Hosti ante prodis filium, quam das mihi?
GISGO.
Patrium Senatum civis anne hostem vocat?
HANNIBAL.
Veneror Senatum: patriam fidus colo,
Et minus amantem plus tamen luce hac amo.
Sed hostis Hanno est: illius fraudes latent. [Note: (cc) De Hannonis adversus Hannibalem odio multis Livius, 21,10; 21, 11; 30; 20; et alibi.]
GISGO.
En literarum publicam et certam fidem.
ANNIBAL.
Video sigillum, publicas video notas:
Sed Hanno fraude subdola induxit patres.
GISGO.
Hannonis odia non tibi tantum nocent,
Quantum ipse durus tibi tuis odiis noces.
Amare Romam disce, nec quidquam lues.
Illius odium patria extorrem facit:
Nec illa natum proderet nobis tuum,
Si pertinaces spiritus tu frangeres.
HANNIBAL.
Amare Romam? patriae nostrae aemulam? [Note: (dd) Romani Imperii Carthago amula. Vell. Pat. [Abbr.: Velleius Paterculus] l. 1.]
Iurata postquam tamdiu bella intuli? [Note: (ee) Hannibali - - iurata in bella ruenti. Sil. Ital. [Abbr.: Silius Italicus] l. 1.]

Gentem superbam et improbam amplecti iubes?
Quae facere cuncta tendit arbitrii sui?
Quae bella, pacem, foedera, tributa imperat?
Quae limites dat gentibus sola omnibus, [Note: (ff) Crudelissima ac superbissima gens, sua omnia, fuique arbitriifacit: cum quibus bellum, cum quibus pacem habeamus, se modum imponere aequum censet: circumscribitincluditque nos terminis montium fluminumque, quos ne excedamus: neque eos, quos statuit, terminosobservat. Sic Hannibal de Romanis, apud Liv. 21, 44.]
Nullosque servat? Quae nihil tutum sinit,
Nisi quod feroci vindices dextra tibi? [Note: (gg) Nihil usquam nobis relictum est, (ait contra Romanos Hannibal.)nisi quod armis vindicarimus. Liv. 21, 44.]
Cui orbis est angustus, et pelagus breve?
Vos iuro, Cannae, vulnus Ausoniae ultimum! [Note: (hh) Pane ultimum vulnus imperii, Cannae. Florus, 2, 6.Cannae busto insignes Romani nominis. Plin. Histor. Natur. 15, 18.]
Teque Zama iuro patriae tumulum meae! [Note: (ii) In decretorio ad Zamam praelio (quod narrat [(transcriber); sic: narnat] Livius l. 30 distincte) Hannibal cessit, praemiumque victoriae Africa fuit, et secutus Africam terrarum orbis. Florus, 2, 6.]
Non finiam iras ante, nec pacem colam,
Quam Roma vel Carthago sit nudum folum [Reg: olum] ,
Superstitemque pulverem spargant Noti. [Note: (kk) Hannibal, impacto in terram pede, et suscitato pulvere, cum deRoma et Carthagine sermo esset, tunc inter eas fore finem belli dixit, cum alterutra urbs in habitum pulverisesset redacta. Val. Max. [Abbr.: Valerius Maximus] 9, 3.]

GISGO.
Cum patria iubet, cladibus Romam obrue:
Tum maria sulca, trans Pyrenaeos feri,
Alpes aceto rumpe, [Note: (ll) Diduxit scopulos, et montem rupit aceto. Iuvenal. Sat. 10. Struem ingentemlignorum - - - succendunt, ardentiaque saxa infuso aceto putrefaciunt. Liv. 21, 37.] Bellonae faces
Iacta per omnes insulas, terras, freta.
Cum patria iubet, publico servi otio,
Pacem iubenti civis ausculta bonus.
Cum patria enses imperat, scelus est quies:
Cum patria pacem praecipit, bellum est scelus.
Gloriola fallit, fallit aemulatio:
Non fallitur, qui patriae morem gerit.
HANNIBAL.
Patrisne causa, an filii huc missus venis?
GISGO.
Suadere fas est alteri, posco alterum.
HANNIBAL.
Fecisti utrumque libere; neutrum audio.
Carthago iubeat, obsequar iussis ego;
In filium nil iuris est. Nostros lares
Non vidit unquam [Reg: umquam] , natus alieno in solo.
Meus est, suusque, nec forum Tyrium pavet.
GISGO.
Tuus est, venire filium genitor iube.
HANNIBAL.
Si victimas eligere Sidoniis placet,
Non ego morabor; eligant sane domi,

Non exteras, non Italas, non liberas.
Tuum est refere dicta, responsum dedi.
GISGO.
Fortassis aliud mollius reddes dein.

SCENA V. HANNIBAL, ARISTO.

ARISTO.
Heu quae pericla filium, et patrem manent!
Romanus isti, Sidonius illi imminet.
HANNIBAL.
Utrique, dic, Romanus; hic auctor mali.
Nati periclum me movet plusquam meum:
Excelsus animus carior vita mihi est:
Vivent in illo post patrem curae patris.
ARISTO.
O ut astra adulto destinent Cannas novas!
HANNIBAL.
Heu fata iuvenis! esse vixi coepit meus,
Cum sentit eadem damna, premiturque innocens.
Sed impedita multa consilium expedit. [Note: (mm) Verba Hannibalis. Multa, quae impedita natura sunt, consilioexpediuntur. Liv. 25, 11.]
In rege spes est. Quo mage huic animum probem,

Fac ara surgat, sacra Didoni meae,
Beloque generis principi, [Note: (nn) Hannibal - - - ortus Sarrana prisci Barcae de gente, vetustos A Belonumerabat avos. Sil. Ital. [Abbr.: Silius Italicus] l. 1.] et Iuno tibi:
Carthaginis spes maxima, o Iuno, fave,
Troiae reliquias ut tuo exemplo premam!

ACTUS III.

SCENA I. PRUSIAS, HANNIBAL.

PRUSIAS.
COnsilia laudo, laudo prudentem fidem.
HANNIBAL.
Nisi Nicomedes Eumeni eripitur brevi,
Secura non est principis tanti salus.
A Flaminino ducitur rex quo placet:
Senatus illi maior est Diis et Iove:
Si Nicomedem iubeat is mitti sibi,
Romana vincla non reversurum prement.
PRUSIAS.
Ergo ut monebas, rectius siet nihil,
Quam si recipiam filium obsidibus datis.
HANNIBAL.
Sitiens honoris Eumenes ultro annuet.

PRUSIAS.
Quem vero procerum tam mihi fidum autumas,
Ut liberos periculo pro me offerat?
HANNIBAL.
Rex, optimates extero non fat patent.
At si mea sides, si tibi studium placet,
Est mihi repertus natus hac ipsa die:
Is Nicomedem servet hac ipsa die.
PRUSIAS.
Vix bene receptum filium, et sero datum,
Motus aliena sobole [Reg: subole] , dimittet parens?
Alienus, hospes, natus Hannibalis, volet
Discrimini se obiecere, vix visus mihi?
HANNIBAL.
Sibi gratulatur Hannibal tantum decus:
Et gratulans id natus excipiet meus,
Praeferre solum quem tot indigenis voles.
PRUSIAS.
Sed Nicomedi quae minabaris modo,
Romana vincla non magis nato times?
HANNIBAL.
Non timeo: captum quidlibet victor iubet,
At liber obses Trabea nil metuit grave.
Novi Quirites: gloriae laudem ambiunt,
Nec iura sacra gentium laedi sinant.
PRUSIAS.
Concedis igitur obsidem carum, Hannibal?
HANNIBAL.
Dixi, beari censeo nati caput.

PRUSIAS.
O fide nimium Prusiae, o care Hannibal!
Accede, amicum pectus amplectar sine!
Sed filium non adimit heroi polus.
En literas, quas Eumenes ad me novas!
His Nicomedem liberum et nostrum iubet
Redire sponte: nulla lex porro additur:
Cras Nicomedem in finibus nostris fore.
HANNIBAL.
O spe superior comitas! Maior fide!
PRUSIAS.
Romana se consilia commemorat sequi,
Et Scipionis more sese uti monet, [Note: (a) Africanus Maior Massivam, Masanissae [Reg: Masinissae] hostis filium, in praelio captum, regi patri ultro remisit. Liv. 27, 19.]
Animumque paci deditum oblique docet.
HANNIBAL.
Rex magne, quam me recreat princeps redux,
Tam timeo, nequis lateat in dono dolus.
Expertus, etiam dona Dardanidum horreo.
Consilia sunt Romana: quid statuas, vide.
Mihi quoque reddunt filium, et produnt simul,
Ac innocentem perfidi tradunt neci.
PRUSIAS.
Horresco, amice! quis necem Trabeae struit?
HANNIBAL.
Interroga, rex, Quintium, en praesens subit.

SCENA II. PRUSIAS, QUINTIUS.

QUINTIUS.
Rex, gratulatum venio, dum natus redux
Bithyniam solatio [Reg: solacio] , et patrem replet.
Iussu Senatus Eumeni hoc auctor fui,
Generosus esse ut Prusiae vellet bono.
Iussu Senatus, rex, et a te nunc peto,
Generosus esse ut audeas Romae bono.
PRUSIAS.
Quid Roma poscit?
QUINTIUS.
Ne velis hostem suum [Note: (b) Flamininus a Prusia, nomine Senatus, petiit, ne inimicissimum suum secumhaberet, sibique ut dederet. Corn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] in Hannib. c. 12.]
In regno habere, et regia, adque insum latus.
Fax iurgiorum, litis aeternae sator,
Tecum moratur Hannibal, Romam premens.
Hunc curia virum nostra sibi dedi petit.
PRUSIAS.
Hoc vestra poscit curia et honorat virum,
Colitque donis, filium sponte offerens?
QUINTIUS.
Superare dono hoc Roma sperabat virum.
Hunc experiri iussus extremum arietem,
Cum perseveret usque minitari ferox,
Suprema Patrum iussa iam cogor sequi,
Petoque rursum noxium dedi caput.

PRUSIAS.
Quo iure vester munus hoc populus cupit?
QUINTIUS.
Tyriis petitam Roma cum pacem daret,
Haec scripta lex est, bella ne fas sit geri
Quacumque posthac parte terrarum aut freti,
Nisi urbs quiritum conscia id fieri probet. [Note: (c) Inter conditiones pacis, quam Poenis Roma post Punicum IIdedit, haec quoque fuit: Bellum neve in Africa, neve extra Africam, iniussu Populi Romani gererent Liv.30. 37.]
Pacta haec per omnes Hannibal violat plagas:
Illius opera Graeciam trans et mare
In nos Philippi densa surrexit phalanx. [Note: (d) Philippum, quem absens (Hannibal) hostem reddidit Romanis.Corn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] in Hannib. c. 2. Idem est apud Livium, 23, 33; et 33, 49. Tota foederis formula exstat [Reg: exstat] apud Polybium Hist. 7, 2.]
Illius opera exarsit Antiochus potens,
Et arma cepit, nactus Hannibalem ducem. [Note: (e) Omnium bis temporibus potentissimus rex Antiocbus fuit.Hunc tanta cupiditate incendit bellandi, ut etc. de Hannibale loquens, Corn. Nep. Hannib. c. 2.]
Illius opera tu quoque in bellum ruis,
Numquam [Reg: Numquam] hostis ante, foederum vinclo Eumeni
Coniunctus olim, rupta quae Poenus cupit. [Note: (f) Regem (Prusiam) armavit et excitavit adversus Romanos.Corn. Nep. Hannib. c. 10. Quod (bellum) Prusias Hannibalis fiducia rupto foedere, prior intulit. Iustin. l. 32.]
Vir eloquens, et laureis pridem gravis,

Totoque Marte plenus, armatus dolis, [Note: (g) Atque armata dolis mens, et vis insita fandi. ita de HannibaleSilius l. 1.]
Quaecumque regna noxio tetigit pede,
Sequuntur arma, miles accensus fremit,
Haustus medullis Hannibal stimulat viros. [Note: (h) Accensae exsultant [Reg: exsultant] mentes, haustusque medullis Hannibal exagitat, stimulatque sequentia bella. Silius Ital. l. 1.]
Ubique sanctam foederum seindit fidem,
Turbator orbis, nec quieturum caput,
Nisi cuncta miscens mole bellorum implicet. [Note: (i) Hannibalem aiebant Legati Romani haud quieturum ante,quam bellum toto orbe terrarum concisset. Liv. 33. 49.]
PRUSIAS.
O Flaminine! Prusiam quid tu petis?
O sancte Mavors! sic tuum Hannibalem premis.
Tua Roma vinclis dexteram stringi cupit,
Romae tremendam dexteram, fulmen tuum,
Quae stagna et amnes, littora et campi aequora
Toties cruore nobili implevit ducum! [Note: (k) - - - Dextra haec, en dextera, quam tu Aeneadis lacerare dabas, etlittora, et amnes, Et stagna, et latos implevit sanguine campos. Sil. Ital. [Abbr.: Silius Italicus] l. 11.]
Hanc hostibus nunc Prusias dedet manum?
QUINTIUS.
Quantum petamus te virum, non me fugit.

Confiteor ultro, non Alexandor minor [Note: (l) Flaminini ipsius vox: Nec Hannibalem quidem Alexandro M.postponendum. Iustin. l. 30.]
Magnus videtur Annibal: verum hoc magis
Est submovendus, quo potest metui magis.
PRUSIAS.
Si Roma votis Prusiae flecti potest,
Si precibus ullis: rex precor, teque obsecro,
Concede, quem deposcis, et dona mihi. [Note: (m) Sollicite deprecatum pro Hannibale Prusiam, testatur Plutarchusin Flamin.]
O hospitalis Iuppiter [Reg: Iuppiter] ! vosque, o Dii, [Note: (n) Prusiam nec ausum esse negare, neque ius hospitii violare, narratCorn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] Annib. c. 12.]
Quos populus omnis Romaque in primis colit!
Praesentibus, videntibus vobis ego
Prodam scelestus hospitem spreta fide?
Hac dextera, quae pignus hospitii fuit,
Hac dextera nunc hostibus tradam impius,
Quem modo fovebam pectori appressum meo?
Quae probra de me fama, quae de te canet,
O Flaminine, deque Romano ambitu?
QUINTIUS.
Nullam mereri perfidum dicet fidem.
Qui iura violat, iura non speret sua.
Fatale caput, et proditae pacis reum,
Praeterita damnant, et futurorum timor.
PRUSIAS.
Quis te lacessit tempore alieno timor?
Quid possit in vos exul, incerti laris,

Privatus, exspes, pauper, invisus suis?
Crudelitatem Quintii, et Romae, et meam, [Note: (o) Crudelitatis damnatum esse a multis Quintium, tradit Plut. [Abbr.: Plutarchus] in Flamin.]
Seri nepotes arguent, magno duci
Si nunc nocemus, ille cam iam non nocet.
QUINTIUS.
Exspes, egensque, exulque, consilio nocet:
Dum vivit ignis, quaerit alimenta et rogos. [Note: (p) Plut. in eodem.]
PRUSIAS.
Deliberanti perbrevem mihi da moram,
An laedere Urbem, prodere an malim hospitem.

SCENA III. HANNIBAL, TRABEA, ARISTO.

TRABEA.
Pater, recedit Prusias, frustra adsumus.
HANNIBAL.
Heu nate! amice! verba quid regis petunt?
Cum Flaminino solus! et trepidus fugit!
Vultuque dubio turbidus secum expedit,
An laedere Urbem praestet, an prodi hospitem?
ARISTO.
Quid quaeris heros? filium Tyriis dedit:
Te saeva Roma flagitat donum sibi.

TRABEA.
Verende genitor, hospitem me sors petit.
ARISTO.
Carthago te, mi Trabea, non Roma evocat.
At Flamininus hospitem petit alterum:
Is si negetur, laeditur Romae furor.
O vere vates Annibal, Roma imminet!
HANNIBAL.
O urbs cruenta, dire inexpugnabilis!
Tam tibi propinquus, moenia attingens manu, [Note: (q) Castra Punica ad tertium lapidem vallata, portaequeColline adequitans ipse Hannibal. Plin. Hist 15. 18.]
Heu cur peperci improvidus? cur distuli?
Cur me una tenuit, una post Cannas dies? [Note: (r) Mora eius diei satis creditur saluti fuisse urbi atque imperio.Liv. 22. 51.]
Qui viceram, victoria uti nescii! [Note: (s) Maharbalis dictum: Vincere scis, Hannibal, victoria uti nescis. Liv. 22,51. Florus quoque Maharbali Bomilcaris tribuit id dictum, 2, 6. Plutarchus autem (in Fab. Max) Barcam idnarrat dixisse.]
Non omnia uni nempe donastis Dii. [Note: (t) Non omnia nimirum eidem Dii dedere. Maharbal ad Hannibalem,teste Liv. 22, 51.]
O si irruissem! moenia aequassem solo!
O si ense cives, tecta delessem rogo,
Et, quos rogarent, non reliquissem Deos!
Fortuna toties o meis coeptis favens,

Cur eruendae, ah! cur mihi Romae improbae
Nunc dura mentem, nunc potestatem negas? [Note: (u) Auditaque vox Hannibalis fertur, potiundae [Reg: potiendae] sibi Urbis Romae, modo mentem non dari, modo fortunam. Liv. 26, 11.]
TRABEA.
Trepido periclo patris, heu plusquam meo!
Tantumne captus Prusias crimen paret?
HANNIBAL.
Mi nate, regum saepe cognovi fidem, [Note: (x) Fidei regum nihil sane confisus. Liv. 39, 51.]
Quam vertit aura, quaelibet et aufert dies.
Mollis levisque Prusias semper tremit: [Note: (v) Prusiae vero levitatem etiam expertus erat. Liv. 39, 51.]
Nunc domina terret Roma, nunc laurus placet.
Nunc Nicomede reddito, agnosco satis,
Quid Roma captet, quaeque sint rerum vices.

SCENA IV. PRUSIAS, HANNIBAL, TRABEA, ARISTO.

PRUSIAS.
Quid Roma quaerat, quaeque sint rerum vices,
Docebo Trabeam. Quintium siste, Hannibal:
Deliberatum quid mihi sit, ambo audiant.
Meos, Aristo, quotquot huc duxi, voca.

HANNIBAL.
Adduco, rex, quem praecipis, cladem intuens.
Memento, nate, patris exemplum sequi!

SCENA V. PRUSIAS, TRABEA.

PRUSIAS.
Nostine, Trabea, quae mihi de te Hannibal
Promissa magna, mira, metuenda annuit?
TRABEA.
Rex magne, novi: regium affatum ambii,
Amore Nicomedis, et regis flagrans.
Pro principe meum sponte devoveo caput.
PRUSIAS.
Vacat periclo filii nostri caput.
TRABEA.
Scio: sed revincto grata libertas deest:
Monuitque genitor, non sibi probari moras.
Hoc Trabea poscit, regium ut natum iuvet:
Da munus hoc, meque [(printer); sic: neque] Eumeni mitte obsidem.
Gratum est levare filium tanti patris,
Qui tam benignus sublevat patrem meum.
PRUSIAS.
Mi Trabea, non me filii terret salus:
Cari pericla proxima Hannibalis movent.
Generose iuvenis, pocitur Romam Hannibal:
Dic, utra potius sors tibi, fili, placet,
Pro Nicomede ut obsidem dedam Eumeni,
An pro parente destinem Romae foro?

TRABEA.
Heu optio! rex! Hannibal pro me eligat:
Me iudicare terror et luctus vetant.
O Roma! eodem, quo patri me das, die,
Mihi parentem tollis? et per avunculum?
Rex magne, quid Bithyniam Ausonii iubent?
An iura cunctis regibus Latium dabit?
PRUSIAS.
Non Roma iussit, petiit: at petiit minax.
Audetne mitti Trabea genitoris loco?
Nam Nicomedes salvus est, et cras meus.
TRABEA.
Si Nicomedes tutus est, mitte, obsecro,
Me mitte Romam! spiritum impendam patri!
CENA VI. PRUSIAS, HANNIBAL, QUINTIUS, TRABEA, ARISTO. ASSECLAE REGII.
HANNIBAL.
Nunc tota gens Bithynica orbisque audiat,
Quam Roma in omnes candida, Hannibalem suum
Amore foveat publico, et amicum colat.
PRUSIAS.
Deliberatum est. Quod petit Roma, obtinet:
Nisi Flamininus obsidem patris loco
Trabeam revehere malit ardentem sequi.
TRABEA.
Pro patre vincla provoco, exilium, necem!

QUINTIUS.
Si trabea nobis esse potuisset satis,
Noster erat olim: solus est votum pater.
PRUSIAS.
Meretur odia Martiae Romae Hannibal,
Qui tanta vobis damna cladesque intulit.
Ille unus amplas edomuit Hispanias. [Note: (z) Imperator factus, proximo triennio omnes gentes Hispaniae bellosubegit. Corn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] in Hannib. c. 3.]
Gentes in omnes ex Saguntino rogo
Disiecit ille flebilis belli faces.
Quacumque signa movit, infesta intulit,
Nec ulla gens omissa nisi victa et pavens. [Note: (aa) Quacumque iter fecit, cum omnibus incolis conflixit:neminem, nisi victum, dimisit. Idem ibidem.]
Si consulares Roma, praetores, duces,
Si consules conscripserit, quot quot fuga
Aut nece notavit Poenus, annales leget, [Note: (bb) Fugavit enim aut occidit P. Corn. Scipionem Cos. eiusquecollegam Tiberium Longum, C. Flaminium Cos Centenium Praetorem, L. Paulum et Varronem Coss. Cn. [Reg: Gn.] Servilium geminum et alios Consulares ad Cannas, C. Minutium [Reg: Minucium] Numatium nuper Magistrum Equitum, M. Minutium [Reg: Minucium] Rufum Magistrum Equitum, T. Sempronium Gracchum iterum Cos. M. Claudium Marcellum U Cos. L. Posthumium Cos. designatum, Cn. [Reg: Gn.] Fulvium Praetorem, Cn. [Reg: Gn.] Fulvium alterum Pro Cos. Corn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] Hannib. c. 4. et 5. Liv. l. 22, l. 23, l. 25, et l. 27.]
Et saeculorum [Reg: saeculorum] gesta credet, non viri.

Inauspicate Rhodane, Clastidium iacens,
Venusia, Thrasymene [Reg: Trasumene] , Trebia, Herdonia [Reg: Herdonea] , [Note: (cc) Corn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] Hannib. c. 4 et 5. De Herdonia [Reg: Herdonea] Liv. l. 27.]
Vosque Alliensi infamiae Cannae pares, [Note: (dd) Cannensem cladem Alliensi parem fatetur ipse Livius, l. 22.]
Vos ultionem poscitis et iras graves.
QUINTIUS.
Non ista querimur: poscere Hannibalem iubent
Recisa pacis sanctitas, leges, Dii.
Quae tu disertus damna retulisti et probra,
Satis ulta Roma est. Nola, Beneventum, Croton, [Note: (ee) Victi Poeni ad Nolam a Marcello (Liv. l. 23.) adBeneventum a Graccho (Liv. l. 24.) iterum ad Beneventum a Q. Fulvio Flacco (Liv. l. 25.) in agroCrotoniensi a P. Sempronio. (Liv. l. 29.)]
Hispaniaeque et regna Trinacriae sciunt. [Note: (ff) Superati in Hispania Poeni, totaque eiecti, a P. Corn.Scipione. Liv. l. 28. Syracusae et Sicilia subactae a Marcello. Liv. l. 25.]
Cannis Metaurus par fuit, maior Zama. [Note: (gg) Pugna ad Metaurum atrocissima fuit. Numquam [Reg: Numquam] eo bello una acie tantum hostium interfectum est, redditaque aequa Cannensi clades, vel ducis, vel exercitus interitu, videbatur. Quinquaginta sex milia [Reg: milia] hostium occisa. Liv. 27, 49. Ad Zamam debellatum est, ut ipse Hannibal in Senatu Carthagine fateretur, non praelio modo se, sed bello victum, Liv. 30, 35.]
PRUSIAS.
Quaecumque stimulat causa vos, ego obsequor.
Cum Flaminino naviget Romam Hannibal.

TRABEA.
Rex! Genitor!
PRUSIAS.
Actum est: naviget, dixi, Hannibal.
HANNIBAL.
Rex magne! gravius tota nil vita obtulit,
Vexata quamquam gravibus ac multis malis:
Sed te coactum video, nec quidquam queror.
Quae plurima tibi debeo, gratus palam
Agnosco, fateor, praedico: et grates tibi,
Munifice semper hospes, exsolvo memor.
Tu regio me pauperem tecto excipis:
Arcana pandis exuli, et totum sinum:
Aequas proceribus advenam, cumulas bonis,
Me copiarum praeficis parti optimae, [Note: (bb) Plutarch. in flaminio.]
Haec ipsa donas moenia et latos agros,
Quodque antepono ceteris donis, amas.
Hoc ultimum, rex, usque mihi serves precor,
Amesque porro: reliqua restituo omnia:
Haec tecta et arcem reddo, ponoque inclitum [Reg: inclutum]
Ducis supremi munus, et iura addita.
Commendo tantum filium, orbandum patre,
Quem vix adeptus, vidit, ut fleret diu.
TRABEA.
Eheu!
PRUSIAS.
Timere parcite: ero Trabeae pater.
Sed reddere arcem, ponere aut nomen ducis

Cur properat heros Hannibal? non id sinam.
Nil detraho; addo quin tibi nomen novum.
Consulta nostra, ut video, vos omnes latent.
Ut vult Senatus, naviget Romam Hannibal:
Sed nulla tanto vincula parentur viro:
Non deditus, non captus, aut abeat reus.
Legatus esto noster ad Latios Patres.
Sic, Flaminine, rite deduces virum:
Sic videat urbem maximam, haud illa minor.
HANNIBAL.
Favore, rex, nil tale sperantem obruis.
QUINTIUS.
Quam gratus urbi veniat orator, patet.
PRUSIAS.
Caput expetitum mitto, quo possum modo.
Nam dedere nefas, hospitem, insontem, probum.
Quid laesa memoras foedera? an pacem Hannibal
Composuit unquam [Reg: umquam] ? patria eiectus sua
Erravit ante, Roma quam pacem daret.
Carthago iunxit foedera; et fida impleat.
Nil iuris est in exulem: civis domi
Ni pacta servet, criminis poenas luat.
HANNIBAL.
Me Flamininus gaudio cumulat novo:
Romae timetur Hannibal: fruor hoc metu. [Note: (ii) Romani timebant Hannibalem, etiam finito Bello Punico, utoperte fatetur Iustinus l. 31: apud timentes. et ibidem: Senatus metu perculsus etc. Silius autem Italicus itade Hannibale canit, narrato Romanorum metu: - - fruiturque timore paventum. l. 12.]

QUINTIUS.
Fortassis alio nos quoque fruemur metu.
TRABEA.
O regis amor! o hilaris ex maesto dies!
HANNIBAL.
O Trabea! Iuno fata convertit potens.

ACTUS IV.

SCENA I. PRUSIAS, HANNIBAL.

HANNIBAL.
NIl fingo, rex: timore perculsus gravi,
Iustoque, supplex deprecor munus novum.
PRUSIAS.
Non iura sancto gentium es tutus satis?
Violare iusta Roma legatum audeat?
HANNIBAL.
Quae iura laedens gentium, petit hospitem,
Cur timeat eadem iura, legatum opprimens?
Temerata si me foedera accusant reum,
An esse Romae desinam tandem reus?
Tituli ne deerunt, quos coloratos habent,
Quidquid ubicumque placuit, in promptu Patres?

Tanto petitum tempore, et per tot dolos,
Cum iam tenebunt traditam caveae feram,
An lenti omittent? sponte laxabunt plagas?
Si subeo Romam, nemo iam captum iuvat.
PRUSIAS.
Non diffitebor, nec tuos carpam metus.
Periculosae munus est plenum aleae.
Praesente me si Quintius iactat minas,
Trans vasta marium spatia quid fiet domi?
Adhuc cicatrix cruda plagarum admonet,
Et annulorum perditi modii dolent. [Note: (a) Modii duo annulorum Carthaginem missi. Florus, 2, 6. Alii tresstatuunt. Sic Plinius: trimodia illa annulorum. Hist. Nat. 33, 1. et Orosius, 4, 15: tres modios annulorumaureorum Carthaginem misit. Ideamque totidem verbis testatur Augustinus, Civ. Dei, 3, 19. Alii unumfuisse modium, alii plusquam 3½ tradiderunt. Silius nihil definit, sed simpliciter, haud parvum fuisseacervum, l. 11. Lucianus quoque modios nominat, in Dial. Mort. [Abbr.: Dialogis Mortuorum] ]
Remitto munus arduum, care Hannibal.
Consilia sed quae capere me par est nova?
HANNIBAL.
Odisse Romam si queas hostis, sat est.
PRUSIAS.
Sed arma si Romanus adversa inferat?
HANNIBAL.
Quid aliud opto? valida tibi manus est domi:
Socii potentes, si vocas, prompti annuunt.
PRUSIAS.
Tam varia membra, dissona et discors manus,

Quos exitus certaminum spondent mihi?
HANNIBAL.
Quos exitus Mars Punicus mihi reddidit:
Duxi feroces Libyas, et Poenum trucem,
Celtas, Iberos, Italos, Graecos leves: [Note: (b) Polyb. [Abbr.: Polybius] Hist. [Abbr.: Historia] 11, 71.]
Sed unus omnes spiritus in hostem tulit; [Note: (c) Mirantur hoc Livius, 28, 12; et Polybius, Hist, 11, 17.]
Nec Roma vicit, sed Senatus Punicus,
Furentis in me incensus invidiae face. [Note: (d) Vicit ergo Hannibalem, non Populus Romanus toties caesusfugatusque, sed Senatus Carthaginiensis obtrectatione atque invidia. ita ipse Hannibal, apud Livium, 30, 20.]
PRUSIAS.
Fateor timorem: dux placet belli Hannibal;
Romanus hostis displicet, et animum movet.
HANNIBAL.
Rex magne, nutas.
PRUSIAS.
Inter utrumque haereo.
Tu Flamininum dedoce, et causas refer,
Quae terram adire Romulam te non sinunt.
HANNIBAL.
Referam diserte. Tu cave fidas, precor:
Fallace vultu orator insidias tegit.

SCENA II. PRUSIAS, GISGO.

GISGO.
Imploro magni regis auxilium potens,
Ne sors reverti hinc irritum cogat domum.
Carthago mitti filium Hannibalis iubet:
Contemnit ille patriae legem ferox.
Averte, regum aequissime, hoc tantum probrum,
Ne fame vulget, imparem Carthaginem
Cessisse civi spretam, et illusam suo.
PRUSIAS.
Adesse si Carthagini iustus queam,
Non deero unquam [Reg: umquam] : verum inauditus nequit
Crescenti ad alta sobole privari Hannibal.
Satis superque Roma miserandum premit:
Nun patria etiam iunget infensas minas?
GISGO.
Medela facilis obstruet fontem mali:
Odisse Romam desinat, paci obsequens.
PRUSIAS.
Ideone vestris meritus est odiis peti,
Tutela quondam patriae, et summum decus?
GISGO.
Fontem malorum die, et aerumnae caput. [Note: (e) Furiam facemque huius belli (Punici II) appellat HannibalemHanno, apud Livium, 21. 10.]
Cuius temeritas sola nos cladi obtulit, [Note: (f) Senatus Carthaginiensis post Bellum Punicum alterum clamabat,satis pro temeritate unius hominis (Hannibalis) suppliciorum pensum esse. Liv. 34. 61.]

Damnisque mersit per Saguntinum scelus. [Note: (g) Saguntinum scelus Livius, ex persona Scipionis, eius, quiAfricano Maiori pater fuit, 21, 41.]
Incendii auctor unus, iniussu Patrum, [Note: (h) Ita Carthaginienses Legati Romae in Senatu, eam iniussu Senatusnon Alpes modo, sed Iberum quoque transgressum. Liv. 30, 22.]
Perdidit Italiam, perdidit nostrum genus.
PRUSIAS.
Sic civitatis principem laudas tuae? [Note: (i) Principem civitatis appellat Hannibalem Livius, 33, 48; et Iustinus l.31 de Hannibale: Civitas principem suum - - - - exspectabat.]
Ingrate popule, bella iussisti geri:
Tot lustra pugnans paene fregisti ducem:
Consilia, pugnas, foedera probasti omnia:
Lauros tulisti mille, maiores fide:
Nunc praemium rependitur dignum viro,
Maledicta, probra, exilia, demumque orbitas.
Exilia vester mutat exiliis parens,
Dumque exterorum regna fugientem ambiunt,
Laresque pandunt, et sinum vestro duci:
Vos odia nondum vetera satiastis truces.

SCENA III. PRUSIAS, HANNIBAL, GISGO.

HANNIBAL.
Audivit acta Quintius.
PRUSIAS.
Plura audiet.
Minus Quirites damno, quam cives tuos,

Qui tanta meritum praemia eiciunt [Reg: eiciunt] solo,
Teque cumulare clade non cessant nova.
HANNIBAL.
Seu immerentem patria, seu damnat reum,
Non damno patriam, non meos cives ego. [Note: (k) Damnatus, aequo animo rem tuli. Lucianus, in Dialog.Mortuorum.]
Me coluit illa laurea et praeda inclitum [Reg: inclutum] :
Nunc odit eadem, debitum fato exulem.
Ego parentem nunc quoque fidelis colo,
Amoque natus integer. Quamvis egens,
Exulque cunctas erro circumiens plagas,
Tamen una pectus cura sollicitat meum,
Totum ut per orbem vindices quaeram manus,
Quae patriae hostes Italos poena obruant.
PRUSIAS.
O magna virtus! summa o herois fides!
HANNIBAL.
Quae damna patior, sentio; at pridem fero:
Carthago quae fert damna, me semper movent:
Huius misereor! huius illacrymor [Reg: illacrimor] malis! [Note: (l) Ita Africa Hannibal accessit, saepius patriae quam suorumeventus miseratus. Liv 33, 48.]
Regina servit fastui Quiritium!
PRUSIAS.
Dominam potentem gentibus dederunt Dii.
Excutere o utinam Romulum liceat iugum!
Carthaginem non negligo, Gisgo, tuam:
Nunc Flamininum petere res praesens iubet.

SCENA IV. HANNIBAL, TRABEA.

HANNIBAL.
Tandem revisit filius amatus patrem.
TRABEA.
O care genitor, quo loco res sunt tuae?
Nam scire nolo, quo loco res sint meae.
HANNIBAL.
Tu vive, sili; vive: nam genitor perit.
TRABEA.
Avertat almus Iuppiter [Reg: Iuppiter] !
HANNIBAL.
Venit dies.
Mitte hunc dolorem! si pereo digne, sat est.
Nunc Flamininum Prusias timidus petit,
Blandisque verbis captus, et fractus minis,
Paci Quiritum donat Hannibalis caput.
Novi trementem Prusiam, instabilem scio.
Sed si perire sors iubet, fatum sequor.
Recte perit, mi nate, qui digne perit.
Tu quoque memento, si vocat fatum asperum,
Praeferre vitae ignobili insignem necem.
TRABEA.
Memor parentis usque, virtutis memor,
Erectus atque liber aut vivam, aut cadam.
Sed, care genitor, quid tibi superest spei?
HANNIBAL.
Mi nate, spera! fata prospexi omnia:
Periclitanti tabula mihi nondum deest.

Tu, Trabea, quisquis casus impendet dehinc,
Hanc respice aram, et nostra per vestigia
Patrios in ausus surge! Quod Amilcar mihi,
Id ipsum ego hodie tibi sacramentum impero.
Odium perenne et arma tueatur nepos: [Note: (m) - - - - - Odiumque perenni Servatum studio, et mandatanepotibus arma. Sil. Ital. [Abbr.: Silius Italicus] l. 1.]
Sive arma deerunt, exul ac opibus carens [Note: (n) Qui quidem, (Hannibal) cum patria pulsus esset, et alienarumopum indigeret, numquam [Reg: numquam] destiterit animo bellare cum Romanis. Corn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] in Hannib. c. 1.]
Bellabis animo, semper exosus Tibrim.
TRABEA.
Utinam corie pacta vos inter queant!
Utinam Quirites teque complecti simul
Liceat gementi filio! at iam non licet.
Odium meretur illa, quae patriam patris
Evertit una, teque latitantem procul
In angulo orbis degere quietum haud sinit.
Parens amate, filium quae nunc movent,
Olim movebunt posteros: illi arbitri
Tibi ingemiscent, tanta qui tantus feras.
HANNIBAL.
Me semper odit Roma, par refero pari.
Certantium ira viribus maior fuit. [Note: (o) Odiis etiam prope maioribus certarunt, quam viribus. Liv. 21, 1.]
Quoties poposcit illa sibi dedi hoc caput!

Nunc me Sagunto, [Note: (p) Cum Saguntum obsideret Hannibal, missi sunt a Romanis Legati ad ducem ipsum inpoenam foederis rupti deposcendum. Liv. 21, 6.] nunc semel et iterum domi, [Note: (q) Post proelium ad Zamam:postulantique ante omnia Scipioni, ut Hannibal sibi traderetur. Liv. 30, 37. Eundem rursus dedi petieruntRomani Legati, M. Claudio, L, Furio Coss. Corn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] Hannib. c. 7.]
Nunc a Syriaco rege [Note: (r) Cum ab Antiocho Romani inter ceteras conditiones pacis deditionem eiusdeposcerent. Iustin. l. 32. Narrat et Corn. Nep. in Hannib. c. 9.] et a Bithynio,
Ubicumque dego, me sibi tradi iubent.
Pax patriae est concessa, mihi bellum manet,
Immane, dirum, aeternum, inexpiabile. [Note: (s) Hannibalem unum se peti ab Romanis non fallebat; et ita pacemCarthaginiensibus datam esse, ut inexpiabile bellum adversus se unum maneret. Liv. 33, 47. Romanoruminexpiabile odium in se cernens. Liv. 39, 51.]
TRABEA.
Sed Roma quam te nunc metuit, olim colet:
Et paenitebit patriam eiecti ducis:
Utrimque cernent posteri effigiem tui. [Note: (t) Ut Hannibalis etiam statuae tribus locis visantur in Urbe. Plin. 34,7. Ita Hannibal ad filium, quem a Poenis petitum, ut victimam immolarent, dedere recusavit. Sil. Ital. [Abbr.: Silius Italicus] l. 4.]
HANNIBAL.
Ut fama seris laudibus utrumque augeat,
Age, sequere patrem; iureiurando fidem
Maioribus, mihi, atque Iunoni obliga.

Aeterna promitte odia, terraque et mari,
Dum vita stabit, arma in Ausoniam move. [Note: (u) Spes, o nate, meae, - - - - - - - terraque, fretoque CertareAeneadis, dum stabit vita, memento. Ita Hannibal ad filium, quem a Poenis petitum, ut victimamimmolarent, dedere recusavit. Sil. Ital. [Abbr.: Silius Italicus] l. 4.]
Promissa patri fidus implevi meo,
Tu paria sponde, parque promissa effice.
TRABEA.
O alma Iuno, summa Troiugenum aemula!
Bele atque Elisa, generis auctores mei!
Tu, sancte genitor, digne Semideum choro!
Audite, quae promitto, iuroque Trabea!
Hic ensis, haecque dextera, et mens haec mea,
Omnisque vita pugnet in Romam impiam.
Devoveo caput hoc: quodlibet letum prius
Alacer subibo, laesa quam titubet fides.
HANNIBAL.
Sic mihi probaris nate, si vitam prius,
Quam iusta ponas odia Latialis soli [Note: (x) Hannibal ipse velut hereditate [Reg: hereditate] relictum odium paternum erga Romanos sic confirmavit, ut prius animam, quam id, deposuerit. Corn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] in Hannib. c. 1.]

SCENA V. HANNIBAL, TRABEA, ARISTO.

ARISTO.
COhors parata nutui, laudat dolum.
Tuo periclo fida succurret manus,
Ardens vibrare tela pro caro duce.

TRABEA.
Quid machinaris genitor?
HANNIBAL.
Ausculta omnia.
ARISTO.
Romana cuncti pila, Romanas gerunt
Galeas et enses, ut tua voluntas tulit.
Ad limen arcis agmen exspectat silens.
Romana quivis arma tam scite gerit,
Ut fallere ipsum Quintium posset dolus.
TRABEA.
Tuam cohortem veste Romana tegis?
HANNIBAL.
Sic incitare Prusiam in Romam iuvat.
ARISTO.
Sors fausta nuper arma Romana obtulit,
Superatus acie cum dedit terga Eumenes,
Et cecidit Itala, fugere dum spernit, cohors.
HANNIBAL.
En ipsa prodest Roma, dum spoliis iuvat.
ARISTO.
Sed omnis est cavenda consiliis mora:
Currus paratur regius ad arcis fores,
Moxque rediturum Prusiam ostendit satis.
HANNIBAL.
Quid ais? recedit? insalutato hospite?
Amice, nunc me proditum eventus docet.
Nutabat ante Prusias; Titus impulit:
Intelligo, quid Prusiae haec moneat fuga.

Properandum, amice. Militem coepta exsequi,
Sed Flaminino parcere et regi iube.
ARISTO.
Monui, caveret quisque: simulabunt probe,
Fictaque pugna Prusiae incutient metum.
HANNIBAL.
Imo ipsus adeo militem, et regem iuvo:
Hac arte fallam melius incautum et levem.
Tu vero, Aristo, filium deduc comes,
Et ad Libyssum semita arcana praei. [Note: (y) Septem exitus e domo fecerat, et ex iis quosdam occultos, ne custodia saepirentur. Liv. 39, 51. Idem est apud Plutarchum in Flamin. Et Corn. Nepotem in Hannib. c. 12.]
Si tuta pateant omnia, ad flumen fugam
Capesse, fili: monitus ab amico sequar. [Note: (z) Hannibal fugere conatus ante mortem. Liv. 39, 51. Confirmat et Plut. in Flam.]
Si se periculum offerat, in arcem redi.
Cessisse decus est tempori, et sorti malae. [Note: (aa) Cum primum Carthagine ad Antiochum fugit, cedere tempori et fortunae statuit: ut ait Livius, 33, 47.]
TRABEA.
Parebo, cedam: fata si iubeant, cadam.

CHORUS II. PHARNACES CUM SUIS, TIRIDATES, DEINDE BITITIUS, TUM MITHRIDATES.
TIRIDATES.
NEc ingemiscis frater,
Dum perit veneno pater?
PHARNACES.
Laetissima nuntiatis [Reg: nuntiatis] :
Non sceleri diadema, sed debeo fatis.
Ipse in se pater ultro deliquit,
Et heredi [Reg: heredi] coronam reliquit.
BITITIUS prodiens.
Falsus, falsus, o princeps, es vates:
Nondum coronam reliquit Mithridates.
Adhuc ornat diadema regiam frontem,
Nec transire dignatur ad filium sontem.
PHARNACES.
Cadaver corona non diu ornabit,
Mox sons ille filius eam gestabit.
BITITIUS.
Dixi, falsus es vates:
Nec diadema, nec vitam reliquit Mithridates.
PHARNACES.
Quid? fefellisti frater?
Vivitne pater?

BITITIUS.
Vivit incolumis,
Venena, quae sumpserat, cessere antidotis. [Note: (a) Profecit poto Mithridates saepe veneno, Toxica ne possentsaeva nocere sibi. Martial. 5, 77. Habet id etiam Plinius, Hist. Nat. 25, 2; A. Gellius, 17, 16; Florus, 3, 5;Appian. Mithr.]
PHARNACES.
O gravis rerum mutatio!
Quid duo reges in eodem palatio?
BITITIUS.
Tune rex?
Quae vivo parente id sinit lex?
PHARNACES.
Ego legum dominus,
Ita iubet exercitus.
Diadema ad me mitti iubeo: [Note: (b) Cinctum a rebellibus diademate Pharnacem, constat ex Appiano, in Mithr.]
Abi, Bititi, hoc patri per te nuntio. Bititius abit.
ODE ALTERNA.
1.
TIRID. Quid agis, Pharnaces?
PHARN. Quod tanta poscit spes.
TIRID. Haec ferta nato pater?
PHARN. Deliberavi, frater.

TIRID. Quod non Sylla, non Lucullus, [Note: (c) Sylla et Lucullus, praecipui Romanorum Imperatorum, qui antePompeium Mithridati bellum intulerant. Nominantur cum ab aliis, tum a Floro, 3, 5.]
Quod non hostis tulit ullus,
Rapiet nunc filius?
PHARN. Quod non potuit Lucullus,
Quod non Sylla, hostis nullus,
Solus potest filius,
Solus suum tenet ius.
2.
TIRID. Quod nobis iactas ius?
PHARN. Quod dat hic capulus.
TIRID. Vis ergo sola placet?
PHARN. Lex inter arma tacet.
TIRID. Quo auctore lucem vides,
Ei haec respondet fides,
Parricida impie?
PHARN. Vitam mihi qui donavit,
Vitam a me impetravit:
Nemo, rege Pharnace,
Patrem ausit tollere.
3
TIRID. Sed ubi vivet rex?
PHARN. Id dicet Romae lex.
TIRID. Romano prodis patrem?
PHARN. Quidsi et una fratrem?
TIRID. Ante vale dicet luci,
Quam se in triumpho duci
Sinat victor inclitus [Reg: inclutus] .

PHARN. Licet, vale dicat luci,
Si se in triumpho duci
Nolet victor inclitus [Reg: inclutus] :
Non hoc illi nego ius.
PHARNACES.
Romanis permitto arbitrium,
Mihi sufficiet diadema traditum.
BITITIUS rediens.
Diadema Mithridates non tradet:
Moxque tuis e manibus liber evadet.
PHARNACES.
Circumstant undique, qui teneant fugientem.
BITITIUS.
Non coges! audi patrem, per me respondentem.
ODE.
1.
BITIT. Quid petis, o proles rebellis,
Iratis progenita stellis?
Veniam dat pater tibi:
Diadema servat sibi:
Etsi manet illum nex,
Tamen morietur rex.
2.
I, serve Romani Senatus,
Futurus et ipsi ingratus.
I, adora Romae fasces,
Oculos Quiritum pasces!
Hoc ut scelus minuat,
Pater natum abdicat.

3.
En munus, o fili ingrate!
En ensem, o impie nate!
Hic te patre liberavit,
Hic heroem trucidavit, [Note: (d) Venena - - - - frustra expertus, suo se ipse gladio transegit. A. Gell. [Abbr.: Aulus Gellius] 17, 16. Male tentatum veneno spiritum ferro expulit. Florus, 3, 5.]
Hoc traiecit ense se,
Manum adiuvante me. [Note: (e) Bititium rogavit, ut morituri manum iuvaret. Appianus in Mithridat.]
PHARNACES.
An pater hoc ferro iacet?
BITITIUS.
En ut hoc pio filio placet!
Hunc sanguinem, munus ultimum, cape.
Diadema si cupis, e vertice rape.
PHARNACES.
Diadema petebam, non spiritum.
Effertur in scenam Mithridates.
BITITIUS.
En patrem! en regem inclitum [Reg: inclutum] !
PHARNACES.
Pater! an morientem te video?
TIRIDATES.
O genitor, care genitor! heu qualem te defleo?
MITHRIDATES.
Hic tot bellorum fructus.

TIRIDATES.
Elinguem me facit luctus.
PHARNACES.
Pater, quo me purgem, non habeo.
MITHRIDATES.
Fruere, fili, hoc gaudio.
Sed audi monitum ultimum,
Imitare patris in Romanos odium!
BITITIUS.
Hoc odium, rex magne, te perimit:
Heu quantus vir, quo modo nos deserit!
ODE.
1.
BITIT. O maesta sors!
O tristis mors!
Choro sequente. Te ducem bello maximum,
Te militem acerrimum,
Tot gentium victorem,
Te patriae honorem,
Perdimus!
Gemimus!
2.
MITHR. O mea gens!
Solus. Exsultat [Reg: Exsultat] mens!
Romanas vires fugio,
E vita liber abeo:
Vos, filii, valete,
Et odia explete!
Patria!
Vindica!

3.
BITIT. Heu odia
Sequente Quam noxia!
Choro. Invicte semper anime, [Note: (f) Mithridates - - - - - - bello acerrimus, virtute eximius; aliquando fortuna,semper animo maximus. Vell. Pat. [Abbr.: Velleius Paterculus] l. 2.]
Rex aevi nostri maxime, [Note: (g) Mithridates, maximus sua aetate regum. Plin. Hist. Nat. 25, 2.]
Te tua manu stratum,
Iacentem ante fatum,
Perdimus!
Gemimus!

ACTUS V.

SCENA I. PRUSIAS, HANNIBAL.

PRUSIAS.
HEu quam procellam fugimus, fide Annibal!
Superi! propinquum quam mihi exitium fuit!
Vix nunc fugatis hostibus tutum satis,
Vel in arce media, caput Ab insidiis reor.
HANNIBAL.
Accerse fidam Nicomedia manum:
Quem nunc fugavi, levis et instabilis globus
Iterare non audebit infelix scelus.

PRUSIAS.
Quantum tua, heros, me sibi obstringit fides,
Quae sola vitam Prusiae fato eripit!
Te si carerem, vinceret dirus latro.
HANNIBAL.
Unum reposco praemium. Tandem vide,
Quae sint Quiritum studia, quisve in te favor.
PRUSIAS.
Vah Roma fallax, saeva, inexsaturabilis!
Latrocinari non piget? non te pudet?
HANNIBAL.
Nullius illam sceleris, aut piget, aut pudet,
Quo regna vincere omnia, et reges queat.
PRUSIAS.
Sed Flamininus proditor nun non luet?
HANNIBAL.
Custodia num perfidum cingi iubes?
An, quod videtur potius, hinc pellis procul?
PRUSIAS.
Severiora non probo: Romae hoc dabo,
Illaesus hinc ut migret indignus latro.
Denuntia sententiam, migret statim.
HANNIBAL.
Iubebo regis nomine: at in arcem prius
Voco maniplos Nicomedia tuos.
PRUSIAS.
O side nimium Prusiae! o custos meus!
Non iam tacebo, nec meum errorem tegam.
Agnosce tandem Prusiam, ingratum, et levem!

Quos tu maniplos Nicomedia cies,
Ut Prusiae tuteris indignum caput:
Hos ego vocavi caecus (effari pudet)
Ne via pateret fugere cupienti tibi. [Note: (a) A primo colloquio flaminini, milites extemplo ad domum Annibaliscustodiendam missi sunt. Livius, 39, 51. Totius circuitum domus ita custodiis complexi sunt, ut nemo indeelabi posset. Idem ibidem. Adde Plaut. in Flamin.]
A Flaminino territus, cessi minis:
Clauduntur omni ex parte circa arcem procul,
Quos te sciebam tegere, septeni exitus.
At nunc retractum militem sistam tibi.
HANNIBAL.
Rex! quamdiu te Roma circumagit dolis!
Non iam illa Roma est vetere candore inclita [Reg: incluta] :
Quam degener sit populus atque imparavis,
Haec ipsa luculenter ostendit dies.
Horum parentes sponte pandebant dolos,
Quos forte in hostem servus obtulerat reus:
Hos consularem mittere haud puduit virum, [Note: (b) Mores quidem Populi Romani quantum mutaverint, vel hicdies argumento erit. Horum patres Pyrrho regi, hosti armato, exercitum in Italia habenti, ut a venenocaveret, praedixerunt: hi legatum consularem, qui auctor esset Prusiae per scelus occidendi hospitis,miserunt. Verba Hannibalis ante mortem, relata a Livio, 39, 51.]
Qui concitaret Prusiam in cladem hospitis.
Rex, talis urbs te fraudibus capiet suis?
PRUSIAS.
Non capiet ultra! bella iam, bella ardeo!
I, Flamininum exsire mox regno iube!

SCENA II. PRUSIAS, ANNIBAL, QUINTIUS.

QUINTIUS.
QUae causa pelli Quintium regno iubet?
Quis criminator, aut quod affingit scelus?
PRUSIAS.
Res ipsa loquitur, et nihil fingi docet.
QUINTIUS.
Res ipsa loquitur: Punicae fraudes patent,
Quas intueri si cupis mecum palam,
Ad limen arcis vertere haud pigeat gradum.
PRUSIAS.
Ubi Quiritum tela petiere hoc caput.
QUINTIUS.
Ubi Quiritum tela celarunt dolos,
Queis [Reg: Quibus] ausus est me teque tentare Hannibal.
HANNIBAL.
Contra latrones dextera probavit fidem.
QUINTIUS.
At hi latrones te sequebantur ducem.
Rex, ne morare: vulnere affectus gravi
Iacet tribunus perfidi illius globi,
Quem fida dissipavit Hannibalis manus.
Cognosce vultum: verba suprema accipe:
Namque ille pandet, quidquid arcani latet,
Unumque rogat hoc, ut tibi sinatur loqui.
PRUSIAS.
Quis vulneravit?

QUINTIUS.
Sequere, narrabo omnia:
PRUSIAS.
Festino, ne mors ultimam vocem occupet.

SCENA III. HANNIBAL, ARISTO.

HANNIBAL.
INfausta coepta! proditi erumpunt doli!
ARISTO.
Non annuit fortuna speratae fugae.
HANNIBAL.
Stat nempe miles regius ad omnem exitum:
Id ipse fassu Prusias ultro mihi est.
Sed filius ubi? quae morae lentum tenent?
ARISTO.
Ut ostium latentis attigimus viae,
Properavit illa semita arcana egredi:
Nec hostis ullus, qui moraretur, fuit:
Nec ulla nobis tela claudebant viam.
Procedimus: cum proximo colle abditi
In nos feruntur, armaque intentant viri.
Amens refugio: filium inclamans voco:
At ille celeri militum inclusus manu,
Frustra, teneri haud posse se, clamat miser:
Nam iussa miles regia quaerenti obicit [Reg: obicit] .
HANNIBAL.
Captivus ergo natus? an laesus quoque?

ARISTO.
Illaesus, at captivus, infensis diis.
HANNIBAL.
Heu sentio! estis, estis infensi, o dii!
Vale, o amice! filium, accurro, ut iuvem.
Fortasse poterunt aliquid Hannibalis preces;
Promissa fors, et munera; aut ensis meus.
ARISTO.
Ah frange tantos mentis heroae impetus!
Imperia regum gravia quis vitat satis? [Note: (c) Sed grave imperium regum nihil inexploratum, quod investigarivolunt, efficit. Livius, 39, 51.]
Quis illa vincit? rex patrem et natum petit:
Subsiste, placa Prusiam, et natum eripis.
HANNIBAL.
Protractus est a Quintio in lucem dolus:
Mage concitatus Prusias in me furet.

SCENA IV. HANNIBAL, TRABEA INTER MANUS MILITUM PRUSIAE, ARISTO.

TRABEA.
SUccumbo: vires deserunt. Video patrem!
HANNIBAL.
Heu Trabea! quis te languor? hei mihi, quid moves?
TRABEA sedens.
Ne vincla patiar, morior, at dextra mea.

Ensem petebat hostis: ego torsi ilico
In me ipse ferrum. Liber hinc migro, o pater!
HANNIBAL.
Heu nate! sic eriperis inopino exitu?
Qua te recepi, rursus amitto die?
Ah cur dedere te mihi severi dii,
Si te carere tam cito iubeor miser?
TRABEA.
Est fructus ingens unius lucis mihi,
Quod linquo vitam filius tanti patris.
ARISTO.
Heroe dignum filium perdit pater!
HANNIBAL.
Hannibale dignus patre, cur iuvenis perit?
Mea tu tropaea, nate, debebas sequi;
Et rursus Alpes frangere; et Trebiam novam,
Novum Saguntum quaerere, et modios novos.
Nunc avocaris ante malefaustum patrem!
TRABEA.
Tu vive genitor!
HANNIBAL.
Me quoque reposcunt dii.
TRABEA.
Libyssa tellus corpus Hannibalis teget.
Hoc recreor uno, gloria, et reditu patris.
HANNIBAL.
Tecum peribo nate! te moriens sequar!
Me, teque vox fefellit ambigui dei.

Hic quoque Libyssa terra me tumulo teget, [Note: (d) Fuit et Libyssa oppidum, ubi nunc Hannibalis tantumtumulus. Plin, Hist. 5, 32. Obiisse Hannibalem Libyssae, memorat Plutarchus quoque in Flaminio, etAppianus in Syriac. Venenum bibit, et apud Libyssam in finibus Nicomediensium [(perhaps: Nicomedensium)] sepultus est. Paulus Diac. [Abbr.: Diaconus] Aquilei. Hist. l. 4.]
Ripa Libyssi fluminis condar pater,
Ad quam peremit se sua natus manu.
TRABEA.
Deficio, genitor - - - - Vale!
HANNIBAL.
Vale, o fili! vale!
Nos denuo coniunget Elysium nemus,
Ubi nulla in umbras Roma dominatum petit.
Moritur! sed heros moritur, et dignus patre!
Genitor praeire debui: at fortis sequar.
O dolor, amorque! cura! desperatio!
Pudor! ira et odium! cuncta simul in me irruunt!
Cedo dolori: non fero aspectum gravem.
ARISTO.
Cadaver hinc auferte, ne luctum augeat.

SCENA V. GISGO, ARISTO.

GISGO.
Ubi Hannibal? responsa nunc posco ultimum.
Ni dedat ultro filium, superest via,
Qua consulatur gloriae Carthaginis.

ARISTO.
Nil machinis iam, Gisgo, nil opus est minis.
Nihil negabit Hannibal, si quid petis.
Iras remitte: si tibi obiecit moras,
Amor paternus territum excuset virum.
Scis, quanto amore Patriae constans flagret.
GISGO.
Magnus amor illi, maius est odium tamen:
Hoc si careret (non nego laudes viri)
Omnis memoriae summus heroum foret.
Sed filius si redditur, mihi fit satis.
ARISTO.
Non iam laborat, natum ut eripiat, pater.
Et hostia diis, quam poposcerunt, manet.
GISGO.
Nunc, nunc triumpho! Martius fomes perit!
Aeterna pax Carthaginem et Romam beat!

SCENA VI. PRUSIAS CUM SUIS OMNIBUS, QUINTIUS, GISGO, ARISTO.

PRUSIAS.
ARisto, adesse coram et Hannibalem volo.
ARISTO.
Monebo, nec morabitur regem Hannibal.

SCENA VII. IIDEM, PRAETER ARISTONEM.

PRUSIAS.
CAlumnia te libero, Quinti, palam:
Teque innocentem gaudeo, ac laudo fidem.
GISGO.
Audita criminatio et nobis fuit,
Quae Flamininum stigmate notabat gravi.
PRUSIAS.
Totam peractae tibi memoro seriem rei.
Cum Quintius me cedere coegit sibi,
Desideratum ut dederem Hannibalis caput,
Vitare statui proditi aspectum viri.
Dum posco currum, iamque conscendo prope,
Romana surgunt arma, meque unum petunt.
Vix me periclo celeris eripuit fuga,
Dum proditores dextera Hannibalis fugat.
QUINTIUS.
Cessere iussi, sponte simulata fuga.
Satellitum unus terga fugientum premit,
Violatum honorem regis ulturus sui,
Et assecutus ultimum ferro necat.
Tribunus ipse ceteris fugientibus,
Dum respicit, satellitis ferrum excipit.
Victor iacentes spoliat, atque aperit scelus:
Hannibalis homines esse, fit cunctis palam.
PRUSIAS.
Ultima tribuni verba mihi narrant dolum.
Veniam precatus, et sibi, et sociis, Deos

Testatur omnes, esse se fidos mihi,
Quaesisse tantum Quintio invidiam et notam.
Sic abit ad umbras: veritas nobis patet.

SCENA VIII. IIDEM, HANNIBAL, ARISTO.

PRUSIAS.
An Roma me versuta circumagit dolis?
Liquere technas, Hannibal, sentis tuas?
HANNIBAL.
Sentio, nec erubesco: seu vis, seu dolus
Propulsat hostem, vincere utrovis licet.
QUINTIUS.
Utroque victus Hannibal, totus iacet:
Et forsan aliquo nunc frui potero metu.
HANNIBAL.
Non metuo, Quinti! nulla me frangunt mala.
Regem ut iuvarem, quidlibet honestum ratus,
Hac arte concitavi in urbem noxiam:
Audacia nil pulchrius [Reg: pulchrius] in hostes puto. [Note: (e) Plutarchus in Fabio Max. Virum audacem, Hannibalem.]
PRUSIAS.
Nos Punicis audaciam iunctam artibus
Iam non amamus, teque deserimus palam.
HANNIBAL.
Dudum relictus, proditus dudum fui.
Rex, Flaminine, Gisgo, quod petitis, dabo.

Tu, rex, abire me tuo regno iubes:
Me Flamininus, filium Gisgo petit:
Hos iuro Divos, omnibus faciam satis!
Tu Gisgo primum, vin' tibi Trabeam dari?
GISGO.
Non mihi, sed urbi patriae dedi volo.
HANNIBAL.
Fac ergo, Aristo, fac, Trabea ut adsit mihi.
Crudelitatem satiet hac Hanno hostia.
PRUSIAS.
Quid hoc?
HANNIBAL.
Cadaver eius est, cui te patrem,
Rex Prusia, paulo ante spondebas fore.
En Trabea! placet haec hostia, o Gisgo, tibi?
Tibi, Flaminine, num placet talis nepos?
Tibique natus, Prusia? frustra impii!
Frustra latrones! ipse praevenit minas,
Sibique reperit spiritus liber viam.
Nos quoque reperimus. Aspice hunc, Quinti, annulum!
Tui est parentis, hic me, hic eripiet tibi.
Hic unus e tot annulis nunc est super:
Carthago reliquos servat: hunc linquit mihi.
O Cara filii umbra! quod gladius tibi,
Hoc mihi venenum ex annulo hoc haustum dedit. [Note: (f) Veneno perisse narrant Graeci et Latini, profani et sacri. Memor pristinarum virtutum, venenum, quod semper secum babere consueverat, sumpsit. Corn. Nep. [Abbr.: Cornelius Nepos] in Hannib. c. 12. De veneno Hannibalis Appianus Syriac. Liv. 39. 51; Plut. [Abbr.: Plutarchus] Flamin. Iustin. l. 32; Sil. Ital. [Abbr.: Silius Italicus] l. 2 et l. 13; Iuv. [Abbr.: Iuvenalis] sat. 10; Oros. [Abbr.: Orosius] 4, 20; Paul. Diac. [Abbr.: Paulus Diaconus] l. 4; Ado in Chron. aetates; D. Hier, ep. 11.]

Age Flaminine gratias magnas mihi,
Tuam quod urbem libero tandem metu,
Gravibusque curis anxios moriens levo. [Note: (g) Liberemus, inquit, diuturna cura Populum Rom. Liv 39. 51.]
ARISTO.
O dira Roma! militi parci tuo
Cannas ad ipsas iussit in bello Hannibal: [Note: (h) In praelio ad Cannas Hannibal, caede satiatus, parci iussisse perhibetur. D. August. de Civ. Dei, 3, 19. Donec Hannibal diceret militi suo, Parce ferro. Florus, 2, 6.]
Tu pace media perdis heroem hospitem.
HANNIBAL.
Hanc, magna Roma, gratulor victoriam: [Note: (i) Nec magnam, nec memorabilem ex inermi proditoque Flamininus victoriam feret. verba morientis Hannibalis, teste Livio, 39, 51.]
Superas inermem, proditum tibi per nefas.
GISGO.
Deploro tanti civis indignum exitum!
HANNIBAL.
Valere iubeo patriam, ingratam licet,
Rursusque Martem Punicum in Romam sequi,
Dum Roma Carthagove tollatur loco.

GISGO.
Narrabo nostris ultimam Hannibalis fidem.
Nec ulla nos tam surda posteritas manet,
Quae non ad astra nomen Hannibalis serat.
Dii patrii, cur odia non vicit sua,
Qui vicit hostes ceteros?
ARISTO.
Mortis notae
Iamiam propinquae membra concutiunt viri.
QUINTIUS.
Dux gloriose! moreris heroum modo.
HANNIBAL.
Solum hoc meorum facinorum Romae placet.
QUINTIUS.
Mihi crede, non hanc Roma, non petiit necem:
Secura cupiit vivere Quirini domus:
At non perire nobilem cupiit ducem.
Nos parceremus, tu tibi gravius noces.
HANNIBAL.
O misericordes! gratias poscis meas?
Tibi Prusia, rex proditor, et auctor necis, [Note: (k) Hannibal proditus ab hospite. Liv. 39, 52.]
Tibi hospitales gratiam reddent dii. [Note: (l) Exsecratus [Reg: Exsecratus] deinde in caput regnumque Prusiae, et hospitales deos violatae ab eo fidei testes invocans. Liv. 39, 51.]
I, servitutem quaere, Romanos ama,
Servilia ser insignia, appella deos,
Exosculare curiae limen iacens,
Ridendus ipsi, regio indignus gradu. [Note: (m) Narrat haec Polybius, in Legat. Excerpt. 97. ex eoque Livius, l. 45 c. ult. eum regem indignum maiestate nominis tanti ... pileatum capite raso obviam ire legatis solitum, libertumque se Populi Rom. ferre, et ideo insegnia ordinis eius gerere. Romae quoque ...... oscule limen curiae contigisse: et deos servatores suos senatum appellasse.]

PRUSIAS.
Ah magne victor! quam mihi nex haec dolet!
Quis praevideret talia? ignosce ah precor!
Ignarus et compulsus admisi nefas.
HANNIBAL.
Audite vota Hannibalis extrema, o Dii!
Gens omnis arma tollat in Romae caput!
Haec ipsa lasset Italos Bithynia,
Alterque nostro surgat e tumulo Hannibal! [Note: (n) Mithridates ..... odio in Romanos Hannibal. Vell. Pat. [Abbr.: Velleius Paterculus] l. 2.]
Civilibus tum proeliis Roma impotens
Se laceret ipsa! serviat tandem domi!
Sic Roma salve, sic mihi aeternum vale!
PRUSIAS.
Deficit, et aestu fractus irarum interit.
HANNIBAL.
Victoriarum hic finis ..... haec merces mihi est!
GISGO.
Exstinguitur [Reg: Exstinguitur] lux patriae, summus ducum.
PRUSIAS.
Me dicet orbis funeris tanti heu reum!
QUINTIUS.
Quin potius ipsum. Spiritu infelix caret.
Ille imperator, terror Ausoniae unicus,
Quem nulla potuit dextera exitio dare,
Abreptus odio, fata miseranda invenit.