6 Oktober 2003 Ruediger Niehl markup
TEI header and markup added; typed text - structural markup complete (but sp-tags in dramata incomplete) - no semantic tagging - no spell check
12 February 2004 Angela Reinthal markup
Morpheus spell check completed, semantic tagging added
image: s001
JACOBI PONTANI DE SOCIETATE IESU POETICARUM INSTITUTIONUM LIBRI TRES. Eiusdem TIROCINIUM POETICUM. [gap: illustration] Cum Gratia et Privilegio Caesareae Maiestatis. INGOLSTADII. Ex Typographia DAVIDIS SARTORII. Anno M D. XCIV.
image: s002
image: s003
REVERENDISS. ET ILLUSTRISS. D. IOANNI CONRADO COADIUTORI EISTADIENSI, IACOBUS PONTANUS DE SOcietate IESU S. P. D.
GEMINUM tibi munus, seu munusculum potius apporto, IOANNES CONRADE Ampliss. Poeticam brevem, tanquam [gap: Greek text] atque [gap: Greek text] quandam, et iuvenilem Musam meam, corpus paruum versiculorum videlicet, quos aetate viridiore cum essem, et caelestibus illis sacris, ut Naso vocavit, libenter ac saepe, natura trahente operarer, partim meopte nutu, partim aliena auctoritate composui. Qua de causa Tyrocinii nomen iis praescripsi:
image: s004
non quidem ut me iam nunc velut rude donatum emeritumque, et plurimarum palmarum poetam esse iudicarem: sed ut ne quis iudicio fortasse minus in hisce rebus exercitato, minusque limato ac polito, perfectius et maius aliquid, quam pro iure ac merito meo auderet opinari: quin magis ut praelusiones et velitationes, non ut vera et seria certamina mea (quorum non adeo multa certavi) acciperet, et si quid ei incomptum, durum, aut alia demum ratione vitiosum, ac deterendum videretur, ideo facilius, nempe ut tyroni ignoscendum existimaret. Fateor tamen, me mihimet passim factum Aristarchum, laboremque limae non plane nullum adhibuisse, quo iucundiorem tibi eorum futuram lectionem non despero. Hinc manifesto cognoscitur, me non idcirco cum poetica doctrina coniungere voluisse poemata et lusus meos, ut studiosis exempla proponerem, quae intuerentur. Non sum tanti, et metior umbram meam. Quamquam me illis ad pias et Christianas scriptiones ducem videri non puderet: scripsi certe de sacris argumentis propemodum omnia. Coniunxi
image: s005
autem, quia locus hic aptissimus, et familiarissima coniunctio apparebat, poematum ac poetices. Quam artem ignotiorem adhuc esse in vulgus literatorum, nec proinde eius ingenio ac legibus convenienter eam et decenter exerceri, iniquius ferendum est. Salutantur poetae, qui tamen sunt Suffeni, neque idem unquam beatiores, quam cum poemata faciunt: quoniam nimirum, ut Tullius ait, hoc in genere nescio quo pacto magis, quam in aliis suum cuique pulchrum est. Sed quemadmodum in ceteris rebus praeclaris ac disciplinis, sic in ista verissimum reperitur proverbium. [gap: Greek text]
Plures thyrsigeros, paucos est cernere Bacchos.
Certe inter poetas perraro exoriri aliquem excellentem, scite affirmat idem Cicero. Ad te redeo IOANNES Illustriss. quamque singulari suffragatorum consensu dignitatem capessivisti, eam tibi DEUM fortunare vehementer cupio. Datum est Ecclesiae Augustanae divinitus, ut eius Decani ad Episcopatus ascendant. Et datum est GEMMINGERIS, ut quae virtuti pares honores gerant, pares provincias administrent.
image: s006
Vidisti tu quoque, ut sapiens ille Homericus, mores populorum et urbes. Habes cum prudentia copulatas religionem atque litteras: nec eas leviores tantum, in quibus ipsis nihilominus haud leve praesidium est: habes, inquam, tria rerum salutarium instrumenta peridonea. Abundas ornamentis, quorum alia natura in te contulit, alia DEUS superadiecit, alia tua tibi industria suppeditavit. Quare si te ad exsequendam officii tui gravem sanctamque functionem dare volueris (dabis autem, ita speramus omnes, ea tibi mens, is animus) qui eam laudabilius exsequatur, vix inveniemus. Restat ut hoc donum meum licet exiguum, et crasso contextam filo laetus accipias, meque de effusa erga te voluntate, tibique gratum faciendi desiderio etiam atque etiam diligas. Vale. Augustae, VIII. Kalend. Apriles. M. D. XCIV. [gap: illustration]
image: s007
PRAEFATIO.
DISCIPLINAM POEtarum unam omnium disciplinarum longe amoenissimam atque pulcherrimam, nondum vel per se ipsam satis, vel ad consuetudinem nostrorum hominum ac temporum idonee, appositeque seu graecis, seu latinis litteris pertractatam, et illustratam esse, tantum eos fallit, qui haud nimis magnum studium, nec adeo multam operam ad eius perceptionem accommodaverunt. Aristotelis quidem in hoc genere monumenta, praeterquam quod obscuritate sua lectorem reiciunt, etiam mutila, et imperfecta sunt, deque tragoedia duntaxat loquuntur. Horatius noluit certe via quadam et ratione persequi artem poeticam: nec isto nomine epistolam illam suam ad Pisones ipsemet inscripsit. Quid ergo est? Arrogantium indoctorumque poetarum aevi sui erores, et peccata castigare, quibusque illa virtutibus emendanda forent, demonstrare contendit. De Scaligeri, Vidae, et aliorum commentariis mittam dicere: hoc solum, et affirmate asseveranterque pronuntiaverim, qualcscunque sint, et quantumcunque copiose, subtiliter, acute poeticen explicaverint,
image: s008
nihilominus eorum neminem ita scripsisse, quemadmodum uti scriberent, maximopere optandum fuit: nempe, ut velut in ceteris studiorum liberalium doctrinis ceteri, quamquam recentiores: sic ipsi quoque in hac per gymnasia discentibus, verum et commodum ad Heliconem iter ostenderent: ac proinde a magistris commode ac dilucide explanari, et ab auditoribus ad solidam gloriam e poematum confectione pariundam penitus combibi possent. Quo in negotio persaepe non parua me habuit admiratio, Rempub. nostram scholasticam aut non sensisse adhuc ignominiam ac detrimenta sua: aut si sensit, non enixissime laborasse, quo iis levata ac libera, officiis suis fungeretur omnibus: nec se amplius aliqua in parte claudam atque mancam intueretur. Dic mihi sodes, quo sub caelo tandem, quibus terrarum oris erudiuntur homines in arte poetica? Reliquae disciplinae liber ales, et disciplinae sunt omnino, et praeceptorum subordinata serie comprehensae, magistros atque interpretes desiderant. Haec disciplina nulla est, praeceptionibus nullis continetur, doctores nullos requirit: quia, si modo credimus, poetae nullo satu, sua sponte, [gap: Greek text] ut fungi per syluas enascuntur, nec legibus indigent. Orationes componere nemo quisquam aggreditur, qui artificium dicendi ignorat: quem fugit quie sit Rhetorica, quis eius finis, quae materia, quae partes. Praeterea quid sit exordium, narratio, confirmatio, epilogus, et alia similiter. At poema iubentur et putantur posse fingere, qui eius artem nullam gustaverunt. qui neque sciunt
image: s009
vim et naturam poetices: neque de eius fine, partibus, et partis cuiusque proprietatibus per nebulam aliquando audiverunt: neque quibus rebus vere bonum, omnique numero festivum, et probabile carmen efficiatur acceperunt. Tu ut facultatem tam eximiam, et praeclaram in triviis quaeras? Tu ut in Grammaticorum libellis poeticam esse sitam somnies? in dimensione syllabarum, in constitutione pedum, in versuum formis, in ecthlipsibus, synaloephis, paragogis? Sunt haec necesseria, dici aliter non potest: verumtamen exilia, minuta, levia, puerilia prae ceteris censeantur oportet, quae ab eruditissimis viris de poetarum arte commissa literis circumseruntur. Quae cum a studiosis ferme nesciantur, fit, ut absque poetica poetae cogantur fieri: et cum aut heroicum, aut elegiacum, aut lyricum, aut epigrammaticum quippiam cantant, ter beatos sese putent, si unam aut alteram locutiunculam de poetarum antiquorum chartis haustam intexuerint: omnia enim huiusmodi flosculis, pigmentisque metiuntur: reliqua tam multa in unaquaque poesi obseruanda, qualia, et quanta sint, ne coniectura quidem informant. Hine insuper alia calamitas: quod poetas ipsos parum utiliter ac fructuose lectitant. Quid enim poetam deceat, quid ille spectet, unde sua cuique praestantia, sua ornamenta, sua cuique vitia, ut illa aemulentur, haec devitent, numquam didicerunt. Proinde mira poemata pangunt, Musis scilicet, et Apolline nullo, ut Martialis dixit: et versificatores evadunt illi quidem perpaucis mensibus, poetae autem ad calendas Graecas scilicet: aut
image: s010
saltem multo tardius, quam elephanti pariunt. Est vero inter illos et hos tantum discrimen, quantum profani credere vix possunt.
Haec saepenumero mecum non sine dolore et stomacho voluens ego, tantoque incommodo mederi vehementer cupiens, minime quidem perfectam, et cui nihil admodum deesset. poeticam, sed pro exiguitate mea Institutiones composui: in quibus, ut earum ratio modusque desiderat, et brevior fui, et difficilliora, magisque implicata praetermisi, meque quantum fas, ad imbecilliorem ingeniorum captum attemperavi: nec ea plane transilui, aut contempsi, quae etiam a Grammaticis traduntur, cum tamen Grammaticorum non sint. Sed cum illi tanquam in caducam possessionem venerint, teneant eam sane, nobis si non libentibus, at saltem dissimulantibus, ac tacentibus: dummodo ne ipsos simul adolescentes teneant. Verum cum eos cognitione illa elementaria, seu rudimentorum infecerint, deinceps ad maiora et graviora huius artis dimittant: quam ex omnibus artibus minime notam, et non paucis impeditam esse difficultatibus, qui se ad eam hauriendam dediderunt, iuxta mecum confitebuntur: maxime cum agit de tragoedia. De qua, ut item de comoedia, ideo nonnulla disserui, quia id institutum exigere videbatur. Ea porro ipsa quae attuli, praeterquam quod ad scriptores melius percipiendos, et ad iudicandum non inutilia fore duco, etiam ad dramata aliquanto rectius facienda profutura spero. Quamquam mihi grandiorum, et quasi triariorum haec scriptio
image: s011
videri solet, qui facile sibi apud alios praecepta [gap: Greek text] invenient. Quae de hymno et funebri poesi a me scripta sunt, in iis quem sequerer ducem nullum reperi, Quo magis mihi lectorum aequitas ignoscet, si quid peccasse me iudicaverint. Epigrammatum praecepta, eorundemque exempla a Virgilio, Ovidio, Horatio sumere non potui: ad alios ire oportuit, quorum videlicet ista scriptio est propria. His, si sua quae habent mala, reliqui, quae autem inter malae habent bona, ea ad usum nostrum, quantum sat visum est, in opus meum derivavi, et cum Virgilio de stercoribus margaritas legi, quis erit tam praepostere sapiens, qui factum culpet? An istuc heri primum, ave a me primo fieri coeptum est? Interea igitur laboribus hisce meis utantur, fruantur licet poeticae candidati, donec alius quispiam plura, meliora, et omni ratione aptiora, gratioraque ediderit. Quod ego non solum non timeo: quin etiam ut id fiat, et [gap: Greek text] fiat, magnopere deum rogo, et quaeso: cuius munus agnosco quidquid prosum literarum amatoribus. Prodesse autem tam concupisco, quam me hominem esse natum gaudeo.
[gap: illustration]page 1, image: s017
POETICARUM INSTITUTIONUM LIBER PRIMUS.
DE NECESSITATE ARTIS. CAPUT I.
POETICAM veteres illi quendam impetum, incitationemve cum ingenio seu natura coniunctam existimarunt. Eam incitationem Graeci [gap: Greek text] nostri furorem poeticum appellare voluerunt: et ipsi poetae per Heliconem, Parnassum montes, Permessum, Castalium, etc [abbr.: et cetera]. flumina et fontes suos aliud nihil monuerunt, quam se id quod efficerent, unius naturae divinitus agitatae beneficio efficere. M. Tullius vocat concitationem, inflammationem animorum, quae declaret in ipsis animis vim inesse divinam, et quendam quasi afflatum furoris. Ex quo etiam scripsit oratione pro Archia. Atqui sic a summis hominibus eruditissimisque accepimus, ceterarum rerum studia, et doctrina et praeceptis constare: poetam natura ipsa valere, et mentis viribus excitari, et quasi divino quodam spiritu afflari. In 1. Tuscul. ait eos gravia plenaque carmina caelesti
page 2, image: s018
mentis instinctu fundere. Fuerunt item Orpheus, Linus, Musaeus, Homerus poetae clarissimi pluribus ante saeculis, quam ullae praeceptiones poeticae apparuerunt. Et ut absoluam, vulgo in ore est: poetas nasci, oratores fieri.
Verumenimvero ut insit admiranda quaedam et divina vis excellentium poetarum ingeniis, sicut inest: (ne tot sapientes nihil vidisse dicamus) nihilominus artificio etiam locum relinqui, satis indicat, quod tum antiqui, tum recentes, non minus poeticae, quam aliarum facultatum leges rationemque docendo tradiderunt. Horatius allata quaestione, naturane an ars plus ad carminis laudem proficeret, alteram ab altera separari ac divelli non posse asseruit.
ego nec studium sine divite vena,
Nec rude quod prosit video ingenium: alterius sic
Altera poscit opem res, et coniurat amice.
Congruunt cum his illa Simyli apud Stobaeum, quamquam universe, non tantum de studio poeticae prolata.
[gap: Greek text] Sine arte nusquam omnino natura est satis,
Quodcunque tandem studium nominaveris.
Nec ars adempta natura quidquam potest.
Ars tanquam certissima dux viam demonstrat: quam si fideliter sequemur, numquam offendemus. Et quamuis non pauca sunt, quae nullis praeceptionibus pariuntur, propterea quod a natura inseruntur, nihilominus eadem naturae dona ab arte magistra
page 3, image: s019
perficiuntur. Ceterum quomodo in philosophia res e diversis elementis coagmentatas ex eo videmus accipere vocabulum, quod in unaquaque partes habet potiores: sic quoniam veteres illum mentis concitate spiritum in poeta plurimum valere animadvertebant, quem cura et industria comitarentur, non antecederent, quod erat maius, id etiam solum esse affirmarunt. Ergo poetica nec soluta legibus temere vagatur: nec legibus tota constringitur: et cum naturam sive ingenium maxime, inprimisque desideret, ut ne quid ad perfectionem desit, artem quoque, et praeterea laborem, exercitationem, imitationem deposcit. Quo nonnulli referendum opinantur, quod Pindarus cecinit, poetas lacte simul et melle pasci. Lac enim foecundam, uberem, et suavem naturam, mel ipsum artificium et proficiendi conatum videri: quandoquidem citra studium, laborem atque diligentiam mel nequaquam comparatur.
NOTATIO, ET NATURA Poetices. CAPUT II.
POETAE nomen [gap: Greek text] deflexum est. Quam vocem facere et fingere cum interpretentur, poeta nobis factor et fictor sive imitator, et poetica proinde ars faciendi et fingendi five imitandi exponetur, Fingere enim seu effingere est imitari: nempe rem illam, cuius imago et similitudo fingitur: et qui imitatur, effingit quippiam.
page 4, image: s020
Quod quale in hac nostra disciplina sit, deinceps dilucidius intelligetur. Cum igitur artes reliquae omnes, quae vel factione, vel imitatione constant, propter communem verbi, [gap: Greek text] inquam, potestatem poeticae, ipsi vero earundem artifices poetae appellari possint, tenendum est, solam scientiam, quae dulci, ac certis numeris temperata oratione vitam atque mores hominum effictos explanat, et tanquam depingit, seu quae mores et studia hominum fictis rebus ac personis tractat, quia utrumque excellentissime praestat, proprium hoc sortiri nomen, quique id praestare norunt, solos poetas nuncupari. Sic cum omnis locutio sit oratio, nihilominus unius eloquentis locutio hoc proprio signata nomine est: quia nimirum ornatu, copia, gravitate praecellit: cuius auctores soli, oratores dicuntur. Similiter quoniam res ipsas non tam narrando intelligentiae hominum subicere, quam faciendo et procreando quodammodo, in eorum conspectu videntur collocare: cum non tantummodo rerum exstantium formas et simulacra elegantissime imitando consequantur, et exprimant: sed insuper non exstantium, quae tamen extare possent, et ita possent (quod quidem magis ipsorum est officium) novas, mirificas omnino species, ac similitudines praeclaro quodam modo progignant, et tanquam e nihilo res fingendo producant, altera illa significatio [gap: Greek text] facere scilicet, peraeque [gap: Greek text] in poeticam poetasque convenit. Non aliena est huic loco sententia Eustathii in 1. Iliad. de poetae vocabulo magnifice praedicantis.
page 5, image: s021
[gap: Greek text] generatim est facere: proprie tamen, et singulari ratione poei=n dicuntur, qui carmina faciunt: ob eorum videlicet in eo genere faciendi praeclaram eloquentiam ac divinitatem quandam
Sit ergo poetica, Ars, hominum actiones effingens, easque ad vitam instituendam carminibus explicans. Quod de actionibus dicitur, cave de probis dumtaxat accipias. Est enim quando rerum [gap: Greek text] et necessitas, et decorum personarum requirit, ut improbos quoque imitentur, et afferant in medium, quae nec honesta sunt, nec laudabilia: qualia sunt videlicet serui nequam, senes avari, duces ignavi aut praefidentes [correction of the printer; in the print praesidentes], adulteri, ebriosi, proditores, impii, profusi, garruli, etc [abbr.: et cetera]. Verum istuc eo fine quo historiarum scriptores crudeliter, impie, stulte, incontinenter ac turpiter patrata una cum clementer, pie, prudenter, moderate et honeste factis commemorant. Eodem quo philosophi, quo theologi, qui in virtute tradenda vitia quoque demonstrant: illam quidem ut consectemur: haec ut fugiamus: quorum utrumque, nisi utrumvis noverimus, facere qui tandem possumus? Qui res ab honestate remotas tantum scriptitant (ut quidam, totos etiam libros nequitiis amatoriis compleverunt) illi profecto arte, quae nisi commendanda praecipit, per summam licentiam abutuntur, eorumque lectione adolescentulis ad concipiendas libidinum flammas propter imbecillitatem consilii paratioribus
page 6, image: s022
abstinendum est. Quare ut ad superiora redeam, non quem imitentur, quid narrent, quid agant poetae: sed quamobrem; qua mente, quibusque rationibus, hoc intuendum est. Humanarum rerum statum ponere ante oculos student: in quibus dici nequit quam multa, quam diversa omnium virtutum vitiorumque exempla versentur, quam dissimilia studia vigeant: quando alii honesta, alii iucunda, alii utilia, alii etiam nefanda vel utilitatis vel iucunditatis obiecta specie in fraudem acti amplectuntur: et hi privatis, illi publicis commodis inseruiunt. Huc facit quod scribit Plutarchus. Poesis, inquit, est imitatio morum et vitarum hominum non perfectorum aut sincerorum, aut ab omni reprehensione immunium: sed in quibus locum habeat multum perturbationum, opinionum, mendaciorum, ignorationum: quae tamen ii ob naturae bonitatem saepenumero corrigunt. Iam imitatio seu fictio poeticam ab iis artibus secernit, quae imitatione nulla continentur carmen ab his, quae tametsi imitantur et fingunt, ut dialogi, metrum tamen non adhibent. Idcirco si vel imitatio, vel carmen abfuerit, poesis nulla erit.
At vero usus, quem penes arbitrium est, et ius [correction of the printer; in the print vis] et norma loquendi, poetas nominare consuevit, qui tantum norunt metra funditare, quique [gap: Greek text] nihil valent. Hos docti versificatores vocant. Vulgi morem nos quoque per hos libros saepissime tenebimus, et de poeta ac poesi perinde loquemur, quasi [gap: Greek text] esset metra tantum componere, seu [gap: Greek text] quae notio postea huic verbo afficta creditur. Quia enim poihtai\ [correction of the printer; in the print poitai\] fictores illi uterentur
page 7, image: s023
[gap: Greek text] idcirco [gap: Greek text] dictus est [gap: Greek text] Quod (metro, inquam, uti) quamquam est necessarium, ipsum tamen per se, ut infra docebo, non sufficit.
POETAM NECESSArio imitari. CAPUT III.
QUI metro seu carmine nihil imitantur, nihil fingunt: solum disputant ac docent, artisue alicuius praecepta disserunt, sive aliud quippiam scriptione metrica persequuntur, quorum ingens reperitur numerus, videndum est ecquid in ordinem poetarum recipiendi sint. AristotelesHomero, ait, et Empedocli nihil commune est praeter metrum. Quapropter illum quidem poetam iustum est nominare, hunc vero physiologum (hoc est naturae explicatorem: siquidem de natura libros versibus confecit) non poetam. His duobus GraecisVirgilius et LucretiusLatini respondent. Ut namque Homerus praelia ad Troiam, et errores Ulyssis: sic noster Maro [gap: Greek text] errores Aeneae per maria, per terras primum, deinde eiusdem in Italia pugnata bella decantavit. Lucretius vero similiter Empedocli de rerum natura versus elaboravit. Immo enimvero unus idemque Virgilius in Aeneide quidem Homerum, ut posuimus, in Georgicis (tametsi longe aliam materiam, rusticam scilicet exsequitur) Empedoclem nobis exhibet. Rursum Aristoteles, ut sinistrum vulgi iudicium damnaret, arbitrantis
page 8, image: s024
id nominandum poema, quod esset metricum, asserit historicum et poetam non hoc differre, quod hic metris illigatam, ille solutam ac liberam orationem usurpet: quia licet, inquit, Herodoti scripta ad metrum redigere, et manebit tamen historia, ut prius, non poema. Sententia igitur tanti viri, cum metro quippiam aliud, nempe imitatio inest in poemate, extra quam poematis nomen amitteret. Ea vero nulla cernitur in historia. Qua de orationibus, fas est historicis talem iis affingere, quos oratores nonnumquam inducunt, non modo quali potuissent uti, verum etiam quali debuissent. Atque in istiusmodi orationibus effingendis eorum artificium paene totum consumitur. Et in eo quidem similitudinem poetarum tenent; qui idem institutum non in orationibus duntaxat, quas personis attribuunt, sed in tota quoque narratione custodiunt: cum historicis negatum sit quidquam proferre, quod factum non sit, quantusvis verisimile videatur. Plutarchus homo in disciplinis gravi auctoritate, ut ait Gellius, cum Aristotele consentit lib. de aud. poet. Statuit enim Empedoclem, Parmenidem in Physicis, Nicandrum in Theriacis, Theognidem in sententiis illis moralibus non poema, sed versus tantum condere, et ab arte poetica mutuari solum numeros pro vehiculo, ut pedestris incessus humilitatem effugiant. Quomodo nimirum qui de obscuritate naturae polite et copiose disputat, illam copiam et nitorem ab oratore mutuum sumit, ut in 1. de orat. Crassus ostendit. Igitur fabulosa fictio erit tamquam forma et anima poeseos, cum fingere magis, quam versificari poetam reddat. Quocirca
page 9, image: s025
recte idem Plutarchus. Etenim sacrificia quaedam novimus choris et tibiis carentia: poesin fabularum et figmentorum expertem non novimus. Itaque Socrates quibusdam somniis ad scribendum carmen compulsus, quum ipse, ut qui per omnem vitam pro veritate decertasset, facultate probabiliter fingendi destitueretur, Aesopi fabellas argumentum sibi delegit: poesin non putans eam, a qua abesset fictio. Vidit hoc ipsum Germanorum natio: cui poema sonat ein gedicht / poeta ein dichter non autem verschmacher [correction of the printer; in the print verschmächer] oder reimer. Ac versus ideo poetae assumunt, quod sciunt, omnes natura oblectari numeris, numeroseque composita ob egregiam suavitatem libentius legi, ac firmius animo ac memoria retineri. Propter sublimitatem quoque, elationem et amplitudinem, ad quam accommodatus est versus: in quo summissioni et humilitati solutae orationis opponitur. Ac de carminis quidem iucunditate pulchre Isocrates exordio Euagorae disseruit. Nec profecto iure diceremus poesin picturam, si carmine tantum absolueretur, sine ullis fabulae, velut quibusdam lineamentis. Ideo autem picturae nomen ei datur, quoniam perinde ut in tabella, humanarum actionum effigies quasdam, rerumque simulacra oratione dulci exprimere et ante oculos statuere consuevit: quare non pictura tantum, sed loquens pictura appellatur.
POETAM EX NECESSITATE ADhibere carmen, et de ordinibus Poetarum.
page 10, image: s026
CAPUT IV.
page 10, image: s026
NON quia plus valet imitatio, quam carmen sive metrum, idcirco illa tantum requiritur. Demosthenes pronuntiationi primas, secundas, tertias concedebat in eloquentia: ergo alias partes non desiderabat? Qui Asinum aureum Apulei solutam quandam poesin, Lucianum quendam solutum Aristophanem esse iudicant: item Sosilheum et TerpandrumRhodios, Xenarchum et Sophronem soluta scriptione poemata dedisse, Aesopum apud Philostratum poetam nominari confirmant, his ita occurrimus. Hos et alios eiusdem classis non aliter, quam pictores, mimos imitatoresque caeteros propter usum nominis, generalemque significatum scilicet, de quo supra disputatum est, poetas appellari posse. Lucianus quidem ipsemet dialogo qui inscribitur, Contra eum qui dixerat, Prometheus es in verbis, fatetur se prorsus diversa coniungere, comoediam, dialogo. Spectata materia, se esse Comicum: considerata orationis forma, non esse. Quod si materia sola, dicam amplius, si materia [gap: Greek text] explicata poetam efficit, Lucianus esto poeta Comicus: quem tamen esse se ipsemet perspicue inficiatur. Oportet astrictam metro orationem aut omnium scriptorum communem, aut quorundam propriam ac peculiarem haberi, quando solutae est [gap: Greek text] illamque ex altera parte respicit. Atqui non apparet, quibus eam iustius tribuamus, quam poetis: quae proinde merito, ac summo iure, poetarum seu poetica oratio nominatur. Si quis M. Tullii
page 11, image: s027
dialogos de Orat. de Legibus, de Amicitia, do Senectute poemata, Ciceronem ipsum propterea poetam vocaret, an non putaremus hunc ad gentiles et agnatos deducendum? Rideantur ergo, qui Platoni ob dialogos eius, poeticam quasi civitatem dare non verentur. Adhuc, an quemadmodum dramatiko\n, sic [correction of the printer; in the print sive] etiam e)xhghmatiko\n, aut mikto\n poema soluta oratione contexi possit? Potestne, inquam, fieri heroicum seu epicum, ut carmen absit? Virgilium narrant Aeneidem prius solutis verbis composuisse. Eratne tum poema? Quod si sola imitatio postulatur, quomodo dialogos, qui respondent dramatis, sic epicum quoque absque metro componi posse fatendum erit. Nec vident isti, se, dum carmen tollunt, aut certe non esse necessarium nugantur, tot ornamentis spoliare poesin: quae, si carmen non requiritur, nec ipsa requirentur, cum nisi in carmine, et cum carmine consistere nequeant. Atqui illa ornamenta a poetis non postulari, mendacium est. Consequitur itaque, ut carmen quoque, in quo illa nituntur, abesse a poesi nullo modo debeat: non solum quia proprium est eius instrumentum, et communis usus id approbavit, verum etiam quia poeseos essentiam cum imitatione constituit. Nec si soluta oratio abesse potest ab historia (nam Herodoti historia versibus explicata nihilominus erit historia, teste Aristotele) idcirco metrum quoque abesse poterit a poesi. Nec vicissim, si Herodotus cum versibus manebit historicus, ideo etiam Homerus, Sophocles, et aliis sine versibus manebunt poetae.
page 12, image: s028
Et quia poetarum ordines varii sunt, iique magnam partem a genere carminis nomen ferunt, age videamus, quid de his illustres auctores senserint. Quatuor potissimum genera videtur voluisse in Orat. perf. M. Tullius, Epicos sive Heroicos, Iambographos, Tragicos, Lyricos sive Melicos: in quorum primo principem numerat Homerum, in altero Archilochum, in tertio Sophoclem, in postremo Pindarum. In libello de opt. gen. orat. recensuit Tragicos, Comicos, Epicos, Melicos, Dithyrambicos. Quo loco pro ratione instituti fuit in enumerando accuratior, et ut credibile est, Iambographos Comicorum nomine complexus est: propterea quod in comoedia iambi usus est frequentissimus. Horatius ad Pisones adduxit in medium sex ordines. Heroicos, Elegiacos, Lyricos, Iambicos, Comicos, Tragicos. Dithyrambicos ideo praetermisit, quod ea aetate nemo factitaret id genus poemata. Diomedes Grammaticus sex omnino carminum qualitates atque species statuit, e quibus totidem poetarum classes orirentur. Caesius Bassus octo. Lycophronis explicator undecim: de quibus Gyrald. dialogo 1. hist. poetarum. Divisio illa secundum spiritum, secundum aetatem, secundum subiectum, est Scalig. libro primo, capite 2. In quo recte dictum, [gap: Greek text] narrativum, activum, mixtum cum sint modi quidam, quibus utitur imitatio, non posse haberi pro differentiis generum poetices, seu poetarum. Ceterum si poetae vis et facultas in fictione ducenda est potius: fi item poeta immerito appellatur, qui imitatione
page 13, image: s029
caret, probari utique non poterunt divisiones illae, quae vel materiam, vel genus carminis tantummodo considerant, eaque diversitate poetarum discrimina metiuntur. Etsi enim carmen ita a poeta suscipitur, ut omittere non liceat, ipsum tamen honorem ac nomen poetae, non magis cuiquam conciliat, quam corpus humanum cuipiam dat esse hominem, si animus consilii et intelligentiae compos defuerit. Quod si quis secum attentius perpendat, quid muneris poeta verus exerceat, nempe hominum actiones imitando exprimere, quae aut honestae sint et bonae, aut inhonestae et malae, (eo modo quem cap. 2. demonstravimus, cum exemplis sententiam illustraremus) atque ideo aut laude aut vituperatione afficiendae: tria potissimum poetarum genera, epicum, comicum, tragicum inveniet.
QUAE MATERIA POETAE. CAPUT V.
CICERO I. de Orat. eandem prope, hoc est, aeque amplam, vagam, longe lateque diffusam poetae, quam oratori materiam subiecit his verbis: Est enim finitimus oratori poeta, numeris astrictior paulo, verborum autem licentia liberior: multis ornandi generibus socius ac paene par: in hoc quidem certe prope idem, nullis ut terminis circum scribat, aut definiat ius suum, quo minus ei liceat eadem illa facultate et copia vagari qua velit. Iam porro notum est, quid et quantum in illa eruditissima disputatione L. Crassus Oratori,
page 14, image: s030
id est, eloquenti permiserit, in quo regnare possit eius oratio, thesin puta et hypothesin: breviter, res omnes. Et sane cum historiam poetarum evoluimus, nihil propemodum, seu supra lunae orbem et aeternum, seu infra, et fluxum caducumque sit, astricto dicendi genere non comprehensum et explicatum videmus.
Quod cum ita sit, nihilominus de materia poetae angustius, et ad definitionem huius [gap: Greek text] ut Plutarchus vocat, atque ad officium poetae aliquanto accommodatius disserendum est. E quo tamen sermone nostro, quam multae adhuc, quam magnae, quam variae res poetae subiciantur elucebit. Saepius hactenus inculcatum est, solere poetas hominum actiones imitari: ea scilicet, quae fieri et agi ab hominibus possunt: adde, ita ut possunt, vel ut debent. In his effingendis, et ad usum atque commodum vitae exprimendis eorum cura, labor, industria se intendit, et haec nimirum est illorum materia, actiones humanae. Inde sit, ut iisdem bonarum malarumque, fugiendarum et expetendarum rerum perutilis sit, et pernecessaria cognitio: perindeque illis, ut oratoribus discenda philosophia de moribus: quandoquidem ex affectionibus ac moribus humanae actiones proveniunt: quarum aliae studiosae, aliae vitiosae dicuntur. Assumet igitur poeta quantumcunque opus fuerit a magistris illis moralibus, et rem e Socraticis chartis petet, ut scribendi recte, sapere sit et principium et fons: eoque modo officium docebit, ut divisiones, definitiones, ratiocinationes, interrogationes funditus repudians, compositissima oratione
page 15, image: s031
exemplisque pulcherrimis a se vel primum excogitatis, vel ingeniosis fictionibus amplificatis et illustratis, et quodammodo conditis etiam diversos animi motus misceat, et lectores sive spectatores vel alliciat, vel rapiat quo placuerit. Hinc est, quod viri sapientes poesin quandam esse philosophiam, fabularum inuolucris tectam asserverunt. At vero cum artes ac disciplinae omnes ad naturam humanam adiuvandam perficiendamque pertineant, quaenam scientia poetis non concedetur? Videlicet Homerus et Virgilius hominum diversissimorum actiones, sermones, ingenia, mores, affectus, studia imitari: illi de superis, mediis, infimis. illi de naturalibus, de caelestibus, de regionibus, civitatibus, legibus, artibus, institutis, virtutibus, vitiis scribere quidquam potuissent, nisi multarum doctrinarum, atque universarum paene rerum periti extitissent. Non pertractabit ullam artem poeta, ut poeta, sed disciplinis quae sunt libero dignae sese perpoliet cumulabitque, inde tanquam gemmis poema suum variabit ac distinguet, et velut aliud agens, illis ornamentis carmen suum verecundem asperget: facietque ut omnes intelligant, eum minime rudem, et in praeclaris cognitionibus non prorsus hospitem ad poemata componenda accessisse.
page 16, image: s032
QUIS SIT POETAE FINIS. CAPUT VI.
POETA est [gap: Greek text] quoniam poesis praecipue est [gap: Greek text] et a Plutarcho [gap: Greek text] ars imitatrix; sive ars in imitatione posita vocatur, et ab Aristotele ex imitatione orta dicitur. Horatius insuper egregium poetam doctum imitatorem nominavit. Huiusmodi imitatio admirationem ac delectationem gignit. Quae si sola quaereretur a poetis (ut falso affirmabat Eratosthenes, quamuis nonnulla voluptatis tantum gratia fingere liceat in poemate) non iniuria eam solam statueremus finem ultimum, et imitationem medium. Nunc qui sunt germani poetae, humanarum actionum effictione vitam nostram conantur excolere, non sine delectatione: cuius causa etiam carminibus utuntur: docere, inquam, volunt, idque potius, et delectare simul. Ea propter poetarum finis erit compositus: ut dicamus, poetis esse scopum docere et delectare: sed per imitationem, et carmen velut conditiones penitus necessarias. Quocirca fines illos simplices, docere tantum, delectare tantum iis relinquemus, qui veri ac legitimi poetae non sunt: quamquam hoc nomine ab eruditis quoque, non solum ab indoctis persaepe appellentur: quorum nos morem hisce libris frequentamus, et ita facturos cap. 2. in extremo supra promisimus. Sic de poetis locutus est Horatius.
page 17, image: s033
Aut prodesse volunt, aut delectare poetae,
Aut simul et iucunda, et idonea dicere vitae.
Distincte et manifeste tres fines adducit, quorum postremum ipse mox commendat, ceterisque anteponit.
Omne tulit punctum, qui miscuit utile dulci.
Potest tamen etiam delectando docere poeta: quandoquidem omnis oratio nos aliquid scire facit: et docendo delectare, quamuis non imitetur: ut delectant Virgil. in Georg. Lucretius, Manilius, et qui sunt eiusdem familiae: multae enim illecebrae carminum, multae suavitates. At nos de morum doctrina loquimur, a qua imitationem seiungi non patimur. Quare et Horatius in illis versibus paulo ante prolatis, ut certum doctrinae genus intelligeremus, verbum (prodesse) quam (docere) maluit. Apertius autem in secundo, cum dixit: et idonea dicere vitae. Rerum certe naturalium, et istiusmodi aliae eruditiones obscurae atque difficiles, ad vitam moderandam accommodatae non sunt: quippe quae nec meliorem quemquam, nec deteriorem conciliant.
Quod deinde Flaccus ait in ead. epist. poema animis iuvandis, hoc est, delectandis esse natum, et idcirco cum symphonia componit, quae propter solam utique voluptatem reperta est, id propterea dictum scire licet, quod cum vates saepe tantum indulgeant fictionibus, ut quae simplicius multo doceri potuissent, ea variis commentis vestiant, et undique omnibus elegantiis ornamentisque operiant (vulgo gratificantes, cui semper iucunda magis quam utilia sunt in amoribus: et quod salutarem doctrinam
page 18, image: s034
nisi leporibus et oblectamentis multimodis respersam facile aspernatur) videntur rem ad unam duntaxat voluptatem excitandam suscepisse. Nihilominus indiserta prudentia stultae loquacitati numquam non anteferri debet.
At enim quomodo dicimus delectare poetas, cum nunc quidem iracundiam concitent, nunc fletum excutiant, nunc odium inflamment, nunc dolorem, timorem, et alias demum affectiones laetitiae delectationique contrarias commoveant? Intelligendum est, etiam in istis motibus ac perturbationibus poetam delectare: non certe, quia crudelitas, ira, horror, metus habeant villam in se voluptatem: sed quia dulce est hominibus ipsum artificium, quo quidem ad istiusmodi affectus volentes ac nolentes se impelli sentiunt. Ipsum porro artificium est scita et accurata imitatio: quae, ut ait Plutarchus, sive pulchrae, sive turpis rei similitudinem exprimat, laudatur. Sed hac de re denuo, ubi de tragoedia disputabitur, et Plutarchus multa lib. de aud. poet.
Iam quemadmodum oratio nostra possit imitari perspicuum fit ex eo, quod scribit Aristoteles: sermonem esse mentis nostrae interpretem atque nuntium, et verba esse notas (symbola ille vocat) sensuum animi. Sensus autem cogitationesque nostrae ideas, similitudines, imagines rerum concipiunt, qui conceptus philosophis nostratibus, latinis notiones, Graecis [gap: Greek text] Difficillimum sane negotium, ac perquam laboriosum, perinde rem animo complecti, ac si oculis ipsis intuerere. Induendi affectus diversi prorsusque pugnantes: suscipiendae
page 19, image: s035
variorum hominum personae: mille modis versandus et commutandus animus. Quae nisi ingeniosus, prudens, sapiens, eruditus, nemo faciet. At faciunt Poetae. Qulaes igitur eos existimare convenit? Imitatur item histrionica mores, affectus, motus corporis, actiones, personas, adhibita voce, vultu, et venusta moderatione totius corporis, accommodate ad persuasiones spectatorum. Poetica imitatio tacita est, vocem, vultum, gestum non habet: sermone tantum scripto mores actionesque humanas refert. Verumtamen ambae, illa audientibus, et spectantibus: haec legentibus imagines rerum ingenerant: estque histrionica tanquam famula et ministra poeticae: nec ista illa, sed illa ista indiget.
QUID DISTENT POEMA et Poesis. CAPUT VII.
ERUDITORUM nonnulli hoc discriminis agnoscunt: ut poesis nominetur, et sit opus sive contextus scriptorum, seu corpus totius operis effecti. Sic Cicero dixit: Anacreontis tota poesis est amatoria: totum videlicet opus, totusue liber, quem reliquit Anacreon poeta lyricus: poema contra vocitetur, et sit pars operis, pars poeseos, seu pusillum quiddam, et inventio parua, quae verbis non ita multis expediatur. Illa ut Ilias, Odyssea, Aeneis: haec ut Margites, aut armorum
page 20, image: s036
Achillis fabricatio, aut catalogus navium: Lucillius apud Nonium.
Non haec quid valeat, quidue hoc intersiet illud
Cognoscis primum, hoc quod dicimus esse poema
Pars est parua poema,
Postea ex ParmenoneVarronis ista recitat. Poema est [gap: Greek text] id est, verba plura, modice in quandam coniecta formam. Itaque etiam distichon epigrammation vocant poema: poesis est perpetuum argumentum ex rhythmis, ut Ilias Homeri, et annales Ennii. Haec opinio explodenda est, atque ita sentiendum: poema esse opus ipsum poetae, id nimirum quod effictum est, finem et fructum operae atque studii, quod impendit poeta: poesin autem fictionem ipsam, rationemue ac formam poematis, sive industriam atque operam facientis: ut poema, poesis, poeta haec tria differant, quomodo tres personae verbi, a quibus oriuntur, [gap: Greek text] A prima existit poema, ab altera poesis, a tertia poeta: quasi dicas, factum, factio, factor: aut, fictum, fictio, fictor. Poema Ciceroni est metrica scriptio, tam parua quam magna. Eidem, ut ceteris quoque scriptoribus, poesis frequenter habet significationem poematis. Eadem vox interdum ipsum etiam habitum, seu artem, poeticam videlicet ipsam declarat. At poema numquam pro poesi dictum invenias.
page 21, image: s037
TRES POEMATUM MODI, eorumque appellationes et species. CAPUT VIII.
PLATO de optimo statu civitatis lib. 3. omnem orationem poetarum in tres formas distribuit. Unam appellat [gap: Greek text] simplicem et nudam narrationem: quando videlicet res simpliciter ac nude, continuatione expositionis a poeta solo commemorantur. Alteram [gap: Greek text] per imitationem efformatam: quoties adhibentur personae quaedam, quae rem quasi tum ageretur repraesentant, tacente ac nihil pronuntiante poeta. Postremam [gap: Greek text] quae ex duabus superioribus conflata et concreta est, qua utroque modo permixta, simplici narratione, inquam, et imitatione praestant poetae quod volunt: seu, in qua et poeta ipse loquitur, et personis sermo affingitur. Mox haec omnia exemplis a Platone illustrantur. Atque huius tertiae formae [gap: Greek text] sumit ex Homero, qui principio Iliadis ipsemet narrat, quo pacto ChrysesApollinis sacerdos cum muneribus ad Graecorum naves accesserit, filiam apud Agamemnonem liberaturus. Tum subito incipit [gap: Greek text] ipsum quippe Chrysen loquentem, et Atridas simulque Graecos obtestatem facit: [gap: Greek text] etc [abbr.: et cetera]. sic noster Virgilius 1. Aeneid. ubi ex sua persona aliquanto plura dixit quam Homerus, iratae Iunonis personam induit:
page 22, image: s038
Mene incaepto desistere victam? qua persona mox deposita, narrare pergit, quid postea egerit: quomodo ad Aeolum profecta sit: quale imperium Aeolus in ventos habeat: et quibus dea verbis rogaverit immitti tempestatem in classem Troianorum: ubi rursum fit Iuno. Fit etiam Aeolus, dum eum Iunoni respondentem imitatur. Eodem libro postquam narravit Aeneam delatum esse in portum, septem ceruos confixos, vinumque e Sicilia iisdem navibus aduectum sociis distributum, mox Aeneam eorundem animos demulcentem refert. O socii, neque enim, etc [abbr.: et cetera]. Deinde rursum narrat: Talia voce refert, etc [abbr.: et cetera]. Sequitur denuo [gap: Greek text] O qui res hominumque Deumque, etc [abbr.: et cetera]. Haec ratio, ut nunc poeta, nunc alii loquantur, tota Iliade, et Odyssea, tota Aeneide custoditur, et ut ait Plato, in epica poesi custodiri seruarique debet. Magis tamen is poeta commendatur, qui quam minimum loquitur ex persona sua, perpetuoque imitatur: cum eius laus potissimum in imitatione consistat. Atqui ea nulla cernitur, cum suam ipse personam agit. Illius secundi generis exemplum statuitur a Platone tragoedia et comoedia. Ibi enim poeta nihil loquitur. In primo genere collocantur ab eodem dithyrambi: namque illi poetae tumidum et sonorum poema faciebant (quo quidem Bacchus celebratur) alienam personam non suscipiebant: sed ipsi tanquam ex ore suo omnia proferebant. Videtur autem hoc etiam decere carmen lyricum, cum eo divorum praesertim ac principum virorum laudes decantentur: quamuis apud Horatium, et Pindarum exempla reperiantur illius
page 23, image: s039
formae, quae dicitur [gap: Greek text] et illius [gap: Greek text] Nunc breviter singulorum modorum graecas et latinas appellationes proponemus, cuique suas species subiciemus, et poetas, item poesin appellabimus generatim, qua vulgus notione ista nomina contrivit: quod iam tertium monemus.
Primum vocant [gap: Greek text] latine enuntiativum, enarrativum. Ad hunc pertinent Ecloga 4. tres primi Georgicon, et prima pars quarti, Lucretius totus, et alii. Species tres, [gap: Greek text] qua sententiae morales scribuntur, ut fecit Theog. [gap: Greek text] qua narrationes et genealogiae, ut est Hesiodi Theogonia [gap: Greek text] qua philosophia comprehenditur, ut libri Varronis, Empedoclis, Parmenidis, Lucretii. Item Astrologia [gap: Greek text] Arati, pars Georgicon Virg. et similia.
Secundum nominant [gap: Greek text] a gestu nempe et actione [gap: Greek text] enim Dorica lingua valet agere. Etiam dicitur [gap: Greek text] latine imitativus, vel activus. Item [gap: Greek text] aptissime: nam usu factum est, ut traheretur ad significandum disputationes [gap: Greek text] Huc rediguntur Ecloga 1. 3. 5. et 9. Species eius quatuor apud Graecos, Tragica, Comica, Satyrica, Mimica: apud Romanos Praetextata, Tabernaria, Attellana, Planipes.
Restat tertius, quem nuncupant [gap: Greek text] communem, mixtum. sed communem non recte.
page 24, image: s040
Id enim quod ex partibus est compositum, non potest partium commune dici, cum ipsae partes totum sint. Huic dantur Ecloga 2. 6. 8. 10. Hic continet Iliadem, Odysseam, totam Aeneida: ad summam, poesin epicam: cuius tamen vim si acrius contemplere, non tam [gap: Greek text] quam [gap: Greek text] iudicabis. Et lyricam, quae si Horatium nostrum spectes (plures enim non habemus) aeque sub primum subici potest.
DE EXERCITATIONE, ET MODO scribendi: item genera quaedam exercitationis poeticae. CAPUT IX.
SI in praestanti natura inesset ea vis, ut ipsa per se omni laude cumulatum poetam efficeret, nihil causae fuisset, quamobrem eruditi homines in arte tradenda elaborarent. Sed tantum abest, ut aptae alioqui naturae disciplina praeceptionum necessaria non sit, ut amplius adhuc aliquid requiratur. Nam qui sine multa exercitatione, sine diligenti optimorum poetarum imitatione (ut alia non pauca praeteream) se magnam laudem adepturum sperat, is non tam imprudens, quam impudens censeri rite potest. Audebo dicere, homini ad poesin facto non magis oberit artem nescire, quam proderit saepe scribere. Non ideo tamen scribam, ut scribere queam in hora ducentos, stans pede in uno, quemadmodum solebat
page 25, image: s041
ille Lucillius: immo, ut ingeniose, eleganter, planeque poetice possim scribere quando res tulerit, scriptione non assidua modo, verum etiam accurata et diligenti me assuefaciam. Non multitudo, sed bonitas carminum poetae honori est. Quamquam difficillimum fatemur, bonos versus componere, nisi prius non solum minime malos, sed etiam valde multos composueris. Ergo laborandum nihil erit, ut multos cotidie versus eructemus: paucos velim, et quam potest fieri, optimos: quod sine meditatione, cura, cunctatione et mora non erit. Verum quid inde commodi nascatur, dicet Quintil. lib. 10. cap. 3. Cito scribendo non sit ut bene: bene scribendo fit, ut cito scribamus. Primum hoc constituendum est, ut quam optime scribamus, celeritatem dabit consuetudo. Stylus est optimus et dicendi, et poetandi effector ac magister: stylus, inquam, non sine cura, animadversione, diligentia. Obtemperandum censeo prorsus eiusdem Quintil. consilio, cuius haec sunt verba. Sit primo vel tardus, dum diligens sit, stylus. Quaeramus optima, nec primo se offerentibus gaudeamus. Adhibeatur iudicium inuentis, dispositio probatis. Delectus enim rerum verborumque habendus est, et pondera singulorum examinanda. Post subeat ratio collocandi, versenturque omni modo numeri. Non ut quodque se proferet verbum, occupet locum. Quae quidem ut diligentius exsequamur, repetenda saepius erunt scriptorum proxima. Nam praeter id, quod sic melius iunguntur prioribus sequentia, calor quoque ille cogitationis, qui scribendi mora refrixit, recipit ex integro vires, et velut repetito spatio sumit impetum: quod in certamine saliendi fieri videmus, ut conatum longius petant, et ad id quo contenditur spatium, cursu ferantur: utque in iaculando bracchia reducimus, et expulsuri tela
page 26, image: s042
neruos retro tendimus. Eodem cap. reprehendit quosdam, qui primo decurrere per materiam stylo quam velocissimo volunt, et sequentes calorem ac impetum, ex tempore scribunt: hanc syluam vocant. Repetunt deinde et componunt, quae effuderant: sed verba emendantur, et numeri: manet in rebus temere congestis quae fuit levitas. Protinus ergo adhibere curam rectius erit, atque ab initio sic opus ducere, ut caelandum, non ex integro fabricandum sit. Haec Fabius. Ut porro terra variis mutatisque seminibus, ita ingenia nostra nunc hac nunc illa meditatione excoluntur, ait Plinius.
I. Prima sit illa, unam eandemque rem diversis verbis, eadem aut diversa specie carminis eloqui. Videas licet in append. Virgiliana tanta varietate, et tam diversis modis auroram, quatuor anni tempora, amnem glacie concretum, et alia nonnulla pulchre eleganterque descripta. Scio distichon quoddam Graecum centies et sexies, eodem sensu manente, verbis mutatis a docto viro esse conuersum.
II. Conducet tractare idem nunc concise et breviter, nunc ample et copiose: nunc propriis, nunc modificatis verbis: nunc simplici, nunc versa et luminibus insignita oratione.
III. Transfundamus solutam ac liberam orationem in carmen, oratoriasque locutiones poeticis commutare studeamus. Et cum oratores restrictiores, nos liberiores simus, moreque poetico argumentum dilatemus, fucum addamus, flores intexamus.
IV. Vertamus interdum aliquid, breve tamen, de graeco in latinum, aut de latino in graecum. Quae exercitatio ad utriusque linguae proprietatem, splendorem,
page 27, image: s043
elegantiam, copiam, figurarumque varietatem percipiendam non mediocriter valet. Imitatione item optimorum similia inveniendi facultas parabitur, et intelligentia praeterea atque iudicium ex hoc acquiretur, ut Plinius asseverat.
V. Unum genus carminis apud auctorem alique inuentum, numeris mutatis ad aliud redigamus, hexametrum ad elegiacum, Phaleucium ad Sapphicum, et cetera eodem modo. Si enim una res, verbi causa, labores et aerumnae Herculis a Virgilio in 8. Aeneid. ab Ovid. in 9. Metamorph. et ab Ausonio hexametris: iterum ab Ovidio epist. Deianirae elegis, a Seneca in Hercule furente trimetris describi potuerunt, cur non etiam diversis generibus aliquid a nobis componatur?
VI. Quin immo eodem genere, quo poeta ille usus est, eandem rem explicandam sumamus. Nihil enim est quod quis obiciat, non posse aut meliora, aut paria illis antiquorum a nobis dici: siquidem eloquentia tam inops et pauper non est, ut una de re nisi semel tantum praeclare dici non possit. Sed faciamus esse, non sint nostra vel meliora, vel aequalia: at erit locus proximis. Et si nonnumquam iterum, ac tertium scribendo nobiscum certamus, quare minimum semel cum alio quovis non possimus? nam ut eum non vincamus, tamen certasse, et lacertos expertum esse iuvabit.
VII. Commendat Plin. in ea epist. quae est de exercitatione styli, scriptionem epigrammatum his verbis. Fas est et carmine remitti: non dico continuo, et longo (id enim perfici nisi in otio non potest) sed hoc arguto et brevi, quod apte quantuslibet occupationes curasque
page 28, image: s044
distinguit. Lusus vocatur: sed hi lusus non minorem interdum gloriam, quam seria consequuntur. Argutum et breve carmen vocat epigramma, quod obseruabis.
Postremo, videntur mihi centonum, et parodiarum exercitationes fore perutiles: quibus id assequimur, ut optimos versus optimorum poetarum, propter studiosam et sollicitam lectionem, quae ad eas perquam necessaria est, penitus inbibamus, illique mentibus altissime defixi perpetuo inhaereant. Versus, inquam, poetae boni ad alium sensum conuertemus, et tanquam surculos ex arbore una in aliam inseremus, qui tamen in ea nati, non in eam insiti videri possint: idque dupliciter, vel [gap: Greek text] nulla mutatione, quomodo fecerunt Proba Falconia ex Virgilio, et Eudocia Imperatrix ex Homero, quod genus centones vocamus: vel [gap: Greek text] in parte aliqua, quod genus parodias nominant. Nec eius exempla desunt.
DE IMITATIONE, ET QUAEnam, quoque pacto imitanda. CAPUT X.
DUPLICEM esse imitationem constat. Unam de qua multis actum est principio huius libri. Alteram, qua impellimur cum diligenti ratione, ut alicuius boni, et praestantis poetae similes, secundum omnes eius virtutes, aut saltem insigniores esse possimus. Hac videlicet enitimur,
page 29, image: s045
ut poematis nostris aut Homerum, aut Virgilium, aut Horatium, aut alios denique referamus, et quasi quandam imaginem ex pulcherrimis eorundem tabulis depingamus. Nimirum animus noster assidua lectione atque observatione similitudinem quandam concipit eorum, quae maxime probat, quemadmodum apposito paradigmate ostendit Halicarnassaeus in elogiis Graecorum auctorum. Multum tribuo exercitationi: at sine imitatione excellentem poetam adhuc extitisse non facile probarim. Unus Homerus tam singulari et divina natura fuit, ut neque doctrinae alicuius neque praecedentium exercitationum, imitationisue praesidio vel usus esse, vel uti tum potuisse: sed id totum quod praestitit, immortalis ac caelestis ingenii beneficio praestitisse videatur. Virgilium autem, quod omnes docti iudicant, non natura ipsius (quamquam ea miraculi instar est) sed imitationis industria tantum poetam effecit. Itaque nos idoneam naturam si consecuti sumus, si praecepta didicimus, ad exercitationem sedulo incumbamus: in qua imitationis numquam est dimittenda memoria: nam exerceri ita demum prodest, si imitere: non quod alioqui id quod rectum est, fieri nequeat (quorsum enim ars traderetur?) sed quod eius ipsius viae, quam ars demonstrat, ducem aliquem habere nos oportet. Faciendum est igitur, ut illustria quaedam exempla nobis proponamus, in quae tota mente, omnique studio et cogitatione intenti, intimis sensibus eorum similitudines comprehensas, ad nostra scripta transferamus. Id usque adeo est necessarium, ut nemo poeta bonus, quod supra dixi, nemo etiam
page 30, image: s046
bonus orator inuentus sit unquam, qui non aliquem sit imitatus, quem scilicet maxime omnium probavisset. Ergo unum praecipue tibi deligito, cui te similem esse studeas: cui si quid deerit, id nullo negotio petes ab aliis. Qui comoediam facturus est, ad exemplum Plauti properabit: ut ille, teste Horatio, ad exemplum Epicharmi. Quidam malunt Terentium. Qui heroicum, Virgilium intuebitur, latinum Homerum. Qui elegiacum, Propertium. In lyricis quid nobilius Horatio? In tragoedia quem imitemur, exemplo suo docebit Seneca: Euripidis quidem, quam Aeschyli, aut Sophoclis ego me similem esse malim. Porro quamquam in unaquaque forma principem unum, et post illum alios eiusdem ordinis poetas intueri te velim: admonebo tamen, communes quasdam esse rationes poetis, qua poetae sunt, et qua versus conficiunt, de quibus arbitror dictum satis in superioribus.
Optimos porro esse imitandos cum docuerimus, nunc in optimis illis optima nos imitari oportere dicimus. Iustissime reprehendit oratores M. Tullius, qui aut ea quae facilia essent: aut etiam quae insignia ac paene vitiosa, consectarentur imitando. Et alibi vituperat eos, qui cum se Thucydidem (quod committere nequaquam debuissent) imitari profiterentur: ipsius tamen neque verborum, neque sententiarum gravitatem imitabantur: sed cum mutila quaedam et hiantia locuti essent, quae vel sine magistro facere poterant, germanos se putabant esse Thucydidas. Potest idem poetis accidere, ut nimio plus imitationi seruiant: nec audeant latum pedem ab illo, quem imitari conantur,
page 31, image: s047
discedere: quodque deterrimum est, vitiosissima quaeque aemulentur. Quae duo peccata notavit Horatius illis versibus,
O imitatores seruum pecus: ut mihi saepe
Bilem, saepe iocum vestri movere tumultus?
Quod enim religione impediuntur, ne quid non imitentur, quod exprimere omnia volunt, videntur serui. Quod autem vitia tamquam virtutes imitantur, produnt suam hebetudinem, stuporem, tarditatem: et communi sensu carentes, fiunt pecudum similes. Horatius igitur imitatores neutiquam reprehendit, nec imitationem contemnit, cum ipse quoque suos, ut alii suos imitatus sit: sed superstitionem et stultitiam in imitatoribus exagitat. Macrob. ubi in Saturnal. collatis amborum versibus demonstrat, quid ab HomeroVirgilius sumpserit, et quibus illo superior, quibus par, quibus similis exstiterit, in extremo cap. ait, eum studii circa Homerum nimietate excessisse modum. Et principio cap. Adeo, inquit, VirgilioHomeri dulcis imitatio est, ut et in versibus vitia imitatus sit. Sic quidam verbis obsoletis, et quae vix Euander intelligat, frequentius immiscendis, Plautinos se: et cum pro spondaeis atque dactylis proceleusmaticos et anapaestos in heroicum carmen inferserint, merissimos Virgilios arbitrantur: ut illi apud Quintil. Cicerones, qui periodum terminabant verbis istis, esse videatur. Quam egregie ille poetarum latinorum Imperator aetatis cuiusque mores notat? quam pulchre suas cuique partes mandat? quam feliciter naturam exprimit? quantus in eo amor vetustatis? quantum artis? quantum prudentiae? quantum
page 32, image: s048
iudicii? suaves miscet affectus, iucunda habet episodia, apte digreditur, summa in eo castitas sermonis, magna gravitas sententiarum, similitudinum, comparationum mirifica venustas. Verecundus in fabulis, gravis, accuratus, ut nullus alius. Nihil Homero addere, huic nihil possis demere. Haec et alia quam plurima imitari praestabit ex Virgilio, quam versiculos imperfectos, (quod quidam in suo poemate de animi immortalitate per [gap: Greek text] admittere non dubitavit) alienos pedes, et similia. Omnis autem labor eo impendendus, ne, quae dicimus, illorum, sed nostra videantur: quamuis doctos viros, unde illa hauserimus, non fallat. Virgilius tamen, Macrobio teste, multa transtulit, quae unde transtulerit, difficillime cognosci potest. Eundem asserit et iudicio transferendi, et modo imitandi consecutum esse, ut, quod apud illum legimus alienum, aut illius esse malimus: aut melius hic, quam ubi natum est, sonare miremur.
Praeclaram bene imitandi rationem tradit Demetrius. Explicans enim formam dicendi magnificam, docet immistis poetarum locis grandem et magnificam fieri orationem. Quem modum facit bipartitum. Alii nuda poetarum imitatione utuntur, et quae potius verborum transpositio, quam imitatio vocari debet, quod solet Herodotus: apud quem cum id frequens sit, exemplum non ponit. Alii diversam tenentes viam, quod a poetis sumunt, tegunt, occultant, quodque aliorum est, ipsi proprium ac suum efficiunt. Profert locum Thucydidis. Homerus in Odyssea situm Cretae, et naturam ac fertilitatem describens, inquit.
page 33, image: s049
[gap: Greek text]
Homerus in magnitudine insulae declaranda usus est verbo [gap: Greek text]. Thucydides autem in 4. ait oportere Graecos, qui in Sicilia habitabant, concordia iungi, cum sint incolae eiusdem telluris, et [gap: Greek text] circumfluae, et undique mari cinctae: et cum eadem omnia dixerit Thucydides quae Homerus, telluremque ( [gap: Greek text] ) pro insula, et [gap: Greek text] eodem pacto, tamen aliud dicere videtur, quia non ad magnitudinem, sed ad concordiam ipsis usus est. Huc quoque aptissime referas illa Senecae ex epist. quae est de ratione studii. Apes imitari praecipit, quas videmus volitare per florea rura, et sucus ad mellificandum idoneos quaerere. Nos similiter, quae ex diversa, seu multa unius lectione congessimus, separare debemus: deinde adhibita ingenii cura et facultate in unum saporem varia illa libamenta confundere: ut etiamsi apparuerit unde sumptum sit, aliud tamen esse, quam unde sumptum est, appareat. Quod in corpore nostro videmus sine ulla opera nostra facere naturam. Alimenta quae accepimus, quamdiu in sua qualitate perdurant, et solidae innatant, stomacho oneri sunt. At cum ex eo quod erant mutata sunt, tunc demum in vires et in sanguinem transeunt. Idem in his quibus aluntur ingenia praestemus: ut quaecumque hausimus, non patiamur integra esse, ne aliena sint, sed concoquamus illa. Halicarnassaeus, exprimendae etiam orationis similitudo, inquit, ita demum paritur, si quis imitatione expresserit illud, quod apud unumquemque ex multis videtur esse praestantissimum. Quemadmodum, si quis multis ex fontibus rivum quendam deducens in animum suum derivet. Adhibet
page 34, image: s050
rei declarandae causa exemplum Zeuxidis, quod festive narrat prooemio 2. de Inuent. M. Tullius.
DE ARGUMENTO VIRIBUS convenienter sumendo, deque carminis et poeseos genere deligendo. CAPUT XI.
PERBENE Horatius monuit, non esse grandius imponendum onus humeris, quam sustinere queant, materiamque scriptioni deligere demum eam oportere, quae exploratis ac tentatis antea diligenter viribus convenire sentiatur. Quod si nos viribus nostris metiemur, et par onus ingenio doctrinaeque nostrae subierimus (neque enim omnia possumus omnes) promittit, nec verba nobis, nec dispositionem atque ordinem (fine quo nihil lucidum, omnia perturbata et obscura fiunt) defuturum.
Sumite materiam vestris qui scribitis aequam
Viribus, et versate diu quid ferre recusent,
Quid valeant humeri: cui lecta potenter erit res,
Nec facundia deseret hunc, nec lucidus ordo.
Alioqui propter imbecillitatem ingenii, et orationis paupertatem in medio conatu subsistere, incaeptumque cursum interrumpere compellemur: quomodo lascivienti mulo apud Aesopum usuvenit, qui suum patrem equum fuisse gloriabatur. Ovidius 2. Trist. postquam semet accusavit, quod
page 35, image: s051
non relictis nugis amatoriis res bello gestas, res populi Romani, atque adeo Aug. Caesaris ad posteritatis memoriam versibus commendasset, tandem ita se purgat.
Arguor immerito: tenuis mihi campus aratur,
Illud erat magnae fertilitatis opus.
Non ideo debet pelago se credere, si quaAudet in exiguo ludere cymba lacu,
Forsan in hoc, dubitem, numeris levioribus aptusSim satis, in parvus sufficiamque modos.
At si me iubeas domitos Iovis igne gigantesDicere, conantem debilitabit onus.
Divitis ingenii est, immania Caesaris actaCondere, materia ne superetur opus.
Et post multa in eodem libro ad Augustum scripto.
Bella sonant alii telis instructa cruentis,Parsque tui generis, pars tua facta canit.
Inuida me spatio natura coercuit arcto,Ingenio vires exiguasque dedit.
Et lib. 2. de Ponto eleg. 5
Dum tamen in rebus tentamus carmina paruis,Materiae gracili sufficit ingenium.
Consultum proinde est, non subito Iliadas, et gigantomachias captare, argumenta, inquam, operosa, longa, difficilia: id enim quid aliud fuerit, quam cereis pennis volitare? Res ludicras principio canamus: ipsi quoque culicem nostrum, aut araneolum, aut formicam, aut batrachomyomachiam, aut apologos Aesopicos habeamus. Iocemur epigrammatiis: quaedam pusilla, et contractiora poemata, sed venusta et ingeniosa extundamus, donec humeri vitulo ferendo assueti, bovem gestare
page 36, image: s052
possint. Haec sunt poetarum tyrocinia, hae primae velitationes et progymnasmata. Eiusmodi argumentum eligemus, quod nobis plurimum blandiatur, et quo multum delectemur. Nam quae ipsi nostrum iudicium libere secuti ad scribendum proponimus, in iis tractandis, ut planum est, feliciores sumus, quam in iussis atque imperatis. Ne primo illo impetu, qui plerunque vehemens, nec satis consideratus est, nos abripi sinamus: neve extemplo, ut laeta tempestas abblandita fuerit, ventis vela committamus. Quin prius aciem animi circumferentes, ipsum argumentum: illiusque partes quam accuratissime expendamus, usque dum ardor ille repentinus, atque igneus aliquantulum defervescat, nosque prudentiam potius, quam temeritatem scribendi ducem auctoremque sequamur.
Quod de materia, sive argumentis dicebamus, hoc idem prorsus de genere carminis, quod materiae congruens et accommodatum esse debet, intelligi postulamus: ne optet ephippia bos piger: optet arare caballus. In oratoribus fuerunt, qui in epidictico genere, et exornatione palmam auferrent: ut Graeci illi, quos inter veluti lumen ali quod eluxit Isocrates. Quidam in deliberationibus dandoque consilio laudati sunt, ut M. Tullius. Nonnulli iudicia cum magna commendatione et gloria tractaverunt, ut Demosthenes: in quo genere causarum Cicero plus defendendo, quam accusando potest. At is omne punctum tulerit, qui in singulis primas tenere potuerit. Quod affirmavi de caussis, accipiatur etiam de tribus dicendi characteribus, sublimi, infimo, et medio: in horum singulis
page 37, image: s053
permulti, in omnibus simul perpauci claruerunt. Pari modo paucissimi inveniuntur, qui possint, non dicam omne genus, sed plura carminis seu poematis genera sic scribere, ut cum omnem vituperationem effugerint, egregiam laudem adipiscantur. Cernimus alios ad comoediam, alios ad tragoediam faciendam natos. Hic in lyrico, iste in elegia, ille in epigrammate non perdit operam. Unumquodque genus, inquit Cicero, diversum est a reliquis, et in singulis suus est cuiusque certus sonus, et quaedam intelligentibus nota vox. Itaque licet dicere, et Ennium summum epicum poetam, si cui ita videtur, Pacuvium tragicum, et Caecilium fortasse comicum. Aristoteles vero etiam in una eademque specie poeseos gradus quosdam ponit, atque alium alio excellentiorem esse poetam asserit: ut in tragoedia (cuius quatuor genera constituit) illum pro perfecto ducit, qui aeque artificiose et splendide omnia tractare potest. Ac Persianum quidem cum in aliis plerisque omnibus, tum hac in re locum habet,
Tecum habita, ut noris quam sit tibi curta supellex.
Horatius nec gravem materiam, nec grande plenumque carmen suscipere est ausus: quod patet in Oda ad M. VipsaniumAgrippam, quae est sexta lib. 1. Virgilius si elegos fecisset, credo, concessisset Propertio et Tibullo: sicut contra hi in epico longe inferiores illo extitissent. P. Ovidius in hexametro nequaquam Maronis excellentiae respondit. Horatius (ut hunc rursus nominem) aperte indic at se heroico carmini condendo imparem, negatque in se poetae nomen convenire, tametsi hexametrum faciat: quia satis non sit, versum suis pedibus claudere: maiora et plura expeti.
page 38, image: s054
Primum ego me illorum dederim quibus esse poetas.
Excerpam numero: neque enim concludere versum
Dixeris esse satis: neque siquis scribat uti nos
Sermoni propiora, putes hunc esse poetam.
Ingenium cui sit, cui mens divinior atque os
Magna sonaturum, do nominis huius honorem.
At in lyricis ferire illum videas sublimi sydera vertice. Quin de se praedicare non est veritus, in hunc modum alloquens Melpomenen Ode 3. lib. 4.
Totum muneris hoc tui estQuod monstror digito praetereuntium
Romanae fidicen lyrae.
Et alibi.
sume superbiam
Quaesitam meritis, et mihi Delphica
Lauro cinge volens Melpomene comam.
Martialis nihil nisi epigrammata scribere potuit. Quid potuerit Propertius, clare eius indicant monumenta, et elegia 1. lib. 2. Catullus in elegia aliquanto horridior, et asperior. in iambis et hendecasyllabis plane singularis. Plautus facetiis et arte comica, iudicio Sedigiti secundas occupat: qui numquam fortassis hexametrum, aut lyricum tolerabile fecisset. De TerentioQuintilianus, maiorem gratiam habiturum fuisse, si intra trimetros constitisset. Capiat ergo adolescens aptum sibi, et idoneum naturae suae poematis, et carminis genus, in quo praecipue excolendo multum temporis atque studii consumat.
[gap: illustration]page 39, image: s055
CONQUIRENDAM PRIUS RErum ac verborum supellectilem, et de tranquillitate animi, ac secessu. CAPUT XII.
PERELEGANTER quidam poetam cum nauta, scriptionem cum mari conferentes, docent commeatum esse ante providendum, quam instituatur navigatio. Volunt nos priusquam ad conficiendum poema, longius praesertim, accingamur, multam et magnam rerum atque verborum (quibus duobus omnis constat absoluiturque oratio) supellectilem comportare, et undique conquirere. Ex arca plena sumptum facere periucundum est: durum contra, impendere quae nondum possederis: et magnae temeritatis, non dum caesa, et conuecta materia aggredi ad aedificandum. Et hoc quidem praeceptum adhuc generale est, de rebus scilicet ac verbis ad poema necessariis, ante quasi in thesaurum reponendis. Commendantur, qui cum numquam non studiose attenteque, tum sub illud tempus longe studiosius attentiusque veteres poetas legunt, quo sunt carmina scripturi: ibique instar apum per amoenissimos campos, et floriferos saltus divagantes, tanquam e flosculis decerpunt, unde mel conficiant. Adde quod lectione illa diligenti decantatissimus ille furor, de quo cap. 1. excitatur, animusque noster quasdam ideas, species,
page 40, image: s056
formas, exemplaria, aut quocunque tandem nomine vocare malumus, concipit longe praeclarissima, atque pulcherrima, quae deinde rebus ad scribendum subiectis conatur imprimere. Ex quo consequitur, ut iam effectum poema eruditis hominibus, quique tritas habent aures notandis generibus poetarum, lectu sit quam gratissimum: propterea nimirum, quod plures locos insignes ex optimis poetarum ingeniose imitatos deprehendunt. Denique sicut qui in tabernis aromaticis, et unguentariis diu ac multum versantur, quique aromata, unguentaque manibus contrectant, odorem retinent: sic plane, qui istas illustrium poetarum arculas, et myrothecia frequenter inspexerit, ac legendo, relegendo fragrantissima pigmenta versaverit, ipse odorem quendam suavissimum lectoribus praebebit. Neque in una tantum parte, aut altera, verum tota scriptione illorum quam simillimus evadet.
Illa duo quoque carminibus multo rectius faciliusque componendis non mediocre praestabunt auxilium. Unum est, mens pacata, mens alia quavis sollicitudine vacans, angore et perturbatione omni soluta prorsus atque libera. Animus distractus, nulla in re munus suum fungi probe ac decenter potest: ne dum ut pariendis versibus ornatissimis idoneus videatur: quos si quis cura, attentione, iudicio indigere non putat, ipse iudicio indiget. Profecto non tantum apud se, sed etiam in se tota mens nostra esse debebit, si, quod dicebam, versus laudabiles, et quasi tornatiles dare volet. Vidit hoc et sensit M. Tullius, qui ad Q. F. epist. 4. lib. 3. de versibus, inquit, quos tibi a mes scribi vis, deest mihi quidem opera,
page 41, image: s057
quae non modo tempus, sed etiam animum vacuum ab omni cura desiderat. P. Ovidius hoc ipsum non semel indicavit, docuitque hanc ipsam esse causam, cur tam difficulter versus scriberet: quia scilicet paene quotidiano timore periculorum ac trepidatione iactaretur.
carmina laetumSunt opus, et pacem mentis habere volunt.
Carmina proveniunt animo deducta sereno,Nubila sunt subitis tempora nostra malis.
Idem, quomodo in tempestatum procella, animi statu perturbatissimo versus facere potuerit, miratur, et ait,
Quod facerem versus inter fera murmura ponti,Cycladas Aegeas obstupuisse puto.
Ipse ego nunc miror tantis animique marisqueFluctibus ingenium non cecidisse meum.
DemosthenemFabius commendat, qui se in locum, ex quo nulla exaudiri vox, nihilque prospici posset, recondebat, ne aliud agere mentem cogerent oculi. Ideoque lucubrantes, inquit, silentium noctis, et clausum cubiculum, et lumen unum velut tectos maxime teneat. Noctem ego quoque versibus faciendis, ut ille orationibus, opportunam esse arbitror, quam Graeci non sine causa [gap: Greek text] appellarunt, et consultationibus accommodatam boni scriptores asserunt. Latebras etiam amplector, et loca plane sola: quod item voluit Ovidius, ut illud superius, animum scilicet curis non impeditum.
Carmina secessum scribentis, et otia quaerunt.
Sed illi loci, in quibus est sensibus blandiens amoenitas,
page 42, image: s058
syluae, horti, nemora, ruscula, ubi frondescunt arbores, pubescunt vites, segetes largiuntur fruges, ubi obliquo laborat lympha fugax trepidare rivo, tales, inquam, loci poetis aptiores et proprii videntur. Atque Horatius tales recessus inprimis adamavit, eosque poetis frequentandos suasit.
me gelidum nemus
Nympharumque leves cum satyris chori
Secernunt populo.
Et epist. 2. lib. 2.
Praeter cetera Romae mene poemata censes
Scribere posse inter tot curas, totque labores?
Et paulo post.
Scriptorum chorus omnis amat nemus, et fugit urbem.
Ovidius proinde ad finem elegiae, unde superiores versus attuli, veniam a lectoribus petit his verbis.
Quo magis his debes ignoscere, candide lector,Si spe sunt, ut sunt, inferiora tua.
Non haec in nostris, ut quondam, scripsimus hortis,Nec consuete meum lectule corpus habes.
Iactor in indomito brumali luce profundo,Ipsaque caeruleis charta feritur aquis.
DE IUDICIO. CAPUT XIII.
IN poeticis nulla res tanti est momenti, quanti iudicium, nec est aliud quidquam, cuius maior sit vel commendatio, vel admiratio. Difficultas autem prope maxima, cum id arte praeceptisque
page 43, image: s059
tradi vix possit: quia potius naturae munus quoddam est atque illustre beneficium. Nullus locus aeque lubricus, nihil in quo et frequentius, et gravius, et a pluribus offendatur. Acre igitur, perspicax, sincerum et excellens iudicium non contingit omnibus, etiam quibus alioqui nobilius natura concessit ingenium: sunt enim, ut clarum est, non semper coniuncta. Ovidius et Virgilius putantur aequales fuisse ingeniis, iudicio non item: quo quidem Virgilius non solum Nasonem, verum etiam ipsum poetices parentem Homerum vicit: a quo vicissim ingenii et naturae praestantia longe superatur. Priusquam scribere instituas, dum scribis, postquam scripsisti, sive imiteris aliquid, sive ex te natum proferas, sive hoc, sive illud agas, quocumque modo rem tractes, nusquam non opus erit iudicio. Multi in omnem partem lapsus, quos vitare non poterit, qui non animadverterit: non autem animadvertet, quem iudicii acrimonia subtilitasque destituerit. Nihil aptius dici potest, opinor, quam iudicium esse oculum ingenii, fine quo etiam videntes nihil vident, et quodammodo in tenebris saltant. Saepe autem evenit (id quod meam stabilit sententiam) ut dum unam vitare culpam contendimus, et dum re ipsa vitamus, in aliam quandam stultitia nostra, et imprudentia incidamus. Scite Horatius.
Dum vitant stulti vitia, in contraria currunt.
Cum ergo magna sit laus iudicii, patet iam, patebitque magis, non mediocrem quoque illius esse necessitatem, et difficultatem non minimam. Ut in vita, inquit, M. Tullius, sic in oratione nihil est difficilius,
page 44, image: s060
quam quid deceat videre: [gap: Greek text] appellant Graeci, nos dicamus sane decorum, de quo et praeclare multa praecipiuntur, et est res cognitione dignissima. Huius ignoratione non modo in vita, sed saepissime in poematis, et in oratione peccatur. Hinc Flaccus.
Maxima pars vatum, pater et iuvenes patre digni,
Decipimur specie recti. Brevis esse laboro,
Obscurus fio: sectantem levia nerui
Deficiunt, animique: professus grandia turget:
Serpit humi tutus nimium timidusque procellae.
Qui variare cupit rem prodigialiter unam,
Delphinum syluis appingit fluctibus aprum.
Quibus ille verbis universe docet, quam limato et acri iudicio praeditum esse poetam oporteat, ut vitiosa a rectis distinguere, et illa reicere, ista sequi in scribendo queat. Nisi prudentissimus et exercitatissimus veri falsique notas internoverit: adeo tenues obscuraeque sunt. Ponit autem, si aduertas, quinque vitiorum exempla Horatius. Ut apertius loquar, nusquam minus indulgere nobis, nusquam magis suspecti nobismet ipsis esse debemus, quam cum de nostris iudicamus. Hic quidem a doctis est notatus Ovidius, qui tamen potius noluit, quam non potuit incorrupte de suis scriptis iudicare, et adhibita lima eadem perpolire. Nec ille vitia sua ignoravit, sed amavit: ut non immerito Fabius affirmet, maluisse ingenio indulgere, quam temperare: nec iudicium ei defuisse, sed animum, ut Seneca dixit. Rogarant hunc poetam eruditi quidam homines, ne inique ferret tres versiculos in operibus suis aut mutari, aut induci. Permisit, ea conditione tamen, ut sibi liceret tres ??
page 45, image: s061
excipere, quos voluisset. Postero die cum ad eum amici illi revertissent, idem prorsus et in Ovidii, et in horum tabellis notati apparuerunt. Fideliter monuit Horatius, ut ne nimium nostro iudicio tribuamus: sed alios quoque poematum nostrorum iudices et arbitros adhibeamus: nam duo oculi plus vident, quam unus.
Tu nihil inuita dices faciesque Minerva,
Id tibi iudicium est, ea mens. Si quid tamen olim
Scripseris, in Meci descendat iudicis aures,
Et patris, et nostras.
Iam quod aliis faciendum suasit, id ipsemet fecit: nam ad Tibullum scribens epistola quarta, libro primo sic orditur.
Albi nostrorum sermonum candide iudex.
In Harmonide refert Lucianus, hunc a Timotheo aliquando quaesivisse, quonam pacto ex arte musica cito posset in ora hominum pervenire. Timotheum respondisse: si peritioribus et optimatibus placeret. Hoc consilium quia contempsit Harmonides, et quam maximo spiritu tibias inflavit, notior quidem factus non est; cum spiritu autem Vitam amisit. Hoc eo pertinet, ut a doctioribus, et prudentioribus nos emendari non recusemus, et quod vel ingenio vel iudicio nostro deest, id ab aliis mutuari ne erubescamus.
[gap: illustration]page 46, image: s062
DE ERRATIS POEtarum. CAPUT XIV.
SUNT peccata quaedam poetarum, quibus danda est venia: sunt quaedam contra, quibus danda non est, quae appellemus sane vitia: quo in genere numerabuntur, quae cap. sequenti explicabimus. Peccata igitur illa priora vel ex aliqua incuria (neque enim semper vigilant, et ad id quod agunt omnes animi ingeniique partes adhibent poetae) vel ex imbecillitate quadam humana exsistunt: qua accidit, ut quamuis magno studio elaborantes, non possimus usquequaque, in longo praesertim opere, omnem prolapsionem effugere. AdDe quod in corpore venusto non adeo dedecet unus aut alter naevus. Verumenimvero haec ipsa peccata multis, et egregiis virtutibus compensari debent: sicut facere novimus Homerum, Virgilium: qui ambo cum dormitent (rarius tamen Virgilius) saepius multo vigilantes ac boni reperiuntur. Quod si quis velut malus librarius semper in eadem litera pingenda, aut tanquam malus citharoedus semper in eadem chorda pulsanda erraret, is in vitio poneretur. Hanc veniam existimant nonnulli epicis concedendam potius, quam dramaticis. Epici magnam rerum varietatem complectuntur, et opera longiora contexunt, in quibus fas est obrepere somnum. Comici autem, et Tragici unum quoddam argumentum, et actionem
page 47, image: s063
unius, summum duorum dierum proponunt tibi suumque finem assequi, et suo muneri respondere negotio minore possunt. Merentur veniam, et ad hunc locum referri possunt peccata, quae ab Aristotele dicuntur kata\ symbebhko/s [correction of the printer; in the print symbebhko\s] per accidens, ut loquuntur philosophi, quae non ad poeticam disciplinam, sed ad quasdam alias facultates scientiasque pertinent: quae fortuita sunt, nec malo consilio, verum ignoratione aliqua, aut falsa opinione committuntur. Haec poetae existimationem non laedunt, modo in reliquis scopum attingat. Tales lapsus sunt in geographia, et medicina apud Homerum. Tale peccatum Maronis, qui Aeneam in Africa 7. ceruos iaculis prosternentem fingit, cum Africa ceruis careat. Tale Pindari, ceruae cornua tribuentis: ita enim putabat, cum ho animal fortassis numquam vidisset. Sunt alia errata secundum ipsam artem poeticam, quae vocant [gap: Greek text] haec ignosci non possunt: quando nimirum in imitatione ipsa labitur poeta, et conatur exprimere id, quod fidem excedit, quod est [gap: Greek text] Aut si potest fieri, ipse tamen non ita imitatur ut potest,vel potius ut debet fieri. Sunt nihilominus alii poetae, quibus ideo nulla tribuenda est venia, quod duabus de caussis neglegenter scribunt (nani quod de iambographis ab Horatio dictum est, ad omnes accommodabitur) tum quod confidunt, non omnes sua peccata perspecturos: tum, etiam si nemo non facile perspecturus sit, quod veniam sese impetraturos confidunt. At Horatius, non idcirco affirmat, licenter oportere
page 48, image: s064
nos scribere, immo vero nihil peccare in scribendo, et arbitrari, omnes errata nostra animadversuros, et ita demum tuti erimus: neque sperare nos impune peccaturos, et ita cauti erimus, cum ipsi spem veniae omnem nobis praeciderimus. Denique parum est non peccare: oportet recte facere, si laudem atque praemium mereri meditere.
Non quivis videt immodulata poemata iudex,
Et data Romanis venia est indigna poetis.
Idcircone vager, scribamque licenter? an omnes
Visuros peccata putem mea tutus et extra
Spem veniae cautus? Vitavit denique culpam,
Non laudem meruit.
DE VITIIS CARMINUM, ET horum castigatione. CAPUT XV.
ACCURATUS dicendi magister Quintilianus, quo loco de oratoria emendatione disputat, ea dicit, quae ego, quoniam vitia persimilia sunt, ad poeticam orationem emendandam, non incommode retulero. Huius, inquit, operis et, adiicere, detrahere, mutare: sed facilius in his, simpliciusque iudicium, quae replenda, vel deicienda sunt. Premere vero tumentia, humilia extollere, luxuriantia astringere, inordinata dirigere, soluta componere, exsultantia coercere, duplicis operae: nam et damnanda sunt, quae placuerunt, et inuentienda quae fugerunt. Horatius, (quem secutis videtur Quintilianus) ubi munus
page 49, image: s065
et officium boni censoris seu emendatoris explanat,et quid agere ille debeat, clarissimis verbis prudentissime ostendit, septem vitia enumerat, quae quidem omnia ad quatuor ordines, sive classes, sive capita revocari possunt. Aut enim supervacanea amputanda: aut omissa et necessaria superaddenda: aut in locum deteriorum meliora reponenda: aut verba demum in alias sedes, quo numerum concinniorem levioremque efficiant, transferenda sunt: quae rationes Graece a)fai/resis, pro/sqesis [correction of the printer; in the print pro/sqsis], metabolh\, meta/qesis, latine, ademptio, additio, commutatio, transiectio. In his non sinceri tantum castigatoris, verum etiam scriptoris industrii munus et officium cernitur: qui quidem reprehendet versus parum sedulo, et sine artificio a se confectos, seu otiosos, ut quidam (inertes) interpretantur, in quibus videlicet nulla est vel utilitas, vel delectatio: qui idcirco ad finem poetis constitutum nihil faciunt. Asperos autem propter voces duras: propter vocalium, et consonantium crebriorem concursum, seu ingratam eiusdem literae repetitionem: qualis est ille lippis et tonsoribus notus.
O Tite tute Tati tibi tanta tyranne tulisti,
tales, inquam, non etiam praeteribit inemendatos. Sunt quidam praeterea nullis penitus neque verborum, neque sententiarum luminibus ornamentisque conspicui: immo verbis incultis, inquinatis, sordidis referti; quos bella tralatione incomptos vocat Horatius. Quid his fiet? transuerso calamo delebuntur, quod Graecis est [gap: Greek text]
page 50, image: s066
Contra quidam interdum nimis superbiunt, nimis luxuriant, nimium grandiloqui, picti et floridi sunt: hos comprimet, ac circumcidet poeta diligens. Obscuros et parum apertos illustrabit, ne opus sit Oedipo ad intelligendum. Est quando versus evadunt ambigui, idque aut secundum vocem unam, id est, [gap: Greek text] aut secundum se totos, quae [gap: Greek text] dicitur, quos proinde nescias, utro sensu accipias, qualis ille,
Aio te AeacidaRomanos vincere posse.
Ambiguitas igitur tollenda est, quamuis in iocis et salibus multum valeat. Ad extremum mutanda mutentur, inepta aptioribus, inutilia utilibus, levia gravibus, minus significantia significantibus, impropria propriis, stolida sapientibus, etc [abbr.: et cetera]. nec vero simpliciter de labore atque opere suo iudicabit poeta: sed personam severi et in corrupti iudicis assumet, ac sibi Aristarchus fiet.
DE DILIGENTIA EMENDAtionis, et recognitionis. CAPUT XVI.
NON minus vere quam docte Fabius, emendationem videri partem studiorum longe utilissimam: neque enim sine causa creditum esse, stylum non minus agere cum delet. Longe plus laudis et gloriae in corrigendo et illustrando, quam in componendo positum est. Plutarchus repetit hanc Polycleti sententiam, [gap: Greek text]
page 51, image: s067
difficillimum esse opus, cum lutum est intra ungues, hoc est, cum ad unguem absoluitur. Et satius est premere aliquamdiu, quod promere velis, quam inculta et vitiosa revocare, cum evulgata sint: nescit enim vox missa reverti, [gap: Greek text] ut saepe Homerus. Ceruus ubi cornua deposuit, metuit, ac prodire non audet. Eo usque autem latet, dum se marem testari queat, recuperatis cornibus. Hoc in nostris edendis, imitari deberemus, et ea, donec luce digna fierent, maturitatemque consequerentur, occultare. Non imitari Calliphanem ineptum poetam, qui se libera et pedibus vincta oratione multa conscribere gloriabatur, et tribus, aut quatuor versibus compositis, in coetu eos literatorum pronuntiabat, ut eruditi nomen consequeretur. In crebra igitur et sollerti emendatione permultum est situm, cuius neglegentiam in poetis Romanis reprehendit Horatius.
Nec virtute foret, clarisve potentius armis,
Quam lingua Latium, si non offenderet unum
Quemque poetarum limae labor et mora.
Mox in persona Pisonum ad eam nos hortatur.
vos o
Pompilius sanguis carmen reprehendite quod non
Multa dies, et multa litura coercuit, atque
Perfectum decies non castigavit ad unguem.
Et sat. 10. lib. 1.
Saepe stylum vertas, iterum quae digna legi sunt
Scripturus.
P. Virg. certe ex industria emendandi summam sibi laudem comparavit: qui teste Donato cum Georgicon
page 52, image: s068
libros componeret, cotidie mane plurimos versus meditatus dictabat, eosque per totum diem retractando ad paucissimos redigebat: non absurde carmen se ursae more dicens parere, et lambendo demum effingere. Constituit praeterea in Graeciam et Asiam proficisci, totoque triennio Aeneidem limare ac perpolire: sed mors bonum consilium disturbavit. Quocirca testamento iussit eam comburi: maluit siquidem prorsus non extare apud posteros, quam inemendatam extare. Idem voluit suis Metamorph. libris facere Ovidius, cum in exilium deportaretur: verum amici iam descripserant, Quaedam nihilominus scripta sua, ut vitiosa, incendisse confitetur eleg. 10. lib. triennio Aeneidem limare ac perpolire: sed mors bonum consilium disturbavit. Quocirca testamento iussit eam comburi: maluit siquidem prorsus non extare apud posteros, quam inemendatam extare. Idem voluit suis Metamorph. libris facere Ovidius, cum in exilium deportaretur: verum amici iam descripserant, Quaedam nihilominus scripta sua, ut vitiosa, incendisse confitetur eleg. 10. lib. 4. Trist. Non esse porro emendatam Metamorphosin affirmat ipse Trist. 1. et 3. Quamobrem iusta vituperatione non carent, qui carmen suum, ut primum scripserunt, evulgant, famam et celebritatem immoderate sitientes. Atque ita celeriter nata celeriter intereunt. Plutarchus in Pericli, [gap: Greek text] nam operis facilitas celeritasque non addit illi pondus solidum, aut duraturum, neque exactam pulchritudinem: at temporis longinquitas labori velut foenerato accedens, ei quod nascitur, robur firmitatemque adiicit. Seneca nihil ordinatum esse scribit, quod praecipitatur, et properat. Isocrates decennium consumpsit in emendando panegyrico ut Fabius, immo. 3. olympiadas, ut Plutarchus auctor est. Aristides
page 53, image: s069
M. Imperatori sciscitanti, quando ipsum aditurus foret, respondit: hodiernum diem exime, at cras audies, [gap: Greek text] neque enim sumus de numero vomentium, sed elaborantium. Agatarchus pictor, ut narrat Val. Max. ingentes sibi spiritus sumebat de pingendi celeritate: id postquam intellexit Zeuxis, diu, inquit, ego pingo, quia pingo aeternitati. Pictori non admodum perito de celeritate glorianti, ac tabula demonstrata illam modo et se pictam iactanti, Apelles respondit: etiam te tacente res loquitur, ex tempore pictam. Horatius.
nonumque prematur in annum.
Membranis intus positis delere licebit
Quod non edideris, nescit vox missa reverti.
Ubi ad exemplum Cinnae videtur respexisse, qui poema quod Smyrnam inscripserat, totis 9. annis perpoliverat, de quo Catullus.
Smyrna mei Cinnae nonam post denique messem
Quam coepta est, nonamque edita post hiemem.
Haec eo dicuntur, ut sciamus non esse festinandum. Optimum vero emen dandi genus asserit esse Fabius, si scripta in aliquod tempus reponantur, ut ad ea post interuallum, velut nova atque aliena redeamus: ne alioqui nobis tanquam recens editi fetus blandiantur. Addit deinde, ut emendatio ipsa finem habeat. Sunt enim qui ad omnia scripta tanquam vitiosa redeant, et quasi nihil fas sit rectum esse quod primum est, melius existimant, quidquid est aliud, idque faciunt, quoties librum resumpserunt, et si millies sua describant, semper mutant aliquid. Protogenes pictor nobilis tam improbo fuit studio, tamque indefessa pingendi cura, ut Apelli par in omnibus esse potuerit, si manum de tabula
page 54, image: s070
aliquando tollere potuisset. Similes sunt isti medicis seu chirurgis, sanis partibus scalpellum adhibentibus, et integra secantibus atque urentibus. Hinc fit, ut eorum scripta cicatricosa, exsanguia sint, et ipsa cura, nimiaque diligentia peiora. Quare sit tandem quod placeat, aut certe quod sufficiat: ut opus poliat lima, non exterat.
POETICARUM INSTITUTIONUM LIBER SECUNDUS.
DE EPOPOEIA.
QUID POTISSIMUM VELIT HOC nomen: item de versu hexametro, et heroico: et quid sit Epopoeia. CAPUT I.
Epos valet verbum seu locutio, [gap: Greek text] facere seu fingere, et [gap: Greek text] quaecunque sive soluta, sive ligata oratione expressa fictio. Ita erunt Epici, tum qui dialogos componunt, tum poetae quilibet. Sed cum Epos proprie magisque poeticam locutionem, propter eius nobilitatem (versum scilicet) quam aliam significet (ut [gap: Greek text] quoque [gap: Greek text] vatibus tribuitur) rursum
page 55, image: s071
ob gravitatem, stabilitatem, amplitudinem, excellentiam ad hexametrum carmen transfertur, diciturque haec poesis [gap: Greek text] et huius compositores Epici. Plato sane et Aristoteles [gap: Greek text] vocant. Et Cic. ad Q. F. Quod me hortaris ut absoluam, habeo absolutum, suave mihi quidem ut videtur [gap: Greek text] ad Caesarem.
A maiestate item, sive ut est apud Demetrium, [gap: Greek text] ob magnitudinem, et quia heroum personis conveniat (quia nimirum eo actiones heroum commodissime et optime imitamur) heroicum appellatur. Ob id Horatius nominavit forte epos, eo sensu, quo Persius robustum carmen, et alius in epitaphio Tibulli de Virgilio: Aut caneret forti regia bella pede. Nam res gestae regumque ducumque et tristia bella subiciuntur huic carmini. Hexametrum igitur semper appellare licebit: heroicum non semper: nempe si eo virorum fortium et inclytorum facinora non memorabuntur. Inter Graecos quidem OrpheusLinus, Homerus ad hymnos deorum accommodarunt, qui caelestes habebantur heri, ut Catullus vocat, heroum ipsorum procreatores, quibus et nobilitatem dabant. Musaeus ad amores, infelices tamen atque tragicos, Leandri videlicet et Erus. Hesiodus, Nicander, Virgilius rei rusticae praeceptiones eo complexi sunt. Oppianus venatui et piscatur: Aratus et Manilius astronomicis: Theocritus, Bion, et rursum noster Maro pastoritiis lusionibus: Horatius, Persius, Iuvenalis, et his maior natu Lucillius hominum vitiis insectandis,
page 56, image: s072
et improbitate accusanda versus huiusmodi celebrarunt, quae satyrae dictae. Possunt etiam epistolae hexametris conscribi, exemplo Horatii, et epigrammata exemplo Martialis. Epithalamia, genethliaca frequentius hexametris constare videas. Porro res et personae de quibus ante dictum, hexametris maxime conveniunt: neque usquam praeterea tanta huius carminis maiestas, dignitas, suavitas, sonus perspicitur, quam cum eidem argumenta illa gravitatis, amplitudinis, admirationis plena committuntur, ubi res novae, excellentes, mirifice, singulares finguntur: quales inprimis sunt bellicae: sententiae illustres interponuntur, verba delecta gravitate, ornatu, sono, compositione, numero. Hic ingenti ac magnifico spiritu confisus poeta tubam inflare videtur, quod volebat Alexander. qui assiduo Homeri poesin voluens, et aliquid cotidie ediscens, non ad citharam, sed ad tubam ea carmina canenda asseverabat. Quam ob causam Virgilius de bucolicis suis propter rerum verborumque humilitatem confiteri non erubuit, se gracili avena carmen esse modulatum.
EX his facile quid sit Epopoeia cognoscemus. Est poesis carmine hexametro illustres illustrium actiones per narrationem imitans. Oportet ipsam imitari actionem: alioqui poesis minime vocabitur: quae, poesis, inquam, absque imitatione, non tam imperfecta, quam nulla est, ut ex primo libro planissime disci potuit. Quod autem insignes et memorabiles actiones imitatur, hoc ipso a comoedia distat, in qua sunt, exprimunturque actiones humiles
page 57, image: s073
personarum civilium. Narratio eam a comoedia et tragoedia separat: siquidem utrobique aguntur res (quamobrem etiam dramata vocantur) non autem exponuntur. Carmine hexametro a reliquis generibus poeseos distinguitur. Dramaticis enim fabulis iambus, quem Horatius alternis sermonibus aptum esse dicit, aptior visus est, quam hexametrum.
OBSERVANDA IN EPOPOEIA. CAPUT II.
PRAECIPIUNT quidam Epico, nec inscite, uti a rerum scriptoribus historiam, seu veteris alicuius et eximiae rei memoriam hauriat: quandoquidem ipsa vetustatis commemoratio maiorem fabulae fidem auctoritatemque parit. Maro aduentum Aeneae navigationemque in Italiam nequaquam commentus est: sed ab historicis petivit. Nam et Livius de eo, et ante Livium alii memoriae prodiderunt. Similiter argumenta tragoediarum plerunque nota sunt: quoniam regum facinora, et calamitates latere non queunt: cum contra comoediarum argumenta nesciantur, quod humiles et ignobiles actiones habent ad imitandum propositas. Sumet igitur Epicus argumentum ab historicis: qui si variaverint, sequetur quem voluerit. Verumtamen a fama et memoria publica non discedet. In quo Virgilius, qui Didonem feminam castissimam, ut ex Iustino et aliis liquet, amore Aeneae hospitis furentem finxit, quae aliquot ante saeculis
page 58, image: s074
nata fuit, quam ille Italiam peteret, in reprehensionem incurrit. Ceterum quamuis historiam mutuetur Epicus, multa nihilominus suo iure fingit, variisque rationibus historiae faciem in poematis speciem vultumque commutat. Quin etiam allegoria res inuertit: et cum ab historico res individuas sumpserit, ad universale, ut in scholis loquuntur, transit, de quo infra pluribus, cum de discrimine narrationis historicae et epicae disseremus. Ilias Homeri, magnanimi ac bellicosi: Odyssea prudentis, civilis ac togati hominis imago est. Aeneis optimi et religiosissimi principis. Et cum idonea dicere vitae propositum sit poetis, quam apte et iucunde id uterque praestiterit, nihil opus est in praesens particulatim osten dere. Iam hoc quoque necessario monendum est, ut fabula, id est actionum conformatio, et dispositio, una sit sive simplex, non multiformis. Licet enim in Epopoeia plures actiones insint, tamen ex omnibus, velut e pluribus membris unum corpus, una fabula componatur necesse est: ne forte monstrum Horatianum nascatur. Praeterea dilatanda et amplificanda est Epopoeia pluribus episodiis, sive digressionibus, quarum varietas leporem, ornatum, venustatemque magnam generat.
DE PRINCIPIO EPOPOEIAE: postea de Propositione.
page 59, image: s075
CAPUT III.
page 59, image: s075
DOCTORES eloquentiae prudenter hoc in praeceptis suis posuerunt, ut orationum exordia temperamentum quoddam dictionis habeant: ut cincinnis, fucis, et industria comparatis ornamentis careant, ne suspicio meditationis oratori officiat. Principia, inquit Cicero, verecunda, non elatis intensa verbis, sed acuta sententiis. Et alibi. Exordium sententiarum et gravitatis plurimum debet habere, et omnino omnia, quae pertinent ad dignitatem, continere in se: propterea quod id optime faciendum est, quod oratorem auditori maxime commendat. Splendoris et festivitatis et concinnitudinis minimum: propterea quod ex his suspicio quaedam apparationis et artificiosae diligentiae nascitur, quae maxime orationi fidem, oratori adimit auctoritatem. Sic plane, quamquam heroicum poema ornatissimum ac politissimum esse debeat, quod tamen ad ingressum et principium eius attinet, recte vult Horatius, illud non esse par ac simile reliquo contextui: sed aliquanto siccius, demissius, simplicius: a quo omnis ingenii et doctrinae ostentatio, omnis granditas, nimius et exquisitus absit ornatus. Imitetur musicum [gap: Greek text] quod videmus exilius esse minusque clarum. Ne sit anfractu longo circumducta oratio: ne tralationibus audax: nihil magnifice promittat, ne plus aequo comparatum quidquam appareat. Attentissime inhaeret lector ipsi principio: in quo non licet nobis libero cursu ferri, ut in progressu: quoniam animos velut captivos nondum tenemus. Ergo Cyclicum poetam, circumforaneum quendam seu rhapsodum, qui morem habebat carmen suum in
page 60, image: s076
corona ad gloriolam aucupandam recitare, acriter reprehendit Horatius, quia exorsus sit.
Fortunam Priami cantabo, et nobile bellum
Adiungit mox
Quid dignum tanto feret hic promissor hiatu?
Parturient montes, nascetur ridiculus mus.
Deinde Homerum praedicare in sistit. Is Odysseam longe sedatiore initio praetexuit, seque paullatim in sublime sustollens magnificentius ingredi coepit.
Quanto rectius hic, qui nil molitur inepte?
Dic mihi Musa virum captae post tempora Troiae,
Qui mores hominum multorum vidit, et urbes.
Non fumum ex fulgore, sed ex fumo dare lucem
Cogitat, ut speciosa dehinc miracula promat
Antiphatem Scyllamque, et cum cyclope charybdim.
Porro Lucanus et Papinius de tumidiore principio accusantur. LucaniPharsaliae initium hoc est:
Bella per AEmathios plusquam civilia campos,
Iusque datum sceleri canimus, populumque potentem
In sua victrici conuersum viscera dextra,
Cognatasque acies, et rupto foedere regni
Certatum totis concussi viribus orbis
In commune nefas, infestisque obuia signis
Signa, pares aquilas, et pila minantia pilis.
Tam vasta, sonantia, tumida carmina, ut quidam dicere ausus sit, Lucanum sibi videri latrare. Exordium Achilleidos apud Statium.
Magnanimum AEaciden, formidatamque Tonanti
Progeniem, et patrio vetitam succedere caelo
Diva refer.
Ubique maior quam par est sonitus. Vocalis, a, sextum repetita in primo versu. Tres continuae voces tetrasyllabae, quarum postrema videtur dimidiatum
page 61, image: s077
continere versum. Et sane tam polysyllabae voces conglobatae negotium facessunt pronuntianti. Quoniam autem tres partes numerantur epopoeiae, seu poematis heroici, Propositio, Inuocatio, Narratio, age de prima dicamus primum.
Poetae studio habent auditores lectoresve suos dociles reddere et attentos: quod consequimur, ut praecipiunt Rhetores, si summam causae breviter exponamus: et si proponamus quibusnam de rebus dicturi simus. Quamuis autem orator aliquando docilem facere auditorem non laboret, cum res aut nota iam, aut humilis, aut parua est, tamen qui magna, nondum cognita explicaturus est, ut poeta, nun quam non proponet.
Quoniam vero ipsa fabula simplex, et una, quantusvis ex pluribus actionibus cohaerentibus composita esse debet, propositio res plures ac diversas recipere non poterit. Homerus et Virgilius cum proponunt, longiore quadam circuitione utuntur: nec ille Ulyssem, nec iste Aeneam nominat. Sic autem de illis loquuntur, ut facili negotio eos ipsos esse intelligatur. Quae res cum magnopere delectet, non mediocrem quoque attentionem conciliat. Fugienda in huiusmodi circuitione omnis obscuritas: ne ibi tenebras ingeramus, ubi lucem praebere debuimus. Admonent nonnulli, propositionem ut simplicem, ita brevem esse oportere. non enim auditor ibi detinendus est verbis: qui, ubi rerum exitum et scopum didicit, ad narrationem festinat. Neque tamen ea verba deciden da sunt, quae si subtrahantur, rem obscuraverint. Adhaec poeta longius proponere non debet, quam res ipsa postulat.
page 62, image: s078
Tunc autem longior propositio videtur, cum ea proponit, quae post exitum fabulae evenisse creduntur. Ideoque illa apud Virgilium,
genus unde latinum,
Albanique patres atque altae moenia Romae,
extra descriptionem fabule sunt, in Augusti populique Romani aucupandam gratiam dicta. Nam res Albanorum et Romanorum non sunt coniunctae cum fabula.
DE INVOCATIONE. CAPUT IV.
RE iam proposita, divinam opem implorare vates consueverunt. Merito, nova enim plerunque, magna semper et admiranda canunt. Est autem ea in hominum mentibus impressa opinio, nihil arduum ac difficile sine caelesti afflatu posse perfici: proinde omnes quibus aliquod est cum religione commercium, ad auxilium divinum, opus laboriosum aggressuri confugiunt. Quod ipsum poetae dum faciunt, aliorum animos ad benevolentiam alliciunt. Pietas enim est amabilis: ut omittam, quod inuocatione attentionem summam admirationemque commovent: perinde, ac si illa divinitus efferantur. Graeci inuocationem propositioni coniungunt, ut Homerus in utroque opere.
[gap: Greek text]Latini plerique omnes seorsim utrumque faciunt. Patet
page 63, image: s079
in Aeneide et Georgicis, ne alios in praesentia nominem. Quo tempore Imperatores quasi divisum cum Iove tenebant imperium, ut ait in epigrammate Virgilius, poetae ipsos ut numina inuocabant: ut item aliquando illustres viros. Virgilius in Georg. Augustum, et non semel Maecenatem, Ovidius in Fastis Germanicum Caesarem, LucanusNeronem, Flaccus Vespasianum, Statius Domitianum, OppianusAntoninum. Quomodo porro oratori datur potestas in ipso orationis cursu, quoties locus requirit, denuo captare benevolentiam et attentionem renovare: ita fas et ius est poetae, vel ob aliquam rei difficultatem exortam, vel ob gravitatem et magnitudinem, vel novitatem, inuocationem iterare. Virgil. lib. 6. illa loca nulli visa, et inaudita apud inferos descripturus,
Dii quibus imperium est animarum, umbraeque silentes,
etc [abbr.: et cetera]. Iterum in 7.
>Tu vatem, tu Diva mone, dicam horrida bella.
In eodem, et in 10.
Pandite nunc Helicona Deae, cantusque movete,
Non solum initiis operum suorum Musas invocant, inquit, Fabius, sed provecti quoque longius, cum ad aliquem graviorem venerint locum, repetunt vota, et velut nova precatione utuntur. Nobis autem Christianis (praesertim cum argumenta pia, sacra, divina suscipimus) pulchrum est a Deo opt. Max. ab eius filio Iesu Christo, a sacrosancto spiritu, a matre domini, a reliquis immortalibus auxilium poscere: quorum omnium favor si nostra studia comitabitur, nihil verendum erit, ne illa parum feliciter procedant.
page 64, image: s080
Iam vero inuocare poetis proprium, et ab historicis alienum esse, aperte indicat T. Livius praefat. Cum bonis potius ominibus, votisque ac precationibus Deorum, Dearumque si, ut poetis, nobis quoque mos esset, libentius inciperemus, ut orsis tanti operis prosperos successus darent. Hinc non iniuria notatus est Val. Max. qui hominem, Tiberium Caesarem inuocare est ausus. Oratores antiqui his verbis ordiebantur orationes suas. Iovem ego Opt. Max. precor, quod Cic. Divinat. in Verrem irridet, quia iam putidum. Demosthenes nobilissimae illi orationi suae [gap: Greek text] hoc dedit initium. [gap: Greek text] Maiores, inquit Seruius in 12. Aeneid. nullam orationem nisi inuocatis numinibus inchoabant, sicut sunt omnes orationes Catonis et Gracchi: nam generale caput in omnibus legimus. Hoc tamen in iis duntaxat faciebant, in quibus agebant de Repub. TEstatur Livius lib. 39. contione aduocata, cum solemne carmen precationis, quod praefari priusquam populum alloquantur solerent magistratus, peregisset, cos. ita coepit. Et apud Maronem veterum monumentorum scientissimum in 10. de Latino Rege contionaturo,
Praefatus Divos solio Rex infit ab alto.
ORDO NARRATIONIS EPICAE. CAPUT V.
PROPOSITIONEM invocatio, invocationem excipit narratio. Sed ante hanc, est quando
page 65, image: s081
historicorum more causas quasdam, quamuis alte, et a prima origine enumeramus, quae simul ad ipsam expositionem quasi viam muniant, eamque illustrent. Sic Virgilius cur tantis in Aeneam odiis baccharetur Iuno, causas prius quinque recensuit, quam ad narrationem aggrederetur. Sed iam de totius narrationis collocatione, unde videlicet ordiendum sit Epico disputemus. Virg. noster Homericarum perfectionum cupidissimus, opus non quidem ab eversione urbis Troiae, verum a navigatione e Sicilia versus Italiam inchoavit. Turbulentissima autem tempestate iactatus et ad Africae littora tandem appulsus Aeneas, ibique a Didone Carthaginensium regina hospitio perhumaniter, ac perbenigne exceptus, ipsam Troiae vastationem, itinera omnia a Troiae littoribus in Siciliam usque terra marique confecta duobus libris, secundo, inquam, et tertio commemorat. Quamobrem, si ad rerum gestarum ordinem tempusque respicimus, liber secundus erit primus, tertius secundus, primus tertius: quia prius utique capi, et solo aequari Troiam oportuit, quam Aeneas diversa exilia, et desertas terras quaereret, atque ab Italia reiectus, per Tyrrhenum pelagus in Africum littus exscenderet. Homerus in Odyssea post deletum funditus Ilium Ulyssem in insula Ogygia, apud CalypsonemAtlantis filiam constituit. Deinde per gravissima pericula, ad AlcinoumPhaeacum regem in Corcyram insulam deducit. Ibi (sicut Aeneas Carthagini apud Didonem inter epulas) suos errores, Pugnas, et casus antegressos lib. 9. et reliquis tribus usque ad 13. exponit. Videtur itaque Virgilii saltem et
page 66, image: s082
Homeri exemplo vel a postremis, vel a mediis ducendum narrationis principium, secus quam historici solent, qui a primis initiis, et caussis narrationem ordiuntur, et rerum tantummodo ordinem, ac seriem temporum intuentur: quos cum imitatus sit in Metamorphosi Ovidius, potius inter historicos fabulosos, quam inter poetas epicos a quibusdam habetur. Quod si qui vitam alicuius carmine persequuntur, ab ortu eius ducant initium, illi quoque hac in parte magis erunt historici, quam poetae. Hoc illis versibus praecepisse Horatium eruditi contendunt.
Ordinis haec virtus erit et Venus, aut ego fallor,
Ut iam nunc dicat, iam nunc debentia dici:
Pleraque differat, et praesens in tempus omittat.
Volunt etiam (iam nunc debentia dici) esse media, vel postrema: (pleraque) esse antecedentia, quae omitti debent praesens in tempus, hoc est in ipso ingressu narrationis, vel in aliud tempus, quod commodius illis narrandis videbitur. Reprehenditur Apollonius, qui hunc ordinem neglexerit in Argonauticis. Poeta igitur non undelibet, et gemino ab ovo, sed a re aliqua illustri faciet initium, rerumque novitate et episodiis auditoris animum quasi captivum ad finem usque perducet. Antecedentia vero, et media (si ab ultimis coeperit) opportune intermiscebit. Sicut Tragici et Comici non ea omnia quae argumento commemorant, per agentes personas imitantur: verum inde agentes faciunt, unde res ad certam temporis legem venire potest: quae vero antecedunt, ca explicant in prologo. Idest in prima parte fabulae, in qua ret praeteritae ab actore aliquo edicuntur. Quod in actu primo maxime fit, ut spectator ex praeteritarum rerum commemoratione intelligat, quae aguntur. Haec ad istum modum Viperanus.
page 67, image: s083
EPICAE, ET HISTORICAE NARrationis cognatio atque diversitas. CAPUT VI.
POETIS cum historiarum scriptoribus, quemadmodum in multis convenire, sic vicissim in multis non convenire animadvertas licet, si attentius ambas facultates inter se composueris. De harum igitur similitudine et differentia in narrationibus, quantum satis erit explicemus. Rem gestam et veram ad exponendum sumit etiam Epicus, ut Historicus, quamuis suo eam more et libertate tractet. Non omnia de Aenea finxit Maro, legerat aliquid, sicut de illo, ita de expugnatione Ilii apud historicos. Uterque proponit quod est narraturus, perinde ut orator id de quo est dicturus. Amant historici nescio quomodo verba poetica. Xenophontis sunt ista, [gap: Greek text] et alia complura, cum Thucydide et Herodoto illi communia. Allusit nonnumquam ad Homeri locos, et locutiones quasdam ab eo mutuatus est. Nec poeticis vocabulis caret Livius. Eius enim leguntur haec. Is AEneam Sylvium creat, loco herbido, mater veridica, magister regii pecoris (ut Virgilius, Pan curat oves oviumque magistros) inter tela volantia Quin et dimidiatos, et plenos versus apud hunc et Sallustium invenire est. Facturus ne operae pretium sim. Etsi in tanta scriptorum turba mea fama. Docet, vanam sine viribus iram. Spurius TarpeiusRomae praeerat arci, si longum
page 68, image: s084
sit, prae, et si in Spurius more antiquo absorbeatur S. Haec omnia ex primo libro. Livius quidem solutum quodam modo poema videtur scribere. Sallustius ab hexametro caepit. Bellum scripturus sum quod populus Romanus. [gap: Greek text]. Fideliter ambo, poeta videlicet et historicus, locos, ritus, mores, gentes describunt, Africam Sallustius: quod ut melius faceret, dicitur eam obivisse: ut Homerus illa loca Graeciae, de quibus in secundo Iliados. Galliam describit Caesar, CarthaginemVirgilius, et Italiam in Georg. In 3. Aeneid ritum placandi manes, in 6. rationem sepulturae. Livius in 1. docet quo pacto ferirentur foedera, quibus caerimoniis indiceretur bellum. Apud Herodianum [gap: Greek text] Imperatorum legas. Atque hac in parte poetis vehementer prosunt historici. Res a capite, et ultima origine historici repetunt, propter clariorem rerum videlicet propositarum explicationem. Livius: Iam primum omnium satis costat, Troia capta in ceteros saevitum esse Troianos, et quae sequuntur. Sallustius in Catilin. Urbem Romam sicuti ego accepi, condidere atque initio habuere Troiani. Dido in 1.
Tune ille AEneas, quem DardanioAnchisae
Alma Venus genuit PhrygiiSimoentis ad undam?
Atque equidem Teucrum memini Sidona venire
Finibus expulsum patriis, etc [abbr.: et cetera].
Convenit ambobus item in eo, quod causas rerum ante narrationem exponunt. Hoc egit Livius in bello Punico lib. 21. et virgilius, ut ostendi capite antegresso, ab illo scilicet versu, Urbs antiqua, ad illum, His accensa super. Plane historice ibi se gessit Virgilius, etiamsi causae illae fictae sint omnes. Quaerit
page 69, image: s085
etiam causas dissidii inter Agamemnonem, et AchillemHomerus 1. Iliad. initio. Ac de cognatione quidem hucusque: nunc de diversitate.
Aristoteles luculentum discrimen his verbis tradidit. [gap: Greek text] [gap: Greek text]. perspicuum est autem ex supra dictis, poetae munus et officium non esse, ea quae facta sunt exponere, sed qualia fieri potuissent, et ea quae esse possunt seeundum verisimile, vel necessarium. Quem locum sic interpretari licet. Aut veram actionem explicandam sumit poeta, aut ipse totam fingit. Si veram sumit, non sic omnino narrabit, ut res contigit, nam hae partes historicorum sunt: sed ut geri potuit. Quod si confingit, illa erit [gap: Greek text], aut secundum probabile, aut secundum necessarium: possibile enim dialecticis est, quod fieri potest, sive possit etiam non fieri, sive non possit non fieri. Pergit Aristoteles [gap: Greek text] [gap: Greek text], et c. Historicus et poeta non eo distant quod aut metris adhibitis, aut sine metris dicunt: liceret enim Herodoti scripta in metra conuertere, et nihilominus tamen historia quaedam esset cum metro, quam sine metro. Verum hoc discrepant: ille dicit ea quae facta sunt, hic autem qualia fieri debuerint. Quo fit ut philosophicum magis, et praestantius quiddam sit poesis, quam historia. Poesis enim potius quae universe, historia quae sigillatim fiunt, dicit. Est autem universum quidem, quali homini, qualia conveniat dicere aut facere: singulare autem, quod Alcibiades fecit, aut passus sit. At poetae, licet Achillem iracundia furentem, Ulyssem disertum ac prudentem, Aeneam pium describant, et de personis definitis videantur
page 70, image: s086
loqui, tamen in homine uno, in una persona genus ipsum, rem universam, [gap: Greek text] ante oculos constituunt, sapientissimeque in primo naturam. iracundi, quidque ille dicat et faciat, in altero prudentis, in tertio pii ostendunt: atque ut ante dictum est, res gestas Aeneae, Ulyssis, Achillis non sic narrant, ut ab illis gestae sunt: sed ut ab illis secundum personam ipsorum geri aut potuerunt, aut debuerunt. Vides, opinor, quam recte Aristoteles pronuntiaverit, poesin esse [gap: Greek text]: philosophia namque [gap: Greek text] universalia intuetur, quid et qualis nempe sit homo, equus, corpus, motus: non quid aut qualis Socrates, Bucephalus, quid meum, tuum, aut hoc corpus, aut hic motus: individua enim, ut vocant Dialectici, sub scientiam non cadunt, quia fluxa, mutabilia, interitui obnoxia sunt. Et poetae quidem hoc universum in singularibus definitisque personis exprimunt ac repraesentant, ut Virgilius in Aenea magnanimum ac religiosum principem. Hoc philosophi non solent: definitionibus enim, praeceptis ac disputatione contenti, exempla non requirunt. Petunt quidem argumenta aliunde plerunque vates: verum rebus aliam formam faciemque inducunt, ut supra paucis diximus, addendo nimirum, demendo, transferendo, ordine permutando. Res singulares ac certas mutuantur sane ab historicis, verum ab in dividuis ad ipsas formas, et genera se conuertunt. Quocirca sicut universae et communis rerum naturae scientia melior est, quam rerum singularium cognitio: ita, convenienter doctrinae Aristotelis, poesis melior est historia. Sed iam alias differentias inuestigemus. Praecipit
page 71, image: s087
Horatius, ut persona talis seruetur ad extremum, qualis fuit ab initio, ut sibi constet, ut nihil pugnans, nihil contra decorum committatur. Huic praecepto historicus parere non potest, qui diversa diversis locis, temporibus, hominibus gesta exponit, quae in Africa, quae in Italia, quae in Macedonia, his, illis coss [abbr.: consuli]. a Scipione, a Catone, a Pompeio, et c. eiusdem etiam hominis inter se contraria studia virtutesque et vitia narrans, LiviusHannibalis, SallustiusCatilinae. Hoc poeta, qui unam aliquam actionem explicandam sumit, numquam fecerit. Maxima porro libertas in omni genere concinnitatis, leporis, elegantiae concessa est poetis. Oratorum historicorumque oratio in modum matronae gravis compta et ornata incedit, pigmenta, calamistros, blanditias non magni pendit.
PRAECEPTA NARRAtionis Epicae. CAPUT VII.
UNDE narrandi principium Epicus poeta duceret, supra traditum est: ab aliquo scilicet loco illustri, quamuis id principium rei non fuerit. Non enim rerum gestarum, sed fictae cuiusdam actionis explicatio est narratio epica. A re aliqua praestanti, inquam, quae in tota fabula multum emineat, etiamsi illa aut media, aut extrema sit. Et quemadmodum insigne debet esse initium, sic etiam finis sive exitus erit memorabilis: id quod
page 72, image: s088
in utroque poeta, Homero et Virgilio cernimus, Tres autem sunt virtutes narrationis, brevitas, perspicuitas, probabilitas. Secundam et tertiam diligentissime consectabitur Epicus, earumque rationem a Rhetoricae magistris percipiet. Primam magnopere non curabit: nihil enim praeter narrationem habet, nullam confirmationem, nullum epilogum. Et haec narratio ad legentis, seu ad vitae humanae utilitatem, non sine magna voluptate conferri debet. Ergo amplificationes, omnesque dicendi veneres desiderat: nec potest necessariis tantum. et quadam verborum parsimonia definiri. Nihilominus quandoque in epopoeiam cadit brevitas: siquidem res ipsa interdum paucissimis verbis, et versiculis explicari vult. Ubi summa cautio est, ne dum brevis esse contendit poeta, obscurus fiat. Illa quoque brevitatis lex numquam non obseruanda erit: ut neque nimis alte, quasi ab ovo rem repetamus, neque ultra quam oportet producamus: quod Virgilio accidisset, si, ut nonnulli perperam opinantur eum voluisse, res Albanas atque Romanas etiam fuisset persecutus: quae profecto sunt extra fabulam, et unam illam actionem Aeneae, quam imitandam poeta susceperat. Vitanda igitur obscuritas, non in brevitate solum: sed alias semper. et quam clarissime omnia explicanda. Quo pertinet, ne fabulis inserendis luxuriemus: rarae sint, nec ita abstrusae, ut mediocriter eruditis multum negotii facessant. Ne magnam antiquitatis cognitionem ostentemus: nec frequenter ad historias veteres, aut dicta egregia sapientum alludamus: nam ut ista oportune si facias, vehementer placent:
page 73, image: s089
sic ipsa frequentia displicent, et tenebras gignunt. Fugienda etiam sunt verba prisca, obsoleta. Interim antiquum verbum habere dignitatem non negaverim: et Virgil. quaedam prisca recte intexuit. Fugiendae crebrae, et longiusculae parentheses, hyperbata, et quidquid perspicuitati videtur officere. Quam porro necessarium sit, narrare verisimiliter, quis ignorat? si quidem Poetae officium est, non tam quae facta sunt, quam quae fieri potuerunt, ut potuerunt, vel ut debuerunt, exponere. Si igitur narratio illius vera non est, nihil peccavit: si non est verisimilis, hoc est, si male imitatur, si dicit es, quae fieri non possunt, nomen suum amittit. His tribus virtutibus adiungit Cicero in Partit. suavitatem. Hanc autem esse affirmat, quae habet admirationes, exspectationes, exitus in opinatos, interpositos motus animorum, colloquia personarum, dolores, iracundias, metus, laetitias, cupiditates. Haec non minus epopoeiae, quam duae reliquae necessaria est, et narrationem maxime illustrat, summamque poetae opinionem parit. Ista vero omnia qualia sint, Aeneis docebit. Mirificus etiam suavitatis artifex Homerus est. Ornanda praeterea et varianda erit narratio episodiis, et aspergenda rerum futurarum semina, interimque in praesentibus iucunde morandus auditor. Adhibenda rerum, verborum multa vicissitudo varietasque: graviter omnia dicenda, non tumide. non comparate. Videndum ne prima mediis, ultima primis dissideant: et quae desperamus tractata nitescere [correction of the printer; in the print nitesc re] posse, illa relinquenda sunt.
page 74, image: s090
Potuissem ex Horatio, et aliis nostrae aetatis scriptoribus non paulo plura praecepta congerere: sed verebar, ne esset ineptum negotium, spectare id, ut nihil omittas potius, quam ut potiora doceas. Fecissem praeterea nimis longum. Et sciebam multa hoc libro partim dicta, partim dicenda, quae ab isto loco minime abhorrerent, Nam quomodo heroica poesis, quae est omnium regina, multa aliis poesibus largitur: sic rursum ipsa ab illis aliqua sumit: vel potius cum aliis quaedam habet communia. Itaque pauca, et ut arbitror, praecipua hic posui: reliqua, praesertim poetarum, et ante omnes Homeri, et Virgilii lectione discentur. In quibus poetis qui fuerit exercitatus, et nostra quaecunque de epopoeia diximus rectius intelliget, et, si volet, multa illis adiunget.
LEGES ALIQUOT AD HEXAmetri elegantiam. CAPUT VIII.
I. Elegantissimi censentur hexametri, qui numeris sive pedibus ipsarum rerum actionumque celeritati, tarditati, difficultati, gravitati, amplitudini argumentorum, ac personarum respondent, et rem ipsam oculis quodammodo aspectandam subiciunt: qua de re cap. sequenti copiosius. Tales exempli causa sunt hi, celeres quidem Aeneid. 5.
Inde ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes
page 75, image: s091
Haud mora prosiluere suis, ferit aethera clamor
Nauticus, adductis spumant freta versa lacertis.
Tibullus.
Namque agor ut per plana citus sola verbere turbo.
Viden crebritatem dactylorum? nunc tardos et [gap: Greek text] proferamus. De cyclopibus fulmina Iovi fabricantibus 3. Georg. 1. et 12. Aeneid.
Illi inter sese multa vi [correction of the printer; in the print in] brachia iactant.
Luctantes ventos tempestatesque sonoras.
Olli sedato respondit corde Latinus.
In his versibus regnare spondeum cernis, et unicum dactylum adhiberi, qui praetermitti non potuit. Hic de spondaico versu dicemus aliquid. II. Spondaicum vocant, in quo quinto loco, quae dactyli propria sedes est, collocatur spondeus: quod variis de caussis fieri consuevit. Propter emphasim, propter auctoritatem, dignitatem, maiestatem: item propter affectus magnitudinem exprimendam: nec non ad rem inopinatam, et magnam significandam, quae ex appositis exemplis facile cognosci poterunt. 1. 2. 3. Aeneid. Ecloga quarta.
Tun' ille Aeneas, quem DardanioAnchisae.
Constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit.
Cum sociis, natoque, penatibus, et magnis Diis.
Chara deum soboles, magnum Iovis incrementum.
Catullus de nupt [abbr.: nuptiarum].
Aequoreae monstrum Nereides admirantes.
Propert. [abbr.: Propertius]
Sunt apud infernos tot millia formosarum.
Inculcant illud praeceptores carminum, ut si quinta regione spondeum collocare ob antedictas causas velimus, quarto loco ponatur dactylus, alioqui
page 76, image: s092
versum insuaviorem futurum: quales sunt isti 7. Aeneid. 3. Georg.
Aut leves ocreas lento ducunt argento.
Saxa per et scopulos, et depressas convalles.
Huiusmodi et alia, de quibus paulo post disseretur, praestabit ob seruare in Virg. quam annominationes, alliterationes, alphacismos, capacismos, deltacismos, sigmatismos, et his germana, quae ille nec per somnium cogitavit.
III. Non aspernandum praeterea, immo insigne huius carminis ornamentum creditur, quoties sententia suspenditur, nec nisi post quartum, sextum, septimum, octavum quandoque versum completur. Exempla sub manu sunt 1. Aeneid.
Ille ego qui quondam gracili modulatus avena
Carmen, et egressus syluis, vicina coegi
Ut quamuis avido parerent arua colono:
et sequentes quinque his proxime annexi. Item 3. Aeneid. habes septem versus, quasi quandam catenam efficientes, cum unus ab altero, sequens ab antecedente, et ille ab hoc pendeat: ob quam causam, praeter alias, hoc carminis genus [gap: Greek text] appellatum putatur.
Postquam res Asiae Priamique evertere gentem
Immeritam visum superis, ceciditque superbum
Ilium, et omnis humo fumat Neptunia Troia:
Diversa exilia, et diversas quaerere terras
Auguriis agimur Divum: classemque sub ipsa
Antandro, et Phrygiae molimur montibus Idae,
Incerti quo fata ferant, ubi sistere detur.
IV. Non caret res venustate, cum unico versu sententia tota perficitur. 1. 2. 3. Aeneid.
Durate, et vosmet rebus seruate secundis.
page 77, image: s093
Heu nihil inuitis fas quemquam fidere divis.
Tantum aevi longinqua valet mutare vetustas.
V. Illud etiam haud indecorum censeo, quoties dactyli et spondei alternis ponuntur. 2. 4. Aeneid.
Obstupuit, retroque pedem cum voce repressit.
Multa viri virtus animo, multusque recursat
Gentis honos.
VI. Admonent insuper, festivum atque elegans videri carmen, quod initium capit a spondeo, qui partem orationis non absoluat, seu qui non est integra vox, cui deinde adhaereant duo dactyli. 2. 12. Aeneid.
Desertosque videre locos, littusque relictum.
Defecisse videt, sua nunc promissa reposci.
VII. Item si plane nullus pes complectatur integrum vocabulum. 1. 2. 3. Aeneid.
Iustitiaque dedit gentes frenare superbas.
Infandum regina iubes renovare dolorem.
Infelix Priamus furtim mandarat alendum.
Tibullus.
Intonsi crines longa ceruice fluebant.
VIII. Afferunt non mediocrem delectationem etiam illa. 10. 2. 1. Aeneid.
sequitur pulcherrimus Astur,
Astur equo fidens.
Ad caelum tendens ardentia lumina frustra,
Lumina, nam teneras arcebant vincula palmas.
Tu mihi quodcunque hoc regni, tu sceptra Iovemque
Concilias, tu das epulis accumbere divum.
Verum de his commodius, qui de figuris scripserunt.
page 78, image: s094
VERSUS CUM RERUM NATUra numero, verbis, et sono congruere oportere. CAPUT IX.
BONORUM et praestantium poetarum cura tribus potissimum in rebus elucere consuevit. Dant inprimis operam, ut versus, non quidem legitimos pedes habeant, et vocibus condantur latinis, usitatis ac propriis, non barbaris, obsoletis, aliunde accersitis: hoc enim totum ad tirocinium, et primas exercitationes primaque praecepta pertinet: sed ut rei subiectae, seu laeta seu tristis, seu blanda, seu atrox. seu tarda seu celeris, seu gravis seu levis illa fuerit, temperamento numerorum, verbis ipsis, atque, sono penitus quadrent, eamque imitentur. Optimi autem iudicantur, in quibus haec tria copulata reperiuntur: quod saepe fit, ubi perfectum est aurium iudicium, et bene scribendi consuetudo optimam naturam confirmavit. Quid igitur illo versu Maronis numerosius, sonantius, verbis aptius? S. Aeneid.
Quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum.
Et 1. Georg. pereleganter grandinis salientis crepitus exprimitur.
Tam multa in tectis crepitans salit horrida grando.
Tales non paucos in hoc poetarum Platone invenias. Sed iuvat de singulis seorsim agere, ac primum de numero.
Numerus alius celerior, alius tardior, alius ex
page 79, image: s095
utroque mistus et conflatus est. Celeritas quidem ex iis nascitur pedibus, quorum aut omnes, aut plures, aut priores syllabae breves sunt, ut ex trochaeis (sic enim cum Ciceronetrybrachim [reg: tribrachym] appello, a cursu) ex dactylis, ex anapaestis, ex iambis. Tarditas ex his, quorum aut omnes, aut plures, aut priores longae: ut ex molossis, creticis, choreis. Mixtum numerum procreant pedes utriusque generis confusi. Accurate igitur natura, et vultus rerum spectari debet, atque in unaquaque forma carminis ad eum velut in tabula referendum, accommodari pedum dispositio: In primo Aeneid. Postquam IunoAeolum ventos et tempestatem poposcit, depingitur illorum eruptio velocissima, signo ab Rege dato, idque numeris rapidissimis.
Haec ubi dicta, cavum conuersa cuspide montem
Impulit in latus, ast venti velut agmine facto
Qua data porta ruunt, et terras turbine perflant.
Incubuere mari, totumque a sedibus imis
Una Eurusque Notusque ruunt, creberque procellis
Africus.
Dehinc duobus verbis fluctuum vastitas, ventorumque in iisdem concitandis, et conuoluendis quasi nixus, et molimen divinitus exprimitur.
et vastos voluunt ad littora fluctus.
In 2. aggrediuntur Troiani turrim caelo eductam demoliri. Perpendamus quam mirifica celeritate verborum celerem eius prolapsum Maro demonstrarit,
conuellimus altis
Sedibus, impulimusque ea lapsa repente ruinam
Cum sonitu trahit, et Danaum super agmina late
Incidit.
page 80, image: s096
Quid incitatius? quid volubilius fieri poterat? Iratorum sermo est praeceps, et frequentius interruptus, propter impetus vehementiam, quae hoc ipso quod nimium urget, linguam remoratur. Sic igitur Dido ad suos Carthaginenses in 4. Aeneid. iam altum tenente Aenea, quem ut apud se maneret, nullis precibus misera mulier emollire quiverat.
Ferte citi flammas, date vela, impellite remos.
Similis trepidorum est oratio. Caicus in 9. cum Rutulorum exercitum Turno ductore aduentantem e tumulo prospicit.
Quis globus o cives caligine voluitur atra?
Ferte citi ferrum, date tela, scandite muros,
Hostis adest:
Sic cum nocte ruere pariter videtur ille in 2.
Vertitur interea caelum, et ruit Oceano nox.
Et ille una cum bove in 5.
Sternitur, exanimisque tremens procumbit humi bos.
Remigantium nautarumque labores, tardioribus numeris aemulatus est in 3.
Adnixi torquent spumas, et caerula verrunt.
Et ibidem.
Cornua velatarum obvertimus antennarum.
Ille versus de Polyphemo est sane horrendus in 3.
Monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum.
Mezentium vide quomodo consistere faciat hoc carmine.
Hostem magnanimum opperiens, et mole sua stat.
Porro in 12. de Latino sene, qui furentem audacia et iracundia Turnum iuvenem placare conatur.
Olli sedato respondit corde Latinus.
page 81, image: s097
Sonus quoque non oscitanter est quaerendus, et pro rerum occasione variandus, ut sit in magnis et grandibus grandis, in tenuibus exilis, in hilaribus laetus, in tristibus maestus, in atrocibus asper, in quietis sedatus.
Et quia sonus ex verbis gignitur, conquirenda verba, ac in promptu habenda sunt verba consonantiora, sciendumque non minus verborum delectum esse originem praestabilis et festivi poematis, quam eloquentiae. Verum ex Rhetorum praeceptis verborum discrimina cognoscentur: satis esto monuisse. Egregie sonantes versus legimus Georg. 1. inter prognostica videlicet tempestatis.
Continuo ventis surgentibus aut freta ponti
Incipiunt agitata tumescere, et aridus altis
Montibus audiri fragor: aut resonantia longe
Littora misceri, et nemorum increbescere murmur.
Est et hic locus insignis ex 1. Aeneid.
Illi indignantes magno cum murmure montis
Circum claustra fremunt.
Consonantes l, r, vocales a, o, u, sonum creant, ut in 7.
Ut pelagi rupes magno veniente fragore,
Quae sese multis circum latrantibus undis
Mole tenet, scopuli nequiquam, et spumea circum
Saxa fremunt, laterique illisa refunditur alga.
Immo initium Aeneidos exemplum illustre suppeditat soni respondentis rebus: in quo verba ipsa, horrentia Martis, virum, horrido ipso sono aspera bella indicant, rerumque dicendarum et gravitatem et magnitudinem, ut superiores, Ille ego, et c. levitatem [correction of the printer; in the print lenitatem] et tenuitatem vitae pastoritiae.
page 82, image: s098
Nisus in 9. carissimum sibi Euryalum hostium corona cinctum, et in medio versantem turbine lethi, ut ait Catullus, aspiciens inquit.
Me me adsum qui feci, in me conuertite ferrum.
Mollis est versiculus propter vocalem e, soni tenuioris. Denique ne longus sim, potest in his tribus multum natura, unumque cum altero fere implicitum est, seseque mutuo efficiunt: et cum unum quaeritur, inveniuntur omnia. Teneamus igitur hoc, rerum diversitati, versuum dissimilitudinem, quasi alio alioque vultu respondere oportere.
DE CAVENDIS QUIBVSDAM vitiis. CAPUT X.
MEA sententia nullum vitium aeque absurdum atque ridiculum est, quam cum caesurae, quae pentemimeris vocatur, et syllabae eam antegredienti respondent duae ultime syllabae versus: hoc est, cum in fine, et exitu carminis iterantur eaedem syllabae, quae prius dimidiatum versum absoluebant, Leoninos vocant. Hos etiam vulgo Germani, ne dum eruditi, contemnunt et exsibilant: qui tamen superiorum saeculorum memoria tantopere probabantur, ut nihil propemodum, nisi hoc modo scriptum, elegans ornatumque putaretur. Non damnaverim, quae in illis poematis interdum elucet pietatem, vitaeque ac morum innocentiam: sed ostendo peccatum in scribendo, et
page 83, image: s099
quod mei muneris est, adolescentibus caveo. Quam multa [gap: Greek text] sancte et tamen sordide ac nullo artificio scripta legimus? nec sequitur, ut si rem veneremur et comprobemus, a sermonis genere abhorrere non debeamus. Exempla sunt obuia. Ovidio quidem nobili poetae Leonini per imprudentiam exciderunt. In oratione Ulyssis, quae tanquam elegantissima et ingeniosissima commendatur ab eruditis.
Si Troiae fatis aliquid restare putatis.
Et in epistola Hermiones ad Orestem.
Vir precor uxori, frater succurre sorori.
Quod magis mirandum est, in Virgilio inuenti sunt nonnulli, qualis est hic.
Ora citatorum dextra contorsit equorum.
Nec apud Homerum desunt.
[gap: Greek text]Quo intelligas, tam proclivem esse lapsum in hanc culpam, ut ipsam ne diligentissimus quidem poeta, Virgilius inquam, omnino potuerit effugere. In pentametro seu elegiaco nihilominus tales deliciae affectabantur. Exemplum perlepidum subiciam, in quo verbum Pharisaea expones, separata, seiuncta.
In cratere meo Thetys est coniuncta Lyaeo:Est Dea iuncta Deo, sed Dea maior eo.
Nil valet hic vel ea, nisi sint ambo Pharisaea.Amodo propterea sit Deus absque Dea.
Item.
Singula post ova, pocula sume nova.
Ad eundem lapidem Naso offendit, 3. Fast.
Quaerebant flavos per nemus omne favos.
page 84, image: s100
Male desinit hexameter in tetrasyllabam, aut pentasyllabam vocem, quarum utraque festiva, ac decora est in pentametro, contra quam superstitiosi quidam garriunt. Exempla huius vitii reperiuntur sane in bonis poetis, verum rarissima: at in illis versibus leoninis longe frequentissima, in quibus etiam in ipsa syllabarum dimensione saepissime peccatur. Apud Horatium (mirum dictu) inuentus est, qui terminaretur verbo syllabarum sex. sat. 3. lib. 2.
Quisquis luxuria tristive superstitione.
Deformitatem parit, cum ad finem continenter tres dissyllabae voces ponuntur: qua culpa non vacat Tibullus eleg. 6. lib. 1.
Semper ut inducar blandos offers mihi vultus.
Immo hic versus habet quatuor dissyllabas continenter.
Vitanda est item eiusdem literae crebra iteratio. Notum Ennii carmen.
O Tite tute Tati tibi tanta tyranne tulisti.
HEXAMETRUM NON PESsime tum in participium, tum in monosyllabam desinere. CAPUT XI.
SERVIUS Honoratus non vulgari eruditione literator, et interpres extra controversiam nobilis, 3. Aeneid. super illo,
Progredior portu classes et littora linquens.
page 85, image: s101
finitus est, inquit, versus participio, quod raro fit apud Latinos, apud Graecos vero vitiosissimum est. Hoc a Servio parum cogitate dictum notarunt docti. Nam si quis de Latinis unicum Virgilium, de Graecis unicum Homerum consuluerit, adeo multis exemplis huius assertionis falsitatem deprehendet, ut miretur, quomodo id homini doctissimo, et poetis legendis exercitato in mentem unquam venerit. Iam vero [gap: Greek text] iudicari quo pacto poterit, quaeso te, quod duo omnium poetarum, non horum modo, sed quot aut fuerunt, aut posthac aliis erunt in annis praestantissimi toties factitarunt? Ne autem [gap: Greek text] fidem nobis accommodari velle credamur, ecce tibi ex Virgilio participia in ans (de quibus potissimum locutus est Seruius) quae versum finiunt, et quidem paucissima de plurimis. Eclog. 10. Georg. 1. Aeneid. 1.
Florentes ferulas et grandia lilia quassans.
Vilibus aut onerat pomis, lapidemque revertens.
Hi summo in fluctu pendent, his unda dehiscens.
Ex Homero unum atque alterum testimonium producamus Iliad. [gap: Greek text]
[gap: Greek text]Ceteros casus participiorum utriusque numeri, qui ambobus poetis multo usitatissimi sunt, missos facio.
Idem porro Grammaticus ad illum versum Aeneid. 8.
Procubuit, viridique in littore conspicitur sus,
page 86, image: s102
usum monosyllabi verbi in fine carminis nobis interdicit, aut praescribit potius his verbis. Sciendum tamen est, hoc esse vitiosum, monosyllabo finire versum: nisi forte ipso monosyllabo minora animalia explicantur.
Parturiunt montes, nascetur ridiculus mus.
Gratiores enim versus sunt isti secundum Lucilium. Respondemus, legem istam Seruianam a Virgilio neglectam esse: quippe qui trecentos, et eo plures versus, quasi stabilimento hoc soni monosyllabi firmavit. Nam praeter animantium nomina monosyllaba, etiam aliarum rerum voces unica syllaba constantes semper in fine carminis posuit. Cum tamen sola animalium paruorum monosyllaba in fine locari posse asserat Servius. Certe nox, mons animalia non sunt, ut bos, [correction of the printer; in the print ut] sus aliqua cubitis murem superant. Est apud Scalig. lib. 4. cap. 48. de monosyllabis versum claudentibus perutilis doctrina, et poetarum contra Servium aliosque Grammaticos erudita defensio: quam huic loco adscribere operae pretium fore duxi.
Ergo maximus poetarum, in 5. cum incomparabilem illum versum fecisset.
Sternitur exanimisque [correction of the printer; in the print exanimis: ] tremens procumbit humi bos.
impudentissime Seruius, pessimus, inquit, versus in monosyllabam desinens. Utrum enim malis? huncne, an,
Sternitur exanimisque tremens bos corruit ictu?
Quis igitur illum quoque Grammaticorum interpolabit nobis, ne sit monosyllabum?
Dat latus, insequitur cumulo praeruptus aquae mons.
Quem versum quare non appellavit pessimum, sicut et congenerem illum alterum? aut quare distulit iudicium
page 87, image: s103
monosyllaborum a primo ad quintum librum? Atqui poterat sic,
Insequitur tumidis mons incitus undis.
Verum ut corruit taurus, ut confluxit in unum montem mare: ita corruit versus in monosyllabum, copia multarum syllabarum in unam syllabam coacta est: sicut et in illo.
ruit Oceano nox,
Quid illo acrius?
en haec promissa fides est?
Nihil enim aptius indignationi, quam oratio desinens in monosyllabum. Vel evolue Demosthenis orationes: quot nam eiusmodi periodos invenies? Inuerte modo, nihil frigidius. Horatius quoque quum e magnis coeptis futile poema exstiturum stomacharetur, ex prolixis vocibus eduxit finem monosyllabum.
Parturiunt montes nascetur ridiculus mus.
Sic poeta valido monosyllabo sustentavit procedentem, ac mobilem versum,
Massylique ruunt equites, et odora canum vis.
Quam vocem si transmittas alio, totus pereat decor. In illo quoque avertit Deae mentem, ut postea figat in pertinacia.
accensa Deae mens.
Hanc dispositionem cum apud Ennium, apud Lucretium invenisset, dixerant enim,
et fortis equi vis,
non putavit amittendam occasionem, qua illam in suos numeros transferre posset. Pauci enim in aliis poeseos legibus, nullus hac in parte cum Virgilio comparari dignus est. Itaque omnibus locis adeo studiosus fuit collocationis, ut si quid tantillum mutes, deterius facias.
page 88, image: s104
DE COMOEDIA.
DEFINITUR COMOEDIA, et Tragicocomoedia. CAPUT XII.
COMOEDIAM Cicero scriptum reliquit, esse imitationem vite, speculum consuetudinis, imaginem veritatis. Quae verba non tam ad comoediae notionem evoluendam, quam ad eam commendan dam pertinent. Haud secus ac illa ad laudandam historiam in 2. de Orat. Historia vero testis temporum, nuntia vetustatis, vita memoriae, etc [abbr.: et cetera]. Illa quoque definitio: est privatarum, ac civilium rerum citra periculum complexio, aliquot ob caussas vitiosa reperitur. Nos igitur sic eam definiamus. Comoedia est poesis dramatica, quae ob docendam vitae consuetudinem, civiles et privatas actiones, non sine leporibus et facetiis imitatur. Ab epopoeia, et tragoedia, quae publicas res, et heroum acta complectuntur, comoediam separant actiones civiles et privatae. Praeterea epopoeia non est dramatica: et tragoedia sales atque iocos nescit, qui risus pariunt: cum illa ad terrorem potius incutiendum, et commiserationem excitandam conferatur, quae quidem dolorem et maestitiam habent.
Tragicocomoedia est confusum quiddam ex comoedia et tragoedia: quando nimirum contra legem comicam, illustriores augustioresque personae admiscentur. Hoc verum esse in Amphit. apud Plautum Mercurius significat, in qua comoedia partes dantur Iovi.
page 89, image: s105
Faciam ut commista sit Tragicocomoedia.
Nam me perpetuo facere ut sit comoedia
Reges quo veniant, et dii, non par arbitror.
Quid igitur? quoniam hic sexuus quoque partes habet,
Faciam proinde, ut dixi, tragicocomoediam.
Potest etiam dici, esse tragödiam cum exitu comico, hilari videlicet, pacato, et tranquillo. Finis itaque tragicocomoediae semper erit laetus. Verumenimvero, licere vicissim facere comicotragoediam, cuius nimirum exitus sit lugubris, haud affirmem: quandoquidem personarum vulgarium humiliumque casus et calamitates, cum ad memoriam, tum ad commovendos animos non tanti sunt momenti. Adde quod huiuscemodi fabulae nullum uspiam apparet exemplum.
COMOEDIAE ORIGO, aetates, genera. CAPUT XIII.
A Rusticanis ad urbanos hoc modo profluxit comoedia. Cum ApolliniNomio, seu Pastorali ob frugum proventum facerent agrestes, primum quidem circum ipsam aram, tum circum vicos pagosque chorum cum cantibus laetabundi ducebant, seseque mutuis conuitiis, aliosque similiter, a quibus essent laesi onerabant. Postmodum noctu civitates ingressi, plateas obambulantes, eodem modo cives ditiores ac potentiores accipiebant, a quibus aliquid iniqui pertulissent: nominatim eos exagitantes, eorumque mala facinora,
page 90, image: s106
et quas accepissent iniurias memorantes. Animadversum est, hoc ad homines a maleficiis propter infamiae metum deterrendos proficere: inde potestas facta idem interdiu impune committendi, et compositis ad eam rem carminibus, si qui praestarent ingenio. Crevit paulatim negotium, nactique summam occasionem poetae, comoedias scriptitarunt, in quibus haud dissimulanter, et nominatim improborum civium mores vitamque omni genere dictorum contumeliarumque quam liberrime proscinderent.
Sed aetas comoediae haud una fuit. Alia enim nominata est vetus, quam sub Susarione indigestam, rudem, inconcinnam Cratinus partibus et actibus distinxit ac disposuit: Aristophanes eidem quasi manum extremam addidit. Horatius hunc, item Eupolin et Cratinum veteris Comoediae tanquam praecipuos auctores profert: simulque solemne illius in carpendis hominum vitiis narrat, et eius deinde locum satyram tenuisse confirmat. Nec tantum reprehensione dignos, sed indignos et in insontes, ut Periclem, Socratem, Aristidem aeque vellicabant. Hinc illa M. Tullii querimonia in 4. de Repub. Quem illa (comoedia antiqua) non attigit, vel potius quem non vexavit? cui pepercit? Esto. Populares homines, improbos in rempub. seditiosos, Cleonem, Cleophontem, Hyperbolum laesit. Patiamur. Etsi huiusmodi cives a censore melius est, quam a poeta notari. Sed Periclem, cum iam suae civitati maxima auctoritate plures annos domi et belli praefuisset, violari versibus, et eos agi in scena, non plus decuit, quam si Plautus noster voluisset, aut Naevius P et Cn. Scipioni, aut Cecilius M. Catoni maledicere. Ceterum universum
page 91, image: s107
quoque populum, nedum singulos, ut se res dabat, et quandocunque poterant, insectabantur, nulli ordini, aetati, sexui, parcebant: interim, quod mirere, ipso populo propensis animis audiente. Versus Horatiani sunt hi e sat. 4. lib. 1.
Eupolis atque CratinusAristophanesque poetae,
Atque alii, quorum comoedia prisca virorum est:
Si quis erat dignus describi, quod malus aut fur,
Quod moechus foret, aut sicarius, aut alioqui
Famosus, multa cum libertate notabant.
Haec maledicentia, in qua potissimum chorus regnabat, cohibita et compressa dicitur, cum attritis populi opibus respub. Atheniensis triginta tyrannorum iugo ceruices coacta est supponere. Lata enim lege integrum erat affectis per scenam iniuria, afficientes vocare in iudicium. Hac ratione poetas in officio potentiorum metus continuit, sublatusque est chorus, cuius supra dicebamus fuisse munus, ut in quo scunque liberet, reprehensionum velut spicula contorqueret. Horatius.
Successit vetus his comoedia non sine multa
Laude, sed in vitium libertas excidit et vim
Dignam lege regi: lex est accepta, chorusque
turpiter obticuit sublato iure nocendi.
Quamobrem comoedia, in qua nullum aperte, et cum nomine fas erat laedere, quaeque in eo quandam verecundiam, et modestiam adhibebat, nuncupata est Media: sed non ante, quam Novae inducta est appellatio. Ergo, comoedia, quae neutrius faciem ostenderet, veteri similior fuit, ius quoddam reprehendendi retinens, quando chori loco parabases, quibus scripta et dicta poetarum nullo
page 92, image: s108
maleficii crimine, aut poenae suspicione cavillabatur, non omittebat, civiumque peccata tectius coarguebat: donec ipsa quoque in suspicionem odiorum ac simultatum veniens, potestatem reprehensionis omnem amisit.
Post id Alexand [abbr.: Alexander]. Philippi imperante, argumentis ac personis plane confictis, et facetiis ad delectandum interpositis, vitam communem ac mores imitari coeperunt. Prisca illa frequenter vera tractabat argumenta: haec numquam. Illa ansam, opprobrandi, et insectandi undelibet arripiebat: haec citra amarulentiam iucunda, raro quosdam criminationum aculeos, nulla cum contumelia immiscebat, eratque populari ac de medio sumpto sermoni similior, iambicis et trochaicis contenta versibus: cum in antiqua pluribus carminum formis uterentur. Menandrum aiunt Novae comoediae principem habitum.
Deinceps, ut propositum est, comoediae genera consideremus. PALLIATA a pallio, quo supra tunicam amicti incedebant Graeci, erat ea, quae et argumento graeco componeretur, et in qua histriones ad Graecorum morem palliati prodibant: cuiusmodi sunt Terentianae et Plautinae fabulae. ToGATA perinde a vestitu, sed Romano: Romanorum siquidem toga, ut Graecorum pallium. Haec rebus et ritibus Romanis conficiebatur. Nomine porro Togatarum Horatius Tabernarias intellexit, illo versu ad Pisones.
Vel qui Praetextas, vel qui docuere Togatas.
Togatarum principatum sortitae sunt PRAETEXTATAE. Harum personae Romanae, publicae, nobiles,
page 93, image: s109
graves, honoratae, magistratus denique, a cuius genere vestis (praetexta enim magistratuum vestis, graecis [gap: Greek text] ) nominatae sunt. Argumentorum sublimitate non multum tragoediae cedebant. TRABEATA si eadem plane cum Praetexta non fuit, certe parum dissimilis fuit. Nam trabea praetextam aequat dignitate. IN TABERNARIIS, quae dictae sunt a tabernis, quibuscum scenae disponebantur, plebeiae atque humiles personae agebant: quia et fortuna humilis, popularium hominum. ATTELLANAE ab Attella Oscorum oppido, dicacitate, iocis atque risibus, quos vel in ipsa verborum acerbitate consectabantur, scatebant. Fescennina quoque carmina, quibus petulantius iocarentur, inter actus in serebant. RHYNTONICAM scribunt a quodam Rhyntone poeta Tarentino appellatam. Miror quo pacto poetae nomen duntaxat, comoediae genus possit constituere. PLANIPES quae neque cothurno, neque socco, verum plano, id est, nudo pede ageretur ab histrionibus, ob humilitatem argumenti videlicet. Censent quidam planipedem eandem fuisse cum mimo. MIMUS autem universae poeseos nomen, imitationis, inquam, sibi soli vendicavit, quasi solus imitaretur. Res leves parumque honestas, ac personas turpes verbis et gesticulatione exprimebat. Inde mimographi exstiterunt. Sunt etiam comoediae quae dicuntur MOTORIAE, id est, negotiosae, turbulente, in quibus res turbatae magis: quales numerantur Amphitruo, Adelphi, Phormio, Heautontimorumenos. STATARIAE contra sedationes sunt, ut Cistellaria, Pseudolus, Trinummus Asinaria, Hecyra.
page 94, image: s110
MEDIAE seu MIXTAE quae ab utroque priorum generum trahunt partem, ut Andria, Eunuchus. Sunt qui faciunt quatuor genera comoediae sive species. Prima est simplex, quae sit sine peripetia et agnitione: altera implexa, cuius est totum peripetia et agnitio: tertia morata, in qua praevalent mores: quarta ridicula, in qua praevalent ridicula et facetiae. Potest autem eadem esse simplex et morata, ut sunt Adelphi: implexa et morata, ut Hecyra: simplex et ridicula, ut Aulularia: implexa ac ridicula, ut Menaechmi.
DE PARTIBUS COMOEDIAE [gap: Greek text] seu qualitatis. CAPUT XIV.
SUNT quaedam, quibus ipsa comoedia qualis fit: alia quibus velut extenditur. Illas partes qualitatis: istas quantitatis non sine exemplo vocare possumus. Prioris generis sunt omnino sex, fabula, mores, sententia, dictio, apparatus, melopoeia. De his primum explicabimus, et ultimam, quae nulli usui nobis futura est, praetermittemus. Ac sine prioribus quatuor ne scribi quidem potest comoedia. Etenim prius necesse est rem excogitare, quam nuncupamus fabulam. Cum autem fabula imitetur, convenit eam utique moratam esse, accurateque diversorum hominum mores exprimere. Additur porro sententia, quoniam animi sensus sententiamque per verba ostendere oportet.
page 95, image: s111
Et quia sententia constat verbis, additur Dictio. Nunc de singulis separatim.
FABULA comoediae, id est imitatio fictiove comica, vacat rebus admirabilibus, ac prodigiosis, quales frequenter in epopoeia referuntur, et nonnumquam in tragoedia ostenduntur: neque etiam illustres, graves, lugubres, terribiles, uno verbo, tragicas complectitur: verum civiles ac privatas tantum (comoedia quidem vetus etiam deos inducebat) quae cuiusmodi sint, quis non videt? Earum causa humiles item, vulgaresque personas sumit, et iis nomina cum rebus congruentia imponit. Actionem oportet esse unam, non plures: quae unius diei spatio, aut paulo maiori aequalis sit. Et quoniam humanae actiones, tametsi privatae, ut plurimum cum perturbationibus aliquibus coniunctae sunt, miscenda quoque eventa fortuita, quae insperatam laetitiam, dolorem, admirationem contineant. Unde duplex fabulae comicae genus existit. Simplex, in qua nihil inest novum, nihil inopinatum: nulla peripetia, nulla agnitio, ut in Asinaria Connexa seu implexa, in qua aut agnitio sola, ut in Hecyra: aut sola rerum improvisa commutatio, ut in Milite glorioso: aut utraque simul, ut in Andria. Connexa praestat simplici. Ea vero iudicatur optima, quae ex agnitione, et peripetia conflatur. Agnitio est, cum ex ignoratione in notitiam rei alicuius producimur, ex qua aut laetitia nascitur, aut dolor: sed laetitia saepius. Ea opportune locatur in extremo comoediae, ubi turbae sedantur, ut videmus in Andria. Ibi enim agnoscitur Glycerium pro cive Attica. Hoc loco de generibus agnitionum
page 96, image: s112
nihil dicam. Peripetia est mutatio fortunae in contrarium, Praeter illam vero actionem, quae ab initio est proposita, cavendum ne aliena inferciantur, quod olim factitabant, quo fabulae et longiores fierent, et amplius delectarent. Passim autem iocos captat, et ridiculis ludit comoedia, et prope omnia hoc suavi condimento aspergit: est enim id illi proprium, ut terror et misericordia tragoediae. Sed eiusmodi condecet esse ridicula, ut ea nec gravium quidem virorum refugiat approbatio. Sine in his modum excessisse videtur Plautus, et Horatius eius sales ut frigidos, inconditos, et scurriles vituperat. Terentium quod natura tristiorem finxerat, arbitrantur eruditi iocari magis non potuisse, quam aut non debuisse, aut noluisse. Verumtamen aliis laudibus hanc unam egregie compensavit, Personas fingit comoedia, quales in communi hominum vita versantur: non ita probas ac sapientes, ut errare, decipi, offendere non possint: nec rursum undecunque improbas. Quae controversiis, litibus, et iurgiis ac turbis implicentur, tandemque ad secundos exitus perveniant. Tollit item ex oculis multa, quae vel visu turpia, vel indecora sunt, quae nihilominus a persona aliqua exeunte, tanquam intus gesta, foris exponuntur, aut voce aliqua intra scenam emissa spectatoribus produntur. Iuno Lucina fer opem, serua me obsecro, clamat illa parturiens. Habeat praeterea fabula magnitudinem suam, nec ubicunque vel incipiat, vel terminetur. Longitudo eius duobus terminis distinguitur, conexione scilicet et solutione. Conexio id totum vocatur, quod ab initio poematis
page 97, image: s113
pertingit usque ad eum locum, ubi inclinant turbae, et fit mutatio. Solutio est ea pars, quae a principio mutationis usque ad finem fabulae perducitur. Partes demum ita consociatae erunt, ut nisi totum dissoluatur, subduci aut transferri nulla possit. Hactenus de fabula.
MORES ratione personarum sese admodum dissimiliter habent: siquidem qui laudantur in aliis, et iis maxime conveniunt, in aliis laudari non solent: et quia minime conveniunt, interdum vituperari etiam. Sicuti cernimus in artibus fieri. Nam si plebeius perite canat tibiis, placet, laudem aufert. At hoc ipsum artificium in rege displicet ac reprehenditur. Mulierem decet bene nere, bene texere: virum dedecet: non enim sunt haec opera virilia. Ita cum sit in seruo virtus, et praedicetur, non furari: viro nobili, aut alioqui honesto laudem nullam parit. Itaque alii mores cadunt in alios, et sua quemque maxime commendant: ut diligenter videndum sit, quos mores cui affingamus. Ad hoc caput magnopere pertinet, ut ex communi et confirmata hominum opinione mores in personis exprimamus. Hoc est, sermone et actione, quibus mores indicantur, et patescunt, tales inducamus, quales eas aut omnes, aut plurimi fuisse opinantur. Pulchre Horatius, ubi famam in Achille, Medea, Ino, Ixione, Oreste sequendam monet.
honoratum si forte reponis Achillem,
Impiger, iracundus, inexorabilis, exors,
Iura neget sibi nata, nihil non arroget armis.
Sit Medea ferox inuictaque flebilis Ino,
Perfidus Ixion, Io vaga, tristis Orestes.
page 98, image: s114
Seruandum insuper [gap: Greek text] seu aequabilitas: ut si semel timidum, avarum, ferocem quempiam ostenderis, ne eundem postea liberalem, modestum in eadem comoedia, et secundum unam actionem facias: maneat talis, qualem ab initio produxeris. Hoc etiam Horatius iubet.
seruetur ad imum
Qualis ab incaepto processerit, et sibi constet.
Quare merito damnatur Euripides, qui IphigeniamAgamemnonis primo finxit abiectam animi, et mortem deprecantem: postea erectam, et libenter morientem. At Polyxena ab initio ad extremum vitam contemnit in Hecuba. Hoc tamen aliquam habet controversiam. Apud Terentium siquidem in Demea et Mitione mutatio morum fit. Quippe Demea in principio durus, in extremo fit lenis: primum avarus, postea prodigus cernitur. Mitio autem in fine multum de sua natura remittit. Respondent aliqui, non admittendam mutationem morum, nisi magna quaepiam causa exprimatur, quae ad eam efficiendam valeat: quemadmodum Demea suae mutationis causam multis verbis exsequitur. Mitio quoque propter nimiam Demeae profusionem aliquantisper mutatur: sed mitis apparet. Adhaec scire licet mores effingendos, aut [gap: Greek text] secundum verisimile, aut necessarium. Si personae inducuntur notae, ut saepenumero in tragoedia, mores posteriore modo exprimentur. Id est, tales esse in imitatione debebunt, quales revera fuerunt. Sic enim hoc loco, necessarium, interpretamur. Sin autem fictae et novae, ut in comoedia perpetuo, priore
page 99, image: s115
modo. Quod ut possit poeta, audiendus est illi Horatius, et legendus praeterea Aristoteles in Rhetoricis.
AEtatis cuiusque notandi sunt tibi mores,
Mobilibusque decor naturis dandus et annis.
[note: Mores pueritiae. ]
Reddere qui voces iam scit puer, et pede certo
Signat humum: gestit paribus colludere, et iram
Colligit ac ponit temere, et mutatur in horas.
[note: Mores iuventutis. ]
Imberbis iuvenis tandem custode remoto,
Gaudet equis canibusque et aprici gramine campi:
Cereus in vitium flecti, monitoribus asper,
Utilium tardus provisor, prodigus aeris,
Sublimis cupidusque et amata relinquere pernix.
[note: Mores virorum. ]
Conuersis studiis, aetas animusque virilis
Quaerit opes, et amicitias: inseruit honori,
Commisisse cavet, quod mox mutare laboret.
[note: Mores senum. ]
Multa senem circumveniunt incommoda: vel quod
Quaerit: et inuentis miser abstinet, ac timet uti:
Vel quod res omnes timide gelideque ministrat,
Dilator, spe longus, iners, avidusque futuri,
Difficilis, querulus, laudator temporis acti
Se puero, censor, castigatorque minorum.
Proderit etiam vehementer legisse 2. Rhet. Aristotelis, ubi mores aetatum exponuntur. Habet locum [gap: Greek text] etiam in tragoedia nonnumquam, illa scilicet, in qua novae nec notae antea personae versari debent.
page 100, image: s116
SENTENTIAE laus et virtus est, animi sensum apte exprimere. Quia vero comicus sermo summissus est, sententias quoque non elatas aut grandes postulat. Nullae hic quaestionum discussiones, aut probationes exquisitiores. Omnia tanquam probata [gap: Greek text] pronuntianda, et in medium afferenda sunt.
DICTIO comica nec ad tragicam sublimitatem assurgit, nec ad humilitatem mimicam descendit: sed temperamentum quoddam seruat. Facilis, aperta, suavis, pura, elegans, simplici et mediocri cum ornatu. Cum enim, ut dicebamus, [gap: Greek text] sint minime grandia, dictio quoque granditatem non admittit. Est tamen. verissimum, quod Horatius scribit, comoediam aliquando vocem tollere: ut cum ira quempiam vehementior incenderit. Breviora et magis concisa omnia quam in tragoedia, sententiose dicta rariora, et ea potissimum, quae communis consensus, et vulgi quoque indicium approbat, ut sunt proverbia.
APPARATUS complectitur scenam, et habitum personarum. De scena videbis Vitruvium et Scaligerum. De vestitu pauca loquemur. Senibus dabatur candidus, quod is putaretur antiquissimus. Iunioribus purpureus et versicolor, ut hoc pacto ingenii sin mobilitatem, et inconstantiam imitarentur. Seruis angusta, et curta tunicula, quo essent expeditiores, et pallium quoque, quod in collum solebant conicere. Sic enim Plaut. Capt.
Nunc res certa est, eodem pacto, ut comici serui solent
Coniciam in collum pallium.
page 101, image: s117
Epid [abbr.: Epidicus].
Age nunc iam, orna te Epidice, et palliolumin collum conice.
Terent. Phorm.
Sed ego nunc mihi cesso, qui non humerum hunc onero pallio,Atque hominem propero invenire, ut haec uae contigerunt sciat?
Parasitorum pallia erant fusca, et contorta. Sacerdotum vestes oblongae, talares, et albae. Divitum purpureae, pauperum puniceae. Militum chlamys, aut sagum cum machaera. Nautarum erat causia, genus pilei. Nuntii aut viatores veniebant paenulati. Laeti albo, aerumnosi ac tristes furuo et obsoleto ornatu utebantur. Adolescentibus quoque pro eventu et statu vestis dabatur. Vetulis feminis ac matronis melinae. Meretricibus ob avaritiam earum significandam lutea. Aurum enim quaerunt.
DE PARTIBUS COMOEDIAE [gap: Greek text] seu quantitatis. CAPUT XV.
QUINQVE partes comoediae numerantur, quibus eius magnitudo absoluitur, prologus seu prologium, protasis, epitasis, catastasis, catastrophe. PROLOGUS est oratio quae ante fabulam legitimam habetur ad spectatores. Eius quatuor sunt species. Nam vel poeta commendatur: vel obtrectatorum, malevolorumque criminibus
page 102, image: s118
respondetur, aut etiam crimina regeruntur: vel argumentum fabulae enarratur: vel haec omnia simul praestantur. Primum genus [gap: Greek text] dicitur, quale est in Hecyra: alterum [gap: Greek text] quale in Andria: tertium [gap: Greek text] quale in Aulularia: postremum [gap: Greek text] quale in Casina. Pronuntiabatur ab ea persona, cui cum fabula nihil negotii. Non pertinebat, inquam, persona prologi ad fabulam, atque ideo nec prologus proprie pars comoediae, quem vel adiungere, vel omittere citra vitium possis (Graeci certe aut ignorarunt, aut neglexerunt) sed nos vulgarem quandam opinionem, licet minus veram hoc loco sequimur. In Amphit. Mercurius et prologum agit, et fabulae partem non modicam. Est autem prologus plerunque [gap: Greek text] In Trinummo [gap: Greek text] ubi propter Lesbonici adolescentis [gap: Greek text] commode Luxuriam cum filia Inopia introductas videmus: ut in Rudente Arcturum, et in Aulularia Larem familiarem. PROTASIS prima pars fabulae, in quae summa ret proponitur, et narratur: non tamen finis ostenditur: nempe ut ex inopinato exitu crescat fabulae iucunditas. Quamquam enim ex argumento rerum ordo teneatur, tamen brevis illa indicatio non tam explet animum, quam incendit. Sed argumentum, quo sententia fabulae breviter explicatur, tum fere locum habet, quando nec in prologio, nec in protasi explicatum est: Plautus ramen perpetuo solet adhibere. Protasis actu primo, interdum fecundo quoque comprehenditur. EPITASIS definitur earum rerum quae continentur in
page 103, image: s119
protasi incrementum. Seu altera pars legitima fabulae, in qua turbae aut excitantur, aut intenduntur. CATASTASIS est vigor ac status fabulae, in qua maior cernitur rerum perturbatio. Epitasis et Catastasis secundo et tertio, aliquando etiam quarto actu concluduntur. Quintum Catastasis raro attingit. CATASTROPHE ultima pars, qua fabula clauditur, in qua res in melius commutantur, seu ubi fit negotii in tranquillitatem non exspectatam conuersio. Haec partem actus quarti, nonnumquam totum quartum, quintum semper occupat.
DE ACTIBUS, SCENIS, ET actoribus, seu personis. CAPUT XVI.
ACTUS est pars fabulae, continens diversas actiones pro diversitate partium, de quibus supra explicatum est. Non plures autem, nec pauciores quinque actus sive in tragoedia sive in comoedia esse convenit, quod Horatius etiam docuit. Videtur Cio. tertium actum pro extremo posuisse, nec plures requirere. Sic enim scripsit ad Q. F. Illud te ad extremum et oro, et hortor, ut tanquam poetae boni, et actores industrii solent: sic tu in extrema parte et conclusione muneris ac negotii rui diligentissimus sis, ut hic tertius annus, tanquam tertius actus perfectissimus atque ornatissimus fuisse videatur. Sed mens Ciceronis est, ut tertius anus Quinti, qui est in administratione provinciae ultimus, ita sit perfectus, ut est ultimus actus in fabula. Quasi Quintus fabulam ageret, cui
page 104, image: s120
tertius annus esset velut quintus actus in comoedia. Ceterum distinguere actum ab actu haud est facile. Olim interuentu novae alicuius personae secernebantur. Deinde aliter saepe factum est. Et primus quidem materiam seu argumentum fabulae comprehendit: alter res in actum deducit: tertius impedimenta et turbationes affert: quartus viam monstrat, qua res implicitae soluantur: postremus res implicitas artificiose dissoluit.
Actus in scenas dividitur, quem perraro totum una scena absoluit: nisi aliquando in tragoedia. Est autem scena pars actus, in qua duae pluresue, personae colloquuntur, quae dicuntur diverbia. Initium capit nonnumquam ab omnium ingressu in scenam: nonnumquam ab unius tantum: qui deinde alium invenit e scena superiore. Finitur abitu, interdum omnium, aliquando unius tantum. Ut si tres fuerint, duo reliqui scenam sequentem constituant. Est cum unus solus ad futuram scenam relinquitur. Scenarum numerum quidam censent maiorem denario esse non oportere: nec actores plus quattuordecim.
Actores qui et histriones, et scenici, et ludiones, et ludii, et comoedi, graecis a simulanda per imitationem veritate dicuntur [gap: Greek text] Et erant primarum quidam, alii secundarum, alii tertiarum partium, quos Graeci vocant [gap: Greek text] tres enim histriones fabulam absoluebant. Non licere autem in eodem actu uni personae plus quinquies exire, in comoedia, minime verum est. Potest id fieri in tragoedia, in qua
page 105, image: s121
personae et pauciores, et graviores. Personae in comoediis distinguuntur conditione, professione, officio, aetate, sexu. Protatica, sive prostatica, quae primo actu introducitur, neque amplius unquam comparet: qualis est Sofia in Andria: quod quidem in Plauto nusquam factum cernas. Sunt item quaedam personarum genera, velut in ima cera. Earum aliae non prodeunt, verum intus loquuntur, aut clamant quippiam. Aliae neutrum faciunt, ut est servulus Storax in Adelphis. Nam ibi Mitio exiens, non exeuntem appellat, et ille tacet. Aliae apparent in proscenio, mutae tamen, seu nihil loquentes, ut sunt satellites in Milite, et famuli in Andria. Sed quid sibi vult, quod Horatius praecipit: nec quarta loqui persona laboret? Hoc utique, ne plures personae uno eodemque tempore in scenam prodeant locuturae, quam 3. Si erit ut quarta intercedat, ea vel tacita audiat, vel secum, non cum aliis verba conferat, ne sermones perturbentur. Id observatum videas in Andria actu 3. Ibi Mysis, Simo, Davus, Lesbia, Glycerium quinque personae in scenam producuntur: sed Mysis cum Lesbia duntaxat fabulatur: Glycerium intus manet. Item actu 4. quattuor sunt personae uno tempore, Mysis, Pamphilus, Charinus, Davus: sed Mysis intervenit aliunde, et cum Charino non loquitur. Plautus hanc legem non seruavit: nam apud eum reperias quatuor et quinque personas inter se colloquentes: quod etiam solet in tragoediis.
[gap: illustration]page 106, image: s122
PLAUTUS ET TERENTIUS comparati. CAPUT XVII.
CUM neutrius horum Comicorum virtutes et ornamenta per se cognoscere sit facile, tum arduum videtur opus, uter alteri praestet diiudicare. Sed nos non tam quid ipsi, quam quid doctissimi quidam viri in utriusque lectione multum adeo exercitati in hac quaestione senserint, ad emolumentum comicae poeseos studiosorum proferemus. Quam plurimi Plauto multis modis superiorem Terentium facere non dubitant. In quo proprietatem latini sermonis permagnam inesse non eunt inficias, tamen ab ea Terentium usque adeo non desertum atque inopem esse contendunt, ut ipsi vel maior adsit. Eius locutio mundior, politior, et quodammodo nobilior censetur. Stylus liberalis: sales non plebeii nec vulgares: nihil in eo abiectum, humile: cum contra Plauti ingenium servile sit, nec ita liberale et ingenuum. Terentium ait Donatus retinuisse morem, ut comoediam scriberet, ac temperaret affectum, ne in tragoediam transiliret. Quod Plautus neglexit, saltem in Amphitruone, quam tragicocomoediam ipse vocat. Praeterea Terentius neque ad tragicam sublimitatem exsurgit, neque ad histrionicam humilitatem se demittit. Nihil abstrusum, quodque in historicorum libris inuestigandum sit, affert. In quo peccare visus est Plautus,
page 107, image: s123
qui quoniam antiquitatis est studiosior, idcirco etiam locis non paucis evasit obscurior. Immodica sibi indulget in personis seruorum, nimiumque risus et cachinnos theatri et applausum populi aucupatur et est obscenior: quibus in rebus magna cernitur Terentii verecundia, et egregia moderatio.
Nunc videamus quid pro Plauto afferatur. Eum certe se ducem, auctorem et exemplar habere Terentius profitetur: cui proinde satis honorificum videatur, si eum sit assecutus. Quod de servili ingenio obiciebatur, conuitium est. Humili quidem genere, et servili conditione erat, ut etiam Terentius, at ingenio liber. Quod autem est plebeius, gessit se pro natura et ratione comoediae, quae longe secus atque tragoedia, non grandis et elata, sed tenuis ac demissa, et cum plebi scribatur, plebeia esse, plurimaque secundum mores, verba et sales plebeios dicere gaudet. Nimis aequabilis, et unius fili est Terentius. Quocirca Caesar de eo,
Lenibus atque utinam scriptis adiuncta foret vis
Comica, ut aequato virtus polleret honore
Cum Graecis, neque in hac despectus parte iaceres.
Unum hoc maceror, et doleo tibi deesse Terenti.
Possidet hanc vim et varietatem Plautus, qui nunc assurgit, nunc se submittit: nunc protrita, nunc grandiora dicit: proponit vitia et castigat: locos communes, ethica et politica intermiscet, aliud quidem agens, sed quasi hoc unum agens: et iocis lepidissimis haec omnia aspergit. Varronis iudicio propria laus Plauti est in sermone. Non igitur eo Terentius mundior, purior, nobilior. Quod
page 108, image: s124
nonnumquam [gap: Greek text] est, scribit Horatius comoediam interdum tollere solere vocem. Quod deos induxit, Iovem et Mercurium, habuit exemplum veteris comoediae. Reconditior est, fateor, sed imperitis, et veteris memoriae ignaris. Non tamen adeo saepe, ut pertimescas. Ipse vero Terentius de rebus in medio positis loquens, interdum inuolutus ac difficilis est. Vetustas voces nec illas tamen innumeras non studio quaesivit: sed se offerentes non repudiavit. Et erat is illius saeculi sermo: habuit enim aetates suas lingua latina. Sic loquitur etiam Naevius, Pacuvius, Attius, Afranius. Terentius prae Plauto sterilis apparet, parcus certe. Qui, si res saepius se eloquendam offerat, eodemne semper modo, an parua mutatione eam efferat, nihil pensi habet. Plautus sibi numquam similis, semper novus. Et Terentius non castior, sed magis tecte impurus: cuius argumenta non magnae utilitatis, plena nugarum utique, cum multa Plauti perquam utilia, et graviora sint.
DE TRAGOEDIA.
NOTATIO ET DEFINITIO TRAgoediae: item qui fiat ut delectet. CAPUT XVIII.
TRAGOEDIAM nominatam [gap: Greek text] ut sit quasi [gap: Greek text] inter plures constat. Causa nominis incertior. Potest enim videri
page 109, image: s125
datam hanc ei appellationem inde, quod agricolae prisci (qui ortus est Tragoediae) cum Baccho pro annuis frugibus sacrificarent, ardente iam victima, hirco scilicet (quae huic deo propria erat, quoniam vineas laederet) loco precum quippiam cantarent: et quo illo benevolentiore uterentur, magisque propitio, res eiusdem gestas, ac triumphos, devictasque gentes, et debellatos reges, eorumque calamitates, ac postmodum, non suppeditante materia, aliorum praeterea regum infortunia, aerumnasque concinerent, victorique in huiuscemodi cantilenis hircum in praemium darent. Ex quo illud Horatii, Carmine qui tragico vilem certavit ob hircum. Item quod fortasse uter hirci musto plenus donabatur. Scribunt et hoc Grammatici, appellatam [gap: Greek text] a vindemia: quod nimirum vindemiarum tempore illa quorum meminimus sacra cum cantibus peragerentur. Praeterea [gap: Greek text] a faecibus, quibus histriones ante usum personarum ora consueverant perlinere, ne agnoscerentur. Adducitur ad probandum Horatius:
Ignotum tragicae genus invenisse Camenae
Dicitur, et plaustris vexisse poemata Thespis,
Quae canerent agerentque peruncti faecibus ora.
Verumtamen quia tragoediae nomen prius exstitit, quam Thespis usum faecis induceret, explodenda plane est haec sententia. Non displicet, quod nonnullis placitum est, vocatam a principio non [gap: Greek text] sed [gap: Greek text] quasi [gap: Greek text] ab asperitate cantus videlicet: insuavis enim cantus, cuius materia res tristes, asperae, atroces ac miserabiles.
page 110, image: s126
Deinde usu loquentium, ut alia mille, corruptum hoc nomen, et pro [gap: Greek text] coeptum dici, et inde natam opinionem de hirco, qui huic generi fabulae nomen attulerit.
Definimus autem eam hoc modo. Tragoedia est poesis virorum illustrium per agentes personas exprimens calamitates, ut misericordia et terrore animos ab iis perturbationibus liberet, a quibus huiusmodi facinora tragica proficiscuntur. Atque hic quidem finis est tragoediae. Quod autem diximus, esse virorum illustrium, in eo a comoedia, uti per agentes personas ab epopoeia secluditur.
Sed cum tragoedia rebus luctuosis plena sit, mirum videatur quomodo voluptatem pariat, quam parere debet omnino, siquidem delectatio aut finis est, aut coniuncta cum fine poeseos, ut alibi docuimus: quem quo pacto per per maesta et flebilia consequemur? Si praeterea terrorem et miserationem incutit animis tragoedia, non utique delectationem. Huic dubitationi sic occurremus. Non ipsae res tragicae, sed earum excellens imitatio nos delectat: ut in pictura leonum, draconum imitatio, quas bestias vivas fugimus, at in pariete, aut peristromate artificum manu bellissime expressas insatiabiliter contemplamur. Quia vero res graves, atroces, aerumnosas, lacrymabiles, crudeles imitari difficilius est, quam civiles, leves, ridiculas, nugatorias: idcirco amplius tragoediam, quam comoediam admiramur, solidioremque ex illa, quam ex ista voluptatem percipimus. Item dolemus propter eos, quorum res aguntur, seu de quorum rebus agitur: nobis gaudemus, et gratulamur, qui
page 111, image: s127
tantorum malorum expertes simus. Dulce quoque, et a natura nobis ingeneratum est misereri. Quae autem veniunt a natura, ea iucunda sunt. Adhaec erudimur, et monemur, quae nos fugere ut malorum, et casuum aduersorum causas oporteat. Atqui doctrina laetitiam gignit.
RATIO ET FORMA TRAgoediae. CAPUT XIX.
QUAMQUAM tragoediae argumentum saepius vel ab historia, vel a fabula nota petitur, aliquando tamen totum fingitur: id quod semper fieri consuevit in comoedia. Oportet autem id quod dicitur [gap: Greek text] et latine tabula, id est, rerum actionumue constitutionem, unum quiddam esse, ac brevissimum, idque brevibus episodiis dilatari et amplificari, rerumque ac personarum varietate distingui. Quales personas amet tragoedia, dictum est alias, et infra rursum dicetur. Humiles et plebeias raro admittit, quibus frequentius est in epopoeia locus. Res erunt eiusmodi, ut dicam breviter, in quibus inest quaedam atrocitas et indignitas, unde terror et commiseratio: quae est nota peculiaris tragoediae, qua agnoscitur: etiamsi felici claudatur exitu, ut Electra Euripidis, ubi caedes Aegisthi multis gaudium creat. Tales item numerantur Ion, Helena, Orestes. Illa vero duo, terror, inquam, et misericordia
page 112, image: s128
cum ex rebus, tum ex personis comparabuntur. Erunt enim funera, fletus, cruciatus, caedes, orbitates, desperationes, denique res gravitatis et acerbitatis plenae, quarum vim magnopere vel auget, vel minuit personarum conditio. Considerandum praeterea, quae auribus, quae oculis subicienda sint. Horatii quidem praeceptum est.
non tamen intus
Digna geri promes in scenam, multaque tolles
Ex oculis, quae mox narret facundia praesens.
Ea cuiusmodi essent, sequentibus versibus docet: nempe vel propter immanitatem offensionem conciliatura, vel parum verisimilia.
Nec pueros coram populo Medea trucidet,
Aut humana palam coquat exta nefarius Atreus:
Aut in avem Procne vertatur, Cadmus in anguem.
Quodcunque ostendis mihi sic, incredulus odi.
Aeschylus sane, quod ex Aristotele discimus, caedes a scena removit, et per nuntios eas narrari instituit. Sunt quibus aliud de horribilibus et cruentis istis videatur, et ii se tum Graecorum, tum Latinorum aliquot exemplis defendunt. Qua de re verbum non addam, et rem in medio relinquam. Monent etiam, in tragoedia pauciores induci histriones quam in comoedia: ac diis e machina tum concedi locum, cum vel praeterita, eaque mortalibus ignota referenda, vel futura praenuntianda sunt: et omnino cum quippiam cognosci, aut confici humano ingenio industriave non potest. Hinc Horatius.
Nec deus intersit, nisi dignus vindice nodus
Inciderit.
page 113, image: s129
Istud videbunt poetae nostri, quomodo ad suas tragoedias accommodent: ut item alia nonnulla, quae a nobis de dramatica poesi disputata sunt. Hoc modo in OresteApollo in medio turbarum se in conspectum dans, tumultum componit. Dictionem habebit tragoedia a quotidiana loquendi consuetudine remotam, magnificam, copiosam, sublimem, gravibus sententiis refertam. Tametsi interdum propter explicandum dolorem, et in fortuna aduersa querimoniam, quasi humi serpendum est.
Et tragicus plerunque dolet sermone pedestri
Telephus et Peleus, cum pauper, et exul uterque
Proicit ampullas, et sesquipedalia verba.
Iambicum senarium tragoediae aptissimum censetur: quod idem testatur Horatius.
Hunc socci coepere pedem, grandesque cothurni.
Quid vero actio tragoediae unius, summum duorum dierum spatio circumscribitur, narranda sunt quae antecesserunt, quando inde pendet actio. Quae pars dicitur prologus, estque principium tragoediae, eamque aperit, et recensendis praeteritis actionibus ad reliquum fabulae viam munit. Ad hanc rem persona plerunque protatica adhibetur, ut in HecubaPolydori. Alia est igitur prologi ratio in tragoedia, alia in comoedia. Hic enim a fabula seiungitur, et caret imitatione, nec eo quisquam vel Graecorum, vel Latinorum tragicorum est usus. Putatur autem tragoediae, propter eius notam materiam ex conditione personarum, quae propter suam celsissimam dignitatem nemini non accepte sunt, haud congruere, Comoediae ideo convenire, quod illic
page 114, image: s130
propter humilitatem personarum obscura materia. Sed hoc accipiendum de prologis, quibus argumentum narratur, non quibus auditorum animi ad audiendum apparantur: his enim etiam in tragoedia locus erit citra vitium.
Atque haec de tragoedia. Cetera quoniam impeditiora, et magis etiam quam hactenus explicata ab aetatis huius usu abhorrentia sunt, prudentes omittimus. Nunc de discriminibus comoediae et tragoediae ex instituto agemus, ut ita utriusque dramatis naturam clarius adhuc aliquanto intelligere possimus.
TRAGOEDIAE ET COMOEdiae discrimina: CAPUT XX.
QUINQVE rebus potissimum comoedia et tragoedia differunt, materia, personis, dictione, affectibus, exitu. In tragoedia actiones sunt grandiores. Quid enim aliud legis ibi, quid audis, nisi luctus, exilia, caedes: atque ut paucis comprehendam, valde horribilia, et ad memoriam sequentium saeculorum admodum insignia? Quas quidem res interdum ex se comminiscitur, ut comoedia semper: saepius ab aliis mutuatur, ut comoedia numquam. Docuit EuripidesArchelaum Regem, quodnam esset argumentum, quae materia tragoediae propria. Nam cum Rex ab eo contenderet, ut de eo tragoediam faceret.
page 115, image: s131
Ego vero Deos precabor, suscepit Euripides, ut ne quid tragoedia dignum Regi aliquando eveniat. comoedia res humiles, plebeias ac civiles habet. Atque. illa quidem magnatum fugiendam, haec civilem privatorumque vitam expetendam exprimit. Quin etiam dum miserias et stultitias amantium imitatur, honestatem turpitudini praeferendam monet. Quod ad personas attinet, comicae sunt ignobiles, obscurae, civiles tantum. Chremes paterfamilias, Pamphilus adolescens, Davus seruus, Phronesium meretrix, Ergasilus parasitus. Tragicae illustres viri, illustres feminae, principes, reges, imperatores. Illae e pagis et oppidis, istae ex amplissimis urbibus et arcibus accersitae. Quod erat tertium, dictio comica verbis constat tritis, usitatis, quotidianis, figura infima. In tragoedia oratio conficitur verbis electis, sublimibus, sonantibus, plenis, a communi consuetudine abhorrentibus. Omne genus scripti gravitate tragoedia vincit. Hinc tragice loqui. Comoediae sermo est attenuatus. Interdum tamen et vocem comoedia tollit, ut est apud Horatium.
Iratusque Chremes tumido delitigat ore,
Et tragicus plerunque dolet sermone pedestri.
Sequuntur affectus, qui in comoedia sedatiores sunt, [gap: Greek text] vocant Graeci, in tragoedia vehementiores, qui [gap: Greek text] appellantur. Hinc illa, risus comici, res tragicae, etc [abbr.: et cetera]. Quod postremo loco posueramus, exitus comoediae laetior est, cum eius initium plerunque sit paulo turbulentius ac tristius: tragoediae maestus ac funestus plane. Hoc perpetuo verum non est. Nam et in comoedia nonnun quam
page 116, image: s132
infelicem exitum invenias, quamuis non sine festivitate: et in tragoedia felicem. Addam corollaria duo. Utraque in agendo, non in narrando versatur, habetque eundem imitandi modum: et eodem spatio temporis finitur, totidemque, et iisdem partibus constat. Studiosis eloquentiae plus multo prodest tragoedia, quam comoedia: quamquam haec quoque non modice prodest. Hauriunt inde verborum delectum, splendorem, gravitatem maximam, sententiarum pondera, amplificationum rationes, affectuum varietatem, et magnitudinem, omnis denique generis praeclara, et ad docendum, delectandum, permovendum summe idonea ornamenta.
AESCHYLUS, SOPHOCLES, Euripides comparati. CAPUT XXI.
TRES potissimum apud Graecos tragoediis praestiterunt, Aeschylus, Sophocles, Euripides. Antiquior Sophocle traditur Aeschylus annis IX. Euripide quatuor et viginti: post quem anno sexto Sophoclem anima reliquit. Atque hi duo, quemadmodum aetate inferiores, ita scriptionis excellentia superiores Aeschylo iudicati sunt: quamquam pleraque illius quodammodo, labore et studio tantum suo emendata, perpolita, et illustrata ederent. Scitum quippe fecerant Athenienses, ut unius Aeschyli fabulae in theatro
page 117, image: s133
agerentur. Qua de re Fabius lib. 10. cap. 1. his verbis. Tragoedias primo in lucem Aeschylus protulit, sublimis et gravis, et grandiloquus sape usque ad vitium. Sed rudis in plerisque et incompositus. Propter quod correctas eius fabulas in certamen deferre posterioribus poetis Athenienses permisere: suntque eo modo multi coronati. Eruditi porro censent Sophoclis stylum, et dicendi characterem ab Euripideo differre inprimis [gap: Greek text] Hinc proverbium, Sophocleus cothurnus: quo usus est Virgilius eclog. 8. praeterea ille est [gap: Greek text] hic [gap: Greek text] Ille gravior et simplicior: hic versutior, argutior, disertior, et omnino doctior: quippe qui Rhetores, Philosophos praecipueque Anaxagoram audierit, et philosophiae mysteria absque verborum integumentis, ambagibusque perspicua oratione pulcherrimisque versibus in scenam introduxerit: unde etiam scenici philosophi nomen est consecutus, id quod litteris mandavit Athenaeus. Acerrimi vir iudicii Quintilianus, plurimum Euripidi nostro tribuit lib. 10. Longe clarius, inquit, illustrarunt tragoediam Sophocles atque Euripides: quorum in dispari dicendi via, uter sit poeta melior, inter plurimos quaeritur. Illud quidem nemo non fateatur necesse est, iis qui se ad agendum comparent, utiliorem longe fore Euripidem. Namque is et in sermone, quod ipsum reprehendunt, quibus gravitas et cothurnus, et sonus Sophoclis videtur esse sublimior, magis accedit oratorio generi, et sententiis densus, et in his quae a sapientibus tradita sunt, paene ipsis par, et in dicendo ac respondendo cuilibet eorum, qui fuerunt in foro diserti, comparandus. In affectibus vero cum omnibus mirus. tum in his, qui miseratione constant facile praecipuus. M. Tullius epist. 8. ad Tironem singulos eius versus singula testimonia putat. Tuscul. 4. a
page 118, image: s134
Socrate laudatum asserit. Laertius narrat Crantorem philosophum ex poetis admirari solitum Homerum, et Euripidem: propter reconditam, credo, doctrinam et sapientiam, quam in eorum scriptis inesse perspiciebat. Plutarchus in Nicia scribit, cum SyracusaniAtheniensibus magnam cladem importassent, multosque captivos ad duxissent, non paucos ob Euripidem poetam incolumes conservatos. Eius enim poetae carmina Siculi impensius mirabantur, et si quae a captivis illis nancisci poterant, ediscebant. Unde multi servitute liberati, cum Athenas in patriam reverterentur, Euripidem adhuc viventem salutatum adibant, affirmabantque se eius versibus salutem et libertatem consecutos. Plurimi item post praelium per civitates Siculorum dispersi ac vagi, victum sibi Euripideis recitandis quaeritabant. Restat iudicium Aristotelis, quod ad extremum reseruavimus. Sic ergo ille, [gap: Greek text] Et Euripides tametsi alioqui non bene seruat Oeconomiam, senfabulas non bene disponit, et velut coagmentat, nihilominus maxime tragicus utique poetarum (tragicorum subintellige) apparet. Qua oratione in vitio ponit Euripidem, et docet eum peccare in partibus fabulae apte decenterque collocandis, iisque rebus ex quibus conflatur et cohaeret inter se construendis, connectendis atque coagmentandis. Caussa illa sit fortasse, quia totam aetatem in studiis literarum et philosophia consumpserat, ad Rempub. numquam accesserat. Animo duntaxat et ingenio ea cernebat et indicabat, quae Sophoclem usus docuerat:
page 119, image: s135
quem et praeturam Athenis gessisse cum Pericle, et ductasse exercitum, et in rebus maioribus versatum legimus. Quocirca [gap: Greek text] cognoscere melius potuit, rectiusque ad verisimilitudinem facta fingere et instituere. Verumtamen ut in oeconomia Euripidem reprehendit Aristoteles, sic in altero superasse omnes pronuntiat: ut sit, inquam, maxime tragicus, ac proinde Sophocli anteponatur. Citra exceptionem principatus ei non debetur, quoniam ipsum tragoediae corpus minus recte componit, et in personis imitandis haud omnino verisimilitudinem conseruat. Sed quia [gap: Greek text] factum saevum, praecipuorum malorum, gravissimorumque incommodorum plenum significat, vult AristotelesEuripidem in eo quod tragoediae proprium est praestare ceteris, hoc est, plures, quam alios tragoediarum auctores, acerbos casus tragoediis suis comprehendere, seu, illum tragoedias [gap: Greek text] sive [gap: Greek text] facere. Argumentum huius rei, quod ex tot quas condidit, maior pars lugubrem ac tristem habuit exitum: quod commendat Aristoteles.
DE APPELLATIONIBUS FABUlarum, sive dramatum. CAPUT XXII.
FABULIS seu dramatis, sive illa comoediae, sive tragoediae fuerint, nomina imponuntur vela loco, vel are, vel a persona primarum
page 120, image: s136
partium: sic enim non male nominabimus, quae est praecipua inter omnes. A loco, ut Plauti Brundisia, Terentii Andria, SenecaeThebais, AeschyliAegyptii, Lemnii, Salaminii. Nomine rei plura complector, nempe casum, eventum, fortunam, conditionem, et similia. Sic Terentii appellantur Eunuchus, Adelphi, Heautontimorumenos, et Plauti Aulularia, Captivi, Mostellaria. A persona frequentissime, ut Terentii Phormio: Plauti Amphitruo, Menaechmi, Stichus: SenecaeHippolytus, AeschyliAgamemno: Sophoclis Electra, Philoctetes: EuripidisHecuba, Orestes. Aliquando cum sunt plures fabulae de eodem, ad differentiam significandam coniunguntur personae et res, seu locus, et fiunt inscriptiones mistae. Ut Hercules furens Senecae, quoniam alia est tragoedia eiusdem, Hercules Oetaeus. Sic Sophoclis duo sunt Oedipi, alter tyrannus, alter Coloneus. Et prima tragoedia Sophoclis inscribitur Aiax flagellifer, seu Lorarius, ut nimirum separetur ab alia fabula, quae dicitur AiaxLocrensis. Quamuis Dicaearchus, quem M. Tullius magnum et copiosum Peripateticum in Officiis nominat, Aiacis mortem hanc fabulam tradatur inscripsisse. Est etiam EuripidisIphigenia in Aulide, et Iphigenia in Tauris. Ubi porro nomen confusionem nullam parit, aliam inscriptionem addere nihil est necesse. Quapropter recentiores quidam poetae, videntes veterum fabulas huiusmodi duplicata nomina praeferentia, et causam non satis perpendentes, peccant, cum ita suas comoedias, aut tragoedias inscribant, Ioseph cognitus, Saulus conuersus, Absolon tumens, etc [abbr.: et cetera].
page 121, image: s137
Cum nec ipsi plures comoedias de eadem persona fecerint: nec vel ab aliis de eadem scriptae extent: vel si extent, idem prorsus argumentum persequantur. Ubi ergo in materia nulla est diversitas, appellationis discrimine quid fuit opus?
DE BUCOLICA POESI. CAPUT XXIII.
BUCOLICA poesis personas humiles illa quidem ut comoedia, verumtamen rusticas et agrestes, non urbanas, quae sunt paulo elegantiores, comminiscitur, et est umbra quaedam seu quoddam simulacrum rusticanae comoediae: quando nimirum in duobus illis poematum modis versatur, quorum alter [gap: Greek text] dicitur, alter [gap: Greek text] de quibus egimus cap. 8. lib. 1. Prioris generis exemplum esto eclog. 1. Tityre tu patulae: posterioris ecloga 8. Pastorum Musam. Atque istis imitandi modis ei cum reliquis poeseos generibus, epopoeia, comoedia, tragoedia societas est. Argumenta et personas sumit ab agris et syluis, pastores, vinitores, aratores, olitores, accipitque nomen potissimum a pastoribus, et iis quidem nobilioribus, bubulcis videlicet. Tractantur bucolicis vota, gratulationes, laudationes, obtrectationes, altercationes, cohortationes, pollicitationes, conquestiones, gaudia, pompae, cantus, hilaritates, ioci. Verum omnia agrum olere debent. Ideo porro regnat in bucolicis hexameter, et praeterea nullum genus carminis, quod narrationibus videtur accommodatissimus, et cantilenis
page 122, image: s138
rusticis idoneus, nec ineptus actioni, modo ne adsit granditas neve longiore ambitu circumducatur. Laudatur autem, si primus, et quartus pes integra voce terminetur, praesertim dactylica. Tityre pascentes aflumine reice capellas. Quod diligenter custodivit Theocritus. Definiatur ergo Bucolica poesis: rusticarum actionum imitatio. Fabula erit una et simplex, non tamen digressiones non admittet. Nec necesse erit semper esse allegoricam. Nomina rebus apta fingemus: aut iam ficta a bonis auctoribus mutuabimur. Oratio vacabit splendore et ornamentis, gravitate, sententiarum acumine, iisque omnibus, quae rerum humilitati aduersantur. Erit autem pura ac demissa: in quo Theocritus antestat Virgilio. Partes constituunt duas, principium et narrationem Interdum aliquid Ioco epilogi adiungitur.
DE ELEGIACA POESI.
USUS, NOTATIO, INVENTOR Elegiae. CAPUT XXIV.
PENTAMETER solitarius non reperitur: quamquam Virgilius uni hexametro quatuor continuos subiecit.
Hos ego versiculos feci, tulit alter honores,
Sic vos non vobis nidificatis aves.
Sic vos non vobis vellera fertis oves.
Sic vos non vobis mellificatis apes.
Sic vos non vobis fertis aratra boves.
page 123, image: s139
Ausonius item in sententiis septem sapientum, Thaletis Milesii dicta pentametris inclusit, quos ob elegantiam, et utilitatem ad mores formandos adolescentibus ediscendos propono.
Turpe quid ausurus, te sine teste time.
Vita perit, mortis gloria non moritur.
Quod facturus eris, dicere distuleris.
Crux est si metuas, vincere quod nequeas.
Nil nimium satis hoc, ne sit et hoc nimium.
Cum vere obiurgas, sic inimice iuvas.
Cum falso laudas, sic et amice noces.
Inveniuntur etiam soli pentametri apud Martianum Capellam de nuptiis Philologiae et Mercurii lib. 9. ad duodetriginta. Et apud Heliodorum scriptorem graecum in historia Aethiopica pentametris versibus extat conscripta ode. Ceterum haec species carminis hexametro subdita, genus quoddam gignit, quod elegiacum vocatur. Tibull.
Somnia fallaci ludent temeraria nocte,Et pavidas mentes falsa timere iubent.
Etsi Pythiam scribat Athaeneus inuerso ordine respondisse de Charitone et Melanippo sic.
[gap: Greek text]Elegiaco primum res tristes, et luctuosae mandabantur. Terentianus.
Hos elegos dixere, solet quod clausula talisTristibus, ut tradunt, aptior esse modis.
Hoc ipsum nomen declarat: ductum est enim [gap: Greek text] vel ab [gap: Greek text] quod idem est ac [gap: Greek text] et utraque interiectio usitata est omnibus tragicis. Funebribus lamentationibus potissimum
page 124, image: s140
inventam elegiam insinuat Ovidius, in mortem Tibulli.
Flebilis indignos elegeia solue capillos.Ah nimis ex vero nunc tibi nomen erit.
Et quia in huiusmodi lamentationibus mortui plerunque laudantur, quidam [gap: Greek text] elegiam, sed falso, nominatam dixerunt. Recte igitur Horatius ad Tibullum scribens, Ode 23. lib. 1. miserabiles elegos appellavit. Progressu temporis res secundae, optatae, et quidquid animus ferret, elegis scribi coeptum est: ut querelae, expostulationes, preces, amores, vota, laudes, gratulationes, admonitiones, conuicia, etc [abbr.: et cetera]. Ex uno Ovidio discas licet, quam varia sit huius carminis materia. Nam ut praeteream epistolas heroidum, artem, remedia, et tres illos qui elegiarum libri nominantur, quae omnia ad amores pertinent, funebria sunt, quibus Drusi et Tibulli mortem deplorat. Sex libri, quorum tres priores Tristium, tres reliqui de Ponto inscribuntur, hi, inquam, omnes tristia continent. Apud eundem laetae elegiae haud multae: illa nempe, qua de triumpho gratulatur Germanico. Ibis versatur in maledictis, quae, ut eruditi putant, melius iambis fuissent explicata. Est enim iambus conuitiorum, execrationum, et maledicentiae minister aptissimus. In Fastis docet. Maxime tamen amores lascivi hoc poemate tractabantur olim: qui querelarum, amaritiei, et acerbitatis plurimum habent. Horatius ad Pisones.
Versibus impariter iunctis querimonia primum,
Post etiam inclusa est voti sententia compos.
Solon usus est elegia in scribendis legibus, quod
page 125, image: s141
memoriae prodidit Laertius, qui eiusdem versus frequenter recitat: quomodo et Demosthenes orat. [gap: Greek text] quandam ipsius elegiam. Tyrtaeus res bellicas elegis complexus est, quibus militum animos adeo vehementer incitabat, ac permovebat, ut quasi furentes, et lymphati in hostium se agmen inferrent. Unde Horatius.
Tyrtaeusque mares animos in Martia bella
Versibus exacuit.
Elegia item usus est TheognisMegarensis poeta vetustissimus (si poetam dici fas est) non tantum in lusibus et amoribus, verum etiam in praeceptis ad mores, et rectam vitae institutionem. Epicedia quoque, epigrammata, et epistolae hac forma carminum conficiuntur. Iovianus Pontanus ad hymnos elegiam conuertit. Quod autem praecipiunt, uno disticho, minimum duobus finiri sententiam oportere, prorsus nugatorium est, et hactenus a nullo observatum.
VIRTUTES ET ARTIFICIUM elegorum. CAPUT XXV.
INTER omnia poemata propemodum vulgatissimum est elegia, eius tamen artificium perpaucis notum. Quare quae huc spectantia legimus, et in elegiographis obseruavimus, placitum est eorum participes facere poeticae alumnos. Oratio elegiaca tersa sit oportet, lentis, ingenua, perspicua,
page 126, image: s142
morata, tenera, affectibus referta, pathetica, et sententiis exquisitis minime obfuscata, atque impedita. Mirifice eam ornant frequentes commiserationes, conquestiones, exclamationes, apostrophae, prosopopoeiae, seu fictae personae, excursus, et [gap: Greek text] seu breves, et cum re apte cohaerentes digressiones. Ornatur etiam inductionibus et exemplis: exemplis, inquam, non modo a simili, verum etiam a dissimili, a contrario. Interdum ad comparationem adhibentur. Intericiuntur item sententiae, tum breves, tum acutae, quibus id quod est propositum, confirmatur. Magnum inprimis elegiae decus est antiquitatis aliqua significatio, qua aspergi, et dum aliud narratur, distingui ac variari debet. Talis locus est apud Tibullum lib. 1. eleg. 8.
Num te carminibus, num te pallentibus herbisDevovit tacito tempore noctis anus?
Cantus Vicinis fruges traducit ab agris,Cantus et iratae detinet anguis iter.
Cantus et e caelo lunam deducere tentat,Et faceret, si non aera repulsa sonent.
Et illa de triumpho eleg. 7.
novos pubes Romana triumphosVidit, et evinctos brachia capta duces.
At te Victrices lauros Messalla gerentemPortabat niveis currus eburnus equis.
Et lib. 1. elegia 4. de equis Olympiacis.
Quam iacet infirmae Venere Ubi fata senectaeQui prior Eleo est carcere missus equus?
Ad antiquitatem merito rediguntur historiae atque fabulae, quibus moderate utendum est: manu etenim serere oportet, non toto thylaco: secus est, cum
page 127, image: s143
inductione uti volumus: ibi quippe multas glomerari licet, immo enimvero oportet. Hoc in genere Tibullo praestat longe Propertius, in quo maior est, quam in altero poeticae eruditionis supellex. Unum admonebo, quo brevius paucioribusque verbis antiquitates huiusmodi, sive ad fabulam, sive ad historiam, sive ad aliquem priscum ritum, moremue pertineant, efferuntur, eo venustius carmen reddi. Propert. lib. 1. eleg. 1. loquens de sagis.
Tunc ego crediderim Vobis, et sidera et amnesPosse Cytaeinis ducere carminibus.
Cythaea sive Cythia urbis est Colchidis, patria Medeae insignis veneficae, ad Tullum lib. 1. eleg. 6.
At tu seu mollis qua tendit Ionia, seu quaLydiaPactoli tingit aratra liquor.
Et elegia sequenti de Polynice et EteocleThebanis.
Armaque fraternae tristia militiae.
Synaloephae si usquam alibi, hic vitandae sunt: frequentes item ecthlipses: multum quippe fluentes illas huius carminis delicias remorantur, atque imminuunt quodammodo, et sunt tanquam vertices ac scopuli quidam, ut in hoc hexametro videre est.
Aut abeuntis adhuc supremum animae halitum in auras.
Praeterea Tibullus, ut Muretus animadvertit, elegantiam quandam iudicavit esse in eiusdem syllabae continuatione. lib. 1. eleg. 1.
Me mea paupertas Vitae traducat inerti
Ipse seram teneras maturo tempore Vites
Rusticus, et facili grandia poma manu,.Elegia. 3.
nam posse mederiMulta docet templis picta tabella tuis.
page 128, image: s144
Elegia 4.
Nudus et aestivi tempora sicca canis.
Et hoc toties, ut constet id non casu, sed dedita opera factum. Dicitur istuc a Grammaticis cacemphaton, quasi turpiter sonans, et in vitiis orationis numeratur: cum nimirum ab ea syllaba posterius verbum incipit, in quam prius exibat. Verumtamen nisi aliquid ex syllabis ita geminatis concurrentibusque nascatur, quod vel ut inhonestum, vel ut obscenum offendat, non videtur usque adeo iste concursus tanquam insuavis fugiendus: siquidem tum apud oratores, tum poetas frequenter reperitur, et Seruius in 2. Aeneid. apud veteres vitiosum hoc non fuisse affirmat. Fit porro suavior, si monosyllabum praecedat. Me mea paupertas. Et 1. Philipp. Quae quaesita. Ut eo redeam, unde paulisper deflexi, idem poeta penthemimerim crebro negligit in hexametro, et ex tarditate quandam iucunditatem aucupatur. Subiungemus aliquot testimonia. Lib. 1. eleg. 2. et 3.
Neu strepitu terrete pedum, neu quaerite nomen.
Illic est cuicunque rapax mors Venit amanti.
Tisiphoneque impexa feros pro crinibus angues.
Quid multa? sescenties occurret. Et Propertius id saepe facit. Lib. 1. eleg. 2.
Aspice quos submittit humus formosa colores.
Elegia 5.
Quid tibi Vis insane meos sentire furores?
Lib. 2. elegia.
Sed Vobis facile est Verba et componere fraudes.
Ovidius interdum caesurae subdit encliticam, et non iniucundum carmen efficit. Iucundius autem,
page 129, image: s145
quando idem sit post enneamimerim, ut in primo et quarto versuum qui sequuntur.
3. Fastorum.
Sole tamen Vinoque calent, annosque precantur.
Ibidem.
Iussa facit, Ventoque ratem committit et Undis.
4. Fastorum.
Pallor abit subitasque Vident in corpore Vires.
Imminet huic, sequiturque parem similisque ferenti.
Nox et amor, Vinumque nihil moderabile suadent.
Talis Virgilii ecloga 8.
Maenalus argutumque nemus, pinosque loquentes.
Arbitror insuper non modicum decus elegiae accessurum per allusiones ad apophtegmata: quod ipsum consilium aliis quoque carminibus commune esto. Ita Virgilius cum dixisset lib. 9. nec te Troia capit, Illud Philippi regis ad Alexandrum filium, qui solus Bucephalum perdomuerat, videtur exprimere, [gap: Greek text] Et lib. 11. caelumque obtexitur Umbra, loquens de telorum multitudine, videri potest respexisse ad Laconis dictum, quod Cicero 1. Tuscul. retulit. Cum enim Persa hostis ei dixisset: solem hodie prae iaculorum multitudine non videbitis, respondit ille intrepidus: in umbra igitur pugnabimus. Talia non pauca notabit in probatis poetis, qui multa audierit, plura legerit, ac memoria retinuerit.
DE INCISIONE PENTAMETRI, et eius exitu.
page 130, image: s146
CAPUT XXVI.
page 130, image: s146
INCISIONEM illam, cui graece [gap: Greek text] latine semiquinaria nomen est, perpetuo quidam Grammatici in hoc hoc genere versus requirunt, collisionemque seu elisionem in ea fieri prohibent: quod alioqui, ut dictitant, durus et asper evasurus sit. Redigere fortasse nos volunt ad Ovidianam concinnitatem, quem poetam unum maxime triverunt. Ego vero nullum ferme, dempto Catullo, ab his in iudicium vocari video: apud quem istiusmodi carmina legi minime negaverim.
Quam Veniens Una atque altera rursus hiems.
Cessarent neque tristi imbre madere genae.
Muneraque Musarum hinc petis et Veneris.
Nec desistere amare omnia si facias.
Troia Virum et Virtutum omnium acerba cinis.
Concedamus ista horridula, nec imitanda, aut rarissime imitanda esse: qui id in virtutibus ducunt, et libenter imitantur [gap: Greek text] et vitium [gap: Greek text] dicitur. Quod autem negant, syllabam, quae post duos pedes relinquitur, et est pars extrema verbi proxime antegressi, brevem esse posse, adduntque rationem: propterea quod, si in anapaestos versum dividas, nequeat consistere: necesse enim est tertium pedem spondeum esse, quem conficiunt duae longae: quod si penthemimeris illa sit brevis, iambus fiet: hoc, inquam, poetae nobiles non tam religiose obseruandum sibi duxerunt, id quod patet his exemplis.
Catull.
Perspecta est igitur Unica amicitia.
page 131, image: s147
Propert.
Vinceris aut Vincis, haec in amore rota est.
Tibull.
Lacteus et mistus obriguisse liquor.
Ovid.
Indigus effectus omnibus ipse magis.
Horatius quoque, tametsi in alia forma versus, aeque caesuram illam brevem non reformidavit. Quin etiam Virgilius toties Georg. Aeneid.
Omnia Vincit amor, et nos cedamus amori.
Olli serua datur operum haud ignara Minervae.
At enim poetae auctoritas sese tuetur iudicio: ita ut temporis iacturam in syllaba, numerorum elegantia redimat. Pro caesura tamen paulo durius collocatur monosyllabum. Catullus in Caesarem.
Nec scire Utrum sis albus, an ater homo.
O dii reddite mi hoc pro pietate mea.
Mitigatur autem si antecedat monosyllabum. Ovid. 1. de Ponto.
Magna tamen spes est in bonitate Dei.
Nullum vero dubium est, quin pentameter, ut creberrime, sic aptissime, et pulcherrime in vocem dissyllabam finiatur: in monosyllabam autem non male, si alia praecesserit. Ovidius.
Praemia si studio consequar ista sat est.
Aut si antecedat hiatus, sive complosio, quo ita cum praecedente coalescat, ut apud eundem.
Et solum constans in levitate sua est.
Alioqui dura carmina fiunt, et insuavia, ut apud Catullum.
Aut facere, haec a te dictaque factaque sunt.
Etsi Ovidianum hoc non displicet sane, ubi extremam vocem monosyllabam antecedit dissyllaba.
page 132, image: s148
Omnis at in magnos culpa Deos scelus est.
Nec etiam illud Martialis.
Sunt haec trita quidem Zoile, sed mea sunt.
Quod vero docent, non esse ponenda in extremo metri huius vocabula duabus syllabis longiora, nimirum trisyllaba, tetrasyllaba, pentasyllaba: nisi forte ob impetum quendam, aut affectum, aut in exprimenda sententia morali, aut in argutia, aut in epigrammatis, quasi alioqui parum decenter, et festive claudatur carmen: quodque Ovidium in ea re testem laudant, qui in omnibus scriptis suis vix decies trium, quatuorue syllabarum voces adhibuerit, idque in rebus tristibus, ut aiunt, quibus proinde numeri maestiores convenirent, ipsosque versus ad unum repraesentant, hoc, inquam, totum est inane, et frivolum, nullamque omnino vim habet, maiorumque et meliorum poetarum, ut Catulli, Tibulli, Propertii auctoritate praeponderatur [correction of the printer; in the print praeponderantur]. Quaeso num hi versiculi adeo iniucunde ad aures accidunt? Propert. lib. 1. elegia 2. et 3.
Illis ampla satis forma pudicitia.
Libera iam duris cotibus Andromede.
Catullus in ianuam.
Cum quibus illa malum fecit adulterium.
Iucundum cum aetas florida ver ageret.
Tibull. lib. 1. eleg. 7. et 10.
Pomaque non notis legit ab arboribus.
Haesura in nostro tela gerit latere.
Videtur tamen mihi Propertius hunc leporem praecipuo quodam studio frequentasse atque coluisse. Apud illum quippe voces istae polysyllabae, in extremo carminis pentametri perquam frequentes
page 133, image: s149
cernuntur. Et quoniam ille poemata sua unus omnium maxime elaboravit, artisque et imitationis plenissima ut essent, omni ratione contendit, et praeterea quid bellum, nitidum, tenerum iudicare unus optime potuit, nobis non licet hanc finiendorum pentametrorum consuetudinem criminari, nec ullo modo contrariam Grammaticorum doctrinam velut oraculum amplecti. Sileo de epigrammatis, in quibus hae gratiae singularem animis legentium voluptatem infundunt. Sunt enim (quod ego quoque non inuitus confiteor) hae longiusculae voces ad acute, sententiose, graviter, lepide dicta exprimenda mirabiliter accommodatae. Quamobrem censuerim eas in epigrammate componendo etiam studiose inuestigandas: in elegia, si se obtulerint, non aspernandas. Utrobique nihilominus quod immodicum est, in vitio est, recteque proverbium [gap: Greek text] Illi igitur non infrequenter plurium syllabarum nominibus pentametrum finiunt: ut eos appareat hac in re non mediocrem venustatem inesse decrevisse. Addunt Grammatici, vitiosum esse in fine participium: quo de nolo plura: certe perraro invenies.
DE LYRICA POESI.
LAUDES, ET NOMINA LYRIcorum versuum.
page 134, image: s150
CAPUT XXVII.
page 134, image: s150
DEVENIMUS aliquando ad id genus poematis disserendum, in quo facultas poetica totam se ad deliniendas hominum mentes, varietate versiculorum (etenim cum olim uno genere formaque decurreret Lyricum, ob maiorem voluptatem dissimilibus numeris, et vario pedum discrimine ita temperatum est postea, ut innumerabiles lyricorum carminum species extiterint, quas Grammatici persequuntur) brevitate eorundem, ac totius cantilenae exquisita vocum elegantia, nitore, sono, concinnitudine numerorum, descriptione rerum suapte natura maxime delectabilium fingere et accommodare consuevit. De hoc solo accepimus, eius iucundissima modulatione syluas et saxa fuisse commota. Itaque quo modo reliquae partes poeseos, eodem modo ista suam sibi insignem notam vendicat, qua potissimum commendatur, et ab aliis quasi secernitur. Nam in carmine heroico quis nesciat dominari, et eminere gravitatem, in bucolico simplicitatem, in elegiaco teneritudinem ac mollitiem, in iambeo, et satyrico acrimoniam et acerbitatem, in comoedia iocos, in tragoedia [gap: Greek text] in epigrammatis acumen? Quae igitur laus propria paene relinquetur Lyricis? suavitas, quae cum ex verborum floribus, sententiarum copia, collocatione pedum, rerum ipsarum ornamentis permagna exsistat, accessione cantus et fidium pulsu adhibito non mediocriter augetur.
page 135, image: s151
Quapropter quod haec carmina cum cantu, et ad lyram pronuntiari solerent, a canendo [gap: Greek text] (et forma diminutionis [gap: Greek text] paruae odae seu odulae) ut latine carmen eadem ratione, et [gap: Greek text] ab instrumento musico lyrica, et vates Lyrici cognominati sunt. Dicuntur praeterea Graecis appellationibus [gap: Greek text] quarum eadem est potestas, quae primi illius: cantus enim iis signatur. A melos autem cum vocetur melicum, non ignorandum est, propterea quod ea vox cantum significaret, poetas omnes, quasi cantores (quos se ipsi fatentur, cum se non scribere, aut loqui, sed canere dicunt) appellatos fuisse melicos, et ipsam artem melicam, propter suavitatem nimirum. Verumtamen melicum carmen in eo dici maxime coeptum est, quod ad neruorum tibiarumue cantum esset idoneum: qualia sunt lyricum et dithyrambicum. Quin immo, cum melicum dicimus, nomine generis potiorem speciem appellamus, et lyricum intelligimus. Melici ergo a lyricis separari non debent. SimonidemSuidas nunc [gap: Greek text] nunc Lyricum vocat: et Platoni [gap: Greek text] canticorum scriptores ac Lyrici sunt. Item Sapphus, Alcmanis, Anacreontis, qui in Lyricis numerantur, horum, inquam, versus [gap: Greek text] dicuntur. Iam igitur si melodiam (quo nomine harmonia afficitur) reliquis cantionum formis attribui videas, et Archilochi, Hesiodi, Mimnermi, Homeri, Phocyllidae poemata [gap: Greek text] legeris, didicisti, opinor, quid te intelligere oporteat. Sed ad nomina redeamus. Lyricum a laudatione atque votis appellatur
page 136, image: s152
hymnus, de quo seorsim agemus. Pindari Odas inscriptas videmus [gap: Greek text] quasi poemata sint rerum imagines quaedam, ut vox latine sonat, forme, species: hinc [gap: Greek text] formulae: fortassis formulae poematis, seu parua poemata, poematia: qualia de Graecis fecit TheocritusSyracusanus, de LatinisAusonius.
DE PARTIBUS ODARUM. CAPUT XXVIII.
CARMEN lyricum, quod scholiastae Pindari tradiderunt, antiquitus tantum erat monostrophon, posterius tribus partibus constare coepit, strophe, antistrophe, et epodo. Laudes quippe Deorum Dearumque carminibus comprehensas, aram circumiens chorus decantabat. Primum ambitum, quo sinistrorsum ingrediebantur, [gap: Greek text] conuersionem: alterum quem dextrorsum redeuntes conficiebant, [gap: Greek text] reversionem, ipsa cantica oden et antoden vocabant: quae quidem ab illis itionibus, et reditionibus etiam strophae, et antistrophae. Tandem in medio, et velut in conspectu Deorum quiescentes, quod reliquum erat cantus persoluebant: id [gap: Greek text] quod accineretur ceteris partibus, sive [gap: Greek text] quod post strophen canebatur, [gap: Greek text] dicebatur. Strophae et antistrophae totidem, ac iisdem versibus, pari fere numero syllabarum componebantur: epodus alios, vel plures,
page 137, image: s153
vel pauciores quam illae recipiebat. Si quando oda plures strophas, et epodos haberet, in sequentibus praecedentium ratio custodiebatur. Et hic quidem mos Graecis fuit. Quod vero praescriptum est odis Horatianis, ode dicolos, tricolos, distrophos, tetrastrophos, etc [abbr.: et cetera]. declarat ex duobus, tribus, aut quatuor diversis generibus conflatas esse: et aliquando post secundum, interdum post tertium, aut quartum carmen reversionem fieri ad primum genus. Itaque ode secunda. Iam satis terris. Est dicolos tetrastrophos. Sic te diva potens. Dicolos distrophos. Sed haec uberius Grammatici.
DE REBUS, ET ARTIFICIO carminis lyrici. CAPUT XXIX.
Q. HORATIUS huic generi materiam attribuit deorum heroumque laudes, olympionicas, seu pugilum equitumque victorias. Hanc adeo praecipuam esse in dicavit et Pindarus his versibus Olymp. carm. 2.
[gap: Greek text]Et Pindarum, ut alias, aemulatus Horatius Ode 12. lib. 1.
Quem Virum, aut heroa, lyra, Vel acri
Tibia sumis celebrare Clio:
page 138, image: s154
Quem Deum, cuius recinet iocosa
Nomen imago?Atqui postea terminos protulit, et complexum est amores (quales celebrarunt Alcman, Sappho, Anacreon) conuivia, compotationes, et res hilaritatis plenas. Haec omnia argumenta esse Lyricorum ostendit Flaccus.
Musa dedit fidibus divos puerosque Deorum,
Et pugilem Victorem, et equum certamine primum,
Et iuvenum curas, et libera Vina referre.
Tractantur Lyricis etiam iurgia, insectationes, vota, preces, exhortationes ad voluptates honestas. Commendatur sobrietas, iustitia, fides, continentia, parsimonia, religio, ceteraeque virtutes. Laudes eodem referuntur non deorum modo ac hominum, sed aliarum quoque rerum. Itaque Horatius non solum laudavit deos, Augustum Maecenatem, Drusum, Aelium Lamiam, Pindarum, verum etiam loca amoena, villas, vina, fontes, et virtutes, quas dixi paulo ante. Cadunt in lyricum vituperationes quoque hominum, rerum, vitiorum: ut iniustitiae, perfidiae, libidinis, luxuriae. Exhortationes ad capessenda pro Repub. pericula, deplorationes calamitatum publicarum, desideria, conquestiones, locorum, temporum descriptiones, deliberationes, inuitationes, detestationes. Item quaecunque lyricis numeris devinciri, et brevi poemate concludi videntur posse, sub hoc genus cadere existimantur. Stesichorus quidem et bella, et clarissimos duces memorari hoc carmine posse monstrevit. Quem imitatus Simonides, cum de Regum Persarum historia elegias condidisset, certamen
page 139, image: s155
navale ad Salaminam initum lyrico versu cantavit. Pindari poesin si quis inspexerit, finibus non sane angustis lyrici materiam circumdabit. Fertur enim 17. libris poemata multa comprehendisse. De varietate poeseos PindaricaeHoratius quoque meminit.
Politam inprimis, candidam, floridam, et numerosam dictionem, accuratam voluptatem, vegetum ingenium, animi libertatem non secus, quam vel satyrae, vel epigrammata, hilaritatem, digressiones et plures, et liberiores, quoniam ad laudationes amplificationesque conferunt (unde Pindarus in amoeniora saepe loca vagatur) haec, inquam, omnia requirit [correction of the printer; in the print requit] et amat poesis lyrica. Non recusat frequentiam sententiarum: quarum aliae sunt apertae, ut illa,
nec imbellem ferocesProgenerant aquilae columbam.
Aliae quodam verborum circuitu tectae, ut,
Tune quaesieris (scire nefas) quem mihi, quem tibi, etc [abbr.: et cetera].
lege Odam lib. 1.
Saeculum Pyrrhae nova monstra questae.
Brevitate delectatus est Horatius: quod consilium nos quoque maxime probamus: nihil enim suavius, quam posse plures epulas simul degustare.
[gap: illustration]page 140, image: s156
LEPOS ET GRATIAE ANAcreontei carminis. CAPUT XXX.
UNUM genus inter lyrica eminet, cui Anacreonteo nomen indiderunt, ab Anacreonte nimirum, qui illud vel invenit, vel unus omnium creberrime felicissimeque tractavit. A mensuris et pede praecipuo iambicum dimetrum catalectum appellant. Primus pes iambus est, aut spondeus; alter iambus: tertius rursus iambus, cum una syllaba, quae plerunque vocis antegressae particula est. Quamuis Anacreon ipse non raro anapaestum, aliquando tribrachym prima regione locet: nonnumquam seu dimetra acatalecta, seu alias quasdam dactylicorum species intermisceat, quae sono et numero prioribus illis catalectis non admodum dissimiles apparent. Hoc genus Anacreonteum adeo per se venustum est, ut nihil a quoquam venustius excogitari fingique possit: et is, a quo nomen accepit, multas eidem suavitates, illecebrasque adiunxit. Est in eo, quemadmodum Quintil. lib. 10. de Xenophonte iudicat, inaffecta iucunditas: sed quam nulla possit affectatio consequi, ut ipsae fecisse sermonem [gap: Greek text] videantur. Facilitas simplicitasque carminis tanta, ut eam aut nullo modo, aut difficillime labor et cura assequatur. Animadvertit hoc etiam diligentissimus Horatius: quocirca de illo scripsit Ode 14. lib. Epod.
page 141, image: s157
Qui persaepe cava testudine flevit amorem.Non elaboratum ad pedem.
Cum igitur tam dulce carmen hoc sit, et tantum eidem leporum Anacreon pepererit, obseruavimus quaedam apud illum, unde eius deliciolas bona ex parte manavisse putamus. Quae si studiosi imitabuntur, argumenta ipsa detestabuntur, ut item in Propertio, Horatio et aliis, recte et Christiane fecerint. Sunt inprimis [gap: Greek text] et [gap: Greek text] latini repetitiones, et conduplicationes vocant. His varie usus est: quam varietatem exponemus, et exemplis omnia illustrabimus: quae, ut latina demus, nemo postulet, est enim eorum festivitas inimitabilis: docti iudicabunt.
Interdum duo versus idem habent principium, idque nunc initio odes, ut
[gap: Greek text]Nunc in medio, aut circa medium,
[gap: Greek text]Nunc ad finem.
[gap: Greek text]Aliquando tres versus eodem modo exorditur.
[gap: Greek text]Hoc modo quandam Odem claudit, cuius initium, [gap: Greek text] Illa sane bellissima est repetitio
page 142, image: s158
Ode 5. ubi singularis in multitudinis numerum commutatur, loquitur autem de rosa.
[gap: Greek text]In interrogationibus est multus et frequens, etiam initiis. In hirundinem.
[gap: Greek text]Et alibi.
[gap: Greek text]Atque in fine etiam,
[gap: Greek text]Libentissime immiscet articulos: quin etiam statim iterat eosdem.
[gap: Greek text]Quae dulcedo a nobis latine scribentibus, quando articulis funditus caremus, exprimi non potest. Sunt et haec exempla conduplicationis.
[gap: Greek text]Hunc versum alicubi intercalarem facit: ut appareat per quam eo fuisse delectatum. Aliam Oden sic incipit. [gap: Greek text]
page 143, image: s159
Aliam sic. [gap: Greek text]
Et illam quoque in columbam paene similiter.
[gap: Greek text]Et rursum hoc modo. [gap: Greek text] etc [abbr.: et cetera].
Ode, [gap: Greek text] duorum versuum principia alternatim repetuntur, secundi etiam quartum, unico semper versiculo interiecto. Sequitur deinde continenter trium versuum simile principium. Denique nimium extenderetur oratio, si notare omnia ornamenta huius carminis velimus, quibus id condecoravit Anacreon: quae legendo sentiri facilius, quam ullis verbis explicari possunt.
DE HYMNO.
FINITIO HYMNI, ET ANtiquitas. CAPUT XXXI.
HYMNUS, proprie si loquamur, nihil est aliud, quam [gap: Greek text] Dei laus per carmen, sive cantus in Deum, sicut Scholiastes Sophoclis
page 144, image: s160
definivit, et confirmat responsum Anacreontis. Rhodigin. lib. 15. cap. 9. in qua quidem poesi vates Christianus cupide, et cum laetitia versari debet: est enim tum propter rem subiectam, tum propter quandam divinam delectationem nobilissima. Nihil illa, cum apud Graecos, tum Latinos antiquius; versus siquidem et ad sacra, et ad colenda numina adhibebantur primum: quamuis quidam in agresti vita apud pastores prius extitisse usum eorum affirment: sed hoc obscurius est. Hos igitur hymnos dicere quid vetat? Romae non paulo ante, quam ullius poetae extaret memoria, a Saliis sacerdotibus Martis, versus Saliares dicti, Numae Pompilii instituto concinebantur, quos Rex ipse, ut credebatur, composuerat. Testis fide dignus Cicero 3. de orat. Numerorum Vis aptior est in carminibus et cantibus, non neglecta a Numa Pompilio rege doctissimo, maioribusque nostris: Ut epularum sollemnium fides et tibiae, Saliorumque Versus indicant. Sed multo post sequentibus saeculis hymnorum canendorum, Deorumque carmine rogandorum mos increbuit, quod epistola 1. lib. 2. narrat Horatius, post quam multa de poetices utilitate commemoravit.
Castis cum pueris ignara puella mariti
Disceret Unde preces, Vatem ni Musa dedisset?
Poscit opem chorus, et praesentia numina sentit,
Caelestes implorat aquas docta prece blandus,
Auertit morbos, metuenda pericula pellit,
Impetrat et pacem, et locupletem frugibus annum.
Et quoniam ex Hieronymo et IosephoDavidem in morem Simonidis, Flacci, Pindari et Alcaei lyra
page 145, image: s161
personuisse constat, qui et Philoni [gap: Greek text] ut item psalmi eius hymni: et certum est eum lyricis, et hymnographis Graecis multo maiorem natu esse, quod ex chronologiis aperte colligitur, non video quare hymni inuentionem non iustius Hebraeis concedamus: maxime cum et Moyses hexametris versibus compositum carmen, teste Iosepho, id est, hymnum deo cantaverit. Atqui Moyses ipsum Davidem quot saeculis anteivit?
Illud scire nos oportet, etsi hymnus proprie Dei Opt. Max. laus sit, licere tamen nobis etiam divos, hoc est eos, qui ex hac aerumnosa hominum vita demigrantes,, in caelum recto itinere pervenerunt, et ab Ecclesia Catholica praecipua veneratione, templis aedificatis, diebus festis, et precibus ac caeremoniis anniversariis coluntur, hymnis celebrare, pro illis commentitiis ac detestandis Ethnicorum numinibus Iove, Mercurio, Baccho, Iunone, Pallade, Venere. Ita videmus cotidie sacris in aedibus hymnos de gloria, et virtute caelestium a piis sanctisque viris conscriptos decantari. In quibus quamquam verborum pigmenta, et sermonis puritatem non cernimus, pietatem nihilominus, ut Christiani solent, reveremur ac suspicimus.
DE HYMNIS IN DEUM Opt. Max.
page 146, image: s162
CAPUT XXXII.
page 146, image: s162
DEUM esse unum essentia, trinum personis, omnes qui sumus Christiana disciplina imbuti, credimus. Licebit ergo poetis Deum modo ut unum canere, eique bonorum omnium summam perfectionem, et copiam tribuere: modo singulas personas seorsim celebrare, et religiose ac timide proprietates earum, quibus distingui solent explicare. De deo patre loquemur tanquam de fonte aeterni luminis, de principio sine principio, de antiquissimo et faecundissimo parente, de rerum et naturarum omnium effectore. Filius ante omnia tempora e patre natus, et patris sapientia, mens et consilium est, humani generis liberator, iudex orbis, rex saeculorum immortalis. Spiritus sanctus est bonitas, qui a patre et filio ab omni aeternitate processit, qui est utriusque sempiternus et inexplicabilis amor, divinus ignis, qui hominum animos cupiditate immortalitatis incendit. Haec et plura separatim de singulis dicuntur, cum interim una et eadem sit omnium potentia, sapientia, bonitas, virtus, maiestas, aeternitas.
Omnes autem illi hymni, qui certo aliquo anni, noctis aut diei tempore canendi scribuntur, ut ab Aurel. Prudentio in lib. [gap: Greek text] ad galli cantum, ante cibum, post cibum, ante somnum, ad incensum cerei paschalis, in Epiphaniam: ab aliis in Pentecosten, Natalem Christi, Nomen Iesu, ad preces matutinas, tertiae, sextae, nonae, vesperas, completorium, etc [abbr.: et cetera]. ad Deum pertinere, et Deo
page 147, image: s163
ipsimet conscribi intelliguntur, quod admonendum ratus sum.
Quamuis autem de Deo infinita suggeratur dicendi materia, non idcirco existimabit prudens poeta, quaecunque a divo Augustino, Hilario, a divo Thoma, a scholasticis doctoribus, a Dionysio Areopagita, a Damasceno, et allis de Trinitate ac Deo subtilissime disputata fuerint, ea sibi sumenda esse ad explicandum. Illa potius sumet, quae non tam abstrusa et spinosa videbuntur, quaeque a populari intelligentia tantopere non abhorrebunt. Qua in re oratores prudentes imitabitur [correction of the printer; in the print imitabuntur], quibus moderantur auditorum aures, et qui quod [correction of the printer; in the print quid] illae respuunt, immutant, non philosophos, qui disceptant de iis quae ipsi soli intelligunt. Non paulo rectius faciet, qui hymnos panget huiusmodi, in quibus Dei erga genus humanum beneficia exponuntur, quam qui de processione spiritus sancti, de relationibus divinis, et hypostasibus, ceterisque obscurissimis rebus philosophabitur. Iam si mente assequi illa mysteria vix, ac ne vix quidem datur, quid tandem, obsecro, in sermone nobis continget, immo in carmine, ubi etiam perfectissime intellecta non quovis modo eloqui aut possumus aut debemus? Quare celebremus ut sapientissimum in rerum universarum procreatione, earundemque gubernatione, ut potentissimum in conservatione. Laudemus ut liberalissimum in tanta beneficiorum copia: siquidem commoda quibus utimur, lucem qua fruimur, spiritum quem ducimus ab ipso nobis dari atque impartiri videmus, ut Orator dixit. Praedicemus ut clementissimum
page 148, image: s164
maximeque misericordem, qui humanam naturam induit nostri causa, et interclusum ad caelos aditum sua morte nobis reseravit. Poterit insuper religiosus poeta ea beneficia extollere, quae privatim ab ipso est consecutus. Alia item multa de Deo fine periculo erroris licebit canere. Quomodo sit mens soluta et libera, ab omni coniunctione materiae penitus segregata, qui sentiat, meminerit, praevideat, moveat, alat, foveat, sustentet omnia. Nulli subiectus, omnia potens, nusquam absens, malorum vindex, bonorum remunerator, immutabilis, quem nullus attingat dolor, nullus angat metus, nulla perturbet iracundia, nulla torqueat invidia.
Visum hic perelegantem M. Antonii Mureti hymnum apponere in S. Trinitatem.
O nullis hominum peruia sensibus
Naturae penitus sola capax tuae,
Cuius condita sunt omnia numine,Aeterna et monas et trias.
Nato aequaeve pater, nateque par patri,
Et manans ab utroque inclyte spiritus,
Circumfusa tuo nubila lumineNostro discute pectore.
Da mens per speculum cernere te queat
Nostra, et posthabitis te petat omnibus,
E iussisque tuis pendeat, et tibiSoli dedita seruiat.
Tu clemens miseris da veniam pater:
Tu fili miseris sterne viam ad patrem:
Tu sanctum miseris pneuma vagantibusPraefer conspicuam facem.
page 149, image: s165
Simplex aetherei numinis unitas
Quae distincta eadem est, veraque trinitas
Aeternis vigeat semper honoribus
Et terra simul, et polo.DE HYMNIS IN DIVOS. CAPUT XXXIII.
ANTIQUI vates, praesertim Homerus et Orpheus, quoties falsos illos, et impuros deos canebant, multos sane locos enumerabant, in quibus ipsi versati fuissent, quibusue praeessent, et magnam inde epithetorum varietatem, ac multitudinem nominum coaceruabant, quibus hymnos suos referciebant. Nos hoc in caelitibus nostris commendandis facere minus possumus. Quid ergo? totam, opinor, vitam, omnesque actiones Divi explicabimus. Ne hoc quidem: non hymnus magis, quam panegyricus diceretur: aut certe ad iniustam magnitudinem carmen excresceret. Eligemus igitur unum aliquod factum, unam aliquam praeclarissimam virtutem, seu plures, prout longi esse in animum induxerimus, et illam, illasue, quam poterimus suavissime elegantissimeque prosequemur. Licebit autem vel simpliciter extollere, et admirari sanctum: vel tum hoc facere, tum ipsis laudibus brevem precationem annectere: qua id ab illo petamus, quod ipsum inprimis Deo annuente, nobis concedere velle existimabimus. Interdum tantummodo
page 150, image: s166
aliquid rogare Divum toto hymno possumus, quamuis eiusdem laudes numquam non intercurrent: et usitatum esse omnes norunt, laudare eum a quo quid petas. Non indigent caelites nostris laudibus: at nos eorum beneficiis indigemus. Initium hymni venustum est, quando ceteros mortales inuitamus ad sanctorum nobiscum concordibus votis modulanda praeconia: cum salutamus eosdem, ut Prudentius Bethleemitas pueros.
Saluete flores martyrum,
Quos lucis ipso in limine
Christi insecutor sustulit.
Item cum exordimur ab exclamatione. Exclamationibus autem, et admirationibus totos interdum hymnos complere licitum est. Iam vero hymnis ecclesiasticis perpetuo eam clausulam adiungi animadvertimus, qua patri, filio et spiritui sancto gloria honorque attribuitur, hac aut similibus rationibus.
Deo patri sit gloria
Eiusque soli filio,
Cum Spiritu paraclito
Et nunc et in perpetuum.
Hoc seruavit Hieronymus Vidas hymno in D. Homobonum.
Regi tamen sit gloria
Horum datori munerum
Qui trinus, unus, omnia
Regit [correction of the printer; in the print Rogat] Deus per saecula.
Et Sannazarius in divum Gaudiosum.
Laus tibi caeli pater, atque princeps
Omnium rector simul et creator,
Quem fides veri studiosa trinumCredit et unum.
page 151, image: s167
Et Muretus omnes hymnos suos ita concludit.
Simplex aetherei numinis unitas
Quae distincta eadem est, veraque trinitas
Aeternis vigeat semper honoribusEt terra simul et polo.
Idem hymnum in D. Sylvestrem Pont. Max festive admodum inchoavit ab apostrophe ad urbem Romam. Scimus autem hoc esse insigne orationis ornamentum apud Rhetores: immo enimvero etiam apud poetas.
Priscos Romae duces desine laudibus
Efferre immodicis, qui valida manu
Fines imperii protulerunt tuiQuacunque Oceanus patet.
Hic solus tibi plus contulit omnibus, etc [abbr.: et cetera].
Praeterea hymnus in diem Epiphaniae, est colloquium elegans et pium inter poetam et Magos. Interrogat poeta, quae ipsos causa e patrio solo huc adduxerit, quem quaesitum venerint, cui munera demum apportent. Respondent illi ad singula. Tum rursus percontatur, quid singula dona sibi velint: id Magi explicant. Hymnus ita distinctus sequitur.
poet:Poeta.
Quae vos causa Magi, dicite, perpulitE vestris iter huc carpere finibus?
Quem tanto studio quaeritis anxii?
Quove haec munera pertinent?magi:
Magi.
Nos stella insoliti luminis huc trahit,Et dux certa viam perpetuo praeit,
Iudaeae populis quae cupientibus
Regem significet datum.poet:
Poeta.
Auri isthaec sed enim quid sibi ponderae.Myrrhae mirificus quid sibi vult odor:
page 152, image: s168
Aut quae cum populus sacra Deo facit
Aris tura solent dari?magi:
Magi.
Rex auro colitur, tura deum decent,Nostri myrrha homines post obitum linunt.
Huic ergo haec pariter munera congruunt,
Qui est Rex, est et homo, et Deus.Antequam colophonem addam, unum monebo. Est autem hoc. Caveamus [gap: Greek text] in dimetris iambicis, quae in Ecclesiasticis hymnis perpetuo solent, anxieque seruari. Nec mirum, quando eum leporem similiter quaesitum studiose videmus in aliis plurimis, quae leguntur et canuntur in templis. Si inciderint cum aliqua festivitate, non erunt reiicienda, tanquam absolute semperque vitiosa. Inuestiganda autem, et continenter usurpanda nequaquam.
DE HYMNIS IN VIRG. Dei matrem. CAPUT XXXIV.
QUANDO Ecclesia Catholica honoribus augustissimis Mariam virginem Divum atque hominum Reginam prosequitur, eamque mundus universus suppliciter merito veneratur, putavi etiam in hoc libor, atque adeo in ista hymnorum disputatione aliquem tam sacrosanctae atque divine matri, et qualemcunque honorem prae ceteris caelitibus esse tribuendum. Cuius virtutes commendationesque cum omnes paene
page 153, image: s169
omnium libros expleverint, deesse materia hymnographis numquam possit. Mihi tamen rem totam animo complectenti, Deiparae hymni in duo genera videntur posse distribui: nempe ut alii universi, seu vagi sint, alii proprii seu certi. Id est, ut quidam eas laudes comprehendant, quae in Virginem quovis tempore possint convenire: quales sunt, quod nata in familia Davidis, quod semper virgo, quod pudica, verecunda, demissi animi, prudens, tabernaculum divini spiritus, genetrix Dei, quod historiis tam multis iam olim adumbrata (quae recenseri poterunt) quod a prophetis praenuntiata, quod humani generis amantissima, etc [abbr.: et cetera]. Alii pertineant ad dies sollemnes, illi ab Ecclesia dicatos, ad Conceptionis, Natalis, Annuntiationis, Visitationis, Expiationis, Assumptionis: ut sint, inquam, horum dierum peculiares ac proprii.
In Conceptione ergo praedicabimus, et suspiciemus admirabilem praerogativam, quod in solam hanc macula illa foedissima originis non ceciderit: addemus caussas [gap: Greek text] brevissime. In Natalibus gratulabimur orbi terrarum divinissimae huius puellae ortum, quam Deus pater placidissimis oculis, ut unigeniti sui futuram parentem aspexerit, cui totum celum arriserit, et applauserit. Valebit hic una et altera dulcis comparatio a nitidioribus flosculis, aut rosis exorientibus petita. Item ab aurora, a sole, a stella surgentibus: harum quippe rerum spectacula gratissima sunt, et insignis est earundem pulchritudo. Ad gaudium praeterea et tripudia mortales excitare oportebit. In Annuntiatione satis fuerit rem gestam
page 154, image: s170
cum stupore describere. In Visitatione matrum sibi occurrentium laetissimos complexus, et parvuli prophetae intra uterum maternum exilientis, ac praesentem Deum gestu, non voce salutantis officium. In expiatione Simeonem senem ulnis sustinentem infantulum, cuius nec aspectu expleri, nec osculis satiari queat. In Assumptione magnificentissimum virginis triumphum attingemus, et maiestatem quam adepta apud filium sit. De hac assumptione, quid D. Bernardus suo more, dulci videlicet eloquio scribat, accipiant, et sibi pro argumento usurpent poetices alumni. Quod si parvuli necdum nati anima liquefacta est, ut Maria locuta est quid putamus quaenam illa fuerit caelestium exultatio, cum et vocem audire, et videre faciem, et beata eius frui praesentia meruerunt? Sed et illud quis cogitare sufficiet, quam gloriose hodie mundi regina processerit: et quanto devotionis affectu tota in eius occursum caelestium legionum prodierit multitudo? quibus ad thronum gloriae canticis sit deducta? quam placido vultu, quam serena facie, quam divinis amplexibus suscepta a filio, et super omnem exaltata creaturam? cum eo honore, quo tanta mater digna fuit: cum eo honorer, qui tantum decuit filium. Faelicia prorsus oscula labiis impressa lactentis, cui virgineo mater applaudebat in gremio. Verum numquid non feliciora censebimus, quae ab ore sedentis in dextra patris hodie in beata salutatione suscepit, cum ascenderet ad thronum gloriae, epithalamium canens et dicens: Osculetur me osculo oris sui? Christi generationem, et Mariae assumptionem quis enarrabit? Quantum enim gratiae in terris adepta est prae ceteris, tantum et in caelis obtinet gloriae singularis. Nihil etiam impedit, quo minus in hymnis istis seu propriis, seu vagis seruentur ea, quae superiore capite praescripta fuerunt.
page 155, image: s171
Unum restat, quod tacendum non est: oportere in his hymnis inesse aptam verborum dignitatem atque pondus, quantum versiculi breves (quibus potissimum hymnos scribimus) patiuntur, et sustinere queunt. Nihil nec vulgare, nec vulgariter dicendum de Matre Dei, in qua omnia magna, divina, caelestia sunt.
Ceterum antequam huic disputationi de hymnis extremum caput, extremamque manum imponam, libitum est mihi, quos nuper Roma accepi a Francisco Bencio, amico per veteri, hymnos aliquot sane quam pios et elegantes paradigmatum loco hic subicere: e quibus etiam illud discas licet, hymnos qui ad preces diurnas, aut nocturnas canendi componuntur, ad Divos certos posse dirigi.
FRANCISCI BENCII E SOCIETATE IESU AD HORARIAS PRECES MILITUM EQUESTRIS ORDINIS beati Georgii. hymni singulares. Ad matutinas.
Vertitur caelum, meliorque noctisActa pars cedit iubari nitenti,
Cuius exortum radiata cantu
Provocat ales.Nos et ad dulcem revocans laborem
Mane cum primo vetat esse segnes,
page 156, image: s172
Et sacras vocem iubet in divinas
Soluere laudes.Sit patri, et nato patre non minori
Et tibi compar utriusque, sancte
Spiritus, nulli reticenda in omni
Gloria saeclo.Ad laudes. Ad Deum patrem.
Aureae lucis pater, o diem quiPromis aeternum, procul hinc malignas,
Noctium mater simul ut facessat,
Pelle tenebras.Militum mentes age nunc tuorum
Splendor illustret vigiles, et ardor
Tuta [correction of the printer; in the print Iuta] cui triplex clypei corona
Pectora firmet.Sit patri, et nato patre non minori, etc [abbr.: et cetera].
Ad primam. Ad Christum filium.
Christe dux pro te bone proeliantum,His ades pulchra cruce qui decori,
Signa de caelo cupide sequuntur
Nescia vinci.Fretus hac quondam, duce te, superbi
Spiritum Caesar rapuit Tyranni,
Et triumphanti tua sacra victor
Rettulit urbi.Sit patri, et nato patre non minori, etc [abbr.: et cetera].
Ad tertiam. Ad Spiritum sanctum.
Poscimus nunc te patris, atque natiMutuo surgens sub amore flamma,
Spiritus, manans ab utroque fonte
Unda perennis.Tu pium nostris animis amorem
Irriga, et robur validum ministra,
page 157, image: s173
Dexter aspira radiis, tuique
Numinis aura.Sit patri, et nato patre non minori, etc [abbr.: et cetera].
Ad sextam. Ad Michaelem Archangelum.
O decus semper dominantis aulae,Caelitum turmae Michael magister,
Quo duce infandum scelus anguis ausus
Truditur orco.O et humani generis, piique
Agminis custos, rege et has cohortes,
Ut Deo et tellus imitata caelum
Militet uni.Sit patri, et nato patre non minori, etc [abbr.: et cetera].
Ad nonam. Ad Beatum Georgium.
Fortium princeps equitum Georgi,Gloriam mortis pretio petentum,
Cuius exemplo meruere taetrum [correction of the printer; in the print tactrum]
Sternere monstrum.Cerne, qui toto tibi crescit orbe
Coetus aduersum fera castra Averni,
Et iuva, et visus toties, equoque
Promptus et hasta.Sit patri, et nato patre non minori, etc [abbr.: et cetera].
Ad Vesperas. Ad sanctissimam Virginem.
Te potens caeli domina, et potentisMater et virgo domini, precamur,
Ut Deus nostris precibus benignas
Applicet auresIllius nostrum bona signa pectus
Muniunt, illi manus haec et arma
Serviunt, illum canat ut potentem
Subditus orbi.Sit patri, et nato patre non minori, etc [abbr.: et cetera].
page 158, image: s174
Ad Completorium. Ad omnes Angelos.
Spiritus, cives patriae supernae,Quos Deus terrae miserans labores
Esse tutores, hominumque iussit
Esse ministros.Iam dies caelo fugit, et tenebrae
Imminent aptae laqueis, dolisque:
Este vos fidi vigiles soporae
Tempore noctis.Sit patri, et nato patre non minori, etc [abbr.: et cetera].
DIE FESTO SANCTI ROMOALDI, rogatu Eremitarum Camaldulensium conscripti. Ad Vesperas.
O qui relictis urbibus,Spretoque amore saeculi,
IN Alpium summis iugis
Deserta primus incolis.
Nos qui tibi successimus,
Iam dissiti longe a Patre,
In nomen effusi tuum
Nunc ora nostra soluimus.
Tu cum iuventa perdere
Certat suis te viribus,
Ut consulas tibi fuga
Montis subisti verticem.
Ergo hic levatus pondere
Rerum, quae ad ima detrahunt,
Solus sedes in abditis:
Et te supra te provehis.
page 159, image: s175
O solitudo montium,
O vallium silentia,
O devium, ac densum nemus
Altae quietis conscium
Hic ratus et vilis cibus,
Parcus sopor, nec integer,
Arctumque diversorium
Et lingua septa carcere.
O laeta semper mansio
Procul tumultu gentium
O cella, parua quamlibet
Caeli patentis aemula.
Hic lacrimis rorantibus
Genas, sinumque proluis,
Et recta conscientia
Gaudere cor mundum iubet.
O dulce cordi gaudium
Curis soluto turbidis,
O lacrimarum flumina
Divinae pacis pignora.
Hic non cupido noxia:
Non anxius quisquam timor,
Sed purus, et simplex amor,
Fructus perennis otii.
Illa nihil iucundius
Vita nihil beatius
O vita non mortalium;
Dicenda, sed caelestium.
Dum tendis hic fidas preces,
Mentisque in altum lumina.
Egressus humanas vices,
Sedes beatas peruolas.
O Romualde nunc tuis
Ades precamur filiis.
page 160, image: s176
Tuamque tentantes viam
Vultu benigno respice.
At nos, quibus tam fulgidum
Est lumen a caelo datum,
Amplo datori munerum
Decet referre gratias.
Deo patri sit gloria
Eiusque soli filio
Cum Spiritu paraclito
In sempiterna saecula. Amen.
Ad laudes.
Nunc Romualde quaesumus,Ut conditor rerum Deus
Tuo rogatu supplici
Nostras preces exaudiat.
Nos non fugare daemones,
Futura non praedicere,
Non regibus leges dare,
Non ecstasi oramus rapi.
Non voce morbos pellere,
Sanare et aegros osculo,
Non cogere, ut fluctus mare,
Ut flamma vires temperet.
Tua haec quidem miracula
Fuere, cui dedit Deus
Implere solitudines,
Et templa templis iungere.
Exempla virtutis tuae,
Vitaeque sanctimoniam
Oramus, ut natos decet
Patris referre imaginem.
Oblita mens ut corporis
Feratur in cultum Dei,
page 161, image: s177
Uni vacans et unice
Post se relinquat omnia.
Sit usus intentae precis,
Tuti quies silentii,
Sit caritas, quae ferueat
Divini amoris ignibus.
Sit dulce poenitentiae
Ieiuniisque et lacrimis
Quod tempus hoc vitae datur,
Deo iuvante, impendere.
Praesta beata Trinitas,
Concede simplex unitas
Ut Romualdum moribus
Camaldulenses exprimant. Amen.
HYMNUS SANCTI ROMUALDI. Ad Matutinum.
Somno et quieti debitaeEst temporis datum satis
Noctem Deo qui seruiunt
Dormire non totam decet.
Iam pervigil noster chorus
Recurrit ad munus suum:
Iam nos piis cum canticis
Luci propinquae occurrimus.
Lux surgit, et sollemnia
Secum reportat gaudia,
Nos quae iuvent: et fortia
Exempla, nos quae provocent.
Hac Romualdus inclytus,
Nostri ille princeps ordinis
page 162, image: s178
Migravit in caelum, die,
Terris relicta sarcina.
Nunc ante conspectum Dei
Locatus in caelestibus,
Capit laborum praemia
Quos laetus olim pertulit.
Nunc denegasse corpori
Iucundiora, et asperis
Duxisse vitam legibus
Per dura gaudet praelia.
Quot ille pugnas daemonum
Contempsit, et truces minas?
Proculque fusis hostibus
Quot rettulit victorias?
Quid te maligne spiritus
Iacentis infirmos pedes
Et crura nocturnum iuvat
Saevo aggravasse pondere?
Quid membra tot ieiuniis
Exhausta plagis tundere?
Quid vulturum taeterrimam
Vultu referre imaginem?
Tentatus ipse quo magis
Dum vita mortalis fuit,
Probatus hoc caelo magis,
Fulget corona gloriae.
Hic mixtus inter agmina
Laudes Deo canentium,
Comes beati muneris
Laudes et ipse concinit.
At tu regis qui sidera,
Terrasque iungis aetheri,
Nostras eorum laudibus
Permitte laudes inseri.
page 163, image: s179
Deo patri sit gloria
Eiusque soli filio
Cum Spiritu paracleto
In sempiterna saecula. Amen.
METRA, LONGITUDO hymnorum. CAPUT XXXV.
SI hoc in negotio priscorum exempla confideremus, minime ambiguum est, hexametro hymnos contexi solere. Homerus enim, et illo maior natu Orpheus, et Callimachus in deos deasque permultos longis versibus condiderunt, qui ad citharam canebantur. Quos feliciter imitati sunt Ioannes Picus Mirandulanus, et noster Vida, Scaliger in tres personas Trinitatis, in Virginem genitricem, Apostolos, Stephanum, Laurentium aliosque caelicolas. Praeterea Vida, sicut ante eum Iovianus Pontanus, elegiacum carmen adhibuit, cum in Christum e cruce pendentem hymnum faceret. In hymnis Ecclesiasticis ferme lyrica tantum metra frequentantur, et ex horum generibus ut plurimum iambica dimetra acatalecta, itemque Sapphica. Nos rem cuilibet integram relinquimus, et hymnos lyrico metro factos potissimum probamus.
Hymni qui hexametris versibus fiunt, ut plurimum sunt longissimi, et potius libri seu volumina, ut videre est apud eos, quos paulo ante nominavi. Aliorum generum plerunque contracti sunt, et
page 164, image: s180
non ita multorum carminum. Quamquam Aurelius Prudentius paene semper conficiat longissimos. Certa mensura constitui non potest. Illud scio, quemadmodum me, sic alios multos scita et ornata brevitate mirum in modum delectari. Ex una strophe (sic quippe libet appellare qualiumcunque versuum quaternionem) non fit lyricum, nec hymnus. Ex duabus apud Horatium legimus Sapphica. O Venus Regina Cnidi, lib. 1. Ode 30. Et, Persicos odi puer apparatus, eiusdem lib. Ode ultima. Et, Montium custos nemorumque virgo lib. 3. Ode 22. Eodem modo hymnus ex duabus minimum fieri potest.
Et haec de hymnis pro tenuitate nostra. Quae si nimium pauca, minusque accurata videbuntur, hoc responsum esto, non habuisse me (ut neque in funebri poesi, quae tractatio infra, disciplinam epigrammatariam sequetur) cuius vestigiis ingrederer: propterea scilicet, quod haec pars poeseos nobis quidem Christianis et Catholicis perfamiliaris, et perquam usitata est: at non veteribus, aut certe aliter veteribus, quam nobis, ut ex dictis planum fieri potuit. Porro quamuis ecclesiasticorum hymnorum ingens exstet numerus, tamen (quod fateri necesse est) non ea diligentia, eoque ingenio contexti, elaboratique sunt, ut inde artem aliquam plenam colligere queas: magisque illorum auctorum sancti mores admirandi, quam ipsi scribendo magnopere imitandi sunt, iuxta illud, quod e Grammatico haud contemnendo, cuius praeceptionibus puer instituebar, etiam hodie memini.
Tu vivendo bonos, scribendo sequare peritos.
page 165, image: s181
DE IAMBEA POESI. CAPUT XXXVI.
FACTITATOS esse iam bos ante comoediam, quae ex illis postea profluxerit, quomodo ex heroica poesi tragoedia, auctor est Aristoteles. Nam similiter ut materies gravium honestarumque rerum, quae carmen heroicum efficiebat, adiuncta forma dramaticae imitationis tragoediam procreavit: sic ridicula, ioci, conuitia, cavillationes, quae iambico tractantur, dramata adhibito ipsam comoediam genuerunt. Ergo iam tum illis temporibus res humiliores, maledicta, iocationes materiam dabant iambographis: qui poetae versi deinde sunt in Comicos, manente eadem materia, forma vero [gap: Greek text] commutata. Constat igitur, quam sit antiqua haec poesis: nempe aequalis seu aequaeva ipsi haeroicae. Cum porro prisci mortales iambicis plerunque numeris mutuum rodere, et lacerare consuevissent, et hi se inter maledicendum obiurgandumque frequentes offerrent (quo etiam [gap: Greek text] conuitiari, probra iacere nominatum hunc versum contendit Aristoteles) evenit, ut qui postea versibus corruptos et improbos aliorum mores, vitamque insectarentur, hosce numeros sequerentur, tanquam instituto accommodatissimos: siquidem et Strabo ait: [gap: Greek text] Et quia vitia accusarent poetae iambici, solutosque hominum mores liberius et acrius reprehenderent, permissum id illis fuit, sive peccatorum sive peccantium odio:
page 166, image: s182
tantoque magis permissum, quod istuc negotium ad corrigendas vitae rationes, et emendandos animos non parum valere animadversum est: cum quisque id studio haberet, ut in istam aciem, hoc est in poetarum vituperationem, reprehensionem, maledicentiam ne in curreret.
Cognosci iam potest, ut existimo, in quibus qualibusue argumentis potissimum exerceatur hoc genus poeseos: in obiurgationibus, reprehensionibus, vituperationibus, detestationibus, quorum omnium materia sunt, vitia, scelera, flagitia, mali mores denique. Item quaecunque non decent, aut aliena sunt virtutis, gravitatis, honestatis. Non ergo adhibendum hoc genus carminum neque ad probos, et innocentes vulnerandos, neque ad nocentes et improbos commendandos: quandoquidem quomodo in hos non cadit virtus, quam solam laudari par est: sic in illos cadit turpitudo, quae aut sola, aut maxime vituperatur. Haud iniuria saeviit hoc stimulo Catullus in Suffenum, Egnatium, Strumam, Vatinium, Mamurram, Caesarem. Horatius (quamquam epodis) in Maenam libertum Pompeii, in Maevium poetam, homines ineptos, arrogantes, superbos, honore indignissimos, luxuriosos, inuidos, impudicos. Ex his duobus solis discere possumus rationem modumque huius carminis recte componendi: in aliis vix eiusmodi iambos invenias, ut de imitatione magnopere cogitandum sit. Ac Horatius quidem apud latinos primum se esse gloriatur, qui hoc carmen dederit: in quo ab illa Archilochia acerbitate et verbis, quae Lycamben ad laqueum compulerunt, abstinuerit: eius
page 167, image: s183
tamen poetae vim et spiritum retinuerit, atque expresserit.
Parios ego primus iambos
Ostendi Latio, numeros animosque secutus
Archilochi, non res et agentia verba Lycamben.
Significat ergo Flaccus se moderatiorem extitisse. Catullum porro antiquiorem quin boni harum rerum aestimatores omnibus iambographis latinis praeferant, nihil dubito. Usurpant nihilominus iambum, etiamsi id minus proprie, in laudatione, in gratulationibus Catullus et Flaccus. Ille Phaselum suam praedicat, et paeninsulam Sirmionem: hic vitam rusticam. Beatus ille qui procul, etc [abbr.: et cetera]. praeterea Canidiam veneficam irridet. Docet Aristoteles convenire iambicis verba translata, et cum maxime imitetur locutionem quotidianam seu vulgarem, ea nomina, quibuscunque in sermonibus uteretur aliquis: cuiusmodi sunt, inquit, propria et translata, et ornamentum. Qua voce putant Aristotelem significare voluisse, hoc poema maxime excoli, et ornari debere. Illud ad extremum nosse te velim, nomine iambi sive iamborum intelligere et accipere nos non pedem (siquidem de pedibus non disputamus) sed ipsum versum: sic enim ab eruditis cum pes, tum versus, eadem scilicet voce saepenumero appellatur. Hac eadem voce (quomodo etiam cum dico, iambicum sive iambeum) intelligo nihilominus illud genus senarii, quod ultimum pedem spondeum postulat loco iambi, quem tamen spondeum praecedat iambus. Quod idcirco fieri oportet, ut versus nimia tarditate ne languescat. Quamquam Graeci, quibus est nihil negatum,
page 168, image: s184
et Severinus Boetius lib. de consolat. philosophiae spondeum quinta sede collocare non verentur. Huiusmodi versus scazontes seu choliambi, quasi dicas claudicantes seu claudi, aut mutilati iambi vocantur (priores enim, qui iambo finiuntur, recti dicuntur) quibus persaepe utitur Martialis. Etenim cum versus iambicus ad maledicendum reperiatur aptissimus, tum nescio quo pacto in hoc uno negotio supra ceteros isti scazontes excellunt. De utroque Ovid. 1. de remed. "
Liber in adversos hostes stringatur iambus, [correction of the printer; in the print verse omitted] Seu celer, extremum seu trahat ille pedem. [correction of the printer; in the print verse omitted]
DE SATYRICA POESI.
NOMEN, ORIGO, ET NATURA Satyrae. CAPUT XXXVII.
POEMATIS huius appellatio unde nam tandem facta sit, necdum pro certo affirmari potest. A lancis genere inditam esse quibusdam placet: illo nempe, quo sacris cerealibus primitiae inferebantur fructuum dissimilium. Sic in satyra, inquiunt, variae ac diversae res tractari solent, quibus illa velut expletur et satiatur. Hinc atque a satietate satyram, quasi saturam appellari visum est: a quibus parum dissentiunt, qui a satyra farciminis genere, quod auctore Varrone passa, polenta, nucleis pineis mulso conspersis farciebatur, et tamquam saturabatur, deductum hoc nomen putant. Malunt alii a satyra lege, quae multas leges, multaque
page 169, image: s185
vitia uno quasi fasce comprehendebat. Fortassis autem lex ista satyram consecuta, potius ah ipsa nomen accepit, quam dedit. A saliendo quoque dictam crediderunt aliqui, ob argumentorum varietatem: per quam fit, ut more satyri animantis illius sine modo atque ordine huc illuc ferri, rapi, ac volitare videntur. Quid si ab ipsismet satyris? quando in hoc poemate videmus diis illis petulcis, lascivis, dicacibus digna proferri, et satyricis fabulis ista ipsa poesis successit. Inter ipsos enim actus tragoediae, aut etiam acta iam tragoedia, ut illius severitas tristitiaque risu, et hilaritate aliqua temperaretur, satyros inducebant, qui lusibus, iocis, scommatis fessum, et tam atrocibus rebus audiendis maestum ac perturbatum spectatorem reficerent, atque ad iucunditatem traducerent. Nam tragoediae ipsi hilaritas et risus inimica sunt. Horat.
Carmine qui tragico vilem certavit ob hircum,
Mox etiam agrestes satyros nudavit, et asper
Incolumi gravitate iocum tentavit: eo quod
Illecebris erat et grata novitate morandus
Spectator functusque sacris, et potus, et exlex.
Verum istuc in latinis tragoediis non fiebat, et Graecorum inuentum putatur. Fabulae satyricae non multum diversae fuerunt ab Atellanis: cum utrobique mos esset, omnia suis ac propriis verbis Cynice, id est, sine pudore efferre, sermone parum verecundo, libero, aculeato, et ad risus eliciendos idoneo: quos quidem satyri etiam vultu, et toto corpore movebant. Exclusi postea dicuntur tragoedia satyri, et migravit in comoediam veterem
page 170, image: s186
illam satyra, ubi locus procacitati et licentiae satyrorum dari opportunior videbatur. Chorus autem maxime satyricus, et acerbus fuit, ac cives improbos nominatim, nobiles iuxta ac ignobiles carpere solitus est. Cum igitur id potentioribus vehementer displiceret, et limites egredi chorus putaretur, sublatus est. Itaque Horatius.
Successit vetus his comoedia non sine multa
Laude, sed in vitium libertas excidit et vim
Dignam lege regi. Lex est accepta chorusque
Turpiter obticuit sublato iure nocendi.
Sed antiquae comoediae locum apud Latinos occupavit satyra, quod genus poematis Graeci non fecerunt, teste Quintil. Numeros latini mutarunt, seu novam quandam formam maledicen di atque insectandi reppererunt [reg: repererunt]. Primus satyrographus Lucillius, maior avunculus Pompei Magni, qui primus nasi stylum acuisse dictus est a Plinio. Hic in civium vitiis liberrime ac salsissime accusandis, planeque satyrice exagitandis primo iambis usus est: quemadmodum Varro quoque post illum. Deinde senarios in hexametros mutavit, quia hic versus narrationi congruebat magis. Hunc Fabius et primum fuisse Satyricum, et insignem laudem adeptum scripsit. Post Lucilium numerantur Terentius Varro, Horatius, Persius, Iuvenalis. Arbitror iam satis intelligi, quale sit poema satyra: urbanum nempe, iocosum, salsum, ad rereprehendendos mores corruptos, et accusandam vitae improbitatem comparatum.
page 171, image: s187
ARGUMENTA, FINIS, UTIlitas satyrae. CAPUT XXXVIII.
QUEMADMODUM priscae illius comoediae, item iamborum, et quorundam epigrammatum, ita satyrae quoque materia dici potest turpitudo vel risu digna, vel odio. Quocirca si quid ridiculum, aut odiosum non est, habet autem luctum, terrorem, commiserationem, ut res tragoediarum, in satyram minime cadit. Ergo in duobus peccatorum vitiorumue generibus persequendis omne studium satyrici versabitur, quorum aliud risum, aliud detestationem mereatur. Quamquam aliquando flagitia et scelera magna etiam ridentur, et multo salsius. Saepius tales risus ridet Horatius, et est caeteris duobus iocosior. Persius tristior est, Iuvenalis petulantior. Primum recte appellaveris festivum ac lepidum derisorem, secundum tetricum censorem, tertium petulcum et satyricum, et satyrum. Irridet et exagitat satyra inertes, parasitos, deformes, loquaces, ingratos, libidinosos, potatores, avaros, foeneratores, sicarios, fures, adulteros, etc [abbr.: et cetera], Recte etiam fecerit, qui morbos animi satyrae subiecerit, quod in his non secus occupata est, quam medicorum ars in doloribus, vulneribus et aegrotationibus corporum Proponit utraque sibi sanitatem: sed ista oratione, illa potionibus et herbis. Medicinas ambae aegrotis faciunt amaras, insuaves, et ingratas, secant,
page 172, image: s188
urunt, non parcunt, Ergo satyram ad homines absterrendos a vitiis, et ad virtutem obiurgatione irrisioneque impellendos natam habemus confiteri. Ex quo patet, quanta sit eius utilitas: corriguntur nimirum perversi, et reliqui aculeos poetarum istorum metuentes, a nequitia et scelere longius refugiunt. Et quoniam amore virtutis abstinere se a pravis actionibus nolunt, formidine huius poenae et infamiae, quod nolunt, id facere compelluntur. Verumtamen ioci et sales satyrici carere obscenitate rerum verborumque debent, et crimina libidinesque ita reprehendi, ut ne dum animos reorum purgare volumus, alios interim sinceros et innocentes collutulemus, et ad morum turpitudinem quasi inuitemus. Diligentior hac in re Persius, et severior quam Horatius, et Iuvenalis.
ARTIFICIUM SATYRAE. CAPUT XXXIX.
DOCUIMUS satyram quandam esse medicinam: quapropter ne ea ob amaritudinem ab aegroto statim respuatur, imitandi nobis erunt medici, de quibus ita Lucretius.
Nam veluti pueris absinthia taetra medentes
Cum dare conantur, prius oras pocula circum
Contingunt mellis dulci flavoque liquore,
Ut puerorum aetas improvida ludificetur
Labrorum tenus, intere a perpotet amarum
Absinthi laticem, deceptaque non capiatur,
Sed potius tali tactu recreata valescat.
page 173, image: s189
Eodem prorsus modo illinenda sunt quibusdam suavitatibus obiurgationes satyricae, ut aequiore animo excipiantur: iocis nempe et facetiis, quibus quodammodo animi ad hanc alioqui amaram potionem exhauriendam praeparantur et inducuntur. Sed orae poculi nimirum urbanitate ista condiuntur, et tum demum sentitur medicamenti amarities, cum est in ipsa viscera demissum. Quam rationem mirifice tenuit Horatius, qui admissus circum praecordia ludit, Persio teste. Nec dubitavit ipsemet hac de re praedicare sat. 1. lib. 1.
Praeterea ne sic, ut qui iocularia ridens
Percurram, quamquam ridentem dicere verum
Quid vetat? ut pueris olim dant crustula blandi
Doctores, elementa velint ut discere prima.
Et quamvis ad virtutem cohortari, a vitiis autem avocare magna contentione debeat satyra, non ideo tamen eam de ipsis disputare convenit: quod munus philosophiae relinquendum est, quae et magistra virtutum, et vitiorum sola explicatrix habetur. Versutum, sagax, callidum, disertum, acutum ingenium hic requiritur, et a leporibus minime abhorrens atque alienum. Utebantur satyrici veteres plerunque fictis nominibus, cum timerent potentiores in se cives irritare, si eos aperte lacessivissent. Aliquando ita fictis utebantur, ut tamen eorum significatio cum illorum vita moribusque congrueret. Interdum vera nomina ponebant, cum aliquos simili scelere insignes exagitabant. Sic Nero pro crudeli, Clodius pro moecho, et cetera ad eundem modum. Nostri poetae, quod iam pridem observavi, quando epigrammatis,
page 174, image: s190
satyris aut alia quacumque poesi flagitium alicuius, aut peccatum duntaxat reprehendunt, parcunt nominibus, et ex Martiale, Horatio, Iuvenale mutua sumunt. Pontilianus, Fuscus, Pontus, Gargilianus, Posthumus, Glaphyre, Crestilla, Lycoris et similia: aut ipsi nova quaedam fingunt ex vocibus seu graecis, seu latinis, seu barbaris. Amat satyra varietatem materiae et argumentorum, crebras sententias, et acutas, atque etiam acres, dictionem submissam, quotidianae locutioni similem, remissos mollioresque numeros, puritatem et elegantiam in verbis. Partes certas nullas habet: aliquando insinuatione, saepius abrupto et incitato principio utitur. Et licet abrupta principia sint, ad totius tamen corporis compositionem pertinere debent: semperque loco exordii aliquid esse necesse est, quod ad ea quae sequuntur facilem comparet benevolumque auditorem. Atque illo principio Horatius,
Qui fit Maecenas, ut nemo quam sibi sortem
Seu ratio dederit, seu fors obiecerit, illa
Contentus vivat, laudet diversa sequentes?
id proponit, quod ubi longa exemplorum enumeratione probavit, apte concludit.
[gap: illustration]page 175, image: s191
POETICARUM INSTITUTIONUM LIBER TERTIUS.
DE EPIGRAMMATE.
NOTATIO ET USUS EPIgrammatis. CAPUT I.
EPIGRAMMA [gap: Greek text] superscribere, seu inscribere, principio erat tantum [gap: Greek text] superscriptio seu inscriptio, et quidem [gap: Greek text] seu numeris libera: nam brevia poematia, quae nunc epigrammata usurpantur, posterius hanc appellationem tulerunt. Apud Strabonem huiusmodi legitur epigramma in Cyrum, quod est eiusdem epitaphium. [gap: Greek text] Audi viator: ego sum Cyrus Asiae Rex, qui Persis imperium peperi: ne itaque mihi sepulcrum inuideris. Pausaniae unica vox, [gap: Greek text] epigramma vocatur, sic enim inquit: [gap: Greek text] ut si dixisset, [gap: Greek text] Fuerunt igitur epigramma
page 176, image: s192
olim pauca verba poeticis soluta numeris, et pro elegiis inscripta, aut incisa statuis, trophaeis, imaginibus, clypeis, navibus, sepulchris, monumentis, delubris, aedificiis, magnificis demum opetibus. Quam postea varius ac multiplex eiusdem usus increbuerit, ex anthologia epigrammatum Graecorum, ex epigrammatariis latinis, Martiale potissimum, et ex iis quae deinceps disserentur, planissimum fiet. Videlicet quidquid de re tum animata, tum inanima eleganter, acute, urbane, breviter [gap: Greek text] seu versu dictum esset, seu laudationem, seu vituperationem, seu triste, seu laetum, seu aliud quippiam contineret, epigrammatis ambitu ac terminis includebatur, nullo ad inscriptionem respectu.
LAUS EPIGRAMMATIS, MAteria, difficultas. CAPUT II.
EPIGRAMMA non solum propter elocutionis concinnitudinem, venustatem, dulcem in modum cadentes numeros, brevitatem, varias denique blanditias, delectationes, verum etiam propter acumen et ingenium admirari consuevimus. Reliquae species poematum suo unaquaeque artificio magnam lectori voluptatem, magnam poetae gloriam conciliat. Ars epigrammatum aeque nobis utramque pollicetur. Iam ipsa horum componendorum exercitatio perpolit ingenium,
page 177, image: s193
et quodammodo elimat. Ad prudenter, ingeniose, lepide dicta cum in aliis subito animadvertenda, tum in nostris sermonibus, Marte nostro adhibenda nos velut magistra instituit ac praeparat. Verborum luxuriam, ut foliorum, amputat, nihilque inane, et otiosum permittit. Ad delectandum et movendum valet plurimum.
In rebus autem epigrammati subiectis maxima est ac paene incredibilis vicissitudo. Hoc insigne et memorabile dictum: illud festivum acroama: hoc facetum apologum: istuc lepidum aut grave proverbium complectitur. In alio est laus, in alio reprehensio, in alio admonitio, aut cohortatio, aut conquestio, aut iocatio, aut fabula, aut lusus, aut simile quid. Atque ut Horatius de versibus impariter iunctis, hoc est elegiacis, primum iis fuisse inclusam querimoniam, hoc est res tristes, post sententiam voti compotem, hoc est, optatas et secundas: sic nos dicamus licet, tristia et laeta esse epigrammatis materiam, quibus duobus generibus tanquam summis omnia comprehendimus: sicut illis verbis Horatianis interroganti de materia elegiaci carminis probe respondetur.
Ceterum quam egregium, tam difficile est suis numeris perfectum epigramma. Non igitur satis est delegisse materiam, lectissima vocabula contraxisse, adiuncta ad nomen seu epitheta, quamquam non citra delectum, in promptu habere, suo quaeque dicendi charactere efferre didicisse: videndum praeterea ut aut prosimus, aut delectemus, aut utrumque simul effectum demus. Conandum ut eadem ista quam brevissime, quam argutissime,
page 178, image: s194
certe quam prudentissime praestemus. Levia remisse, molliterque attingenda, ridicula facete, tristia severe, gravia graviter. In opere longo fas dicit Horatius somnum poetis obrepere: in epigrammate quia breve est, intelligentia nostra simul omnia concipit, et oculi uno aspectu paruam picturam totam hauriunt. Utrobique autem, quoniam ad animi iudicium statim tota referuntur, et pusilla pictura, inquam, et epigramma, facillime si quid peccatum est sentimus. In scriptione diffusa declinanti paulum a recto datur venia: in parua et modica, etiam modica macula offensionem habet: et qui non totum optime fecerit, totum peccasse videbitur. Adde quod non omnibus eadem probari solent in epigrammate. Hic ducit acutum, ingeniosum, salsum, quod alter frigidum, plebeium, insulsum. Ita displicendi metus, acerrimus laboris hortator fiet. His et aliis de caussis, quod de toto genere Cicero, id nos de epigrammatariis seorsim affirmemus: in horum numero perraro exoriri aliquem excellentem.
DEFINITIO EPIGRAMMATIS, eiusque prima divisio. CAPUT III.
EPIGRAMMA, ut est proprium poetarum, est quoddam breve poema, cum simplici cuiuspiam rei, vel personae, vel facti indicatione: aut ex propositis aliquid deducens. Haec definitio ex divisione conficitur, quemadmodum Cicero in Topicis definire
page 179, image: s195
docet, et duo summa epigrammatis genera spectata eorum forma comprehendit, simplex nimirum, et compositum. Aeneas 3. Aeneidos dedicans clypeum Abantis, rem carmine signat, nempe hoc.
Aeneas haec de Danais victoribus arma.
Plura de se Virgilius illo disticho, quod sibimet moriens fecit.
Mantua me genuit: Calabri rapuere: tenet nuncParthenope: cecini pascua, rura, duces.
Indicat patriam, locum mortis, sepulturae, genera scriptorum suorum. Nec enim eo prima forma ab altera secernitur, quod unum aliquod tantummodo indicet: nec ob id vocatur simplex: sed quod nihil in ea nisi indicatio, nulla compositio: de qua compositione infra agemus. In priore videas [correction of the printer; in the print videor] pleraque versari epitaphia. In quo quae exprimuntur et indicantur, convenienter antiquitati (cuius praesertim anathematum, statuarum, monumentorum ac trophaeorum [gap: Greek text] multae) simpliciore filo minoreque cura exprimenda et indicanda sunt.
AMPLIUS DE SIMPLICI COMpositoque Epigrammate, et in extremo secunda divisio. CAPUT IV.
MANEAT igitur quod docuimus, esse quaedam simplicia epigrammata, quaedam concreta sive composita. Simplex, in quo res
page 180, image: s196
aliqua, persona seu factum exprimitur, nullaque inest comparatio: quemadmodum duobus superioribus exemplis est cognitum. Compositum, quod ex propositis aliud quiddam, idque aut maius, aut minus, aut aequale, aut diversum, aut contrarium deducit. In omnibus his collationes sive relationes perspicis, quibus et tollitur simplicitas, et gignitur comparatio, sive compositio. Exemplum ubi maius aliquid ex propositis deducitur, hoc sit. Martial. lib. 1. de Carpophoro.
Saecula Carpophorum, Caesar, si prisca tulissent,Iam nullum in monstris orbe fuisset opus.
Non Marathon taurum Nemee frondosa leonem,Arcas Maenalium non timuisset aprum.
Haec armata manus Hydrae mors una fuisset,Hinc percussa foret tota Chimera semel.
Ignipedes posset sine Colchide vincere tauros,soluere et Hesionem solus, et Andromeden.
Herculeae laudis numeretur gloria, plus estBis denas pariter perdomuisse feras.
Et lib. 11. laudatur NervaTraianus.
Tanta tibi est recti reverentia, Caesar, et aequi,Quanta Numae fuerat, sed Numa pauper erat.
Ardua res haec est, opibus non tradere mores,Et cum tot Croesos viceris, esse Numam, etc [abbr.: et cetera].
Quando minus. Toscanus tom. 1. Collectaneorum ex illustribus poetis Italicis.
De C. Iulio Caesare.
Spectat Alexandri picta ut certamina Caesar:Ast ego nondum aliquid gessi, ait, illacrimans.Quid si et Alexander spectasset Caesaris acta?
Dixisset: Persas vincere pigritia est.page 181, image: s197
Quando par aut simile. Leontii in AlexandrumMacedonem.
[gap: Greek text]Hectoris et Troiae fuit exitus unus, et ipsiDardanidum soboli mox dedit illa manus,
Pella et Alexandri fato comes. Hinc decus aioEsse viros patriae, non patriam esse viris.
Catullus ad Quintium.
Quinti si tibi vis oculos debere Catullum,Aut aliud, si quid charius est oculis:
Eripere ei noli multo quod charius illiEst oculis, si quid charius est oculis.
Martialis lib. 1. de leone Caesaris, in cuius ore ludebant lepores illaesi.
Aethereas aquila puerum portante per auras, etc [abbr.: et cetera].
Quando dispar, seu diversum. Martial. de leone et lepore lib. 1.
Rictibus his tauros non eripuere magistri,Per quos praeda fugax itque reditque lepus.
Quodque magis mirum, velocior exit ab hoste,Nec nihil a tanta nobilitate refert.
Tutior in sola non est cum currit arena:Nec caveae tanta conditur ille fide.
Si vitare canum morsus, lepus improbe, quaeris,Ad quae confugias, ora leonis habes.
Quando contrarium, seu repugnans. Catullus.
Odi et amo, quare id faciam, fortasse requiris,Nescio, sed fieri sentio. et excrucior.
page 182, image: s198
Martialis ad Dindymum, lib. 4.
Insequeris, fugio, fugis, insequor, haec mihi mens est:Velle tuum nolo, Dindyme, nolle volo.
In habentem varios mores lib. 14.
Difficilis, facilis, iucundus, acerbus es idem,Non possum tecum vivere, nec sine te.
Sunt qui tres tanquam classes epigrammatum constituere. Unam eorum, quibus ad rerum inscriptiones utimur, unde nomen ipsum est natum, quaeque prima origo epigrammatis fuit. Alteram, quibus laudes alicuius aut vitia explicamus, sive quibus laudamus, aut vituperamus. Tertiam, quibus fortuitum quippiam, vel novum, vel admirabile quod acciderit argute exponimus: vel ipsi aliquid excogitamus, et comminiscimur. Primi generis paradigmata iam supra adduximus: alterius, et postremi affatim hoc in libro adducentur. Et ne diu te suspensum teneam. Fortuiti et rari seu inopinati eventus est illud Carpyllidae in eum, qui piscaturus, reti caput naufrago mortui attraxit: quod cum manu scalpendo sepulcrum parans terrae mandaret, improviso thesaurum invenit. Conclusio est, iustos viros pietatis mercedem haud amittere.
[gap: Greek text]page 183, image: s199
Et illud Germanici Caesaris ex Graeco.
Thrax puer astricto glacie dum ludit in Hebro,Frigore concretas pondere rupit aquas.
Dumque imae partes rapido traherentur ab amne,Abscidit heu tenerum lubrica testa caput.
Orba quod inuentum mater dum conderet urnaHoc peperi flammis, cetera, dixit, aquis.
Admirabile seu magnum sit hoc, de matre Lacaena: quamquam etiam fortuita saepe magna sunt, et contra item, magna fortuita.
[gap: Greek text]Marullus sic latine.
Mater Lacaena conspicata filiumRelicta inermem parmula.
Progressa contra traicit ferro latus,Super necatum his increpans:
Abi hinc, morere, non digna me proles, abiMentite patriam, et genus.
Eorum quibus ipsi materiam inveniunt poetae, sive ut iocentur, sive ut seria dicant, numerus infinitus est. Propterea cum pleni sint libri, quid opus exemplis in re clarissima?
page 184, image: s200
TERTIUM DIVIDITUR EPIgramma, secundum tria genera poematis. CAPUT V.
POTEST non immerito videri epigramma pusilla quaedam pars, seu revocari posse partim ad tragoediam, partim ad comoediam, partim denique ad epopoeiam. Quare cum haec tria genera poeseos materia discrepent, epigrammatis item materia non erit una, sibique similis: ideo nec ipsa epigrammata. Ex epopoeia sumit epigramma laudationes inprimis excellentium virorum, urbium, fluviorum, portuum, locorum, fontium, monumentorum, etc [abbr.: et cetera]. Fabulosa quoque haud aliunde sumuntur. Hinc igitur fit, ut in Epigrammate loquatur mira cum venustate deus aut nympha, satyrus, etc [abbr.: et cetera]. quin aliquando amnis, fons, arbor, statua, mons, urbs, tumulus, locus, animal cum aliis, aut cum ipsomet poeta. Tragoediae propria est rerum gravium illustriumque tractatio, quae multum doloris, et commiserationis, multum pariant admirationis. Dolorem afferunt atrocia. Commiserationem eadem ipsa, si aut immerenti eveniunt, aut accidunt inter consanguineos, inter parentes et liberos, inter fratres et sorores. Fortuita commovent admirationem. Sunt autem admirabiliora, quando praeter opinionem aliud ex alio dependet, ut in vita Oedipi, de quo habemus tragoediam Senecae. Haec omnia aptissima sunt conficiendis
page 185, image: s201
epigrammatis. Hinc tam multa, praesertim apud Graecos, in heroas, Priamum, Hectorem, Achillem, Aiacem, Alexandrum et alios. Apud latinos in Scaevolam, Pompeium, Caesarem, Catonem, Lucretiam, Porciam, etc [abbr.: et cetera]. Ad tragoediam quoque reiciantur, quae in mortem interitumque alicuius scribuntur: est enim per se res tragica mors. In comoedia prisca poetae homines impune ac nominatim accusabant, irridebant, contemnebant. Quae materies, probrosa et ridicula scilicet, convenit etiam epigrammatis, quorum auctores aliena peccata multo sale ac lepore patefaciunt, insectantur, atque irrident. Nec nominibus abstinent, quod reprehendit praefatione lib. 2. Martial. quamuis ea saepius commutent, aut pro veris ficta supponant: rem enim ipsam intelligi ab omnibus nihil vetat, pudori autem et famae hominum consulendum est, si consuli adhuc potest. Vetus quoque comoedia lascivis vocibus et sententiis abundabat, quae consuetudo in epigrammata irrepsit, quorum plurima, potissimum Martialis, videmus esse plena turpitudinis et nequitiae, et hanc epigrammatum esse linguam, homullus ex luto et argilla, factus asserit. Ab epigrammatis eiusmodi temperare nos oportet. Ex comoedia item antiqua ioci et sales ad epigrammata, profluxerunt. Illis quae habent spem, metum, suspicionem, amorem, desiderium, dissimulationem, subitam laetitiam, insperatum incommodum, misericordiam, fortunae commutationem, et alia huius generis, novam comoediam praebuisse materiam fit credibile.
page 186, image: s202
QUARTA DIVISIO EPIGRAMmatis secundum tria genera causarum. CAPUT VI.
UT civilis eloquentia in tripartita causarum varietate exercetur: sic epigramma non incommode ad totidem, eademque genera ferme redigi potest. Itaque ad iudicium revocabuntur omnia, quibus aliorum vitia, scelera et mala facinora accusamus, quibus expostulamus, exprobramus, minamur, insimulamus, inuehimur, etc [abbr.: et cetera]. Ad deliberationem, quibus suademus, dissuademus, hortamur, dehortamur, petimus, deprecamur, inuitamus, consolamur. Ad exornationem pertinebunt quibus laudamus, vituperamus, sive homines, sive res alias quascunque, idque sive in ipso homine, sive extra hominem. Item quibus commendamus, gratulamur, gratias agimus, aliquid dedicamus, et iocosa, quorum materia est turpitudo sine dolore, quae potius risum excitet, quam indignationem. Quamquam etiam in his, quae ab Aristotele 2. Rhetor. dicuntur [gap: Greek text] ut vulnera, caedes, fames, morbi, et in his quae odium indignationemque merentur, ut fraudes, furta, adulteria, etc [abbr.: et cetera]. iocari, ridere, aculeum exserere, et quidem magis in posterioribus istis, mos est: quae proinde in iudicialibus licebit numerare, quoties talia exstiterint.
page 187, image: s203
EXEMPLA IUDICIALIUM.
AsiniumCatullus de furto postulat. Nam secundum cenam, quando conuivae urbanitati indulgere, et poculis capacioribus poscere consueverunt, ipse mappas illorum, sive sudaria surripiebat, ut apud MartialemHermogenes. Et cum hoc valde facetum, et nimis lepidum putaret, eundem leporem in Catullum exercuerat.
Marrucine Asini manu sinistra
Non belle uteris in ioco atque vino.
Tollis lintea negligentiorum.
Hoc salsum esse putas? fugit te inepte.
Quamuis sordida res et invenusta est.
Non credis mihi? crede Pollioni
Fratri, qui tua furta vel talento
Mutari velit: est enim leporum,
Disertus pater ac facetiarum.
Quare aut hendecasyllabos trecentos
Exspecta, aut mihi linteum remitte:
Quod me non movet aestimatione,
Verum est mnemosynon mei sodalis.
Nam sudaria setaba ex Iberis
Miserunt mihi muneri Fabullus
Et Verannius. Haec amem necesse est,
Ut Veranniolum meum, et Fabullum.
Thalum quoque ut furem incessit, cui nisi ille quae suffuratus erat ab unguibus reglutinaret, flagella, quomodo Asinio trecentos hendecasyllabos, interminatur. Epigramma est numero XXII. Simile fecit Martialis, in Luscum furem.
Aspicis hunc uno contentum lumine, cuiusLippa sub attrita fronte lacuna patet?
page 188, image: s204
Ne contemne caput, nihil est furacius illo,
Non fuit Autolyci tam piceata manus.Hunc tu convivam cautus vitare memento,
Tunc furit atque oculo Luscus utroque videt.Pocula solliciti perdunt, ligulasque ministri,
Et latet in tepido plurima mappa sinu.Lapsa. nec accubitu subducere pallia nescit,
Et tectus laenis saepe duabus abit.Nec dormitantem vernam fraudare lucerna
Erubuit fallax, ardeat illa licet.Si nihil inuasit puerum, tunc arte dolosa
Circuit, et soleas surripit ipse suas.Alibi CatullusIulii Caesaris liberalitatem in Mamurram hominem improbum stulte collatam acerrime infectatur.
Quis hoc potest videre, quis potest pati
Nisi impudicus, et vorax, et aleo? etc [abbr.: et cetera].
Talia sunt quae scripsit in prodigiosam Gellii libidinem. In Licinium Caluum, qui ei malos poetas dono miserat. In Cornificum, qui eum in magno animi dolore iacentem solatum non accesserat. Cum Alfeno homine parum fideli in colenda amicitia expostulat. Alibi ingrato exprobrat.
EXEMPLA DELIBERATIONIS.
Notum est illud Martialis ad Iulium, quem aetate gravem ad otium voluptatemque hortatur lib. 1.
O mihi post nullos Iuli memorande sodales,Si quid longa fides, canaque iura valent.
Bis iam paene tibi consul trigesimus instat,Et numerat paucos vix tua vita dies.
Non bene distuleris, videas quod posse negari,Et solum hoc ducas, quod fuit, esse tuum.
page 189, image: s205
Exspectant curaeque catenatique labores,
Gaudia non remanent, sed fugitiva volant.Haec utraque manu complexuque assere toto,
Saepe fluunt imo sic quoque lapsa sinu.Non est crede mihi sapientis dicere, vivam:
Sera nimis vita est crastina, vive hodie.Martialis lib. 5. per Musas petit a Parthenio Domitiani cubiculario, ut Imperatori suum librum, cum erit tempestivum offerat. Consolatorium hoc est Leodegarii a Quercu. tom. 1. Florum epigrammatum ex variis poetis.
Quid noctes miser eiulans, diesque
Nil convicia profutura fundis?
Irato Lachesin lacessis ore,
Quod natam illa tibi abstulit quadrimam,
Argutam, docilem, venustulamque,
Et quam praesidium subinde firmum
Sperabas senio tuo futuram.
An hoc laedere? an hoc vocas nocere,
Pro terris Mariae dedisse caelum?
Quin gaudes potius, Beralde, cum, quam
Mortalem genuisse credidisti,
Hanc factam videas repente divam?
EXEMPLA EXORNATIONIS.
Catullus in Ciceronem.
Disertissime Romuli nepotum
Quot sunt quotque fuere Marce Tulli,
Quotque post aliis erunt in annis,
Gratias tibi maximas Catullus
Agit pessimus omnium poeta,
Tanto pessimus omnium poeta,
Quanto tu optimus omnium patronus.
page 190, image: s206
Martialis in Decianum lib. 1.
Si quis erit raros inter numerandus amicosQuales prisca fides famaque novit avos:
Si quis Cecropiae madidus LatiaequeMinervaeArtibus, et vera simplicitate bonus:
Si quis erit recti custos, imitator honesti,Et nihil arcano qui roget ore deos:
Si quis erit magnae subnixus robore mentis,Dispeream si non hic Decianus erit.
Concinnum, et longe festivissimum est hoc eiusdem Martial. de catella Publii lib. 1.
Issa est passere nequior Catulli,
Issa est purior osculo columbae.
Issa est blandior omnibus puellis,
Issa est clarior Indicis lapillis,
Issa est deliciae catella Publi.
Hanc tu si queritur loqui putabis.
Sentit tristitiamque gaudiumque.
Collo nixa cubat, capitque somnos,
Ut suspiria nulla sentiantur.
Et desiderio coacta ventris,
Gutta pallia non fefellit ulla:
Sed blando pede suscitat, toroque
Deponi monet, et rogat levari.
Castae tantus inest pudor catellae.
Ignorat Venerem, nec invenimus
Dignum tam tenera virum puella.
Hanc ne lux rapiat suprema totam,
Pictam Publius exprimit tabella,
In qua tam similis sibi nec ipsa.
Issam denique pone cum tabella,
Aut utramque putabis esse veram,
Aut utramque putabis esse pictam:
Nullum datur epigramma, quod non aliqua parte,
page 191, image: s207
tot, quot attulimus divisionum comprehendetur. Nec absurdum existimes velim, unum atque idem in tribus quatuorue divisionibus locum vendicare, et tam huius quam illius generis efficere speciem: id quippe sit ratione diversa. Etenim (ut pingui Minerva agamus) homo cum sit unum quiddam, est, et numeratur in multis: in substantiis, in corporibus, in viventibus, in animantibus, alia semper atque alia ratione. Lac item in dulcibus, in liquidis, in albis. Pari modo epigramma est simplex, et habet aliquid aut fortuitum, aut admirabile (quod est secundae divisionis genus tertium) et est tragicum, et est [gap: Greek text] (nam haec quoque divisio secundum tres modos poematum non est aspernanda) et exornatione continetur. Iam qui volet, causas harum relationum quaerat.
DE EPIGRAMMATE IN QUO paria paribus, et contraria contrariis referuntur. CAPUT VII.
CICERO in Orat. perfect. cum de numero oratorio disputat, scribit esse quoddam genus verborum, in quibus ipsis concinnitas insit, et quae suapte natura numerosa sunt, etiam si nihil est factum de industria. Ceterum genus illud esse triplex. Aut enim habere casus in exitu similes, ut pro Caelio. Non modo nihil ignoscendum, sed etiam acriter resistendum. Aut paria paribus reddi, ut in Sextiana.
page 192, image: s208
Qui auctoritate, qui fide, qui constantia, qui magnitudine animi consiliis audacium restiterunt, ii graves, ii principes, ii duces, ii authores huius dignitatis atque imperii semper habiti sunt. Aut opponi contraria, quae exornatio graece [gap: Greek text] latine contentio, et contrapositum. Fit autem diversis modis. Nam et singula singulis opponuntur, ut, vicit pudorem libido, timorem audacia, rationem amentia. Bina binis, ut, non nostri ingenii, vestri auxilii. Plura pluribus, pro Milone: Est enim iudices haec non scripta, sed nata lex: quam non didicimus, accepimus, legimus, verum ex natura ipsa arripuimus, hausimus, expressimus. Omisso primo genere huius concinnitatis, quae hic locum nullum habet, nisi in echicis, videamus quam pulchre secundum et tertium in epigrammata conveniant. Quae proinde concinna fieri et dici certissimum est. Paria paribus referuntur in illo, quod primum est in Anthol.
[gap: Greek text]Et in his quae in Appendice Virgiliana leguntur de morte trium.
Sus, iuvenis, serpens casum venere sub unum,
Sus iacet ex ictu, pede serpens, ille veneno.
Lege cetera, sunt enim non vulgaria. Eiusdem classis est hoc Pentadii in Virgil.
Pastor, arator, eques, pavi, colui, superaviCapras, rus, hostes, fronde, ligone, manu.
Felici conatu hoc imitatus est Matthaeus Toscanus in suis poematis, loquens de Petro Bembo.
page 193, image: s209
Historicus, vates, rhetor, celebrat, canit, implet.Gesta, ignes, aures, ore, lyra eloquio.
Nihil porro elegantius illo Archiae in Hectorem mortuum.
[gap: Greek text]
Et hoc Simonidae perquam numerosum et rotundum.
[gap: Greek text]Exemplum ubi singula singulis opponuntur Tos [abbr.: Toscanus]. tom. 1. in Christum cruci suffixum.
Pro seruis dominus moritur, pro sontibus insons,Pro aegroto medicus, pro grege pastor obit,
Pro populo rex mactatur, pro milite ductor,Proque opere ipse opifex, proque homine ipse Deus.
Quid seruus, quid sons, aegrotus, grex, populusqueQuid miles, quid opus, quidve homo solvet? amet.
Conclusio huius pulcherrimi, et religiosissimi epigrammatis habet repetitionem, [gap: Greek text] subiectionem. Quamuis autem exempla nondum reppererim [reg: repererim], in quibus bina binis, et plura pluribus opponerentur, ut fieri perspexisti in exemplis Ciceronis, quae supra adduxi: tamen quin idem praestari possit in epigrammatis, non est dubitandum.
[gap: illustration]page 194, image: s210
DE EPIGRAMMATE dialogico. CAPUT VIII.
DIALOGUM conficere, cum propter alia, tum propter decorum personarum loquentium est laboriosum, propterea quod nisi prudentissimus, et experientissimus videre potest, quando, quantum, quibus verbis, quomodo unumquemque loqui, et quibus moribus praeditum esse oporteat. In omnibus et singulis separatim [gap: Greek text] cernitur. Sed haec meo quidem iudicio, ubi ad perfectum unguem omnia exiguntur, paucisque versibus tota collocutio arctatur, difficiliora fiunt. Itaque etsi non quaevis difficilia continuo pulchra, tamen hoc epigramma, in quo ut laboriose, ita festive magnaque cum admiratione, quales sunt persone, secundum naturam, proprietatem et conditionem ipsarum exprimuntur, audebo pulchrum dicere. Nec refert. quidquam, veraene an fictae personae sint: poetae enim frequentissime fictas inducunt: qui, quae hominum propria sunt, multis aliis rebus tribuere consueverunt, sive illae sentiant, sive omni sensu motuque vacent.
Ausonii dialogus in simulacrum Occasionis et Poenitentiae.
Cuius opus? Phidiae, qui signum Pallados, eius,Quique Iovem fecit, tertia palma ego sum.
Sum Dea, quae rara, et paucis occasio nota.Quid rotulae insistis? stare loco nequeo.
page 195, image: s211
Quid talaria habes? volucris sum, Mercurius quae
Fortunare solet, tardo ego, cum volui.Crine tegis faciem. Cognosci nolo. Sed heus tu,
Occipiti caluo es. Ne tenear fugiens.Quae tibi iuncta comes? dicat tibi. dic rogo quae sis.
Sum dea cui nomen, nec Cicero ipse dedit.Sum Dea quae facti, non factique exigo poenas:
Nempe ut poenitet, sic Metanoea vocor.Tu modo dic quid agat tecum. Si quando volavi,
Haec manet: hanc retinent, quos ego praeterii.Tu quoque dum rogitas, dum percunctando moraris,
Elapsam dices me tibi de manibus.Inveni duos perelegantes dialogos, unum in spem; alterum in Iustitiam. L. O. tom. 1. Posterior tantum studio brevitatis adscribetur.
Dialogus in Iustitiam.
Quae dea? Iustitia. Quid toruo lumine? flectiNescia sum et lachrymis, et pretio, et precibus.
Quod genus? a superis. Ex quo genitore? Modo. EcquaMatre? Fide. Nutrix quae tua? Pauperies.
Quis gremio infantemfovit? Prudentia. QuonamFreta duce agnoscis crimina? Iudicio.
Cur gladium tua dextra gerit? cur laeva bilancem?Ponderat haec causas, percutit ille reos.
Quid rari assistunt? Quod copia rara bonorum est.Quae comes assidua est? Candida simplicitas.
Aurium aperta tibi cur altera, et altera clausae est?Haec surda iniustis, panditur illa bonis.
Paupere cur semper cultu? iustissimus esseQui cupit, exiguas semper habebit opes.
Quasi torno factum, elegantiae gravitatisque plenum est illud Iuliani Expraefecti Aegypti lib. 3.
page 196, image: s212
A. [gap: Greek text] A. [gap: Greek text]
Multi scriptores dialogos huiusmodi vocant dialogismos, in quo falluntur, Dialogismus siquidem [gap: Greek text] est figura, quae fit, cum quis secum disputat, et volutat quid agat, vel quid agendum putet. Ut Terentius Andria: Quid igitur faciam? Virgil. 4. AEneid.
En quid agam? rursusne procos irrisa priores
Experiar?
Cicero pro Cluent. Dem Iudicibus? mihi igitur nihil quaeretur? Et in Verrem. Si pupillo redimitur, mihi praeda de manibus eripitur. Quod est igitur remedium? quod? ne liceat pupillo redimere. Peccant etiam hi, qui locos illos, ubi orator interrogationem proponit, deinde ad eam ipsemet respondet, dialogismos appellant: quia putant idem esse quod dialogus, quae vox a [gap: Greek text] facta est. Quamuis autem in dialogismo etiam sibi respondeat Orator, tamen interrogatio eius non est simpliciter interrogatio, sed interrogatio [gap: Greek text] ac proinde dialogismus a diaporesi parum differt. Haec ex libello cuiusdam docti viri de abusu Graecae linguae, [gap: Greek text] Lib. 1. Anthol. perquam suavis dialogus extat, Antiphili in Iliad. et Odysseam, quibuscum tanquam Homeri filiabus loquitur. [gap: Greek text] Alius non minus lepidus de diversitate patriae Homeri, lib. 4. [gap: Greek text] In tertio quoque tumuli nonnulli suavissimas habent collocutiones. Graecis haec forma epigram. familiarior est: Latini veteres eam neglexerunt. In Catullo et Martiale nullum dialogum legere memini.
page 197, image: s213
DE ECHONE. CAPUT IX.
PERIUCUNDUM, argutum, et lepidum est epigramma, attentumque retinet lectorem, cum in fine aut medio versus, eiusmodi vocula ponitur, quae vel toti verbo praecedenti, vel eius caudae similis aut eandem sententiam illustrat, aut diversum aliquid, et nonnumquam contrarium, aut prorsus inexspectatum, aut par, aut maius, aut minus denique complectitur. Haec Echo dicitur. In hoc genere festivitatis Latini maiorem quam Graeci putantur laudem assecuti. Potest item Echo ea ratione ad finem versus respondere, ut ipsa non sit particula versus: quo quidem pacto in medio committi nequaquam poterit: est enim et deforme, et inusitatum intericere versui, quod ac versum nihil pertineat. Ego vero elegantiorem illam existimo, quae crebrius adhiberi potest. Talis autem est haec, quae partem carminis continet, quae proinde tum in fine, tum medio poterit consistere. Multae interrogationes in echicis usurpantur: quamuis etiam sine interrogatione suam venustatem retineant. Nec opus est, omnes et singulos versiculos echonem suam habere: sed tum illa respondebit, cum sensus absoluitur, et sententia finitur, sive id in medio, sive in extremo versus, sive utrobique simul fiat. Non oportet autem diu differre istam repercussionem vocis, quia deformitatem generat dilatio: sicut frequentia ornamentum. Praeterea non
page 198, image: s214
adeo semper numerosi esse possunt echici, possuntque evadere Leonini sine ullo vitio: quia ingenium et lepos qui est in rebus, quam concinnitas quae est in verbis, aut aliud quippiam, magis hic spectatur. Melius etiam Echo fit in dissyllabis, quam in trisyllabis, aut monosyllabis: quoniam ad naturam rei illa imitatione quam ista propius accedimus. Tos [abbr.: Toscanus]. tom. 2. Poeta interponens verba sua, narrat Bethlehemitae pastoris et Echus colloquium quod operae pretium est legere.
Haec Bethlehemitae pastoris verba referreAudita est Echo, quae iuga montis habet.
Quis natus? dixit, natus. patrisne Iudaei?Illa, Dei. verusne est homo? dixit, homo.
Atque hic idem, nonne Deus remanet? manet. estneUt pater omnipotens? rettulit illa, patens.
Hunc quid de caelis duxit? lis duxit. at istamDic utrum vincet? vincet, et ipsa refert.
Litis erat radix longaeva? Eva, an mala? mala.Anne gula hoc potuit? illa refert, potuit.
An puer hic fiet magnus? quae reddidit, agnus.Ipse ait hoc? ait hoc. Curita clamat? amat.
Is maius nostro numquid dare possit amori?Reddidit illa nihil, quam gemebunda mori.
Hoc faciet? faciet. moriens? oriens. Deus ille?Haec, ille. est forsan causa tua? ausa tua.
Diligere hunc ergo par est super omnia Christum.Istum. nonne Deum? Dixit, eum, et tacuit.
In pictorem Echus lusit Ausonius epigrammate XII. Fabulam ingeniose narrat Ovidius Metamorph. 3. Licebit interdum mutare literam, aut syllabam initio, aut medio verbi: nam finis in Echone semper similis requiritur. Item addere aut
page 199, image: s215
tollere aspirationem, ut si pro sacer dicas, lacer, pro senex, remex, pro maestus festus, pro abeat, habeat. Quamobrem male reprehenderentur hae imagines. Albertusne iacet? Tacet. Quae causa obitus? Pus. Religio amisit patronum? Bonum. Haereticos oderat. Poterat. Anne huic par ullus? Nullus. In simili sono vocalium extremarum posita est echo: illae enim solae sonant, et echo sonus est, non in similitudine consonantium quoque, quae tantum consonant, nec soni naturam substantiamque mutant.
DE EMBLEMATE. CAPUT X.
EMBLEMA dicitur para\ to\ [correction of the printer; in the print tw|\] e)mba/llesqai [correction of the printer; in the print ? ], quod valet immittere, inicere, interponere, inserere. Vocantur autem emblemata lapilli colorati, et minute secti, gemmae, claviculi, paruae ex auro argentove rerum diversarum effigies, et similia, quae pavimento, parieti, vasculis, vestibus, poculis, pileis, clypeis, gladiis in morem torulorum, pro ornamento affiguntur, inciduntur, insculpuntur. Sic olim (id quod nunc quoque in templis nonnullis videre est) regalium palatiorum pavimenta quadratis huiusmodi lapillis decorabantur. Ex quo illud Lucilii apud Ciceronem in orat. perfect.
Quam lepide [gap: Greek text] compostae ut tesserulae omnes
Endo pavimento, atque emblemate vermiculato?
Sciendum porro, talia opera in pariete vermiculata,
page 200, image: s216
in pavimento tessellata, in lignis segmentata dici. Hoc autem loco carmina seu epigrammata ipsa, huiusmodi [gap: Greek text] symbola, simulacra, et imagines rerum aliquid significantes interpretantia, emblemata vocamus [gap: Greek text] ut nobis aliud nihil sit emblema, quam epigramma, quod emblema complectitur. Iam vero emblema tria continet, epigraphem, velut rei totius animam, picturam et poesin, artes germanas, quae se ita explicent, ut altera alteri sit interpres. Et pictura quidem, tanquam corpus, poesis tanquam animus est: fitque ut emblema non possit non esse gratum, in quo et aures dulci carminum numero delectantur, animi pascuntur, et oculi pictura recreantur.
Tria maxime statuenda emblematum genera. Nam quae rerum naturas et causas aperiunt physica sunt. Quae rem olim gestam, aut quasi gestam ut fabulam includunt, historica seu mythologica. Demum quae ad mores pertinent, quae innumera sunt, in ethicis habentur. Et quemadmodum non ex quocunque lapillo gemma in annulum aptari potest, aut debet: sic existima non omnes heroum, aut sapientum, poetarumue sententias, non omnes fabulas, historias, proverbia, apophthegmata, quantusvis lemma praescriptum habeant, pingique possint, ducenda in emblematis. Verbi gratia: musca contra elephantem dimicans, cum hoc lemmate, TEMERITAS. Item vitis semiputata, cum hoc, NEGLIGENTIA. Cocles stans pro ponte contra exercitum Regis Porsenae cum hoc, FORTITUDO. Selecta sint oportet, iucunda, arguta, subtilia; quae quomodo Pythagoreorum notae, et
page 201, image: s217
Aegyptiorum hieroglyphica mentem exerceant: nec tam multitudine figurarum, pictorisque artificio, quam potestate et vi aliquid declarandi monendique emblemata metienda censemus.
DUAE PRIMARIAE VIRTUTES Epigrammatis, argutia et brevitas. CAPUT XI.
DUo praecipue lumina flagitat epigramma, quibus ornatur commendaturque mirifice: eae sunt brevitas, et argutia: quarum posterior iure optimo anima, vita, et tanquam spiritus eius, nerui, succus, sanguis vocari potest: qua destitutum velut aegrum languet, friget, et quasi intermoritur. Quod si vel sola affuerit, ut alia desiderentur, probabitur tamen. Generatur autem acumen istuc cum aliis modis, tum hoc frequenter, si conclusio aut non exspectata (quod Graeci dicunt [gap: Greek text] ) aut exspectationi plane contraria sequitur. CatullusFusii paupertatem urgens, sicut ante urserat, ait villulam, quae ei, ut verisimile est, unica remanserat, non eo incommodam esse, quod ad huius aut illius venti flatum opponeretur: sed (quod omni vento deterius) quod opposita esset pignori pro tanta pecunia, ut nihil iam sit, cur eam Furius suam dicere debeat. Ludit autem in ambiguitate vocabuli, opposita. Haec ex Mureto prius, ne quem obscuritas epigrammatis implicaret. Est igitur hoc.
page 202, image: s218
Furi, villula vestra non ad Austri
Flatus opposita est, nec ad Favoni,
Nec saevi Boreae, aut Apheliotae.
Verum ad millia quindecim ducenta.
O ventum horribilem atque pestilentem.
Facetum illud Martialis, de Selio Caenipeta ad Rufum.
Quod fronte Selium nubila vides Rufe,
Quod ambulator porticum [correction of the printer; in the print poeticum] terit seram,
Lugubre quiddam quod tacet piger vultus,
Quod paene terram tangit indecens nasus,
Et dextra pectus pulsat, et comam vellit:
Non ille amici fata luget, avi fratris.
Uterque natus vivit, et precor vivat:
Salua est uxorque sarcinaeque, servique,
Nihil colonus villicusque decoxit:
Maeroris igitur causa quae est? domi cenat.
Lib. 3. interrogat Musam complusculis versibus, quid agat Canius Rufus. Enumerat plurima, quae agere ille posset. Musa ad extremum respondet, illum nihil agere aliud, quam ridere.
Dic Musa quid agat Canius meus Rufus, etc [abbr.: et cetera].
Ceterum de fine epigrammatis, quem ars potissimum respicit, postea fusius. Nunc de brevitate.
Brevitatem certo aliquo versiculorum numero non definimus, quando et unicum carmen, sine monostichon, epigramma est, ut apud Martial. in Cinnam lib. 8.
Pauper videri Cinna vult, et est pauper,
et plura disticha, quibus aliqua sententia perfecta explicatur, epigramma dicuntur. Verumtamen illud fugiendum, ne currente rota pro urceo exeat amphora: ne, inquam, fiat elegia, aut promissum
page 203, image: s219
carmen. Et quoniam vox ipsa inscriptionem latinis sonat, inscriptiones autem paucis plerumque verbis finiuntur, credamus id optimum fore, quod brevissimum. Est et illa in brevitate commoditas, quod epigramma memoria retinere, et quoties lubet recitare cum delectatione magna possumus. Lubebit autem saepissime: siquidem arguta brevitas numquam satiat. Et profecto acumen brevitas, non longitudo conseruat: quo amisso, nihil habet fere quo laudari possit epigramma. Quemadmodum igitur facete, graviter, scite dicta, quae vocantur apophthegmata, quo breviora, eo maiorem vim ad animum afficiendum habet: sic prorsus de epigrammate sentiamus licet.
DE SUAVITATE, ET ALIIS Epigram. ornamentis. CAPUT XII.
INTER quosdam eruditos de carminum suavitate contentionem subortam commemorat A. Gellius lib. 19. cap. 9. Cum ibi Graecos nonnulli extollerent, et latinos tam fluentes carminum delicias fecisse negarent, Antonius Iulianus Rhetor florentis facundiae, et rerum literarumque veterum peritus docuit, Latinos nihil Graecis concedere, atque extemplo quatuor epigrammata ex memoria recitavit, Valerii Aeditui, Porcii Licinii, Q Catuli, quibus, ut sentit Gellius, mundius, venustius, limatius, pressius graecum latinumque nihil
page 204, image: s220
quidquam reperitur. Fatendum est tamen vel inuito, saepius licere Graecis, quam nobis esse dulcibus. Demonstrabimus nunc paucis, in quibus rebus collocata sit, et quibus e locis potissimum comparetur suavitas epigrammatis.
Principio, quae res sua natura vim aliquam ad sensus demulcendos oblectandasque mentes obtinent, ex iis suavitas in oratione existit. Tales, exempli causa, sunt amoenitas hortorum, species arborum virentium, flores, leni murmure labentes rivuli, stellae, lux, cantus musici, citharae, tibiarum, chori et tripudia, amplexus, oscula, honesta, inquam, et legitima. Quae omnia quo clarius et [gap: Greek text] describuntur, sive memorantur, eo cumulatiorem suavitatis sensum efficiunt. Res igitur, in quibus inest elegantia et lepos: quaeque suapte vi et natura, quamvis ab aspero et agresti homine proferantur, plenae sunt hilaritatis, (Nec enim, inquit Demetrius, Cupidinem Erinnym faciet quisquam vi locutionis, aut gigantem, neque ridere plorare) dulci condimento aspergent epigramma, possuntque huiuscemodi res appellari pulchrae, et tribui in totidem genera, quot sunt sensus. Unum quod pulchrum seu iucundum est ad aspectum, ut sunt horti, flores, aurum, gemmae, pulchritudo, lux, et similia. Alterum quod mulcet auditum, ut instrumenta musica, variique concentus. Tertium quod palatum, et cetera similiter. Adde his unum genus, quod animo solo perceptum delectat, et sub sensum non cadit, ut amor, virtus, etc [abbr.: et cetera]. hinc similis pulchrorum nominum divisio nascitur. Quae namque iucunde vel videntur vel
page 205, image: s221
audiuntur, etc [abbr.: et cetera]. vel cogitantur, etiam iucunde dicuntur. Addit nihilominus ipsa locutio venustatem his, quae per se elegantia sunt. Lepida avis est luscinia, ait Demetrius, etc [abbr.: et cetera] ver natura lepidum: multum tamen ornantur verbis, elocutione decorantur. Profert locum ex Odyssea.
[gap: Greek text]Appellat poeta lusciniam tamquam nobilem virginem, [gap: Greek text] Pandari filiam, et Chloreida, indicans quid olim fuerit, a qua nympha ducat originem.
Reddunt nihilominus iucundam orationem epigrammatis allocutiones illae, quibus poetae seipsos compellant. Catullus ad semet de aduentu veris.
Iam ver egelidos refert tepores,
Iam caeli furor aequinoctialis
Iucundis Zephyri silescit auris.
Linquantur PhrygiiCatulle campi,
Niceaeque ager uber aestuosae,
Ad claras Asiae volemus urbes, etc [abbr.: et cetera].
Dulcis est apostrophe, sive ad Divum adliquem, sive ad hominem, idque aut in medio, autin extremo. In extremo, ut epigram. Catulli. O dulces comitum valete coetus, etc [abbr.: et cetera]. In medio, ut illo, quod scripsit in annales Volusii.
Nunc o caeruleo creatae ponto,
Quae sanctum Idalium, Uriosque apertos,
et quae sequuntur, quibus compellat Venerem. Apud alios non desiderabis exempla, si quaeras.
page 206, image: s222
Suavitatis gratia sermo et sensus affingitur brutis animantibus, syluis, fontibus, montibus, insulis, aliisque rebus animo vacantibus, quas etiam blande affari concessum est. Lucillius cum avaro murem loquentem facit, et negantem sese cibum apud illum, sed hospitium tantum quaerere. Martialis ad suum libellum toties sermonem conuertit. Apud AusoniumDanubius alloquitur Nilum. Loquitur etiam captus a cane marino lepus. Rursum apud Martialem in Xeniis, et apophoretis sermo rebus variis datur. Tos [abbr.: Toscanus]. tom. 2. elegans est querimonia anseris, quem ab arbore suspensum iaculis Romani petebant.
Quid benefacta iuvant, quid vos seruasse Quirites,Et Capitolini templa superba Iovis?
En [correction of the printer; in the print Et] iaculis summa pendens ex arbore, vestris,Postmodo victori praeda futura, petor.
Ergo non aliam tanta feritate decebat,Quam vestri altricem sanguinis esse lupam.
Venuste Catullus ad versiculos, quos Caecilium accersitum mittit.
Poetae tenero meo sodali
Velim Caecilio papyre dicas, etc [abbr.: et cetera].
Et alio loco ad hendecasyllabos quam lepide?
Adeste hendecasyllabi quot estis
Omnes, undique quotquot estis omnes, etc [abbr.: et cetera].
Item ad Sirmionem insulam in agro Veronensi, ubi possessiones habebat, reversus e Bithynia.
Pervenustum iudicatur epigramma, in quo est aliquid eruditionis non vulgaris: seu in quo aliquid antiqui moris, aut ritus attingitur, ut in illo Catulli ad puerum suum, in quo duas consuetudines aperit: unam poscendi maioribus et meracioribus
page 207, image: s223
poculis vetustioris vini, in quo amarus quidam sapor sentitur: quae consuetudo a Graecis procedente conuivio tenebatur, et ab illis orta fuerat: alteram, creandi in conuiviis talorum iactu unum aliquem, qui praescriberet, quantum quisque et quomodo temperatum biberet. Graeci [gap: Greek text] et [gap: Greek text] Horatius bibendi arbitrum, Varro modimperatorem, Cic, de senect. magistrum, Macrob. regem mensae, rem et potestatem ipsam, magisterium, Horatius regnum vini, Graeci [gap: Greek text] appellabant.
Minister veluti puer Falerni
Ingere mi calices amariores,
Ut lex Posthumiae iubet magistrae,
At vos, quo lubet, hinc abite lymphae,
Vini pernicies, et ad severos
Migrate, hic merus est Thyonianus.
Obseruavi praeterea haec in Catullianis, quae mihi non insulsa videntur. Primum versum postremo loco iterat, ut ad se ipsum, de Struma et Vatinio.
Quid est Catulle, quod moraris emori?
Sella in curuli Struma Nonius sedet:
Per consulatum peierat Vatinius.
Quid est Catulle, quod moraris emori?
In annales Volusii similiter. Et Martial. ad librum suum epigram. ultimo lib. 4.
Libenter etiam, ac saepe claudit exclamatione, o, ut in luctu passeris.
O factum male, o miselle passer, etc [abbr.: et cetera].
Et ad Verannium.
O quantum est hominum beatiorum
Quid me laetius est, beatiusue?
page 208, image: s224
Et in Furium.
O ventum horribilem atque pestilentem.
Et in Acmen.
O saeculum insipiens, et infacetum.
Gaudet etiam ab eadem particula exordiri.
O Colonia, quem cupis ponte ludere longo.
O qui flosculus es Iuventiorum.
O furum optime balneariorum.
O funde noster, seu Sabine, seu Tiburs.
O rem ridiculam, Cato, et iocosam.
Martialis lib. 5. epigrammate de Hermete, omnes versus inchoat a nomine Hermes. Et quomodo omnes versus ab eadem voce inchoari: sic in eandem, aut easdem pulchre possunt desinere, aut omnes, aut alterni, figura quae Conuersio dicitur.
Pulchrum sane et illud, in quo magnus animi motus, magnave et vehemens affectio cernitur, exprimiturque: nempe aut maeror, aut dolor, aut pietas, aut amor, aut commiseratio. Quale est Catulli, quod inscribitur, Inferiae ad fratris tumulum.
Multas per gentes, et multa per aequora vectus, etc [abbr.: et cetera].
Atque etiam Ausonii in Didonem.
Infelix Dido, nulli bene nupta marito,Hoc pereunte fugis, hoc fugiente peris.
Elegantissimum phaleucium, incerto auctore.
ablatus mihi Crispus est amici,
Pro quo si pretium dari liceret,
Nostros dividerem libenter annos:
Nunc pars optima me mei reliquit
Crispus, praesidium meum, voluptas,
Pectus, deliciae: nihil sine illo,
Laetum mens mea iam putabit esse.
page 209, image: s225
Consumptus male debilisque vivam:
Plus quam dimidium mei recessit.
Delectat etiam illud Pentadii in Narcissum florem, cuius fabulam persequitur Ovidius Metamorph. lib. 3.
Hic est ille, suis nimium qui credidit undis
Narcissus vero dignus amore puer.
Cernis ab irriguo repetentem gramine ripam,
Ut per quas periit crescere possit aquas.
Superest energia, Cicero evidentiam nominat, quae rem subicit sub oculos, et eius formam quasi pingit. Ea partim sita est in verbis, partim in rebus. Exemplum esse poterit Martialis, in Mutium Scaevolam lib. 1. Providendum tamen, ne cum hanc virtutem consectamur, inani sonitu verborum turgescat oratio.
Dum peteret Regem decepta satellite dextra;Iniecit sacris se peritura focis.
Sed tam saeva pius miracula non tulit hostis,Et raptum flammis iussit abire virum.
Urere quam potuit contempto Mutius igne,Hanc spectare manum Porsena non potuit.
Maior deceptae fama est, et gloria dextrae,Si non errasset, fecerat illa minus
DE SCITA CONCLUSIONE Epigrammatis. CAPUT XIII.
ETSI totum epigramma compositum, festivum, artificio quodam et expolitione distinctum,
page 210, image: s226
et ingeniosum esse debet, id quod satis superque nos docuisse arbitramur, tamen ipse terminus eius, praecipuo quodam artificio illuminatus sit oportet, talisque prorsus, qui vel acumine, vel pondere, vel lepore, vel novitate, vel alia quapiam illecebra legentium mentes sensusque commoveat. Idcirco epigramma quidam cum scorpione contulerunt. Nam scorpius, quamquam minatur undique, tamen in cauda gerit aculeum, quo letalem plagam infligit. Perinde epigramma venenum, hoc est acumen, admirationem, pondus, risum, dolorem, et quidquid ad delectationem, variumque animi motum praeclarum est, ad ultimum, ultimosque potissimum versiculos tanquam in caudam reseruat, quoniam ibi aures et animus legentium conquiescit. Conclusione metimur totum epigramma: quod etsi paulo frigidius, levius, insulsius, exilius fuerit, conclusione eleganti et festiva commendabitur: nec facile effluet ex animo. Adiuvant hic plurimum exclamationes, interrogationes rhetoricae, epiphonemata, amarae concessiones, quae a quibusdam dicuntur ironiae, cum formis sibi subiectis, inexspectato et sententiose dicta, apostrophae, et similes festivitates, quas, quae adduxi exempla partem aliquam docebunt. Martial. de Gellia lib. 1.
Amissum non flet cum sola est Gellia patrem:Si quis adest, iussae prosiliunt lacrimae.
Non luget quisquis laudari Gellia quaerit:Ille dolet vere, qui sine teste dolet.
Eiusdem ad Catonem lib. 1.
Nosses iocosae dulce cum sacrum Florae,
page 211, image: s227
Festosque lusus, et licentiam vulgi,
Cui in theatrum Cato severe venisti?
An ideo tantum veneras ut exires?
In Porciam Bruti uxorem lib. 1.
Coniugis audisset fatum cum Porcia Bruti,Et subtracta sibi quaereret arma dolor:
Nondum scitis, ait, mortem non posse negari?Credideram satis hoc vos docuisse patrem.
Dixit, et ardentes avido bibit ore favillas,I nunc, et ferrum turba molesta nega.
De Gemello, et Maronilla ibidem.
Petit Gemellus nuptias Maronillae,
Et cupit, et instat, et precatur, et donat.
Adeone pulchra est? immo foedius nil est.
Quid ergo in illa appetitur, et placet? tussit.
Ausonii quoddam est de uxore zelotypa, veneno argentum vivum miscente, ut citius virum tolleret: quae tamen hominem purgarunt potius: cuius hic finis.
Quam pia cura Deum? prodest crudelior uxor,Et cum fata volunt, bina venena iuvant.
Martialis lib. 4. de vipera electro inclusa
Flentibus Heliadum ramis dum vipera serpit,Fluxit in obstantem succina gemma feram.
Quae dum miratur pingui se rore teneri,Concreto riguit victa repente gelu.
Ne tibi regali placeas Cleopatra sepulchro,Vipera si tumulo nobiliore iacet.
page 212, image: s228
DE EPITAPHIO, SEU FUNEBRI POESI.
Quid sit e)pita/fios lo/gos, Epitaphium, Epicedium, Nenia. CAPUT XIV.
DEFUNCTORUM imagines et simulacra domi per atria disposita seruabantur, in foro atque alibi eorundem statuae collocabantur, quibus cum virorum feminarumque illustrium erga patriam beneficia virtutesque ad immortalitatem consecrarentur: tum iis aspectandis ad simile decus sibi parandum cives inflammarentur. Eorundem facta et hanc ob causam, et ad sedandum cognatorum affiniumque luctum publice laudabantur. Quae oratio, quod initio ad tumulos eorum, quos laudabant, pronuntiabatur, [gap: Greek text] nomen adepta est. Constabat haec epitaphica oratio aliquando versibus: poetae enim in defuncti laudibus praedicandis concertabant.
Nobis epitaphium hoc loco est metricum quoddam epigramma, quod videlicet inscribi possit defunctorum sepulchro, sive tumulo, illorum plerunque nomen, aetatem, merita, statum, dignitates, laudes tum animi tum corporis, mortis genus, aliaque huiusmodi graviter, et saepius cum quadam commiseratione, ac interdum ingentis doloris significatione breviter indicans. Plato brevitatem amavit in epitaphio, et sepulchra fieri sumptuosa vetuit. Sic enim eius sententiam retulit Cicero. Exstrui
page 213, image: s229
autem vetat sepulchrum altius, quam quod quinque diebus homines quinque absoluerint: nec e lapide excitari plus, nec inponi, quam quod capiat laudem mortui, incisam quatuor heroicis versibus: quos longos appellat Ennius. Apud Virgilium in Daphnide, cum Mopsus ita dixisset.
Spargite humum foliis, inducite fontibus umbras
Pastores, mandat fieri sibi talia Daphnis.
Et tumulum facite, et tumulo superaddite carmen,
mox sequitur epitaphium, duobus versibus comprehensum:
Daphnis ego in syluis hinc usque ad sidera notus,
Formosi pecoris custos, formosior ipse.
Epitaphia ad exornationem maxime referuntur. Quod si in ista tractatione videbor paulo uberior, quam res postularet, intelligant studiosi, me voluisse ceteris etiam carminibus funebribus materiam conquirere ac suggerere, deque illorum simul artificio naturaque una opera disputare: qualia sunt epicedia, neniae, monodiae, atque adeo elegiae, item threni. Idcirco quoties per haec capita vocem epitaphii legent, simul omne genus poeseos funebris accipiant. Tenendum porro, metonymia quadam epitaphia frequenter a poetis vocari tumulos. Quidam, propterea quod querelas, nenias, funebres lamentationes epitaphiis permiscent, maluerunt suis libris nomen indere Funerum.
Epicedium graece [gap: Greek text] a [gap: Greek text] ut Eusthatius deducit, recitabatur, dum iusta mortuo soluebantur, seu ante humationem cadaveris: quasi dicas, ad exequias, in ipso funere, dum curatur funus. Eusthatius definit [gap: Greek text]
page 214, image: s230
[gap: Greek text] Exempla vestiges licet ecloga 5. ubi MopsusDaphnidi canit epicedium Aeneid. 9. ubi mater Euryalum a Rutulis vita spoliatum plorat: et 11. in quo lugetur PallasEuandri filius. In supplemento MaphaeiDaunusTurni, ab Aenea interfecti pater in hunc modum.
Nate patris dolor, et fessae miserande senectae
Rapta quies:
et quae sequuntur.
Et quidem Epicedium non repetebatur: orationes quas [gap: Greek text] appellatas ostendi, sive metris constarent, sive solutae essent, in annos singulos ad extincti monumentum iterabantur. Consuetudo tamen, quae ut aliarum rerum, sic verborum domina est, Epicedii nomen ad carmen funebre quodcunque indicandum transtulit.
Nenia carmen erat, quod ad rogum, seu in funere concinebatur ad tibiam, in quo ea prodebantur, quae ad mortui laudem declarandam, luctumque astantibus commovendum faciebant. Huiusmodi cantionem sibi Dido Regina Carthaginis apud Maronem, constructa iam pyra in gladium incubitura effundit.
MATERIA FUNEBRIVM. CAPUT XV.
QUAMQUAM epitaphio ceterisque poematum funebrium generibus lugubria ferme explicantur, non sunt tamen omnia unius eiusdemque rationis: sicuti nec ipsae personae, de
page 215, image: s231
quibus scribuntur. Alia quippe est persona Caesarum, Regum, Principum, alia mediocriter nobilium, alia sapientum, alia stultorum, alia magistratuum, alia privatorum. Rursum alia puerorum, alia adolescentum, alia mulierum nuptarum, innuptarum, alia opificum. Reliqua discrimina, ne longus sim, praeteribo. Generatim autem haec et similia epitaphio, seu genera aliquo funebrium poematum persequemur. Significabimus nostrum aliorumque dolorem ex obitu hominis acceptum. Inuehemur in mortem, quae nos tam constantibus amicis, tam iucundis sodalibus, tam charis fratribus, tam dilectis sororibus, dulcissimis parentibus, consanguineis, affinibus: nostram patriam tam bonis civibus, Rempub. tam sapiente gubernatore, regnum tam bono Principe spoliarit. Detestabimur ipsam causam, quae interitum inuexit, bellum, pestilentiam, famem, morbum, tempestatem, subitos et improvisos casus, qui hic enarrari non possunt, quippe innumerabiles: et numquam homini satis provisum est, quod vesper serus apportet. Fas item est deflere miseram humanae vitae conditionem, quae numquam longe abest a termino. Hic vero incredibilem optimarum sententiarum ubertatem utriusque linguae scriptores suppeditabunt. Hortamur quoque ad luctum, non homines solum, sed etiam res inanimas, et eas ipsas, sicuti bestias quoque, squalere, afflictari, lugere dicimus. Ut Virgil. eclog. 5.
Non ulli pastos illis egere diebus
Frigida, Daphni, boves ad flumina: nulla neque amnem
Libavit quadrupes, nec graminis attigit herbam.
page 216, image: s232
Et postea.
Postquam te fata tulerunt,
Ipsa Pales agros, atque ipse reliquit Apollo.
Grandia saepe quibus mandavimus hordea sulcis,
Infelix lolium, et steriles dominantur avenae.
Comparamus nos cum iis, qui ob patrum, filiorum, coniugum, necessariorum interitum in luctu ac maerore non vulgari iacuerunt, nostrumque maerorem et incommoda exaggeramus. Est quando consolamur propinquos et familiares defunctorum, dicentes, cum illis bene actum, et multis malis ereptos, pro excellentibus eorum meritis aevum securum agere in caelis: quin apud superstites quoque celebre nomen, et illustrem famam adeptos. Ita Martial. lib. 6. Priscum de patre Salonino in Hispania mortuo consolans, fama et gloria virtutis eum vivere affirmat. Defunctis placidam quietem, et gaudia sempiterna precamur. Pium praeterea, et Catholicum foret, si viatorem poeta hortaretur ad preces deo adhibendas pro anima demortui expianda: idque etiam ipsum e tumulo defunctum flagitantem poterit inducere. Sicut item pro nostrae religionis mysterio saepius resurrectionis corporum meminisse poterimus, et illius vitae beatissimae, quam nobis divinae literae pollicentur. Quod ad laudes attinet, efferemus eas, modice tamen: in epitaphio, in quam: nam in epicediis, neniis, etc [abbr.: et cetera]. licebit esse longiores, et cum pondere, animi atque corporis ornamenta, egregia facinora, auctoritatem, genus, et alia demum, quae deinceps omnia distincte, distributeque exponentur, commendare.
page 217, image: s233
DE EPITAPHIO IMPERATOrum, Regum, Principum, Nobilium, et Illustrium. CAPUT XVI.
GENUS hoc, quoniam id ipsarum personarum auctoritas, amplitudo, maiestas, et nobilitatis reverentia postulat, tum verborum, tum sententiarum luminibus debet esse gravissimum, lectorumque animis multam admirationem parere: siquidem ut nullorum hominum potentia maior, vita splendidior, fama peruagatior: ita nullorum occasus vulgatior: addo etiam mirabilior, insperatior, et saepenumero calamitosior. Celsae enim graviore casu decidunt turres, ait Lyricus. Alexandro magno si quis faciet epitaphium, dicet horum similia. Heri orbis terrarum spatia non suffecerunt Alexandro: nunc trium quatuorue cubitorum latitudo illi plane sufficit. Paulo ante Alexander multas gentes morte prohibere potuit: hodie se ipsum non potuit. Nuper Alexander terram oppressit: nunc a terra opprimitur. Eiusmodi [gap: Greek text] haud mediocrem materiae vim his epitaphiis creabunt. Nec vero silebitur eorum felicitas in propagandis imperiis, sapientia, iustitia in administrandis regnis, provinciis, clementia in ignoscendis subiectorum peccatis, comitas in congressu, fortitudo et prudentia militaris: haec enim sunt decora Principum. Maxime autem proferetur pietas in benefactis erga homines, in templis conditis
page 218, image: s234
erga deum, in tuenda et propaganda religione orthodoxa, in persequendis haereticis, in puniendis flagitiosis, etc [abbr.: et cetera]. Legenda Isocratis oratio ad Nicoclem, qua officium, et virtutes regiae describuntur.
Tumulus Caroli V. ex Hippolyto Capilupo.
Europae domuit tollentes cornua RegesCarolus, atque Asiae terror et horror erat.Et pedibus Libyam calcavit victor, et illi
Innumeras victus praebuit Indus opes.Deinde sibi fraenum iniecit, fratrique regendum
Imperium, et nato cetera regna dedit.Atque ait, e nobis et honores temnere, et unum hoc
Discite mortales, puluis et umbra sumus.Mollities illa, teneritudo, et commiseratio in hisce tumulis locum non habet: omnia siquidem ad acumen, gravitatem, admirationem, maiestatem conferenda sunt. Lege si lubet fragmentum Pepli Aristotelis, quo epitaphia continentur heroum Homericorum, quae singula suis distichis absoluuntur. Eorundem heroum epitaphia in Ausonio leges: qui apud philologum quendam reperta, ut ipse inquit, liberius, suo arbitratu latino sermone conuertit. Huc item referri queunt Heroes Scaligeri, et ex graecis epigrammatis non pauca.
In nobilitate consideratur antiquitas familiae: quo enim quaeque vetustior, hoc nobilior. Hinc nonnulli, ut antiquissimi, ideoque nobilissimi iudicentur, non modo ad Comites, Principes, Reges qui sescentos abhinc annos vixerunt, sed etiam ad Pompeios, Herculem, ad Troianos originem suae
page 219, image: s235
domus referunt. Semper itaque recentiorem nobilitatem a vetusta despectam videmus. Extollamus ergo antiquitatem stemmatis in nobilibus. Plerumque opes cum nobilitate coniunctae sunt: nobilium quippe sunt syluae, pagi, arces, oppida. Hinc altera laus nascitur a divitiis. Est etiam praestans forma in nobilibus, quae in 1. Offic. dicitur dignitas, aliaeque corporis laudes. Quamquam recte monent Rhetores, non simpliciter aliquem laudari a divitiis: sed ita, si iis bene sit usus. Bona enim corporis et extra nos posita, veram laudem, quae uni virtuti debetur, non habent. Magni tamen fiunt, et [correction of the printer; in the print ut] suspiciuntur a populo, ad cuius se iudicium opinionesque demittunt poetae. Forma commendatur magis in pueris et feminis, quam in viris: quorum alia maiora sunt ad gloriam. Quoniam vero gradibus distant nobiles, oportebit pro ratione statuum epitaphia quaedam alia aliis esse nitidiora. Licet etiam captare ansam laudandi eos ex arguta explicatione insignium familiae, si forte obscurior est eorum significatio. Immo quamuis clara fuerit, poetae tamen alio detorquere fas erit.
Illustres viros appello, rebus in magistratu, ut in aedilitate, praetura, consulatu gestis, nobilitate, virtute, auctoritate, meritis claros et honoratos, toti civitati notissimos. Inspicienda hic ea, ex quibus gloriosum in Repub. nomen conciliatur, quae strictim attingenda. Libandi item loci communes, et si quid in morte novum, admirabile, triste acciderit: si qua virtus eximia et egregie Christiana in homine eluxerit, qualis inprimis est beneficentia in egentes: si a multis nepotibus et neptibus,
page 220, image: s236
ut ille MetellusRomanus, in sepulcrum illatus sit: si, ut Maximus, et L. Paulus filios claros habuerit: si vel in negotio sine periculo, vel in otio cum dignitate vixerit. Et reliqua demum, quae diximus, cum de materia funebrium loqueremur. Cic. in Catone epitaphium quoddam adducit Attilii Calatini. Sic enim ait. Apex autem senectutis est auctoritas. Quanta fuit in L. Caecilio Metello? quanta in Attilio Calatino? in quem illud elogium: uno ore quem unicum plurimae consentiunt gentes, populi primarium fuisse virum. Notum est totum eius carmen incisum sepulchro. Versiculos quos Cicero duos citat, sic digessit quidam eruditus.
Hic situs, unei quoi plurimae consentiunt
Gente, fuisse virom populi primariom.
LIb. 3. Anthol. prima statim pagina duo sunt perelegantia epitaphia: prius in Dulcitium Procos: Constantinopolitanum, quem ob vitam inculpatam ad summos honorum gradus extulerant Imperatores: alterum in hominem claro sanguine natum et probum, generum Imperatricis: cuius omnia mortalia dicit fuisse poeta, praeter virtutem.
Incerti.
[gap: Greek text]Iuliani Aegyptii.
[gap: Greek text]page 221, image: s237
[gap: Greek text]
DE EPITAPHIO DUCUM atque militum. CAPUT XVII.
DUAE sunt artes bellicae, prudentia et fortitudo, de quibus Cicero in 1. Off. earum utraque Duci seu Imperatori est pernecessaria, amplius tamen prudentia: militem potius commendat fortitudo, qui ad alienum arbitrium gubernatur, et ducis imperium seu prudenter ille, seu stolide imperaverit, capessere necesse habet. Itaque numquam magnopere commendatus est miles a prudentia, sed a fortitudine. Hinc illa magnifica, et omnibus politiorum literarum alumnis iam pridem nota vox M. Tullii: Vos, vos, inquam, appello, fortissimi viri, qui multum pro Repub. sanguinem effudistis. Nec vero vel sapienti magnanimoque Imperatori, vel strenuo aut veterano militi digna laus persolui unquam potest. Quorum virtute et laboribus gentes in pace vivunt, et urbes otio tranquillitateque florent: quibus vitam fortunasque nostras saluas debemus. Conqueremur ergo de violentia et iniquitate Martis, qui, ut Cicero ait, optimum quemque ex acie pignerari solet: et facilius e medio tollit intrepidos, quam ignavos atque timidos. Prudentia quidem Imperatorem cum Ulysse, Nestore, Q. Fabio Maximo: fortitudine cum Achille,
page 222, image: s238
Aiace, Scipione, Hannibale, Epaminonda, Leonida contendemus. Ipsum aut aequalem, aut maiorem statuemus. Enumerabimus erecta trophaea aduersus haereticos et Turcas potissimum, concisos ac funditus deletos exercitus, captas, defensas, obsidione liberatas urbes, et illa quae in summo Imperatore inesse oportere scripsit M. Tullius: scientiam rei militaris, virtutem, auctoritatem, felicitatem. De his omnibus universe, si volemus, aut de uno aliquo speciatim agemus. Dicemus quam generose occubuerit: praeclarae enim mortes Imperatoriae. Affabimur Rempub. patriam, regna, provincias, ditiones, urbes. Earum vicem deplorabimus: quantae calamitates praestantissimo Imperatore occiso ante fores sint ostendemus. Fletum civium, propinquorum, omnis generis hominum, crudelitatem hostis in mortuum exponemus. Ipsum etiam sua decora praedicantem, et indignitatem necis, si per insidias, aut proditionem oblata sit, conquerentem introducemus.
Nec desunt generosi, et historicorum poetarumque libris nobilitati bellatores, quibuscum miles rectissime conferatur. Habemus namque Coclites, Horatios, Curiatios, Scaevolas, Torquatos, Euryalos, Nisos, Patroclos et alios apud Virgilium et Homerum, in 6. posterioribus Aeneidos, et 24. Iliados libris. Laudantur praeterea haec in milite: obedientia erga ducem, vigiliae, tolerantia aestus, frigoris, itinerum, famis, sitis, continentia voluptatum, et super omnia caritas patriae, pro qua suum caput devoverit. Memorantur eiusdem victoriae, efferuntur cicatrices: maxime si omnes aduersae,
page 223, image: s239
nulla aversa fuerit. Non omittitur, si numquam fugam dederit: si eum sicut exemplum ceteri spectarint: si ab Imperatore aut congiarium frequenter, aut coronas obtinuerit, civicam, muralem, castrensem, navalem. Fas interim detestari bellum, quod parentes dulcissimis liberis, Rempub. optimis civibus, provincias et regna hominibus orbere, sursum ac deorsum miscere et confundere omnia soleat.
Germanici in Themistoclem.
[gap: Greek text]Antipatri in Aristomenem fortissimum Messeniorum Ducem. Alloquitur poeta aquilam, eius sepulchro insidentem.
A.
[gap: Greek text]B.
[gap: Greek text]Tumulus Hectoris.
Defensor patriae iuvenum fortissimus Hector,Qui murus miseris civibus alter erat,Occubuit telo violenti victus Achillis,
Occubuere simul spesque salusque Phrygum.page 224, image: s240
Hunc ferus AEacides circum sua moenia traxit,
Quae iuvenis manibus texerat ante suis.Heu quantos Priamo lux attulit illa dolores,
Quos fletus Hecubae, quos dedit Andromachae.Sed raptum pater infelix auroque repensum
Condidit, et maerens hac tumulavit humo.Tumulus Achillis.
Peleides ego sum, Thetidis notissima proles,Cui virtus clarum nomen habere dedit.Qui stravi toties armis victricibus hostes,
Inque fugam solus millia multa dedi.Hectore sub magno summa est mihi gloria caeso,
Qui saepe Argolicas debilitavit opes.Ille Menoetiadae subiit me vindice poenas:
Pergama tunc ferro procubuere meo.Laudibus immensis victor supra astra ferebar,
Hostilem pressi fraude peremptus humum.Duo epitaphia in milites apponam, ab Anacreonte scripta. In primo eandem sententiam complexus est, quam supra protuli ex Philippicis. In altero dicit Agathonem a tota patria defletum, nec parem illi in acie cecidisse.
Tumulus Timocriti.
[gap: Greek text]Tumulus Agathonis.
[gap: Greek text]Sunt autem profecto speciosissima epitaphia, quae
page 225, image: s241
in plures milites, atque adeo in totos exercitus scribuntur, Simonidae in 300. Lacedaemonios duce Leonida in Thermopylis occisos a Persis.
[gap: Greek text]Cicero latine.
Dic hospes Spartae: nos te hic vidisse iacentes,Dum sanctis patriae legibus obsequimur.Aliud.
[gap: Greek text]Maxima si virtus est fortiter occubuisse,Fortuna hoc nobis contulit ante alios.
Nam asserere afflictam properantes Hellada, cunctiAEterno utentes sternimur elogio.
DE EPITAPHIO SANCTORUM, religiosorum, eruditorum ac sapientum. CAPUT XVIII.
USUs horum epitaphiorum ideo fit insolens, quod millibus e multis hominum rari sunt et infrequentes boni: mali ac perditi infinitis partibus plures. Non hic intelligo quosuis quoquo modo bonos, id est non improbos: ut cum
page 226, image: s242
dicimus, hos vel illos, Titium et Sempronium esse bonos viros: verum excellenter bonos, quos vocamus sanctos viros. Neque religiosos, qua notione haec vox apud latinos adhibetur, et Festo auctore eum significat, qui non modo Deorum sanctitatem magni aestimat, sed etiam officiosus est aduersus homines: vel ve Cicero 2. de Nat. Deor. qui omnia quae ad cultum Deorum pertinent, diligenter retractarent, et tanquam relegerent, sunt dicti religiosi, ex relegendo, ut elegantes, ex eligendo: sed qua apud nos Christianos in usu est. Illos, inquam, sic appello, qui spretis huius vitae blandimentis atque ludibriis, Deo opt. Max. totos se consecrarunt: qui vitae sue cursum ad praescriptum institutorum suorum direxerunt, innocentissimeque, et quantum hominis natura fert, extra culpam suos annos decurrerunt. Sanctos homines voco illos, qui signorum editione floruerunt: eos autem magis, in quibus fuerunt expressa maximarum certissimarumque virtutum indicia, quorum obitus laetitia, non lamentis est prosequendus: ut aliorum, quibus quid fiat post discessum ex hac luce, nobis incertum est. Quapropter horum tumuli nisi meras verasque laudes nihil complectuntur. Verumtamen pie dolere possumus, Ecclesiam catholicam tantis luminibus atque ornamentis, civitatem tam firmo aduersus iram Dei praesidio esse privatam. Licitum insuper in extremo epitaphii rogare illos, ut apud deum in gratia nos reponant, eius voluntatem nobis recuperent, et impendentem provinciae nostrae, orbique Christiano cladem, vastitatem, famem, bellum morbos avertant. Lege tumulum
page 227, image: s243
D. Ioannis Alexandrini cognomento [gap: Greek text] [gap: Greek text], scriptum a Sophronio Patriarcha Hierosolymorum tit. 1. lib. 3. Anthol.
Quae de viris dixi, suo scilicet modo de religiosis sanctisque feminis accipiantur, quarum virtutes atque laudes maiore admiratione oportebit extollere: Longe enim mirabilius est, imbecillum ac mollem illum sexum, laboris rerumque asperiorum impatientissimum ad illud sanctitatis culmen ascendere, quo cum sudore virorum paucissimi aspirant. Si fuerint fratres, cognati, matres, sorores, aut affinitate quapiam nobis coniuncti, aliquanto plus erit indulgendum dolori: quandoquidem hoc natura suadet, atque adeo cogit: cuius imperium nolentes volentesque patimur, et sustinemus. Laudare nihilominus etiam suos post mortem honestissimum est: in quo multorum nobis, et illustrium hominum exempla praelucent. Et hoc quidem eo audacius conceditur, si conscientia multorum dictis nostris testimonium impertiat.
Varii sunt ordines doctorum, et sua cuiusque propria laus, Theologorum, Philosophorum, Iureconsultorum, Medicorum, Mathematicorum, Praesertim Astrologorum, Oratorum, Poetarum, Grammaticorum. In poetarum tumulis mentio Musarum, Phoebi, lyrae, citharae, plectri, fontium, fluminum, montium Musis dedicatorum, camporum item Elysiorum: quae omnia cum mera figmenta sint, ut alia innumerabilia in studio poetico, nota omnibus, et credibilia nemini, propter quendam leporem tamen, et suavitatis gratia videmus a plerisque non negligi. Mirifice placet Bembi in Politianum.
page 228, image: s244
Duceret extincto cum mors Laurente triumphum,Laetaque pullatis inveheretur equis,
Respicit in sano ferientem pollice chordasViscera singultu concutiente virum.
Mirata est tenuitque iugum, furit ipse, pioqueLaurentem cunctos flagitat ore Deos.
Miscebat precibus lacrymas, lacrymisque dolorem.Verba ministrabat liberiora dolor.
Risit, et antiquae non immemor illa querelaeOrphei, tartareae cum patuere viae.
Hic etiam infernas tentat rescindere leges,Fertque suas, dixit, in mea iura manus?
Protinus et flentem percussit dira poetam,Rupit et in medio pectora docta sono.
Heu sic tu raptus, sic te mala fata tuleruntArbiter Ausoniae Politiane lyrae.
Et alterum in Herculem Strozam.
Te ripa natum Eridani Permessus alebat,Fecerat et vatem Marsque Venusque suum.
Iniecere manus iuveni, et fatalia durisStamina pollicibus persecuere Deae.
Uxor honorata manes dum conderet urna,Talia cum multis dicta dedit lacrymis.
Non potui tecum dulcem consumere vitam,At iam adero amplexans te cinerem ipsa cinis.
Lege Myrthaei in Iovianum PontanumTos [abbr.: Toscanus]. tom. 2. In CottamVeronensemSanazarii lib. 2. Epigram.
Sperabas tibi docta novum VeronaCatullum:Experta es duros bis viduata deos.
Nulla animum posthac res erigat, optima quandoPrima rapit celeri Parca inimica manu.
Quae tamen ut vidit morientis frigida CottaeOra, suum fassa est crimen, et erubuit.
Iureconsulti sacerdotes et antistites iuris nuncupantur.
page 229, image: s245
Siquidem sanctissima est res, civilis sapientia, ut Ulpianus ait. Et quomodo apud antiquos, sacerdotes sui singulis diis consecrati erant, qui de futuris atque agendis responsa dabant consulentibus, sic venerandi illi iurisconsulti omni genere literarum instructissimi, gratuitam, non quaestuariam iurisprudentiam habentes, in publicum cotidie prodeuntes, unicuique civi consulendos se veteri instituto praebebant, et tanquam oracula Iustitiae, Themidisque promebant. Hoc est responsa boni et aequi plena. Unde Seruius Sulpitius iuris Antistes appellatus est, auctore Quintil. ut sacrorum antistes, antistitaeque dicebantur. In 1. de Orat. domus Iureconsulti oraculum totius civitatis nominatur. Multum in hisce epitaphiis valebunt comparationes. Ut si in poetam scribas, eum conferas Oui dio, Propertio, Tibullo, Catullo, Virgilio, Homero, Orpheo, ipsi Apollini. Si in Oratorem, Ciceroni, Demostheni: nam hi duo ceterorum gloriae obscuritatem attulerunt. Si in Mathematicum, Euclidi, Ptolemeo, Archimedi. Si in Medicum, Podalirio, Paeoni, Machaoni, Aesculapio. Si in Philosophum, Aristoteli, Platoni, Zenoni. Si in Theologum, Augustino, Thomae Aquinati. Adhaec deploranda conditio literarum, amissis ipsarum interpretibus, et antistitibus. Exaggeranda uniuscuiusque in suo genere eruditio. Praedicanda in Theologo pietas, et caelestis sapientia: in Philosopho acumen: in Medico diligentia: in Iureconsulto integritas: in Oratore facundia: in Poetis maxime suavitas: in Grammaticis linguarum graecae et latinae perfecta cognitio, multaque lectio. Si quis libros
page 230, image: s246
ediderit, commendandus labor, laudanda scriptoris bene merendi de posteritate voluntas.
Incerti in Hippocratem medicum. [gap: Greek text]
Tumulus medici, ex Fracastorio.
Dum medica Montane doces ope vincere fata,Et Lachesi inuita vivere posse diu,Letheo indignans pressit te Parce sopore,
Et secuit vitae grandia fila tuae.Sic animas et tu, Asclepi, dum subtrahis orco,
Te quoque saevorum perdidit ira Deum.DE EPITAPHIO CONSANGUInearum. Item Virginum, et Matrumfamilias. CAPUT XIX.
QUAECVMQVE in isto genere fient epitaphia, abundabunt lamentis, suspiriis, lacrymis. Nam quid homini, potissimum adolescenti, possit in vita funestius et lacrimabilius evenive, quam amittere, quae illum gestavit utero, in hanc iucundissimam lucem edidit, uberibus aluit, omni sollicitudine ac pietate fovit, et suis visceribus cariorem habuit? nullum est arctius vinculum in natura, quam quo mater liberique colligantur.
page 231, image: s247
Non igitur sine magno et eximio dolore disrumpitur. Sorores quam fratres diligimus tenerius: quare eas avelli a nobis per mortem aegerrime patimur. In filios ardens est patrum, ardentior matrum amor. In coniuges, qui sunt una caro, pro quantus? Matrum merita amoremque erga nos memorabimus: earundem suavissimam praesentiam votis ardentissimis expetemus. Pro beneficiis et laboribus offeremus [correction of the printer; in the print efferemus] assiduas lacrimas, dicemusque omnino [gap: Greek text]. Precabimur etiam quietem a Deo maternis manibus. Fingere adhaec solent Poetae sororum, filiarum, coniugum imagines occurrere dormitantibus sibi. Filiarum sororumque castitatem, et pudicos mores praedicant: sed ita, ut haec omnia ad luctum referantur. Denique, ut breve faciam, haec epitaphia eo meliora arbitramur fore, quo suaviora: eo autem erunt suaviora, quo maestiora.
Meleagri in Uxorem suam.
[gap: Greek text]Laudetur virgo honeste, eaque proferantur, quae et
page 232, image: s248
puella legere, et adolescens audire, et vir gravis non improbare, et egregius poeta approbare possit. Virginum tumulos aspergimus narcisso, hyacintho, liliis, rosis, violis, atque istum honorem integritati corporis feminei etiam post obitum habemus, Non stulte: est enim nitidissimus et fragrantissimus quidam flos virginitas, et ad eius elegantiam exprimendam flore nihil aptius.
In tumulis matrumfamilias nullae detestationes, exclamationes, gemitus, et c. argutae autem sententiae non excluduntur. Ergo nihil fere aliud praeter sobriam quandam laudationem postulabunt haec epitaphia. Laudes earum hae. Concorditer, et amanter egisse annos plurimos cum marito, sine iurgio, sine querela, sine rixa. Conseruasse fidem, et iura thalami castissime. Semper fuisse viro morigeram. In aduersis casibus numquam eum deseruisse: praestitisse Penelopen, Alcestidem. Dedisse formosos multosque liberos, qui est coniugii finis et fructus. Vidisse nepotes suos, et natos natorum, et qui nascuntur ab illis. Bene et christiane educasse filios. Maribus diligentia et sollicitudine seruasse, et auxisse patrimonium. Filiarum vigilanter custodivisse pudicitiam. Prudenter gubernasse familiam. Cum ancillulis non fuisse deditam otio, sed lanificio, ut Lucretiam. Coluisse etiam summopere pietatem et silentium. Non luxuriosam in vestibus, non curiosam rerum foris contingentium, non superbam extitisse. Virtutes mulieris, seu matrisfamilias pertractavit Aristoteles OEcon. lib. 1. cap. 7.
page 233, image: s249
Epitaphium nobilis matronae, Martial. lib. 10.
Marmora parua quidem, sed non cessura, viator,Mausoli saxis Pyramidumque leges.Bis mea Romano spectata est vita Tarento,
Et nihil extremos perdidit ante rogos.Quinque dedit pueros, totidem mihi Iuno puellas,
Clauserunt omnes lumina nostra manus.Contigit et thalami mihi gloria rara, fuitque
Una pudicitiae copula nota meae.Tos [abbr.: Toscanus]. tom. 1. ad finem ex vetustis lapidibus.
Apollonia quae vocitabar,Lapide hoc inclusa quiesco,
Ipso mihi flore iuventae
Ruperunt fila sorores:
Annos post decem, et octo,
vetuerunt visere lumen.
Unum sortita maritum,
Seruavi casta pudorem.
Mater misera hoc monumentum,
Extrusit Olympias amens.
Haec sunt: bene vive viator.
Aliud.
Hospes, quod deicio paullum est, asta, ac pellege.Heic est sepulchrum, hau, pulchrum pulchrai feminae.
Nomen parentes nominarunt Claudiam.
Suom maritum corde dilexit sono.
Gnatos duos creavit: horunc [reg: horum] alterum
In terra liquit, alium sub terra locat.
Sermone lepido, tum autem incessu commodo,
Domum seruavit, lanam fecit, vixit: abei [reg: abi].
Ausonius ex Graeco.
Viginti atque novem genetrici CallicrateaeNullius sexus mors mihi visa fuit.Sed centum et quinque explevi bene messibus annos,
In tremulam baculo non subeunte manum.page 234, image: s250
DE EPITAPHIO PATRIS, fratris, filiorum. CAPUT XX.
NON ab his modo qui in amoenioribus literarum studiis versantur, et multa solent recondite ac festive disputare, verum etiam a Theologorum coryphaeo D. Thoma in quaestione positum est, plus ne patri an matri deberent filii. Prolatae in utramque partem rationes. Decretum tandem, plus nobis patrem contulisse. Hoc quamquam verum est, nihilominus non ita tenere patrum quam matrum obitus lugemus. Quocirca quamuis epitaphium patris oporteat esse maestum, ac lugubre, admiscenda est tamen gravitas, eiusque laudes ac merita non tacenda: quo non solum nos optimum parentem, sed etiam Respub. bonum egregiumque civem amisisse videatur: ac proinde suum illa maerorem cum nostro maerore coniungat, et communibus lachrymis integerrimi viri memoriam prosequatur.
Fraterni amoris flammas norunt, qui fratres aut habent, aut habuerunt. Oratio igitur querelarum et dulcium affectuum plena huic generi epitaphiorum idonea existimatur. Catullus quidem adeo fratrem suum ardenter dilexit, ut ex illius obitu dolorem vix consolabilem susceperit, quem non uno in loco multis, iisdemque ut tristissimis, ita suavissimis carminibus testificatur. Quae ego ob eam causam inserere his praeceptionibus maxime
page 235, image: s251
volo, ut ea materiam argumentumque fraternis epitaphiis, seu neniis, seu epicediis ministrent, illorumque lectione, quilibet ad germani sui e vita discessum pio luctu prosequendum excitetur. Cum igitur promisisset OrtaloCatullus, se Callimachi elegiam de coma Bereniceslatinis versibus a se interpretatam illi missurum, id se, quamuis ingenti maerore ex interitu fratris praepeditum praestitisse confirmat.
Etsi me assiduo confectum cura doloreSevocat a doctis, Ortale, virginibus,
Nec potis est dulces Musarum expromere fetusMens animi, tantis fluctuat ipsa malis.
Namque mei nuper lethaeo gurgite fratrisPallidulum manans alluit unda pedem.
TroiaRhoetaeo quem subter littore tellusEreptum nostris obterit ex oculis.
Alloquar? audierone unquam tua verba loquentem?Numquam ego te. vita, frater amabilior
Aspiciam posthac? at certe semper amabo,Semper maesta tua carmine morte canam.
Qualia sub densis ramorum concinit umbrisDaulias absumpti fata gemens Ityli, etc [abbr.: et cetera].
Elegia vero ad Mallium ostendit earum rerum studia, quas ille ab se petiverat, penitus ob contractam de fraterna morte aegritudinem ex animo excidisse. Versus aliquot nostro instituto accommodatos decerpsi.
Sed tibi ne mea sint ignota incommoda Malli,Neu me odisse putes hospitis officium,
Accipe queis [reg: quibus] merser fortunae fluctibus ipse,Ne amplius a misero dona beata petas.
Tempore quo primum vestis mihi tradita pura est,Iucundum cum aetas florida ver ageret,
page 236, image: s252
Multa satis lusi: non est Dea nescia nostri,
Quae dulcem curis miscet amaritiem.Sed totum hoc studium luctu fraterna mihi mors
Abstulit, o misero frater adempte mihi.Tu mea tu moriens fregisti commoda frater,
Tecum una tota est nostra sepulta domus.Omnia tecum una perierunt gaudia nostra,
Quae tuus in vita dulcis alebat amor.Cuius ego interitu tota de mente fugavi
Haec studia, atque omnes delicias animi.Et post multa iterum abripitur, maestumque canit.
Troia, nefas, commune sepulchrum Europae Asiaeque,Troia virum et virtutum omnia acerba cinis.
Quae nempe et nostro lethum miserabile fratriAttulit: heu misero frater adempte mihi.
Heu misero fratri iucundum lumen ademptum,Tecum una nostra est tota sepulta domus.
Omnia tecum una perierunt gaudia nostra,Quae tuus in vita dulcis alebat amor.
Quem nunc tam longe non inter nota sepulchra,Nec prope cognatum compositum cineres,
Sed Troia obscena, Troia infelice sepultumDetinet a nostro terra aliena solo.
Sub finem porro totius libri, eius manibus soluit inferias hoc mollissimo epigrammate.
Multas pergentes, et multa per aequora vectus,Advenio has miseras frater ad inferias,
Ut te postremo donarem munere amoris,Et mutum nequiquam alloquerer cinerem.
Quandoquidem fortuna mihi tete abstulit ipsum.Heu misero indigne frater adempte mihi.
Nunc tamen interea prisco quae more parentumTradita sunt tristes munera ad exequias,
page 237, image: s253
Accipe fraterno multum manantia fletu,
Atque in perpetuum frater ave atque vale.D. Ambrosius librum conscripsit de excessu Satyri fratris. In quo quamquam sibi lugendum non esse demonstrat, seque ipsum consolatur, et virtutes fratris praeclare commemorat, tamen naturae potentia, et amoris magnitudine superatus, tam pie luget, et tam flebilem orationem contexit, ut quamuis duro lectori lachrymas possit excutere. Sane in eo libro permulta sunt ad versus in fratrum funera conficiendos aptissima. Quam miserabiliter, et amanter illa dicit? Quamuis non eodem loco omnia. Numquam totus in me fui, sed in altero nostri pars maior amborum. Atque utinam ut memoriae, ut gratiae, ita etiam vitae tuae hoc quidquid est quod spiramus, spirare possemus: dimidiumque meorum decideret temporum, quod ad tuorum proficeret usum. Ego te frater heredem feceram, tu me heredem reliquisti. Ego te superstitem optabam, tu me superstitem dimisisti: Quid mei successor heredis? quid agam meae vitae superstes? quid agam exors huius quod cupio luminis? ego te frater non requiram, aut possim unquam oblivisci tui? quas grates, quae munera referam tibi? nihil a me praeter lachrymas habes. Aut fortasse securus meriti tui, quas solus superstites habeo, lacrymas non requiris. Nam etiam cum adhuc viveres, fleri prohibebas maeroremque magis nostrum, quam tuam mortem tibi esse testabaris dolori.
Et cap. 2.
Habeo plane pignus meum, quod nulla mihi peregrinatio iam possit avellere: habeo quas complectar reliquias: habeo tumulum, quem corpore tegam. Utinam potuissem aduersus mortem tuam meum corpus obicere. Si gladiis petitus esses, me potius pro te obtulissem. Nihil mihi profuit ultimos hausisse anhelitus, nihil flatus meos inspirasse morienti.
page 238, image: s254
Putabam enim, quod aut tuam mortem ipse susciperem, aut meam vitam in te ipse transfunderem.
Cap. 3.
An ego possum aut non cogitare de te, aut unquam sine lachrymis cogitare? Quid mihi sine te, aut tibi unquam sine me voluptati fuit?
Cap. 14.
Ades, inquam, et semper ostenderis, et toto te animo ac mente complector, aspicio, alloquor, osculor, comprehendo. Ipsae iam noctes, quae quasi molestiores vivente te videbantur, quod mutui conspectus copiam denegarent, ipse iam somnus colloquiorum nostrorum dudum interruptor inamabilis, dulcis esse iam caepit, quia te mihi reddidit.
Et cap. sequenti.
Teneo igitur te frater, nec mihi te mors aut tempus avellet. Ipsae dulces lachrymae sunt, ipsi fletus iucundi, quibus restinguitur ardor animi, et quasi relaxatus evaporat affectus. Neque enim sine te esse possum, aut tui non meminisse unquam, aut meminisse sine lachrymis. O amari dies, qui interruptam copulam perditis: o flebiles noctes, quae tam bonum consortem quietis, et individuum mihi comitem perdidistis.
In extremo autem cap. libri, se ait cupere fratrem quamprimum sequi, et e vita emigrare, ut eum conveniat. Ibi inter cetera, Deus bone, quam suaviter? Para hospiti consortium, et quemadmodum hic nobis omnia fuere communia, ita illic quoque dividuum nesciamus. Ne quaeso cupientem tui deseras, properantem exspecta, festinantem adiuva: et si diutius tibi morari videor, accerse. Neque enim unquam prolixius abfuimus a nobis, tu solebas revisere. Nunc quoniam tu redire iam non potes, nos ad te ibimus, aequum est ut officium rependamus.
In filii epitaphio convenit lugere patrem, ut qui magnum solatium perdiderit, quia spem suae
page 239, image: s255
posteritatis amiserit, plorare minus. Narrare item haec poterit: liberalem et indulgentem educationem, curas pro eo noctes atque dies agitatas, delectam nuptiis praestanti corpore puellam, speratos nepotes, honores, opes, auctoritatem, gratiam civium, quae omnia cum ad nihilum ceciderint, sibi dolorem et luctum immensum parere. Locus communis in vanitatem spei. Pollicebitur, se quia diu superesse non possit eius funeri, brevi ad eum in beata loca venturum. Si filius obierit paruus, blandum et ludicrum magis fit epitaphium, habeat illecebras, lusus, et oscula, quibus se cum parvulo vivente pater materue saepenumero oblectaverit. Sanazarius nomine parentum.
Nate patris matrisque amor, et suprema voluptas,Accipe quae nobis te dare par fuerat.
Busta eheu tristesque notas damus: inuida quandoMors immaturo fuere te rapuit.
Bembus in Lucilium suum.
O multum dilecte puer, quae dura parentiFortuna invidit te superesse tuo?Quam producebam laetus te sospite vitam:
Erepto peior morte relicta mihi est.Filii grandioris. L. Q. tom. 2.
Non lachrymis indigne meis, nec honore sepulchriRapte mihi ante diem dulcis alumne iaces.Intra bis denos te ostendit et abstulit annos
Parca ferox, votis insidiata meis.Nec potuit probitas, nec amoeni gratia vultus
Flectere, non aetas, nec pia turba Deam.Spes hominum stolidas, tumulavi maestus ephebum,
Qui me debuerat laetus humasse senem.page 240, image: s256
DE EPITAPHIO INFANTUM, puerorum, adolescentum. CAPUT XXI.
NULLORUM abitus e vita tristior accidit, quam puerorum, et adolescentum: eam ob rem nimirum, quod parentes per eos sese etiam post mortem victuros existimaverant.
[gap: Greek text]Et nihil dulcius hominum generi a natura datum est, quam sui cuique liberi, praesertim dum adhuc parui sunt. Est deinde aetas illa seminarium mundi, orbis ornamentum, senectutis voluptas, ludus et solatium. Huc accedit, quod acerbius a tenera aetate natura exigit quod dedit, quam a senibus, qui vitam diuturniorem optare non possunt: nec iam illis perfrui commodis, quae venientes anni secum ferunt. Tot autem malis premuntur, ut illis mors ultro inuocanda sit, ad quam cotidie tendunt. Hinc eleganter apud CiceronemCato. Itaque adolescentes mori sic mihi videntur, ut cum aquae multitudine vis flammae opprimitur: senes autem, sicut cum sua sponte, nulla adhibita vi consumptus ignis exstinguitur. Et quasi poma ex arboribus, si cruda sunt, vi avelluntur: si matura et cocta, decidunt: sic vitam adolescentibus vis aufert, senibus maturitas. Quo autem brevioris vitae spatium contigerit, eo vehementius nos miseret illorum, ut si 20. 10. 5. 3. tantum anni. Si accesserit vis externa, si submersi, gladio iugulati, si ruina domus elisi, si fame sitive enecti, tum vix a fletu
page 241, image: s257
temperamus: Erit igitur in hoc epitaphio primus et frequentissimus locus querimoniae de incerta vitae longitudine, de inclementia atque inuidia dirae mortis: quae ab utero materno videtur homines insequi, et alium citius, alium tardius insertis unguibus apprehendere. Sunt item loci laudationis a genere, ab indole animi, a pudore, a suavitate morum, a forma liberali, ab artibus, ad quas illa aetas incumbit, a caritate dominorum, patronorum, fratrum, parentum, consanguineorum erga eos. Ad commiserationem iuvabunt dolores, et lacrymae matrum, ac sororum: nec non iucundae collationes a flosculis nobilioribus aestu, vento, imbre, grandine marcidis, prostratis, evulsis. Pythagoras quatuor aetatis gradus constituebat, pueritiam, adolescentiam, corroboratam seu virilem aetatem, senectutem. Primam veri, secundam aestati, tertiam autumno, postremam hiemi similem autumabat. Vere germina frugesque nascuntur, aestate crescunt, autumno ad maturitatem perveniunt, hieme cocti et vieti [sic], cum arbores nudantur foliis, decidunt et moriuntur. Quamobrem haud inepte pueros et adolescentes cum flosculis, rosisque languentibus, ac marcescentibus componimus: siquidem illorum anni florentes, et aetas florida dicitur. Unde factum, ut in eorundem epitaphiis poetae inuitarent hortarenturque viatores ad tumulum aspergendum violis, rosis, et floribus. Sic Virgil. 9. Aeneid. quo loco caedem adolescentis Euryali, et ceruicem in humeros collapsam describit.
Purpureus veluti cum flos succisus aratro
page 242, image: s258
Languescit moriens, Lassove papavera collo
Demisere caput, pluvia cum forte gravantur.
Interdum tamen gratulamur potius obitum infirmiori aetati, quod non a bonis, verum a multis malis, quibus hominum vita reserta est discesserint. Quod si tempus ullum fuit, quo illud Ciceronis ex epistola 16. lib. 5. verum comperiretur nunc profecto comperitur. Quid est enim, inquit, iam non modo pudori, probitati, virtuti, rectis studiis, bonis artibus, sed omnino libertati ac saluti loci? non me hercule quemquam audivi, hoc gravissimo et pestilentissimo anno adolescentem aut puerum mortuum, qui mihi non a diis immortalibus ereptus ex his miseriis atque iniquissima conditione vitae videretur.
Luciani in Callimachum quinquennem puerum [gap: Greek text], etc [abbr.: et cetera].
sic latine sonat.
Nil me sollicitum, post quintam barbara messemMors puerum e vivis Callimachum rapuit:Tu cave me plores: pauco qui tempore vixi,
Pauca etiam vidi sustinuique mala.Martialis in Glauciam libertum Melioris lib. 6.
Libertus Melioris ille notusTota qui cecidit dolente Roma,
Cari deliciae breves patroni,
Sub hoc marmore Glaucias humatus
Iuncto Flaminiae iacet sepulchro.
Castus moribus, integer pudore,
Velox ingenio, decore felix,
Bis senis modo messibus peractis
Vix unum puer applicabat annum,
Ni fles talia, nil fleas Viator.
Eodem libro in Eutychium puerum. Aliud in Urbicum puerum lib. 7. in extremo. Sed venustissimum Cottae in Quinterium.
page 243, image: s259
Me longe effigie venustiorem
Narcissi, vel Apollinis comati,
Parearum Lachesis nimis severa
Isti Quinterium dedit sepulchro.
Cur non flosculus exeam requiris,
Cum tantum fuerim puer decorus?
Tellus est nimis arida, o viator
Nostri facta perustione amoris:
Sed si lacrymulis tuis madescet,
Forsan flos novus ibit e sepulchro.
Toscanus.
Blandidulus, nitidus, pulcher, dulcissimus infans,Deliciae matris, deliciaeque patris,Hic situs est teneris raptus Lucillius annis,
Ut rosa quae subitis imbribus icta cadit.Lege tumulum Aurelii infantuli apud Iovianum, ubi mater queritur ad sepulcrum. Suavissimum hoc Macedonii, in quo infans a partu statim extinctus, Lucinam, et terram alloquitur, se utrique satisfecisse. Illi quod natus, huic quod mox sepultus. Et nescio tamen, inquit, quo vadam, neque novi vos, neque scio cuius, aut quis sim, aut unde venerim.
[gap: Greek text]Adolescentis L. Q. tom. 1.
Iulius hic iaceo, primae quem flore iuventaeDecerpsit, rapida mors inimica manu.Si spectes annos, iuvenem me fata tulerunt:
Si ingenium, dices me periisse senem.page 244, image: s260
DE EPITAPHIO AMICI. CAPUT XXII.
SCRIPTUM est in monostichis graecis, amicum velut Deum nobis colendum: ingentem esse thesaurum, et possessionem longe omnium pulcherrimam. Nullum tantum in vita solatium, quam habere qui cum agere, et communicare ut tecum ipso possis: qui sit alter tu: qui rebus tuis aduersis aeque contristetur, secundis et ad voluntatem fluentibus aeque gaudeat: cui nihil sit abs te seiunctum: qui libenter sua morte vitam tuam redimeret. Talis omnino est, quem amicum nominamus: eum qui perdit, detrimentum accipit nimis magnum. Sed officii est, ut quem viventem dilexeris, et a quo tanto amore dilectus fueris, eius mortui memoriam ne sinas mori: verum eidem, quomodo potest, vitam restituas: carmine autem etiam mortui tempus in omne vivunt. Continebit tumulus amici piam et lacrymabilem querelam huius acerbissimi discidii. Amisisse nos fati atrocitate partem corporis nostri, dimidium animae, decus et praesidium, nos ipsos. Nullos unquam fratres amasse inter se ardentius: summam fuisse consensionem studiorum, sententiarum, voluntatum. Contemnemus prae amicitia nostra Pyladem et Orestem, Theseum et Pirithoum. Denique dolorem ex illius discessu, et praesentiae desiderium, quanta maxima poterimus energia, et efficacitate declarabimus. Exemplum nullum
page 245, image: s261
melius invenio hoc ipso: videtur enim esse epitaphium plane. Capite 14. idem alia de causa posuimus.
Ablatus mihi Crispus est, amici:
Pro quo si pretium dari liceret,
Nostros dividerem libenter annos.
Nunc pars optima me mei reliquit
Crispus praesidium meum, voluptas,
Pectus, deliciae: nihil sine illo
Laetum mens mea iam putavit esse.
Consumptus male, debilisque vivam,
Plusquam dimidium mei recessit.
Incerti.
[gap: Greek text]DE IOCOSIS ET SALSIS Epitaphiis. CAPUT XXIII.
ACULEI, risus, et facetiae non videntur incidere in epitaphia: at reliquae virtutes epigrammatum omnes. Sunt tamen nonnulla tempora, quibus poetae in sepultos iocantur, liberiusque ludunt. Si fuerint agresti et inhumano ingenio, monstrosi, scurrae: si aliquo malo, et omnibus noto facinore astricti: si scortatores, avari, ebriosi, maledici, superbi, decoctores, usurarii, tyranni,
page 246, image: s262
haeresiarchae, proditores. In quo genere videndum est, quam Christianismus noster facultatem nobis largiatur: imitandumque interdum exemplum Martialis, ut parcamus personis, dicamus de vitiis. Nonnumquam ex nomine mortuorum, paupertate, pusilla statura, ingenio, moribus, eventu aliquo ridendi ansam arripiunt. Complura scripta legas in Timonem, hominem perpetuo quodam in omnes imbutum odio, unde [gap: Greek text] dictus est: e quibus ista tria brevissima ad eius naturam exprimendam praeclare excogitata accipito.
Ptolemaei.
[gap: Greek text]Incerti.
[gap: Greek text]Incerti.
[gap: Greek text]Antipatri in anum ebriosam. [gap: Greek text] ex huius sepulchro eminebat poculum sculptum: ait poeta, bibulam istam Maronidem et garrulam non dolere ob filiorum et mariti egestatem: sed hoc unum dolere, quod crater ille non sit vini plenus.
In Vesbiam iracundam mulierem. [note: L. Q. tom. 1. ]
Tres habuit furias quondam, sed Vesbia manesUt petiit, furias quatuor orcus habet.page 247, image: s263
Iuliani Expraefecti Aegypti in Archilochum, cuius nota maledicentia, hoc est, quemadmodum alia quoque ab aliis in eundem poetam, Archilochica plane epitaphia, eiusdem paene argumenti scripta sunt lib. 3. Anthol. Monet Cerberum, ut qui aliorum umbras latratu terret, ipse hanc formidabilem umbram timeat. Cave tibi, inquit, a iambis eius, nosti vim vocis ipsius, quando una Lycambae navis duas tibi eiusdem filias (quas cum fratre ad suspendium adegerat) attulit. [gap: Greek text] etc [abbr.: et cetera].
DOCTRINAE EPITAPHICAE Appendix. CAPUT XXIV.
QUI dicti sunt modi tres poematum, cadunt omnes in epitaphia: nam et solus poeta loquitur, et simul sermonem aliis affingit, et ipse tacens, [gap: Greek text] loquentes alios facit. Loquitur autem poeta cum Musa, cum mortuo, cum viatore, cum genio defuncti, cum virtute simpliciter, aut cum ea virtute, qua mortuus fuit conspicuus, iustitia, pietate, constantia, etc [abbr.: et cetera]. qui quidem tertius est modus, non secundus: poeta enim hic est instar personae cuiuspiam, nec poetae rationem habet. Musa seu Virtus, et ipse etiam extinctus, et in graecis saepe tumuli loquuntur cum viatore. Iucundus est ille modus, cum ipsum mortuum
page 248, image: s264
suos consolantem inducimus, ut filius matrem plorantem ad tumulum in hoc.
Incerti. A. [gap: Greek text] B. [gap: Greek text] A. [gap: Greek text]
Interdum viator solus, tumulus solus, mortuus solus, sacerdos solus, Musa sola, Virtus sola, ut in tumulo Aiacis, quem transtulit Alciatus in emblem. 98. Ad maternum tumulum loquuntur filii, ad filiorum sepulcra mater: ad uxorum mariti, et vicissim ad maritorum uxores: atque harum quas enumeravimus formarum, multarum saltem, si non omnium, exempla ostendimus. Si quae varietas praeterea legendo occurrerit, notetur, et scribendo reddatur. Inveniuntur apud Ovidium in epistolis heroidum brevia et elegantia epitaphia, quibus heroinas illas suos casus exponentes facit poeta. Tale est Didonis, quod etiam 3. Fastor. reperitur.
Praebuit Aeneas et causam mortis, et ensem,Ipsa sua Dido concidit usa manu.
Hypermnestrae.
Exul Hypermnestra pretium pietatis iniquum,Quam fratri mortem depulit, ipsa tulit.Caietae in 14. Metamorph.
Hic me Caietam notae pietatis alumnusEreptam Argolico quo debuit, igne cremavit.
page 249, image: s265
In graecis epitaphiis obseruavi iuvenum utriusque sexus annos, menses et dies vitae poni ad commovendam miserationem: quod ipsum non negligitur a Latinis, et cum soluta oratione epitaphia scribuntur, id sollemne est. Et quia antiqui mortuorum tumulis eius artis instrumenta insculpebant, quam illi exercuissent, ut piscatorum retia et remum, nautarum naves, lignatorum securim, potatorum dolium, agricolarum aratrum, ducum autem et virorum fortium aquilas, leones, ob virtutis et praestantiae similitudinem, possumus eo alludere. Venuste autem eiusmodi animalia loquuntur, ut leo super tumulo leonidae.
Simonidae. [gap: Greek text]
Incerti. [gap: Greek text]
Solent adhuc poetae illi antiqui, levem terram optare mortuis, et quietem ossibus, quasi in iis resideret sensus aliquis.
Virgilius ecloga 10.
o mihi tum quam molliter ossa quiescent.Tibullus.
Et bene discedens dicet placideque quiescas,Terraque securae sit super ossa levis.Propertius.
Sit tibi terra levis mulier dignissima vita.Alibi.
Ut mihi non Ullo pondere terra foret.
page 250, image: s266
Ovid.
Et patris Anchisae molliter ossa cubent.Idem in mortem Tibulli.
Ossa quieta precor tuta requiescere in urnaEt sit humus cineri non onerosa piae.Martial.
Mollia nec rigidus cespes tegat ossa, nec illiTerra gravis fueris, non fuit illa tibi.Quomodo id Graeci faciant, legendis epitaphiis 3. lib. tu ipse notabis. Nos animae requiem sempiternam precabimur. Illud item magnae voluptati est poetis mansuetioribus, animantes quasdam epitaphiis prosequi, in quibus illi sua ingenia experiuntur, suosque mirificos illos lepores ostentant. Luctus passeris apud Catullum, psittaci apud Ovidium, columbae apud Papinium, sturni apud Iovianum, et aviculae Liguris, quid sunt nisi illarum volucrum epitaphia? Est etiam in 3. Anthol. titulus, [gap: Greek text] et ibi in picam, in cicadam, in gallum, in hirundinem, in perdicem, etc [abbr.: et cetera]. Verumtamen canibus et catellis potissimum hic defertur honos, propter insignem fidelitatem, et amorem erga dominos. Cetera praeteribo, mentionem videlicet libaminum, crinium, coronarum in epitaphiis. Vide dialogos funebres meos.
[gap: illustration]page 249, image: s267
TIROCINIUM POETICUM.
Elegiarum lib. II. Funebrium lib. I. Miscellan. lib. II. Immolatio Isaac., Stratocles sive Bellum, dramata.
[gap: argumenta poematum]
page 259, image: s277
ELEGIARUM LIBER PRIMUS.
In natalicia Iesu Christi Dei Opt. Max. Salvatoris. ELEGIA I.
AEThereum mea mens iam nunc furit icta furorem:Et mea blanditim concutit ossa Deus.
Quod iuvat, in venas atque intima pectora numenInsinuans, numeris pandere magna iubet.
Per non iratas eo felicissimus undas,Incidit antennis aura secunda meis.
Dicamus bona verba. O lux faustissima salue,Qua Deus e casta virgine natus homo est.
Iurgia saeva cadant, venit lux inclyta caelo,Optati veniunt ad sua festa dies.
Sumamus nova plectra, redit lux prospera mundo,Innumerabilibus lux onerata bonis.
Thuris odoratas voluant altaria nubes,Ponite bis genito liba merumque Deo.
Quisque novo cultu puroque incedat amictu,Concolor et festo sit pia turba suo.
page 260, image: s278
Nunc agite, et nitidos auro componite crines,
Nunc variet teneros fulgida gemma sinus.Laetificos iterate sonos, cantusque movete,
Tangat et argutas dextera docta lyras.Nectite virginea iam nectite fronde coronas,
Impediant madidas myrtea serta comas.Saltantes pedibus o pellite, pellite terram:
Tempus adest, laetos laeti agitate choros.Sacra canant pueri, dent sese in vota puellae,
Congeminentque pias vir mulierque preces.Gaudia nunc adhibete, venit Natalis, et omnes
Laetitias secum deliciasque trahit.Quas non aerumnas, quos non lux ista dolores
Abstulit? ista eadem quae bona non retulit?Non claros peperit mundo lux ista triumphos?
Nonne dedit terris gaudia, nonne polo?Illi tu mala multa Deus, qui gaudia differt:
Quisquis adhuc luget, lugeat ille diu.Felices misero parcant effulgere soles.
Sic decet. o illi tristia quaeque cadant.At tu festa dies totum exspectata per annum,
Candida semper abi, candidiorque redi.Lux bona, te nostri memorabunt semper honores,
Extolletque tuum pagina nostra decus.page 261, image: s279
In eadem. ELEGIA II.
ET iam nox gelidis terras vestiverat umbris,Mollibatque suus corpora fessa sopor.
Et vaga iam tacito radiabant sidera motu,Omnia viventum coeperat alta quies.
Cum subito caelum discedere, et aurea se luxVisa est per tractus fundere stelliferos.
Pauperis et tuguri mox collustrare penates,Cum sene quos habuit dia puella suo.
Alituum legio, mundi melioris alumni,Audita est digitis increpuisse fides.
Ecce adventabant ter sancti tempora partus,Gignendo (o novitas) venerat hora Deo.
Hic genitrix caelo palmas, et lumina tendit,Ore verecundo talibus orsa loqui.
Omnipotens genitor, rerumque veterrimus auctor,Inter se unanimi faedere cuncta ligans:
Ecquid tempus adest, quo sese in luminis orasExerat ex utero vis tua magna meo?
Ergo ego te praedulce caput studiosa fovebo?Ergo premes gremium pusio sancte meum?
Ergone mi amplexusque dabis, mique oscula iunges?Et dulce arridens ubera nostra bibes?
Sic ait, atque animo transfertur moenia mundi,Atque expers oneris caelitus edit onus.
page 262, image: s280
Edit onus sacrum clausam inuio lata per aluum,
Quod natura parens vidit, et obstupuit.Quale ubi ros matutino descendit Eoo,
Terra madet passim, graminis herba madet.Miratur pluviae vim non sensisse cadentis
Aspersa peragens veste viator iter.Aut ubi flammigerum admittunt specularia Phoebum,
Vitra tamen nusquam peruia, ut ante, manent.O charam superis noctem, et mortalibus aegris:
Noctibus in cunctis nulla tibi similis.Te meminisse mihi semper iucunda voluptas,
Quae pridem facta es nobilis historia.Tu discussisti stygiae caliginis umbram,
Nam quid erat nisi nox te sine nostra dies?Respicite hem, iuvenum fuluis exercitus alis
Axe volans toto nubila celsa secat.Ecce polum denso laetantes agmine cingunt,
Et melos humana doctius arte canunt.Nascere magne puer, magnum aetheris incrementum:
Omnia complaudunt: nascere magne puer.In fragili calamo puerilia membra reclinas,
Dant tibi fortuitum iuncus et herba thorum.Tartareo ipse tamen venies praedator Auerno,
Tradidit imperium cui sine fine pater.Hanc quoque diverso sedem peregrinus ab orbe,
Hoc antrum Reges, hoc populique petent.Sive illos Aquilo, sive illos miserit Auster,
Sive illos Eurus miserit, aut Zephyrus.??
page 263, image: s281
Nate Deo, patuli Deus ante exordia mundi,Pastor aberrantes tu revocabis oves.
Tu quoque proicies pro charis corpus amicis,Quorum morte tua est expedienda salus.
Nascere magne puer, summi patris incrementum.Plaudit humus, plaudunt aequora, et astra tibi.
Dein operit brevibus mater sua gaudia pannis,Atque avidis ulnis pignora parua premit.
Uberaque indulget roseis formosa labellis,Oscula nec cessat millia multa ferens.
Haeret et hinc oculis, et inhaeret pectore toto,Ceu quis Apellaeis haereat in tabulis.
Et modo turgidulos flendo tergebat ocellos,Divinum mulcens blandula saepe caput.
Utque nihil placidam posset turbare quietem,Continuitque viam, continuitque gradum.
Flumine mellito mellitum propter alumnumCredite purpureas intepuisse genas.
Ite pii rores oculis, lacrymae ite decorae,Quas creat, atque foras rumpere cogit amor.
In eadem. ELEGIA III.
PLaudamus, natalis adest, uramus odores,Demus et aeterno mysticaliba Deo.
Ultima Cumaei procedit carminis aetas,Saeclorum, o novares, nascitur ordo novus.
page 264, image: s282
Gaudia proveniunt, luctusque timorque valete,
Quid tibi nobiscum est sordida tristitia?Et vobis male sit res o inimica dolores.
Ite et inhumanos vellite Massagetas.Inveni medicum, letalia vulnera mitis
Poenia citius, qui mea sanet ope.Plaudamus, natalis adest, uramus odores,
Demus et aeterno mystica liba Deo.En reperi portum: mare magnum a sedibus imis
Praelia ventorum seditiosa ruant.Depulsum ceruice iugum, fractaeque catenae,
Reddita libertas, reddita nobilitas.Hauserat immensis miserum me faucibus orcus,
Nunc regerit domino me malus ille meo.Pauper eram nudusque, et despectissimus unus:
Decretus modo sum civis olympiacus.Plaudamus, natalis adest, uramus odores,
Demus et aeterno mystica liba Deo.Nimirum haec virgo est, haec sunt faelicia regna,
Haec nova de caeli vertice progenies.Prospera cum misera pulchre mutabitur aetas,
Aurea gens posthac, aureus orbis erit.Tute puer sceleris tolles contagia nostri,
Tu pandes vetiti limina clausa poli.Occidit hic serpens, quae primos vana parentes
Lusit, et heu duris casibus implicuit.Plaudamus, natalis adest, uramus odores,
Demus et aeterno mystica liba Deo.page 265, image: s283
Non iam tellurem curuo renovabit aratro
Rusticus, haud teneram sollicitabit humum.Vitibus haud lentis proceras vestiet ulmos,
Sollertive manu grandia poma seret.Mella dabunt quercus, passim se fundet amomum,
Nusquam non felix nunc erit Arabia.Omnia sponte sua exsistent, dabit omnia tellus,
Sic faciet nobis otia laeta Deus.Plaudamus, natalis adest, uramus odores,
Demus et aeterno mystica liba Deo.Incipe parue puer risu cognoscere matrem,
Huic dare delicias incipe parue puer.Incipe materno circumdare brachia collo,
Incipe et ambrosiis oscula ferre genis.Duc age, duc avide caelestem pusio mammam.
Blandulus in niveo lude puelle sinu.Tu quoque ne tardes, fortunatissima virgo,
Dulce tuum obsequiis accumulare genus.Aude oculos paruis coniungere mater ocellis,
Illius et labiis adde labella tuis.Tum capiti compone caput, simul oribus ora:
Ille tuum corpus, sanguis et ille tuus.Hunc vos luciferum coetu celebrate frequenti,
Christiadae hunc hilares transigitote diem.Carpite Pierio vocales pollice neruos,
Perque strepant lepido garrula fila sono.Plaudamus, natalis adest, uramus odores,
Demus et aeterno mystica liba Deo.page 266, image: s284
At tu qui caelo quondam proiectus ab alto,
Quique colis tristes, et sine luce specus,Manibus imperitans, rerum iam consule summae:
Mox aderit regnis vasta ruina tuis.Nascitur, ah miser, ille tuarum eversor opum Rex,
Nascitur imperii perditor ille tui.Qui te aptabit vinctis post terga lacertis,
Omnibus et iocus, et fabula turpis eris.In eadem. ELEGIA IV.
TErrigenae heus agedum celeres aduertite gressus,Oscula sacratis figite liminibus.
Et genibus stabulum perrepite, et admirantes,Clarisona genitum tollite voce Deum.
Illum carminibus laeti mactemus et hymnis,Laudibus ornemus numina sancta suis.
Panniculi dulces, vestri ut me corripit ardor?Ut sum fasciolae vestri ego saepe memor?
Prae vobis, quid enim? regalis purpura sordet.Nulla placere mihi serica texta queant.
Quodque thorum puero felix praesepe dedisti,Portasti et domini membra pusilla tui,
Quam cupio contemplari, et te cernere coram?O me quantus amor, quanta cupido tenet?
Oblectent alios gemmae, oblectentque lapilli,Quos legit Eois navita littoribus:
page 267, image: s285
Seu quas fulgidulas Hermus despumat arenas,
Seu quod de Libyco dente paratur opus.Ille, nec inuideo, fuluum sibi congerat aurum:
Hic non possit opes enumerare suas.Quae tibi causa Deus patrio descendere mundo?
Dic, ut homo fieres quae tibi causa Deus?Quaeritis astrifera sim cur a sede profectus?
Cur iterum nascens os hominisque geram?Discite. Iam pridem vestri transfixus amore,
Vos inter medios dignor homo fieri.Quare autem in tenebris, et opacae ad frigora noctis.
Inque specu vili, stramineaque casa?Huc mea me bonitas, huc perduxistis amores,
Hoc etiam ut facerem fervidus egit amor.Cur neque Sidonias vestes, pictumque cubile,
Cur nusquam gazas cernimus Attalicas?Fecit amor rigido ut refoverem membra cubili,
Essem ut rebus inops hoc quoque fecit amor.Quid tamen in stabulo, turpem cur inter asellum,
Atque bovem natus? quae tibi causa precor?Me quoniam vestri iaculum penetravit amoris,
Sic mihi suasit amor. Quid nisi amare queo?Aspicite ut recubo maternis fotus in ulnis:
Noscite vagitus, noscite lachrymulas.Aspicite ut dilecta parens me inuoluit amictu,
Scilicet hoc quo non vilior esse potest.Aspicite ut mea me fert in praesepia mater,
Et canit in somnos alma puella meos.page 268, image: s286
Haud aliter visum, stetit haec mihi summa voluntas,
An tibi vester amor forte onerosus erit?Te mea paupertas opibus clarabit opimis,
Ipsa tibi risum nostra querela feret.Mutus ego iaceo, nullis cum viribus infans,
Attamen ut sit ago lingua diserta tua.Plurima cum patiar, facio, mihi crede, necesse
Ne sit mortales fanda nefanda pati.Ipse colo terras, tibi do stellantia regna,
Factus homo efficio te fugitive Deum.In Bethleem, et antrum IESU CHRISTI natale solum. ELEGIA V.
BEthlemiae saluete domus, saluete penates,Salue urbs perpetuo nomine digna coli.
Te laetabundus veneror, tu tangis olympum,Cum facta es domini patria parua mei.
Tantum alias omnes inter caput erigis urbes,Quantum humiles colles Taurus et Ossa praeit.
Divitias alii iactent, aurique talenta,Aureaque artifici condita templa manu:
Tectaque nobilibus celebrent operosa columnis,Aeratasque trabes, marmoreumque solum:
Eductas caelo moles, turresque superbas,Quaeque vident propius sydera pyramides:
Et cum praeruptis sua propugnacula fossis,Munitas arces, oppida magnifica:
page 269, image: s287
Cuncta haec una suis Bethlemia laudibus anteit,
Urbibus haec aufert omnibus omne decus.Troia vetus sileat, nec iam sua Pergama divum
Aedificata opera praedicet esse divum.Non inuentrices Sophiae laudentur Athenae,
Cognomenque suum deposuisse velint.Roma precor fasces ne praeferat illa superbos,
Submittatque caput, quae caput orbis erat.Non iam Marcellos, non iam duo fulmina belli,
Non alios deinceps ornet honore duces.Ecce Palaestinis surgit Roma altera campis,
Cuius maior honos, quam dare sceptra decet.Neve etiam assidui iactent Babylona labores:
Credite, Bethlemia est et Babylone prior.Urbs nulla oppidulo possit certare beato,
Cui similem urbem orbis nec spatiosus habet.Smyrna, Rhodos, Colophon, Salamin, Tros, Argos, Athenae
Esse suum mittant dicere Maeonidem.Nascitur insigni multo quid maius Homero,
Qui pater est hominum nascitur ipsus homo.O tibi quae laudes urbs non inuiderit istas
Atque tuo quae non appetat esse loco?Salue urbs caelicolum longe gratissima Regi,
Tu certe AETERNAE nomine digna magis.Non ego, si liceat, dubitem procumbere supplex,
Atque tuo nostrum tundere poste caput.page 270, image: s288
Praecipueque sacrum repetens complexibus antrum,
Antrum in quo nostra est progenerata salus,Haererem fixusque et carmina laeta sonarem,
Sat facunda reor tum mea Musa foret.Tunc ego perferrem gelidae mala frigora brumae,
Quaeque aestiva canis tempora sicca facit.Quam facile immites possem contemnere ventos?
Quam me non aliqua laedere damna queant?Caeruleus nimbosus aquas seu funderet Auster,
Seu Boreas alio cogeret axe nives.Tunc ferrem et glaciem, ferrem patienter et imbres,
Despiceremque famem, despiceremque sitim.Sive mihi albentes variarent tempora cani,
Sulcaretque meam pallida ruga cutem,Non hinc me raperet quamuis longaeva senectus,
Vidissem quamquam saecula Neleidae.Non me exoptato vis ulla revelleret antro,
Ut caderent rerum qualiacunque mihi.Hic ego ad extremam durarem sedulus horam,
Haec etiam tellus conderet ossa mea.Nam mihi quid magnus nummorum prosit aceruus?
Quo mihi sint culti iugera mille soli?Et domus incesti moles imitata Neronis?
Chrysolithi, et rutilo lumine valua micans?Aut quid Erythraeis quot opes nascuntur inoris?
Murice quid tandem vellera tincta iuvent?Aut quidquid stolidum vulgus miratur et errat.
Et quaecunque sibi commoda falsa cupit.page 271, image: s289
Neu me felicem reddant Pactolides undae,
Neu quas sollicitas congregat orbis opes.Ista petant alii, ne sint mihi talia cordi,
Mi satis in trita consenuisse toga.O antrum, mihi sit tecum communis egestas,
Regna sibi Reges ditia possideant.Texta Phrygum plumaeque et stragula picta soporem
Ducant molliculis, et sine mente viris.Si bene me novi, stratis non laetor eburnis,
Sit modo tam sacra sternere corpus humo.Hinc procul absistat quisquis prolutus Iaccho est,
Cui nocturna tulit gaudia spurca Venus.Quisquis et Assyrio perfusus odore capillos
In picturata veste nitere solet.O quantum est hominum discedite quaeso malorum,
Iste locus sacer est, hunc fugitote locum.In diem Theophaniorum sive Regalium. ELEGIA VI.
TErtius ac decimus stellarum exegerat agmenLucifer, et toties Cynthius ortus erat,
Ex quo virgo Deum stabulis enixa, parentisIpsa sui (o magnum) coeperat esse parens.
Interea qua puniceo ruit Eurus ab ortu,Qua solet alipedes iungere Phoebus equos,
page 272, image: s290
Chaldaei Reges caeli portenta secuti,
Dona beata ferunt tres tria quisque suum.Tres iter intendunt Solymaea moenia Reges,
Quos recinit claros fama vetusta sophos,Munera portantes aurum et bene olentia tura,
Quaeque ab Orontaeo cortice myrrha fluit.Quippe sacri partus studio venere colendi,
Duxerat hos tremula stella corusca face.Lumine stella vias signabat praevia largo,
Ceu quondam Isacidum nota columna patrum.Iamque propinquabant, levibus cum garrula plumis
Antevolans urbi singula fama canit.Fama sagax rerum, cui centum gutture linguae,
Per sola, per rapidum commeat illa fretum.Nuntiat extremo Reges oriente profectos,
Et comitum densas ad laetus ire manus.Tum se proripiunt studio nova monstra tuendi
Sollicitae matres, sollicitaeque nurus,Inualidique senes, pueri, innuptaeque puellae,
Concursat medium vulgus inerme forum.Quid veniant quaerunt: qui sint: quae climata linquant,
Ambiguus rumor compita peruolitat.Herodi quem tum sceptri fortuna superbum
Fecerat, exangues incubuere metus.Incertusque animi partem se versat in omnem,
Anxiferis curis turbida mens coquitur.Ecce autem Eoi introgressi moenia Reges,
Aduentus causam consiliumque docent.page 273, image: s291
Scilicet hunc Regem veneratum occurrimus aiunt.
Nuper in hac constat quem regione satum.Huc vestras rutilum duxit nos sydus ad oras,
En etiam praesto munera cuique sua.Talia promebant. Herodis nuntius aures
Vulnerat, et gelidus percipit ossa tremor.Cor micat, et toto refugit de corpore sanguis,
Horrescunt artus arrigiturque coma.Incassum trepidas, o importune tyranne,
Pernicies regnis nulla parata tuis.Divitiis, sceptroque times, opibusque caducis?
Excute tam pavidos saeve tyranne metus.Qui modo progenitus, non is mortalia curat,
Quando illi potius caelica sceptra patent.Praecipit indigenas cogi intra moenia vates,
Scitari, et multis quaerere multa iubet:Nascentis pueri tempus patriamque locumque.
Semper ut infelix aestuat ambitio?Illi autem edocti patrum responsa piorum,
Vicinae memorant nomina Bethlemiae.Unde ortus se olim magnus super aethera vindex
Tollat, Idumaeum qui regat imperium.Tum mage Rex animum crudeli exsuscitat ira,
Et dirum in diro pectore vulnus alit.Seu vigilat, placidus claudit seu lumina somnus,
Seu fruitur dapibus, seu bibit ille merum,Principis ante oculos geniti circum errat imago,
Hunc se praesentem conspicere usque putat,page 274, image: s292
Hortantem classes equitum, peditumque maniplos,
Iactantem piceas in sua tecta faces,Alterum et alterius iugulantem in sanguine cives,
Coniugis, et nati funera maesta sui.Tandem Arabum Reges dictis aggressus amicis,
Callidus, in speciem relligiosa rogat.Regis ubi invenient primum cunabula nati,
Haec inuenta sibi significare velint.Et nos huic Regi gravia, inquit, dona feremus:
Clarior hic nostro fiet honore puer.Iamque iter incoeptum properant, et amabile sidus
Amissum illustri lampade ut ante praeit.Inde supra tectum, supraque mapalia sistens,
Lucidulis radiis saxa laremque ferit.Aspectant humilemque casam, angustosque penatas,
In diversa animos cura repente trahit.Ergone quaesiti sunt haec cunabula Regis?
Hic Reges habitant? hic stabulantur oves.Ne dubitate Magi, sed fixum credite, paruo
Sub lare Rex magnus, ne dubitate, latet.Descendunt ab equis, mentem capit ardor eundi,
Acclinati omnes limina sancta petunt.Pro quantum se hominum divumque aeterna potestas
Deicit, ut tandem surgere curet homo?Qui caelum et terras, qui condidit aequora ponti,
Omnibus ignotus, et sine honore manet.Si Rex est puer hic, ubi celsis aula columnis?
Sunt ubi regali sceptra gerenda manu?page 275, image: s293
Et solium Scythicis fabrefactum rite smaragdis,
Barbaricae vestes, sidereusque nitor?Nulla hic splendidulis parent diademata gemmis,
Sed neque berylli, sed neque sardonyches.Non Pariusque lapis, non Assyriique tapetes,
Oh, nec Achaemenio spirat odore domus.Solum aderat senior tenera cum virgine Ioseph,
Hoc erat inque specu tertius ipse Deus.Tres aderant homines, et cum bove tardus asellus.
Siccine iam populi tu satis esse putas?Nil refert famulosue illic, dominosue requiras:
Qui iussus peragunt, hi quoque iussa ferunt.Forte senex minuit praeacuta ligna securi,
Instaurat tepidos straminibusque focos.Atque senili anima siccato in cortice flammas
Irritat, modicos et domat igne cibos.Quas etiam patulis herbas collegerat agris
Sedulus in partes dividit exiguas.Verum ubi iam Reges ingressos ordine vidit,
Contremuit, sensus vix potis ille sui.Aspicit eximios, auroque ostroque decoros,
Vultibus, et blando promicat ore nitor.Attonitus rerum pensat miracula, multa
Admirans, voci parcere vixque potest.Inde genu nixi, ac demisso lumine paruum
Supplicibus votis muneribusque colunt.Recludunt arcas, promuntque insignia dona,
Aurum, thus, myrrham, Regi, homini, atque Deo.page 276, image: s294
Interea ante fores famulorum turba moratur,
Ad reditum sollers quaeque paranda parans.Stat sonipes atque ora lupis spumantibus albens,
Hinc atque inde ferox colla comata iacit.Hi puero referunt puro de pectore laudes,
Praesentemque trium vox canit una Deum.De infantibus, Herodis immani crudelitate trucidatis. ELEGIA VII.
HErodis furor indomitus, caedesque nefandae,Feminei planctus, haec mihi carmen erunt.
Ite leves elegi, date iusto frena dolori,Materia in vestros convenit ista pedes.
O nimium lux feta malis, o flebile tempus,Infantum quo tot corpora missa neci.
Plurimus incendit matrum pia viscera luctus,Horruit infandum Phoebus uterque nefas.
Tristis hiems aderat, glacialibus aspera nimbis,Et pigra hybernum [reg: hiems] strinxerat arua gelu.
Iam senis Haemonii sol aureus astra tenebat,Adveniens stellas ad capricorne tuas.
Iam stupefacta suos requierunt [correction of the printer; in the print requierant] flumina cursus,Frigore pisciferas vinxerat Auster aquas.
Tranquillam terris agitabant saecula pacem,Clausaque ferratis improba bella seris.
page 277, image: s295
Cum [correction of the printer; in the print Cur] virgo Iudaea genus, Davidica virgo
Protulit integra virginitate Deum.Ecce tibi qua sol se matutinus ad auras
Exerit, et radios per iuga celsa iacit,Tres astro ductante Magi Solymaea propinquant
Moenia, et hi secum ditia dona vehunt.Exquirunt nitidis constructa palatia muris,
Regalis media quaeritur urbe domus.Isacidum gentis sceptrum tum forte regebat
Herodes, scelerum nobilitate potens.Irrisor divum, et magni contemptor Olympi,
Et grave sepositis finitimisque malum.Trux illi facies, alieni immensa cupido,
Ille amens animi, pestis et exitium,Non generis nostri, sed erat de tigride natus,
Aut de SarmaticisCaucaseisque iugis:Aut Scylla, ut potius reor, infestave Charybdi,
Quem puerum uberibus nutriit ursa suis.Quin et robur erat circum praecordia triplex.
Durior hic ferro, durior et chalybe.Chaldaeos postquam acceperunt moenia Reges,
Rex longae causam perdidicitque viae,Protinus in furias, rabidamque erumpit in iram,
Obtinet horribilis frigida membra tremor.Flaventes veluti cum ventilat Eurus aristas,
Aut cum fraxineas impulit aura comas.Sic tremit, in vultu se luridus exhibet horror,
Et species totum pallida corpus habet.page 278, image: s296
Flammigeras intus consumit cura medullas,
Ab nimis impatiens est fera corda dolor.Vulnus alit tacitumque et pectora disrumpuntur,
Prognati quoties mente recursat honos.Se cruciat, nullum dat sollicitudo soporem,
Nec requiesse potest, cor edit ipse suum.Cogitat ut puerum crudeli funere mergat,
Utque sit occultis liber ab insidiis.Verum nescit adhuc Christum, neque proficit usquam:
Bethlemiis tamen hunc finibus esse ferunt.Quid facit? armigeras edicit adesse cohortes,
Conuocat instructos a feritate viros.Tum dirum infrendens hac voce silentia rumpit,
Barbaricoque truces funditat ore sonos.Haud opus est socii multis hortamina verbis
Promere, pauca tamen res monet ipsa loqui.Non ego cum regni sum primum in sceptra locatus,
Tam pendens animi, tam metuensque fui.Per varios casus, per tanta pericula rerum
Saepius, ut recolo, sorte mea valui.At modo me penes est qui me perditque meosque
Pro pro pernicies nunc mihi nata domi.Per caput hoc iuro, sceptrique insignia clari,
Per quae sub stygium labitur unda nemus.Hostem hunc inveniam, ferro meus occidet hostis,
Iuraque de solio non dabit ille meo.Haec ait irarumque omnes effundit habenas,
Lumina suffusus sanguine et igne rubet,page 279, image: s297
Turba scelesta fremit, poenas meditatur acerbas,
Quos iterum Herodes efferus alloquitur.Ille cadat gladiis, sic stat sententia, vestris:
Conspergat cerebro saxa cruenta suo.Sed quoniam in dubio est, quinam de millibus unus
Hic fuat, infantes quosque datote neci.Si pereant omnes, certum est simul ipse peribit:
Caedite, caedentes praemia iusta manent.Ne vos distineant [correction of the printer; in the print distineat] coeptis ululantia matrum
Agmina, ne moveant munera, neve preces.Stulte quid insanis? pueros quid ab ubere raptos
Ense necas? nil hi nil meruere pati.An te consilium aeterni mutare Tonantis
Posse putas? nondum vult puer iste mori.Namque prius totum submittet legibus orbem,
Iussa prius summi perficienda patris.Nondum homines inter rerum admiranda patravit,
Nec pedibus solidam praebuit unda viam.Nondum destituunt letales corpora morbi,
Nec dum animas cassi lumine rursus habent.Millia et ante hominum solis pascentur in agris,
Agnoscetque Deum mundus hic ante suum.Olim tempus erit triginta messibus actis,
Crimine pro nostro cum feret ista lubens.Et trabe pro nocuis vitam deponet in alta,
Quando membra lacer, nil nisi vulnus erit.At grex carnificum rigidos consurgit in enses,
In Bethleemaeos impete currit agros.page 280, image: s298
Qualis ubi oppositas superavit gurgite moles
Eridanus, pelago spumeus arua premit.Ille ruit segetes, ruit agrestumque labores,
Qua fluit unda sonans obuia quaeque rapit.Haud secus hic campis cuneus volitabat apertis,
Parturiens mortes caedibus innumeras.Heu nunc nunc matres scelerata excedite terra,
Condite dumque licet pignora chara sinu.Hostis adest, partusque cupit laniare recentes,
Nunc fugite o matres, qua licet, o fugite.Tuque adeo Regum sanguis digna aethere virgo
Diffuge, nam caeli te monet arce Deus.Perge tuo cum nato hinc in Memphitida terram,
Hic tibi divino numine tuta domus.Ast simul infestas matres videre cohortes,
Et patuit rabies impia carnificum,Aegrescunt animis, pallent velut arbore frondes,
Quas nova mordenti frigore carpsit hiems.Pensa remissa cadunt, cessant fususque colusque,
Stamina perculsas deseruere manus.Exanimesque ruunt, oculos nox plurima circum,
Vix superest flatus, vox etiam ipsa fugit.Qualis dama lupum, Gaetulum cerua leonem,
Qualis et accipitrem blanda columba fugit:Sic fugiunt, nimiumque timent onerique sibique
Ab ita funestam non meminere diem.Exorare viros studium genetricibus omne,
Et truculentorum flectere corda virum.page 281, image: s299
Procumbunt iterum, dextras iterumque prehensant.
Atque aliqua ex illis talia dicta dedit.Parcite maternos natorum funere vultus
Foedare, atroces o cohibete manus.Sin aliter caelo visum, nos perdite primum,
Prolibus extinctis vivere nulla volet.Ne subigat vos caedis amor, ne saeva cupido,
Parcite victrices conscelerare manus.Nos potius, si qua est pietas, crudelibus armis
Conficite: his o nos obruitote malis.In nos flammigeras expromite quaesumus iras:
Tollite nos potius, perdite nos potius.Quid facitis matres? vanis absistite votis,
Nam rapiunt celeres irrita verba Noti.Mens istis immota manet, violentia gliscit,
Et magis atque magis membra tenella secant.Sive sinu prolem gestaret: sive papilla
Nutriret: sive hanc poneret in gremio:Seu cunis reclinaret, traheretque sequentem
Passibus haud aequis ter miseranda parens.Sive etiam dulcis paruissima colla nepotis
Amplexu tenero continuisset avus,Abripiunt omnes, mactant discrimine nullo:
Natura horrificis indolet ipsa malis.At non Marsus aper caeca tam percitus ira est,
Vulnifico instantes dum premit ore canes.Nec dum fixa gerunt collo venabula tauri,
Nec dum prima furens praelia tentat equus.page 282, image: s300
Nec dum praepinguem tigris rabiosa iuvencum
Diripit, aut catulis orba leaena suis.Non ita crudelis praedam leo Poenus opimam
Dum rapit, atque avidus frusta cruenta vorat.Exstimulant furiae, et stygiis imbuta venenis
Subicit Alecto sub fera corda faces.Tum demum late resonant plangoribus aedes,
Aurea plorantum clamor et astra ferit.Quaeque suas conuulsa genas, conuulsa capillos
Luctisona nimium compita voce replet.Quis mihi te casus rapuit dulcissime nate?
Quis te nate meus, quis mihi te rapuit?Heu sanguis, corpusque meum, mea viscera nate,
Heu heu tempestas tam valida unde mihi?Venisses numquam dias in laminis oras,
Care puer: scelus est iam peperisse meum.Ah male fausta dies, taeda sociata iugali
Qua primum infelix, o mihi durus hymen.Hos repetit gemitus, has fundit maesta querelas,
Cum quibus et lacrymae fluminis instar eunt.Tempora deficient, si persequar omnia dictis,
Carmen erit nostrum longius Iliade.Visae etiam rigidae tum fletum ducere cautes,
Sol alio lugens tramite vexit equos.Planxit item frugum genetrix mitissima Tellus,
Creverunt lacrymis ipsa fluenta suis.Tunc etiam Libani flerunt palmeta propinqui,
Inque pios gemitus est resoluta cedrus.page 283, image: s301
O sacrum caput Herodes, demittere morti
Insontes pueros, et sine labe potes?Hoc facinus quamuis septena per ostia Nilus
In mare dives eat, diluere ipse nequit.O qui cunctipotens annis voluentibus orbem
Conseruas, o qui cuncta benignus alis,Aspicis haec? paterisne ferum insanire tyrannum?
Non tibi tela pater, fulmina nulla tibi?Cur adeo immanes caelestis flamma ministros
Non tulit? aut cur non hos simul hausit humus?Fortunatae animae, dum vos furiata tyrannis,
Trux et Idumaei dum necat ira ducis,Vivificat magis, et superis vos sedibus infert,
Aeternum vobis conciliatque decus.Laetitia excessum sequitur, sequiturque triumphus,
Profuit et talem sustinuisse necem.Namque triumphalem tribuerunt funera palmam,
Vivetis fama saecla per innumera.Saluete o pueri caelestia templa colentes,
Primitiae superum, gloria Christiadum.Ille autem poenis moriens iactetur acerbis,
Et capiat merito praemia digna suo.In sepulturam Christi, et custodes appositos. ELEGIA VIII.
HOrribili Iudaea furens ubi morte MagistrumStravit, et est domini sparsa cruore sui.
page 284, image: s302
En Arimatheus scelere indignatus Ioseph,
Tamque boni capitis tristia fata dolens,Infert se medium, Praetorem accedit ad ipsum,
Impavidus sacras impetrat exuvias.Accingensque operi largis rigat imbribus ora,
Luctificum et geminans de trabe ponit onus:Sin doneque inuoluit, sanctisque dat oscula membris,
Quae parat in tumulo composuisse novo.Convenere quibus feruebat pectus amore
Christe tui, contra quorum et amator eras.Prima sed ante omnes longe maestissima mater,
Cuius adest lateri Magdalis arcta comes.Illa super gelidos nati se proicit artus,
Perluit et corpus fletibus irriguis.Traiectasque manus, et hiantia vulnera, et illam
Cuspide factam oculis plagam obit, aegra ruit.Praestat et amplexus, et dum licet oscula figit,
Et fovet in gremio pondera muta suo.Nec potis est mentem expleri, iuvat oribus ora
Apprimere, et charis pectora pectoribus.Atque infit. Qui nam qui te dulcissime fili
Tam aduersi casus eripuere mihi?Te mea vita, mea una, et nulli experta voluptas:
Heu cur omnigenis sum spoliata bonis?Insonti lethum quare miserabile nato
O Iudaea fremens es meditata meo?Heu miserae matri iucundum lumen ademit
Et populi furor, et Pontificum inuidia.page 285, image: s303
Commoditas periit, mea gaudia cessaverunt,
Quae tuus in vita dulcis alebat amor.Haec plorans, et dira gemens, et questibus auras
Astantumque aures inclyta virgo replens.Magdalis ast nardum, spicaeque unguenta Cilissae, et
Purpureas veris sedula spargit opes.Suspirat, lacrymis oculos imbuta nitentes,
Et celebrat gemitu funera luctisono.Corpora iam tristes affati extrema sepulcris
Condiderant, redeunt in sua tecta domum.At nec dum Solymos infelix cura reliquit,
Denuo discruciat corda scelesta timor.Nam quod discipulis rediturum ad lumina vitae
Pollicitus, nimium territat hocce viros.Armato trepidi circumdant milite tumbam,
Quem caute vigilet, terque quaterque monent.Tollere ne quis eum, secumque auferre sepulcro
Possit, et hinc fulsi nuntia fama volet:Nempe illum superas rediisse in luminis oras:
Hoc exsecrandi Pontifices metuunt.Sed stolidi vetuere, quod haud potuere vetare,
Ad nihilum recidit machina sacrilega.Triumphus Christi in vitam reversi. ELEGIA IX.
AETernas clades, et desolata profundiRegna Iovis, fractas et Phlegetontis opes,
page 286, image: s304
Umbrarum praedas, deportatosque triumphos
Mens instincta Deo nos celebrare monet.Este procul sensus humiles, et inania rerum,
Iam caelo fruimur, iam mihi corda calent.Auditur mihi iam vox lamentabilis Orco,
Ire triumphatos sub iuga cerno duces.Exutos videoque superbos daemonas armis,
Omnibus eversos intueorque bonis.Nunc etiam victor diademate pulcher et auro,
Nunc feriunt oculos lucida turba meos.It prae caelicolum gens pernicissima fratrum,
Et faciunt dulces ore sonante modos.Post tristes adeo aerumnas, post mille labores
Post accepta feris vulnera mille modis,Suspensus trunco Rex omnipotentis olympi.
Mortales inter vivere desierat.Sic ille oppetiit, cuius stant omnia nutu.
Vita mori potuit? mortua vita fuit.Continuo manes, et regna silentia Ditis,
Nigrantesque locos praevia fama petit.Ecce tibi cinctus numeroso milite victor
Christus adest, Erebo tristia damna ferens.Per caecos penetrans aditus, perque inuia tendens,
Mox Acherontaeas constitit ante fores.Sunt loca senta situ, tenebris horrentia late,
Ater ubi Stygiae murmurat amnis aquae.Noctivagi fratres, quos ob commissa, parentis
Aetherii celso depulit axe furor,page 287, image: s305
Imperium hic agitant, animasque in carcere claudunt,
Suppliciumque suum tempus in omne luunt.Est pars interior longo semota recessu,
Hic sontes umbras feruida flamma coquit.Nullam fas illic nullam sperare salutem,
Aeternum noxas, et sine fine piant.Vestibulo ast ipso requies, neque Mulciber ullus,
Hic namque insontes aevum agitant animae.Hic tum aderant patres humanae gentis origo,
Veridici vates, hebraicique duces,Qui vitam sceleris puram, maculaeque carentem
Egissent, sacrae iustitiae memores.Saepe malis finem seseque optare solutos,
Frustra, nam nec dum victima Christus erat.Porta seris centum valide obfirmata manebat,
Ferreus hanc aries vincere non poterat.Ut deus impulerat stridentes robore postes,
Edidit ingentem vasta ruina sonum.Exciti sonitu proceres de vallibus altis
Tartarei, primum multa movent animis.Ut videre Deum radiorum luce coruscum,
Exululant tristes, absiliuntque procul.In latebras abdunt sese, aduentuque tremiscunt,
Lucifer increpitans talia voce refert.Quae vos segnities socii, quae causa moratur?
Pro regno antiquo cur capere arma piget?Arma viri capitote, citique ruamus in arma,
Tela date, eia moras rumpite, tela date.page 288, image: s306
Sic effatus agit Christo sese obuius, ut hunc
Finibus excludat, reiciatque suis.Ast cruce ceu iaculo perfixus sibila colla,
Vastifico late corpore sternit humum.Moxque fugae trepidans sese committit, et ultra
Cum domino metuit conseruisse manus.Insolitus stygium terror concusserat orbem,
Attulerantque novos tam nova monstra metus.At casti manes praesentem cernere Christum
Dignati, unanimes laetitia exiliunt.Ad quos sic infit dominus. Quem quaeritis adsum,
O regni, o populi pars veneranda mei.Pro vobis ego sum mortem perpessus acerbam,
Debita cuncta meo sanguine persolui.Parcite iam luctu, atque animis modo adeste volentes,
Ad superos mecum plebs mea ferte gradum.Carcere mox sese obscuro sancta agmina promunt,
Pectoraque insolitis motibus exiliunt.Tum circum volucres pueri, alatique ministri
Laetantes, Christo carmina sacra canunt.Ad Paradisiacos hortos, et amoena rosarum
Deductis paucas imperat hicce moras.De eodem. ELEGIA X.
ET iam funesto sublatum a stipite corpusSindone vestierant, et dederant tumulis
page 289, image: s307
Una sed ancipites Phariseos cura remordes,
Ne veniant raptum funera discipuli,Inficiantque dehinc vanis rumoribus urbem,
In lucem hanc Christum nempe redisse suumHoc veriti, accinctas telis misere cohortes,
Custodes busti ut nocte dieque forent.Iamque dies caelo processerat unus et alter,
Tertia reddebat lux Phaetontis equos.Threiciis res digna notis, alboque [correction of the printer; in the print altoque] lapillo,
Res nullis unquam cognita temporibus.O terra, o maria, o aurae, o domus inclyta divum,
Audite, et quae nunc accipitote feram.Dum miles vinoque iacet, somnoque sepultus,
Securus furum, deserit excubias.Caerula perrumpit redivivum marmora corpus,
Quod matutina lampade splendidius.Divinum ambrosios diffundit corpus odores,
Et niveus roseo fulget in ore decor.Lux circum rutilans, dant signa tonitrua caelo,
Applausit tellus, et siluere Noti.Custodes sensere metu riguisse capillos,
Pectora senserunt frigidiora nive.Quique color foliis Autumni frigore lapsis
Esse solet, duro talis in ore fuit.Scriba aurum numerans taciturna silentia suadet,
Heu, quid non auri vis male suada potest?Salue victor ovans, o victor maxime salue,
Humanum solus commiserate genus.page 290, image: s308
Nuper ubi moriens Acherusia templa petebas,
Stravisti horrendos innumerosque greges.In vitam rediens truculentos conteris hostes.
Sit laus, sit meritis gloria Christe tuis.Aduolitant iuvenes on de caelestibus oris,
Et geminant paribus cantica laeta choris.Psallite, iam vicit fortis leo, psallite carmen,
Tendite doctiloquae barbito [correction of the printer; in the print barbite] iuncta chely.Nunc gryphes iungentur equis, nunc tigribus agni,
Praebebit canibus nunc quoque cerua latus.Sponte sua tellus messes generabit opimas,
Et quae non habuit semina reddet ager.Libera securis ducentur et otia terris,
Ilice de viridi roscida mella fluent.Psallite, iam vicit fortis leo, psallite carmen,
Et digitis querulas sollicitate lyras.Vomere fulmineus iam nunc mutabitur ensis,
Non iterum mavors saeviet orbe minax.Ferrea migrabunt saeclis redeuntibus aureis,
Prospera cum domino sunt reditura suo.Nulla ligabuntur ceratis verba tabellis,
Aspera mollescent, psallite terrigenae.Psallite, iam vicit fortis leo, psallite carmen,
Aeoliis hilares ludite iam fidibus.Fleverunt diro mactatum funere cautes,
Occuluit nitidas Cynthius ipse comas.Quin etiam horrifero tellus quassata tumultu,
Ut potuit Christi flevit et ipsa necem.page 291, image: s309
Christe tuum Libyci interitum gemuere [correction of the printer; in the print genuere] leones,
Non quadrupes ullos attigit ulla cibos.Ast post quam superas rediisti vivus ad oras.
Cessarunt gemitus, desiit atque dolor.Psallite, iam vicit fortis leo, psallite carmen,
Tangite mellifluae fila sonora lyrae.Tityrus agrestem meditatur arundine Musam,
Nunc errare boves cernit et usque suas.Terra sinus aperit, pinguntur floribus horti,
Gramina nunc redeunt, frigora nunc abeunt,Rident prata, tepent Zephyris modo flantibus aurae,
Vere novo rastris, et renovatur ager.Nunc viret omne nemus, patulae dant tegmina quercus,
Atque sonos tenui gutture fingit avis.Aspice, cuncta tuis laetantur Christe triumphis,
Aspice, dant operam plaudere cuncta tibi.Psallite, iam vicit fortis leo, psallite carmen,
Iungite iam citharis nablia, sistra tubis.De eodem. ELEGIA XI.
INterea genetrix arcano sola cubiliDat gemitum, et lacrymis pascitur ipsa suis.
Luctibus et nimium, nimium confecta dolore,Haec secum tacito pectore conqueritur.
Me miseram, quid ago? quo me nunc anxia vertam?Heu quinam pars est corpore rupta meo?
page 292, image: s310
Nate meum desiderium, mea gaudia nate,
Quando restitues te mea vita mihi?O cur non una mortem fatumque subivi?
Curque simul tumulo non tegor ipsa tuo?Vivere iam nequeo, mihi nam lux alma recessit,
Iam superesse piget, lux mihi natus erat.Nate redi, casusque leva, lenique dolores,
Te solum reddas, omnia reddideris.Finierat, tepido manabant lumina fletu,
Obrueratque gravis pectora casta dolor.Ecce superveniens sancta in penetralia Christus.
Compellat matrem vocibus hisce suam.Salue mater, ait, faxis lamenta recedant,
Hostibus a domitis iam mihi nomen erit.Illa ubi praesentem visa est agnoscere natum,
O quibus incessit libera laetitiis?Insaturata iterumque iterumque iterumque tuetur,
Quoque magis spectat, feruet amore magis.Fertur in amplexus, delibat et oscula membris,
Laetaque dulciloquos fundit ab ore sonos.Ut te nate libens post tot discrimina cerno?
Post plagas, post tot vulnera, sputa, crucem.Iam prope funus eram, per te mihi reddita vita est,
Ut modo te vivum, lux mea, cerno libens?Hocne caput densa spinarum insigne corona?
Pulsatum duris fustibus hocce caput?Hocce terebratum ferrata cuspide pectus?
Hasne manus clavis fodit appella ferox?page 293, image: s311
Hosne pedes telum tumidos traiecit ahenum?
Hoc corpus lacerum sanguineumque fuit?Pallor abit membris, et claro lumine fulges,
Caeleste afflatum est, o tibi nate decus.Qualis ubi induitur roseos aurora colores,
Qualis ubi radiis sol iuga summa ferit.Quale lapis Parius fulvo circumdatus auro,
Artificiumque manu cum decoratur ebur.De eodem. ELEGIA XII.
SAlue sancta dies totum memoranda per orbem,Qua sunt de stygio rapta trophaea duce.
Qua deus astripotens nigrantia claustra subegit,Qua condemnatis est reparata salus.
Salue festa dies saeclis celebranda futuris,Quae fers Christicolis gaudia tanta piis.
Qua rabies validique furor compressus averni,Qua sunt siderei regna reclusa poli.
Salue augusta dies: o fortunata dierum,Qua placata fuit gens inimica deo.
Qua mens alta patris nostros miserata labores,Et qua caelitibus contigit esse pares.
Visceribus terrae in mediis horrentia lateAntra Hyperioniis solibus orba patent,
Occupat et semper rigidae caliginis umbraPallidulum, maestum, terribilemque locum.
page 294, image: s312
Mille habitant fratres, quos celsi Rector Olympi
Ob noxam aeterno perdidit exilio,Tartareoque lacu, tenebrisque inclusit opacis,
Ut scelerum poenas tempus in omne luant.Interior pars est barathrum irremeabile cunctis,
Umbrarum sontes continet illa greges,Supplicia expendunt piceo instaurata camino,
Flamma vorax crepitat, spes ibi nulla bona est.Horribiles laruae, atque immania monstra ferarum,
Igne vigent ignes, sulphura sulphuribus.Parte alia sedes atque atria longa patescunt,
Ignis ubi nullus, nec dolor ullus adest.Alta per obscuras agitata silentia valles,
Ipsa quoque inferno subdita regna duci.Hic tum antiquorum series numerosa parentum,
Pectore sincero qui coluere deum.Hic quondam afflati divino numine vates,
Quique orbi leges explicuere sacras.Quique olim sine lege et iusta et recta secuti,
Et pueri, et matres, virgineique chori.Omnibus unus amor caelique immensa cupido,
Exspectat dominum turba sacrata suum.Iam cum praeteritis numerabant saecula lustris,
Sperabant faustum non procul esse diem,Quo linquant victis Acherontia templa tenebris,
Quo libertatis dona cupita ferant.Ecce autem vinctus canos diademate crines,
Iessaeus vates plectra sonora movet.page 295, image: s313
Fatidicaque pios sentiscens mente furores,
Ore chelyque simul fata futura canit.Venit laeta dies, et nostri carminis hora.
O socii imbellem deseritote metum.Soluite iam luctus, veniet sperata voluptas,
Disrumpet coram vincula longa deus.In cruce pro nobis fudit cum sanguine vitam,
Gratis et amissas iam reparavit opes.Tempus adest superas quo fas evadere ad auras,
Quo licitum vita nos meliore frui.Mox aderit spes nostra, dei indubitata propago
Gaudete, et laetum concinitote melos.Iam nos astra vocant, reserataque ianua caeli,
Nos vocat omnipotens in sua regna deus.Hic secum ad sedes ducet stellantis Olympi,
Illic perpetuae prosperitatis honos.Illic gemmatis rutilantia moenia portis,
Auratasque domos, stelligerasque vias,Illic et vitreos laeti mirabimur amnes,
Sidereas dabitur pernumerare faces.Sub pedibus dabitur fulgentem cernere solem,
Nos infra celeres luna agitabit equos.Talia dicta refert: attollunt agmina plausum,
Iamque exire magis squalida claustra lubet.Haud secus ac intra timidi sua moenia cives,
Quos diuturna hostes obsidione premunt,Et quatiunt muros, denso stat pulvere caelum,
Advolitant crebri tecta suprema globi:page 296, image: s314
Si socias forsan prope conspexere cohortes,
Spe firmant animos, intrepidumque micant.Ergo triumphales edunt per guttura cantus,
Vocibus hymnisonis consonat omne specus.Intremuit Phlegeton, tremuerunt limina Ditis,
Suspirans imo corde Megaera gemit.Tandem succedit foribus ter maximus ultor,
Cui millena acies stipat utrumque latus.Porta seras centum totidemque habet ordine vectes,
Vincere quos nec vis, nec valet ignis edax.Impulit, horriferam dedit illa impulsa ruinam,
Quo casu inferni mugiit aula Iovis.Ad strepitum exciti properant deformibus antris,
Atque deum contra daemones arma ferunt.Insuetumque rudunt, Vulcanum et naribus efflant,
Tum socios quidam talibus aggreditur.Festinate viri, date tela, reponite postes,
Sedibus heu nostris, currite, raptor adest.Ipse autem ductor, totoque ex agmine primus,
Serpentis faciem foedaque membra capit.Sibilat horrendum, magnoque volumine terga
Versat, nunc se iterum trabs velut altus agit.Terra sonat squamis, vitiat niger halitus auras,
Sanguineique oculi, dentium et ordo triplex.Nunc velut assiduis qui crevit ab imbribus amnis.
Nunc veluti fulmen impete cuncta ruit.Verbera docta pati pellis durissima monstri,
Ore venenato lingua trisulca micat.page 297, image: s315
At non divinae crucis altum reppulit ictum,
Hac victor medium transadigit colubrum.Palpitat ille ferox, lignum et vitale remordens
Saevior ad pugnam, quam fuit ante, redit.Ast Deus omnipotens vanam sine viribus iram
Esse docens, robur tendit in ora sacrum.Nititur hic contra, figensque in stipite dentes,
Vulnera dat ligno, sed magis ipse capit.Tum vero inflatis tumuerunt guttura venis,
Et circum rictus albida spuma fluit.Iam domus interior tenebris rarescit opacis,
Cunctaque siderea luce rigata nitentQualis ubi obscura radiat carbunculus umbra,
Horriferam noctem luminibusque fugat:Talis erat vindex, talem te Christe ferebas,
Vestivit radiis lux tua cuncta suis.At postquam hunc medium in penetralibus aspexeruns [reading uncertain: aspexerunt]
Lucifugi coetus, mox iniere fugam.Stant casti circum manes, vocemque manusque
Ultori tendunt, laetitiaque fremunt.Exsultant animis, lacrymae testantur amorem,
Aspiciendo oculos haud satiare queunt.Hinc hilares hilari dominum clamore salutant,
Deque pio pius hic profluit ore sonus.Ut te nate deo tot iam labentibus annis
Praesentem coram conspicere usque iuvat?Caelicolum decus, haud sane nos longa fefellit
Spes, nec vana fides. Ut modo gratus ades?page 298, image: s316
Quas non aerumnas, quae non tormenta subisti?
Tantane te pietas, tantus adegit amor?Nosne igitur tua per seruamur vulnera Christe?
Nosne igitur mundat sanguinis unda tui?Haud tanti fuit ulla salus: tua fervida virtus
Haec fuit, haec fecit, te bone Christe mori.O lux, o caeli terraeque optata voluptas,
O nostrum clemens commiserate genus.Nos patris aeterni iustas incendimus iras,
Tu commissa tamen nostra cruore pias.Post illa [correction of the printer; in the print Postillum] taetro procedunt carcere manes,
Vindicis unigenae pone gradusque legunt.Felices iam mortali sine corpore vitae,
Iam puri maculae, iam sine labe nitent.Primus it ante omnes genus a quo principe nostrum,
Cui primaeva parens ad latus ibat ovans.Hinc atque hinc vates glomeratim rite sequuntur,
Succedit studio caetera turba pari.Indoluere cavis quos sub fornacibus ignes
Perpetuo miseros, et sine fine cremant.Praecipue ingemuit Rex illaetabilis Orci:
Quem solito arripuit tristior inuidia.Illi autem ad superas ibant feliciter oras,
Cantantes Regi carmina laeta suo.Tertia lux aderat, postquam data membra sepulchro,
Lux erat, ante omnes commemoranda dies.Vita redit, redeunt lethata in corpora sensus,
(Mirandum) clausis exit et e tumulis.page 299, image: s317
Quod modo corpus erat subiectum mille periclis,
Casibus, et mortis conditione vacat.Ut sol auricomus cum primum mane recentes
Iungit equos, mundo lumina grata vehens:Sic rutilant artus, tali stant luce corusci,
Candida cinnameus membraque ditat odor.Et tepidas [correction of the printer; in the print trepidas] volucres mulcent concentibus auras,
Spirat odoratis terra benigna comis.Gramine florigero ver campos ornat apertos,
Lactea purpureis lilia mixta rosis.Exiliunt valles, montesque et culmina gaudent,
Per nemus umbriferum nunc philomela canit,Populeis veniunt turgentia germina syluis,
Callosi certant cantibus agricolae.Omnia tuta, silent iam nunc Eurusque Notusque,
Mitibus et Zephyris florida rura tepent.Ridet et ipse polus, non saevit aquaticus Auster,
Oceanus tumidas iamque coercet aquas.De causis institutae Eucharistiae. ELEGIA XIII.
NOmine quae Graio priscis Ecclesia dicta est,Hanc sibi despondit filius ipse Dei,
Quam deinde ut maculis purgavit sanguine fuso,Hocce sui duxit linquere mnemosynon.
Et sic restituit se in caeli amplissima templa,Ut tamen a sponsa nollet abire sua.
page 300, image: s318
Totus discessit, totus (mirabile) mansit:
Illic vivus adest, hic quoque vivus adest.Absentem haud igitur desiderat illa maritum,
Quem potis est intra corpus habere suum.Nos artus itidem, nos omnes mystica membra,
Nos unum corpus, Christus at ipse caput.Hinc, alia licet effigie, et sub schemate vili,
Cum membris sanctum vult habitare caput.Vult et iam Christus nos hac ratione monere,
Quae nostri causa fecerit ac tulerit:Ut quoties sacram puris cum mentibus escam
Mandimus, haecce pio corde loquamur ei.Tune Deo genitus, divumque hominumque repertor
Me stipulae similem spernere posse negas?Usque adeone tuum potuit mansuescere pectus,
Ut tibi luctantem diligere haud fugeres?Tu me finxisti delicti crimine purum,
Ast ego peccatis me male perdideram.Motus sorte mea felices aetheris oras
Linquis, et amissas tu mihi reddis opes.Cur age, cur tantos tolerasti sponte labores,
Ac sine me misero vivere si nequeas?Lumina cur video misero stillantia fletu?
Compungit rigidum cur diadema caput?Lividus est vultus crudeli carptus ab ungue,
Sanguinei rores levia colla rigant.Cerno pedes, cernoque manus in stipite fixas,
Perfossum a diro milite cerno latus.page 301, image: s319
Quin ego nil aliud tueor nisi vulnus hiulcum.
Pro me tot poteras qui subiisse neces?Nil designaras, fraus omnis me penes unum,
Me me fas mortem suppliciumque pati.Haud patior quidquam: immo etiam me pascere pergis,
Te mihi das potum, te mihi das epulum.Mancipium ingratum meritis me pluribus orna,
Si postquam dederis te, dare plura potes.Non habeo id dubium, monitis si aduerteret aures,
Quae solet ad tantas turba venire dapes,Gaudia quin imis sentiret laeta medullis,
Nec raro salsus tingeret ora liquor.Ignibus arderent hominum frigentia corda,
Nec posset quisquam non redamare Deum,Illius assiduo secum tormenta volutans,
Quae nostri quondam victus amore tulit.Quid memorem morbos animarum et mille pericla,
Terrigenum quibus, heu, subiacet omne genus?Una salus, nullam nisi ab hoc sperare salutem,
Conciliat stabilem pharmacon istud opem.Ocius et vitium tota de mente fugabit,
Virtutem et vires inseret ingenuas.Sic ergo aegrotis medicus prospexit, ut ipse,
Ipse aegris, inquam, sit medicina suis.Pro noxis super haec fas est placare Tonantem.
(Heu pridem noxis libera facta via est.)At qui nec vitulus, nec opinor [correction of the printer; in the print opimior] hostia taurus
Ter magno est unquam sic placitura Deo,page 302, image: s320
Unicus ut, peregrino etiam velamine cinctus,
Leniet hac illum victima nulla prius.Tune summus veteres pater obliviscitur iras.
Tela cadunt valida proicienda manu.Inque reos animum sumit per cuncta benignum,
Abicit ultrici spicula dira manis.Innocuum hic mystes altaribus immolat agnum,
Agnum qui mundi facta scelesta luit.In quo concurrunt anima et caro, et omnia vincens.
Qui non terrarum clauditur orbe deus.Hostia, crede mihi, non hac praestantior extat,
Ipse deo deus hic sacrificatur enim.Aligeri festum cingunt altare manipli,
Rectorique suo carmina sacra canunt.Vertice summisso pars implet herilia iussa,
Pars celebrant ludos, pars agitant choreas.Et nos testantur nimio plus esse beatos,
Queis [reg: quibus] data ter sancti copia tanta cibi.Quo circa risere in faciem, et contundere pectus
Suppliciter Regi tendere deinde manusChristicolas deceat, cum mystica sacra frequentant,
Quando ipsos spectant undique caelicolae.Alternatim hodie narratur fabula in aurem,
Sacro et sacrificis nullus habetur honos.O mores mores, o perdita saecula, quonam
Cum prisca cecidit relligione pudor?At tu plebs dilecta deo reverenter adora,
Quem scis hac modica fruge solere tegi.page 303, image: s321
Nec latum digitum te abducat perfidus error,
Sit postrema fides quae tibi prima fuit.Sternere humi pavitans, nec inania concipe vota,
Peccatis veniam quam dabit ille, roga,Teque inuitantem noli contemnere Iesum,
Quaeque offert gratis dona beata cape.Deliciis gaudens animum caelestibus auge,
Et fac his dapibus ne satura esse velis.Edisti crebro? superas ede crebrius escas,
Euades propior sic propiorque deo.Non tu ipsum mutas in te, mut aris in illum
Tu potius. Quanti haec sunt facienda putas?Hinc ubi supremum limen iam presseris aevi,
Cum fuerit vitae fabula et acta tuae,Hoc. sed longe alia specie, saturabere pastu,
Aspicies ipsum quando perenne Deum.Causae, panis et vini species, nobilitas, adumbrationes, etc [abbr.: et cetera]. ELEGIA XIV.
OMnipotens postquam sublimi allapsus OlympoEst de divipara virgine cretus homo,
Ipse sibi coetus coniunxit amore fideles,Atque anima posita nostra piacla luit.
Sed redivivus enim patrias abiturus ad orasIus dare caelicolis, ius dare terricolis,
page 304, image: s322
Deserere haud voluit castam sine pignore sponsam,
Esset ut amisso sola marita viro.Insuper ut magni bene narrat epistola Pauli:
Nos unum corpus, nos quoque membra sumus.Huius caelipotens caput est venerabile Christus.
Membra igitur non vult destituisse caput.Ille idem postquam mortem moriendo peremit,
Discipulis pavidis talia dicta dedit.Vobiscum, inquit, ero donec considat in ignes
Mundus, et interitu concidat ipse suo.Tum sua quo nostris essent descripta medullis
Tormenta, heu nullo non memoranda die,Hoc ceu mnemosynon dulcis relliquit amator,
Hacce monet meriti nos ratione sui.Hoc quoties facitis, mea facta revoluite dixit,
Ultima cum Solymis cena peracta fuit.Ergo ubi nos dapibus lustrati accingimus istis,
Mors domini mentes ingrediare pias.O suaves epulas, alimentaque ditia donis,
In quibus hauritur, percipiturque deus.Dira revolvuntur necis argumenta nefandae,
Spondeturque sacro pignore certa salus.Atque ita spiritibus sors nostra aequata supernis,
Cum datur idem homini caelitibusque cibus.At cur se instituit peregrina operire figura?
Oro quid hic faciat Liber et alma Ceres?Scilicet ut reficit latrantia viscera panis,
Sustentat, vegetat, corpora vivificat:page 305, image: s323
Utque solet tumidas Bacchus contendere venas,
Utque dat infusum gaudia blanda merum:Sic sua nos firmos reddit caro: sic suus ille
Immensum exhilarat pectora nostra cruor.Cui non horrori carnes absumere erudas?
Sanguinis et quisnam pocula dira bibat?Quin etiam ut fidei maneant sua praemia sanctae,
Si testes oculi, quid facit, oro, fides?Nil dubita, nam vera fero: sacratius uno hoc
Nec mare, nec caelum, nec vagus orbis habet.Ecce sub hoc crusto tegitur, mirabile dictu,
Atque anima, atque ipsa cum deitate caro.Corpus ab intacta genitum iuvenile puella,
Quale aestu feruens India mittit ebur.Porro animus numeros in se complectitur omnes,
Providus, et sapiens, castus et innocuus.Qua deus est, quae non cedit praestantia Christo?
Aut quid eo maius mens capere ulla potest?Hem stupeo, fragilesque labant sub pondere sensus,
Praestinguunt aciem lumina clara meam.Gustus, odoratus fallunt, oculique, manusque.
Decipitur quisquis haec putat esse deo.Non quod odoraris, gustas, tangisque, videsque,
Non hoc est Christus, res mage tecta latet.In toto est totus, partes se fundit in omnes,
Et quamquam minimo fragmine totus adest:Praeterea color albus, odor, simul ipsa figura
Nulli haerent, quod non perdidicere Sophi.page 306, image: s324
Grata immortali sunt haec holocausta parenti,
In queis [reg: quibus] se natus concremat ipse patri.Melchisedech panes, et vina liquentia sacris
Obtulit, et moriens Christus utrumque dedit.E superis quondam pluit admirabile manna:
Ast modo Christicolis nobile manna pluit.Isacidae purum comedebant Paschalis agnum,
Hic agnus, quo non purior alter erit.Quem circum aligeri denso stant agmine fratres,
Atque obeunt celeri iussa sacrata pede.Hinc lati effusis emanant cursibus amnes,
Utque Tagus gemmas dona beata vehunt.Sed cum tam mitis, cum sit tam dulcis IESUS,
Quam nequeat verbis lingua diserta loqui,Cur non perpetuo caelesti nectare mentes
Perluit, ad mensam hanc dum properamus ei?Saepe etenim maestos iterum discedere vidi,
Aegraque compressos pectora tristitia.Non habet angustas divina potentia metas,
Certa nec aeternum lex tenet ulla Deum.Si te blandus alit, si dat solatia, gaude,
Si te vult tristem linquere, tristis abi.Sunt etiam tardo quidam molimine pigri,
Nec tales curant carpere laetitias.Gloria Christe tibi qui nos reficisque fovesque,
Tamque benignus alis, gloria Christe tibi.Christe tuum vigeat ventura in saecula nomen,
Et tibi sacra ferat credula posteritas.page 307, image: s325
Te fama extollant seri super astra nepotes,
Sit laus, cultus, honos tempus in omne tibi.Praeparatio ad Eucharistiam ineundam. ELEGIA XV.
INprimis vanum scrutando mitte laborem,Oreque nil domini verius esse puta.
Neu titubes, licet aspectabis adorea liba,Forma nihil turbet, nil moveatque color.
Quod iacet ante pedes nondum comprendere possis,Et fore aperta statim mystica sacra putas?
Haud sane quemquam Christi sapientia fallit:Se fallit quisquis credere tardus erit.
Post ea secretos animi peruade recessus,Criminaque ante oculos acta reduce tuos.
Ac tibi tum maestos humectent flumina vultus,Cumque pio gemitu funde pias lacrymas.
Teque hinc expediat vinclis pro more sacerdos,Postmodo supplicium tu dabis ipse Deo.
Sed non hoc agimus. Quam segnis inertia nostra?Ecquem admissorum poenitet ex animo?
Illotis manibus sanctam volitamus ad aram,Obscenoque sacrum tangimus ore cibum.
Divinos etiam suave est sentire lepores,Cum mens incensa relligione viget.
Sed nullus quamuis teneat praecordia sensus,Aridaque haud ullis corda rigentur aquis.
page 308, image: s326
Non tamen hocce minus conuivia sancta require,
Quid velit, hoc specta, quid iubeatque deus.Scilicet illius semper sit gloria cordi,
Quaeratur totis viribus eius honor,Quem propagari certum est, dum mente fideli
Libamus sanctam, iussit ut ipse, dapem.Interea Christo corpusque animamque sacrare
Est in rem, summo tradere seque Deo.Hinc ubi iam te humilis sanctae prostraveris arae,
Hoc poteris Christo blanditer ore loqui.O bonitas, o iustitia, o sapientia Christe,
Aequaevum genuit quem sibi mente pater.Tu mundi solus sortem miseratus acerbam,
Dignatus celerem es ferre benignus opem.Virgineoque utero latuisti parvulus infans,
Et nobis simili corpore natus homo es.Sanguineumque latus ferro traiectus acuto,
Suffixusque tribus arbore cuspidibus,Delesti innocuus sceleris contagia nostri,
Rursus ut antiquas consequeremur opes.Quod sum, quod valeo, totum mitissime IESU,
Corpus et ipsam animam tu cape, sacro tibi.Frigida mors donec nexos mihi soluerit artus,
Defectisque annis in loca iussa ferar,Omnia nostra tuo parebunt semper amori,
Te solum ex imo pectore Christe colam.Te propter duros opto exhaurire labores,
Saepius et propter te mihi dulce mori.page 309, image: s327
Accipe me, nec enim posthac meus esse studebo:
Incipiam esse meus, si potero esse tuus.Nec quidquam est modo quod tantis feruoribus optem,
Quam caelesti epulo pellere saepe famem.Nam si haec sacra meis spondent medicamina morbis,
Ah tam praesentem cur fugiam aeger opem?Si Christus lux est, tenebras quid amemus inertes?
Si vita est, nobis vita sit ipse licet.Heu vanas hominum mentes, heu pectora caeca,
Cur adeo pauci munera tanta petunt?Quod datur hic, deus est: pretium non flagitat ullum,
Muneris est huius sola fides pretium.Pensandum rursus qualis sit, quantus et ille,
Qui cupit hospitii tecta subire tui.Tum quoque conditio quae sit mortalibus, et queis [reg: quibus]
Moribus ornatus discubiturus eas,Ille immortalis summa cum pace quiescit,
Mortales miseros aspera fata premunt.Per cunctas rerum naturas permeat ille,
Ille replet terras, replet et ille polum.Nos ut bestiolae tectorum limine septi
Claudimur, et mundi pars nisi parua sumus.Haud eget, argentum et fuluum qui condidit aurum,
Cuius et est totum quidquid hic orbis habet.Est bonus, et sapiens, iustus, sanctissimus idem,
Cunctipotens, omnis principiique caput.page 310, image: s328
Illius properant volucres ad iussa ministri,
Continet immensi quos domus alta poli.Nos heu coenoso vitiorum gurgite mersi,
Vix ah, vix unquam sidera suspicimus.Diffluimus luxu, atque ardore perimus habendi,
Nulla flagrat nostro pectore relligio.Rebus in aduersis spes omnis victa labascit,
In superis veluti numina nulla forent.Fallimus, inque vicem iuramus, ludimus, amplas
Ducimus et pateras, et nisi verba damus.Inuidia atque odiis crebro certamen inimus,
Peccamusque novis pro sine fine modis.His poterit merito reverentia casta moveri,
Atque timor, quoties hocce fruere cibo.Quod superest, manibus puris et pectore puro,
Divinis epulis accubuisse para.Praeterea fac sis cultuque et corpore mundus,
Nam nullum huic epulo sordidum adesse decet.Tune quaere tamen Phrygio velamina textu,
Neu micet ut niveis annulus in digitis.Neu rediens ut deinde bibas e divite gemma,
Neu sit regificis mensa onerata cibis.Haud isthaec optat Christus, non talia curat.
Quem mage delectat candida simplicitas,Et cupiens animus divina facessere iussa,
Et varias scelerum currere nolle vias.Hoc quisquis cultu mensas instructus adibit,
In tacito referet gaudia multa sinu.page 311, image: s329
Effectus Synaxeos. ELEGIA XVI.
QUaeritis haec quosnam progignant pabula fructus?Discite, divinum est quod cibus iste facit.
Me breve deficiat conantem dicere tempus,Sed facili rerum carmine summa sequar.
Qui me, Christus ait, casto libaverit ore,Huic ego iunctus ero, iunctus et ille mihi.
Fit velut una caro, velut unus denique sanguis,Ac prope caelicolis aequi paratur homo.
Haec vitam nimirum animis alimenta reducunt:Ferre ullam mortem tam bona vita nequit.
Excita mens vigilat letalem exosa soporem,Perditaque instaurat, officiumque facit.
Hic etiam pastus leviora piacula tollit,Pectoris et noxas vivus ut ignis edit.
Cor quoque pacificum, et tranquilla silentia praestat.Edomat affectus, edomitosque fugat.
Curarum mulcet fluctus, atque increpat Euros,Componens tumido murmura rauca mari.
Ah quoties totis regnat Venus improba membris?Idalius quoties occupat ossa calor?
Grandia quaeruntur rarae spectacula formae,Pelliciunt oculi, pelliciuntque comae.
Flammigeras quoties mentem laxamus in iras,Terribilique truces promimus ore minas?
page 312, image: s330
Atque alias tristis vastat praecordia livor,
Alterius graviter prosperitate dolens.Interdum scelerata fames nos corripit auri,
Plenaque quem colimus possidet arca deum.Saepe subit nostrum tumefacta superbia pectus,
Ut se iam numen quilibet esse putet.Et sunt qui dapibus soliti distendere corpus
Exoptant fieri se Palamedis aves.Hinc tam multigenae veniunt medicamina pesti,
Hinc medicinam, hinc hinc flagitet aeger opem.Assiduum ancipiti gerimus certamine bellum,
A fronte, a tergo letifer hostis adest.Exutos castris dare nos vult cogere terga,
Funditus aut saevo perdere Marte cupit.Hic cibus est vallum, haec sunt propugnacula nostra,
His epulis alitus nulla pericla timet.Hostica tela volent insano densius imbri,
Si libet, in me unum millia dena ruant,Certa mihi pulchram spondet victoria laudem,
Athletae arma suo suppeditante deo.Delector stolidas risu mactare cateruas,
Me contra imbellis cum furor arma movet.Vincimus, et reduces spoliis laetamur onusti,
Cum infandus daemon fractus acerba gemit.Oderunt male vel minimas consciscere culpas,
Quos toties proprio corpore Christus alit.Intrepidi prorsus se accingere fortibus ausis,
Pectora tot monstris obuia ferre solent.page 313, image: s331
Extremum est illis torpens ignavia crimen,
Fortia magnanimi corda leonis habent.Conuivasque suos semper plus ardet amando
Christus, et est donis largior usque suis.Hinc omnis placido florescit germine virtus,
Recreat illa homines, recreat illa deum.Quam belle in duris crescit patientia rebus?
Crescit et in maius candida virginitas.Mite gerunt pectus, nihil est mansuetus illis,
Semper et eximius corda perurit amor.Semper et expetitur votis ardentibus aether,
Vita haec quam vivunt est odiosa nimis.O cur nos umbras fatui sectamur inanes?
In mediis epulis cur morimurque fame?Aduocat en Christus, lautis conuivia mensis
Instruit, egregias apparat ipse dapes.Nos tamen immemores, lapidum nos dura propago
Nescio quas mensas, quos petimusque cibos.Unica si forte urbs caelestem hanc venderet escam,
Mortales omnes quo studio hanc peterent?Dent nummos tenues, dent plura talenta beati:
Felix mercator quilibet esse volet.Ecce tibi innumerae possunt numerarier urbes,
Per quas haec ultro mensa parata tibi est.O sapor, o dulcedo, bonis o chara voluptas,
Potus hic ut suavis, suavis ut iste cibus?O panis toties multis a millibus esus,
O nimium distans panis ab interitu.page 314, image: s332
Quem chorus angelicus, totus quem mundus adorat,
Quem esuriunt Reges, quem esuriunt populi.Me refice immeritum, quia te modo concupit unum
Mens mea, tu solus me saturare potes.Quem quoties capio, discedo a sensibus istis,
Quaeque amore venit, me rapit ebrietas.Te totum mihi des o mellitissime panis,
Te mihi da totum ter venerande cruor.Laetitia emorior quando haec mihi pabula carpo:
Quando his abstineo, maestitia emorior.Admiratio, et invitatio ad Eucharistiam. ELEGIA XVII.
O Requies, lux, vita, salus, spes, anchora, portus.O decus, o pietas, vis, via, numen, amor.
Principium de principio, de fineque finis,Temporis ante vices, luciferumque sate.
Quem pater altitonans suum et immemorabile verbumProgenitum, sceptri fecit honore parem.
Ante aevum deus, ante novae primordia lucis,Ante diem felix, ante creata potens.
Christe bone, aeterno soboles aequaeva parenti,Omnia, cui dictum est, me pete, nate, dabo.
Cui patet amplivago tellus circumdata ponto,Quaeque fluentisonis arua teguntur aquis.
Quis te tantus amor, quae te tam feruida virtusAd nos astrigeri traxit ab arce poli?
page 315, image: s333
Iussit et humana sub imagine visere terras,
Et sub virgineo delituisse sinu?Quem non magnorum capiunt penetralia Regum,
Non domus, aut spatium, non maris unda capit.Tete ipsum, o bonitas, paruos constringis in artus,
Humanasque libens vis tolerare vices:Ut nobis aperire queas caelestia rursum
Templa, atque offenso conciliare deo.Tantane te pietas et amor dulcissime IESU
Impulit, ut cuperes hoc subiisse iugum?Te quoque fama canit Galilaeas isse per oras,
Et dictis hominum pectora mota tuis.Te revocasse aiunt in foeda cadavera vitas,
Et sermone homines erudiisse sacro.Hoc erat, hoc unum votis tibi saepe cupitum,
Subiceres facibus barbara corda novis.Quin et supplicium, et poenas expertus acerbas,
Dum moreris, mortem conficis ipse meam.Ante tamen quam te ad fatum fers ipse volentem,
Rem insuetam, insolitam, mirificamque patras.Bis sex cum sociis veterum pro more parentum
Accumbens, positas accipis ore dapes.Postquam epulis depulsa fames, atque ardor edendi
Compressus, postquam est et relevata sitis,Ecce novas in fers divini corporis escas,
Vertitur in te ipsum (pro stupor) ipsa Ceres.Nec satis id, patera proprii das sanguinis haustus,
Haec eadem ut faciant saecla futura monens.page 316, image: s334
Atque ita das certum sinceri pignus amoris,
Quo chara esse queant pignora nulla magis.O spes, o pietas, maestorum o dulce levamen,
Impius haec quando promeruisset homo?Usque adeo ne meae tetigit te cura salutis,
Ut me caelo abiens linquere nolueris?O factum, o nullis factum delebile saeclis,
O ingens bonitas, o mihi dulcis amor.Ingrediar quo Christe tuas quo carmine laudes?
Anne unquam tribui laus tibi iusta queat?Magnum erat aethereis delabi sedibus ultro:
Maius at imperium nullum habuisse fuit.Magnum erat aerumnis cumulatum ducere vitam:
Supplicia at maius tanta subire fuit.Magnum erat et vinclis sceleratum exsoluere seruum,
Et patrium exulibus sic reserare polum:Verum istud maius, quod te nos mandimus ipsum,
Quo nil maius habent sidera, terra, fretum.Nunc o mortales coetum celebrate frequentes,
Et cupidi sacros appetitote cibos.Quid dubitatis adhuc? quae vos tam sera moratur
Segnities animi? discutitote metus.Ne trepidate viri, miserebitur ipse precantum:
Illum etiam sceleris corda perosa movent.En deus ipsus adest, festas inspergite frondes,
Currite mortales, en deus ipsus adest.Ite pii veniamque sinistris poscite factis,
Et tandem caelis erigitote caput.page 317, image: s335
ELEGIARUM LIBER SECUNDUS.
Mariae Magdalenae ardentissima erga Iesum caritas. ELEGIA I.
MAgdalis illa suum lacrimarum oppleta magistrum,Componi tumulo viderat exanimem.
Cum gemituque gravi profuderat ultima verba,Dixerat, heu longum salue amor atque vale.
Postmodo discedens Solymaeas repetit arces,Inuitumque refert in sua tecta pedem.
Dein sedet, ac maestos per collum effusa capillos,Liquitur in tepidas fluminis instar aquas.
Et crebra ex imo geminans suspiria corde,Pectora honesta ferit terque quaterque manu.
Una pios oculos Iesu circumerrat imago,Solus in afflicto pectore solus adest.
Non aliquid dulce est, non est optabile quidquam:Immo unum, e vivis cedere dulce putat,
Continuumque brevi leto finire dolorem,Casibus et tantis oppetere ante diem.
Phoebus ad Antipodas gemmatum verterat axem,Fuscaque nox toto sparserat astra polo.
page 318, image: s336
Per sola terrarum placabant corpora somni,
Lenibat curas desidiosa quies.Magdalis haud partem carpit miseranda quietis,
Serpere nec somnum per sua membra sinit.Conduplicat luctus, iterumque iterumque gemiscit,
Conclusi tumulo saepe recurrit amor.Illius et rursum, rursumque recurrit imago,
Insidet in fibris mixtus amore dolor.Suspirans totam se macerat anxia noctem,
Vocibus et querulis talia dicta refert.Tandem, vita, iaces poenis consumpta nefandis:
Non homines tanti, totus et orbis erat.O Utinam dextra iactasses tela rubenti,
Soluisses collo vincula nexa tuo.Neu rigidis paterere secari terga flagellis,
Neu figenda trabi cuspide membra dares.Non tua tam querulo plorarem funera luctu,
Non fierent hodie fellea cuncta mihi.Non in me subitis consurgeret unda procellis,
Impeterent nostrum fulmina nulla caput.Haec mala Christe meus tibi ego ventura videbam,
Intrepidus medio dum loquerere foro.In te Pontifices iam iamque verebar ituros,
Adque tuum nomen plena timoris eram:Ne caro capiti fraudem quis necteret ullam,
Ne quis sacrilegas iniceretue manus.Eheu, quo me nunc post tot discrimina vertam?
Afferet anne modum fletibus ulla dies?page 319, image: s337
Solane sic maneam pro dulci orbata magistro?
An magis ad tumulos ipsius ipsa cubem?Amisi vivum, dabitur retinere sepultum.
Miles at excubitor me prohibere volet.Inque manus veniam grassantum forte latronum:
Tutius est timidis noctibus esse domi,Quid Solymae dicent? non vulgi fabula fiam?
De me, si faciam, rumor amarus erit.Mi tamen hic vitam maerorum fluctus acerbat.
Maerorum obruimur fluctibus horrificis.Magdalis hos secum rumpebat pectore questus,
Questibus et lacrymis debilitata suis.Iam dederat cantum lucis praenuntius ales,
Et vigil ad proprium quemque vocarat opus.Magdalis e strato irrequietos corripit artus,
Datque sedens gemitus quos resupina dabat.Tota dies flendo lamentandoque recessit,
Quaeque diem totam nox comitata fuit.Mente volutantur domini flammantia verba,
Hunc absentem audit, hunc videt, huic loquitur.In partes animum rapit aegrum ac dividit omnes,
Haud potis illa tuo munere somne frui.Tempus erat roseos cum iam Pallantias ortus
Extulit, et Titan sub iuga ducit equos.Magdalis exurgit corpus visura magistri,
Quod prius exanimum crediderat tumulo.Fert myrrham, costum Arabiae felicis odores,
Et pretio sanitens balsama pyxis habet.page 320, image: s338
Haec suprema sacro portabat dona sepulchro,
Hoc illa ut faceret compulit acer amor.Olim prostratae vestigia inunximus, inquit,
Queis [reg: quibus] dedimus lachrymis oscula iuncta piis.Nunc idem a nobis postremum hoc munus habeto:
Membra perungendum frigida morte reor.Ergo inceptat iter funesti plena doloris,
Et nunc festinat, nunc reprimitque pedes.Ire iubebat amor, prohibebant ire timores,
Magnus at a magno est victus amore timor.Dum vadit, secum hoc decantat lugubre carmen,
Singultu medios impediente sonos.Ex oculis tepidi currunt in pectora rivi,
Pectora candidula candidiora nive.Flebilis heu multis periisti care magister,
Nulli at flebilior quam mihi Christe peris.Mi nihil ad luctum potuit contingere maius,
Non siletifero vulnere tacta forem.Heu genus inuisum, heu tenebris nigrantia corda.
Eumenidum sic vos exagitasse faces?Nec nostro genere, nostro nec sanguine nati:
Arbitror immites vos genuisse lupas.Aut vos horrisoni genuerunt aequora ponti,
Quaeve truci flammas ore Chimaera vomit.Mater Scylla fuit, trepidantibus inuida nautis:
Vobis aut ursa, aut saeva leaena parens:Barbara vel Scythiae tellus, vel inhospita Syrtis:
Seu quae nat rapido bellua tetra salo.page 321, image: s339
In vivum mutati estis vos denique marmor,
Marmore vel si quid durius esse potest.Usque adeo nihil immanissima pectora flexit.
Atqui multa feras flectere visa truces.Quid meus, ah, Iesus potuit committere tantum?
Quae scelera illius tanta fuere, precor?Cur ita suppliciis excarnificatus acerbis?
Crimina quae illius promeruere crucem?Peccavit, monitis cum vos formavit amicis?
Pavit et immerito millia multa cibo?Deliquit quoties morbos miseratus abegit?
Aut vestrum quoties eluit ipse nefas?Offendit quando revocavit luce carentes?
Quando illi vestrae cura salutis erat?Quam cito fluxerunt animis tot commoda vestris?
Gratia dum meritum manserit, ipsa manet.Sescentis homines animantia cetera vincunt:
Omnis amatori est bestia grata suo.Agnoscunt etiam Libyci benefacta leones:
Non solet, heu, grates reddere solus homo.Ergo occidistis scelerata morte salutem.
Unde salus posthac, unde petenda salus?Vivere qui liceat vobis, si vita perempta est?
Spes extincta iacet, quid superesse putem?Si vos innocuo mercedem ita pendere nostis,
Quae deinceps nocui praemia digna ferant?Humana incertis natura simillima ventis,
Et fragili calamo par, et arundinibus.page 322, image: s340
Quem modo ter triplici superis aequabat honore,
Hunc mox inuidia Ditis ad antra premit.Diligit, et dicto citius furialiter odit:
Non est Euripi mobilis unda magis.Olim quae faciem ornarent pigmenta studebam,
Quove modo praestans forma tuenda foret:Et quonam subito medicamine livor abiret:
Reddita de speculo saepe figura mea est.Gaudebamque comas liquida perfundere myrrha,
Et dedi eas humeris inuolitare meis.Gaudebam Eois frontem distincta lapillis,
Haud secus ac geminae lumina nostra faces.Annulus ornabat digitos, collumque monile,
Impediere meum gemmea serta caput.Purpurea Assyrios fundebat vestis odores,
Tota peregrino munere culta fui.Quo procedebam, spectatum turba ruebant,
In me cuncti oculos deposuere suos.Carpebamque diem, nec spes differre lubebat,
Nempe voluptatum strenua miles eram.Venturam nimium fugiebam quaerere sortem,
Quid Babylon numeris praecineretue suis.Sic amens, sic stulta fui, sic improba vixi,
Tam mea perversus corda tenebat amor.Ac velut in nebulas anima exhalata rediret,
Nullaque post istanc vita relicta foret:Sic ego lethaea caligine mersa iacebam,
Presserat et mentem nox nimis alta meam.page 323, image: s341
Mancipium infelix misere captiva trahebar,
Iam Phlegetonthaeo subdita facta Duci.Talia cum paterer, non sum meditata quid essem,
Nil sensi, atque ideo bis miseranda fui.Mortifera impuram cum me fixisset arundo,
Esset et exitii non procul hora mei,Quaerere nil curans saevae medicamina pesti,
Insipiens mulier, femina stulta fui.Donec me placido respexit lumine IESUS,
Servatam e summis eripuitque malis.Curavitque meum sine succis vulnus et herbis.
Egregie medicas admovet ille manus.Quam facit illa fugat quemuis medicina dolorem,
Ille Machaoniis artibus imperitat.Dum fleo, me iussit certam sperare salutem,
Commissisque tuis libera, dixit, eas.Quod sensi, deinceps me non despexit amantem.
Christus amat quemuis, qui studet esse pius.Ex illo fateor dilexi tempore Iesum,
Ipsius hinc in me vivere caepit amor.Vivit adhuc, vivetque diu, si vivimus ipsae,
Post mea quin etiam funera vivet amor.Credite, dilectum super omnia diligo IESUM,
Ulla nec est rerum chara perinde mihi.Nunc itero cursus, pando nunc vela retrorsum,
Nunc demum sapio, nunc meliora sequor.Dire Cupido vale, mollesque faceíte luxus,
Diffuge turpis amor, res tibi habeto tuas.page 324, image: s342
Non iam ridebunt pedibus sicyonia nostris,
Neglectae maneant et sine lege comae.Consueram faciem mercato pingere fuco,
Unguine curabam membra nitere mea.Deliciae vanae, vani procul este labores.
O quoties vestri me pudet atque piget?Si non Coa tegant fragile hoc velamina corpus,
Numquam caelestis talia poscit amor.Divini quam vos multum praestatis amores?
Quam vobis odio est perniciosa Venus?O dulces flammae, magis ac magis urite fibras,
Urite vos sordes, urite quaeso meas.En mea dilectus percussit corda magister,
Illius immensus mi tenet ossa calor,Hunc mirabiliter supera res ardeo cunctas,
Huic uni ex aequo non amo quidquid amo.Si dederis auri quot habebat Croesus aceruos,
Quaeque in humo ac sub humo si dederitis opes,Si mihi cum caelo totum donaveris orbem,
Non meus in Iesum diminuatur amor.Exulto quoties tua Iesu occurrit imago,
Tunc saliunt animo gaudia mille meo.Ipsa tamen Iesu magis est praesentia dulcis:
Nectare, melle, favo dulcior illa mihi.Suaviter audiris, cantaris suaviter idem.
Ut me noster amor te meminisse iuvat?Tu spes cunctorum vitae quos poenitet actae,
Nemo tuam incassum sollicitavit opem.page 325, image: s343
Quaereris, et iam tum mentes placidissimus uris:
Qualis eris si cui deinde repertus eris?Grata quies animi, fons purus, amabile lumen,
Gaudia cum votis cuncta supergrederis.Qualis amor Iesu, novit qui diligit unus,
Non hoc officii dicere lingua tui.Atque domi atque foris, intus quaeramus et extra,
Quaeratur nostri semper amoris amor.Tantum dulcedo est, et delectamina Iesus,
Cuius divitiae sunt nisi deliciae.Hic quoties hominum per amica silentia pectus
Ingreditur, tenebras protinus inde fugat.Foeda repente cadunt, sensus pelluntur inertes,
Corde sub accenso fervidus ardet amor.Dulcis amor Iesu pascit quos urget amantes,
Nil queat hoc uno suavius esse cibo.Quo magis hic cibus est animum digestus in imum,
Hoc magis indomitam suscitat ille famem.Ipse suos contra non dedignatur amare.
O quantum illius se patefecit amor?Hunc perpessa probat rigidae truculentia mortis,
Membraque inhumanis saucia vulneribus.Quique ivit roseus lacero de corpore sanguis,
Et quae sustinuit non numeranda mala.Hoc habeant omnes studio, cognoscere Iesum,
Scilicet hunc unum quisquis amare velit.Si sapitis, cuncti mortales quaerite Iesum,
Quaerendo hunc ipsum quaerere avete magis.page 326, image: s344
Vos amat ille prior, vos hunc redametis oportet:
Ferreus est etenim qui redamare negat.Conflagrat mea mens, et tota in amore liquescit,
Et mage adhuc dominum diligere opto meum.Verba mihi fugiunt ipsum narrare volenti,
Nec tamen idcirco muta silere queo.Idem amor et mutam, et rursum facit esse disertam,
Dicere quique vetat, me tacuisse vetat.Gustanti esuries, sitis implacata bibenti,
Si quis amat, praeter te nihil usque cupit.Aut si te praeter quidquam desiderat unum,
Nec dum amat, ignorat quid sit amare deum.Absentem infelix quoties suspiro magistrum?
En venerandum unquam cernere quibo caput?Nunc morior, moriar, tanto consumor ab aestu,
Assiduoque tuus fit mihi languor amor.Mortua sum pridem tibi soli ut vivere possem,
Ut te nosse queam, nil ego nosse velim.Quaerito te lachrymis, maesta te voce requiro,
Quidquid ago, semper dico, ubi noster amor?Ardet amor Iesu, atque aeterno pascitur igni,
Hoc solum lethi possum ego ferre genus.Namque ita si morimur, felix nos vita sequetur,
Innumeras vitas mors dabit ista mihi.Pauper erit, pauper, cui necdum notus Iesus:
Si cui notus erit, mox opulentus erit.Ecquis amicus erit, si non sit amicus Iesus?
Hic hostis fuerit si tibi, quid facies?page 327, image: s345
Qua patet in me unam iuratus saeviat orbis,
Me tantum Iesus diligat, hoc satis est.Tum cassos irridebo secura tumultus:
Fortis amor trepido namque timore caret.Solus amor non sentit onus, fert cuncta libenter:
Tristia laeta facit quid nisi solus amor?Est modus in rebus, certo stant omnia fine,
Nescit amor finem, nescit habere modum.Carior est mihi me dulcis super omnia Iesus.
Est plus dimidium, tota mihi est anima.Sed quanto fuerat prae cunctis gratior ille,
Nunc tanto excruciat dirior inde dolor.Amisi, amisi plusquam millena talenta,
Omnibus (infandum) sum spoliata bonis.Gaudia rapta mihi, sunt et solatia rapta.
Cur vos oro meas, cur rapuistis opes?Parua queror, divulsa meo de corpore pars est,
Viscera quis laniet nunc reputate dolor.Hoc nihil est, vitam miserae Iudaeus ademit,
Mors indigna simul perdidit una duos.Perdita si vita est, qui nunc producimus aevum?
Vita haec non vita est, mors vocitanda mage est.Vivo tenus, moriorque tenus: miserescite nostri,
Nec vivo, nec sum mortua, nunc quid agam?Si mea cura mihi per terram ablata fuisset,
Impigra per terras tum resecuta forem.Per freta, per fluvios, perque aspera saxa, per ignes,
Sithoniasque nives, Caucaseumque gelu.page 328, image: s346
A me divisus, distractus morte cruenta est.
Sola mihi Iesum mors potuit rapere.Non rapuit, rapuit: quid te ipsa miserrima ludis?
Raptus es, o, sed iam praepedit ora dolor.Quid superest igitur, nisi longum effundere fletum,
Imbribus atque genas, atque lavare sinus?Et gemitu valles complere, et quaestibus antra,
Surdaque tristifico saxa movere sono.Haec ait, et cari venit ad monumenta magistri,
Verum, heu, quaesitum nobile corpus abest.Nunc age Magdalidos cantu renovemus amores,
Pristinus hic ipsum se superavit amor.Magdalis astabat viduo maestissima busto,
Multaque flens calidis ora rigabat aquis.Hanc dolor impatiens tumulis astare coegit,
Flammeus hanc nimium flere coegit amor.O quoties oculos circumtulit illa nitentes,
Dilectum sperans forte videre suum.Sublatum esse dolet, prius occubuisse dolebat,
Maestitia heu miserae, nunc geminata venit.Non ilii vivum licuit retinere magistrum,
At saltem noster mortuus, inquit, erit.En iam nec vivus meus est, nec mortuus, ah ah,
Bis me delusam spes mea destituit.Te non inuento officii periere labores,
Crevit at hinc contra sollicitudo tui.Quod volui hoc periit, sed non periere dolores:
Unguere te nequeo, sed lacrymare queo.page 329, image: s347
Me dolor atque dolor comedit male pectore in uno.
Fletibus et neutrum diminuisse licet.Membra labant, animum virtus antiqua reliquit:
Quid sit opus facto non mihi nosse datur.Speremus, quamuis spes nos frustretur hiantes,
In desperatis sint modo cuncta licet.Magdali rapta tibi vita est, qui vivere possis?
Vivere cum nequeam vivo misella tamen.Fata quid exspectant? me promptam hinc tollite fata:
Eia veni, venis, mors properata veni.Mors vita melior. Quid enim si mortua Iesum
Vivida quem nequii quibo videre meum?Noster ubi Iesus, ibi sum quoque tota, sed eheu,
Iesum ubi dilectum suspicer esse meum.Sunt oblita mihi nunc omnia praeter Iesum,
Ipsa oblita mihi sum quoque propter eum.Dicite mi silvae, quonam dilectus abivit?
Dicite mi valles, quo mea spes abiit?Heu ubi diverso procul orbe morabitur ille?
Ah quibus ille oris, ah quibus ille plagis?Quaesivi in tumulo, sed eum reperire nequivi.
Inclamavi, at vox reddita nulla fuit.Magdali pergamus, montes lustremus et agros,
Hic vel ibi noster forte latebit amor.Dicite mi silvae, quonam dilectus abivit?
Dicite mi valles, quo mea spes abiit?Maturate pedes, neu vos via longa fatiget,
Nec vos paulum etiam nunc requiesse decet.page 330, image: s348
Vos oculi tenero ne ne languescite somno:
Fluminibus salsis ora lavate mea.Ne sit quaerendi finis, ne terminus ullus,
Dulce mihi dabitur quoad reperire caput.Dicite mi syluae, quonam dilectus abivit?
Dicite mi valles, quo mea spes abiit?Gaudia nostra ubi sunt? quo discessistis amores?
Est ubi dulcedo pectoris una mei?O dolor, o luctus: quid ego carissime feci?
Cur despecta tibi sum mea sola salus?Scindor in incertum, maneam si affixa sepulcro,
Inveniam nequii quem reperire semel?Digrediar tumulo? quo quo miserabilis ibo?
Ut Iesum inveniam quos peragrabo locos?Mors tumulo discedentem festina sequetur,
Ad tumulum stantem me premet usque dolor.Sed domini praestat me custodire sepulcrum.
Hic hic opto meum funus arena tegat.Quid credis? mea quam feliciter ossa quiescent,
In tam sacrato contumulata solo?Seu vivam, seu mors olim mea lumina claudet,
Haerebo hic semper, semper et inveniarMagdali cur isthaec tibi non praevisa fuerunt?
Perpetuas cur non egimus excubias?Numquam hodie ventis haec ploraremus et undis,
Haud quisquam, credo, mi rapuisset eum.Aut si complexu potuisset vellere nostro,
Insequerer scissis exululata comis.page 331, image: s349
Discessi, redii, vacuum stat corpore bustum:
Quod nolim video, quod volo non video.Hic sim, luminibus fors se dabit obuius ipse.
Ah, mulier sola hic num remanere queam?Nemo dolet mecum, religat mea vulnera nemo,
Nemo manum praebet, nemo dat auxilium.Caeligenae iuvenes mandant compescere fletus,
Cur mi non potius mandat uterque mori?Hoc magnum non est, vitam mihi ponere ludus.
Qui potero casus non doluisse meos?Odi consilium, nullis obtempero iussis,
Iesum ego nunc solum quaero videre meum.Hunc sed ubi quaeram? quem percunctabor amicum?
Dilectum ostendat quis mihi porro meum?Si cognosco, sat est, quas ille recessit in oras,
Mox transacta mihi cetera ego ipsa dabo.Chara superponam ceruici pondera nostrae,
Non mihi durus erit, non gravis iste labor,Dilectum referam, vivit, seu mortuus ille est,
Et celerans humeris laeta subibo meis.Abripiam, saevis quamquam circumdatus ursis,
Inter et Armenias sit licet ille feras.Abripiam, quamuis sit muro septus et armis,
Intentent gladios Martia turba licet.Possum ego nunc ignes, possum contemnere ferrum,
Incussisse metum nulla pericla queant.O utinam carum sit fas reperire magistrum,
O detur sacros ante iacere pedes.page 332, image: s350
Quos ego complexus, quae sanctis oscula membris,
Ebria laetitiis quaenam ego verba darem?Lux haec Threicio foret exornanda lapillo,
Sol surrexisset candidus ille mihi.O si te inveniam, quam te complexa tenebo?
Sic vivam, e manibus non rapiere meis.Qualis ubi fixa est Dictaea cerua sagitta,
Currit, et a toto corpore sudor abit:Quam tergo catulique premunt, acresque molossi,
Algentes fluviosque expetit illa sibi:Sic ego mille tuis animum completa sagittis,
Te solum aeterni flumina fontis amo.Dicite dilecto ipsius languemus amore,
Ipsius in nobis, dicite, feruet amor.O quanto illius iam pridem carpimur igne?
O sciat, (et scit enim) feruere corda mea.Me sustentat amor, maeror se miscet amori,
Aufugiet maeror si mea vita redit.Lux mea, dulce decus, dilecte revertere quaeso,
Eia redi tandem lux mea, dulce decus.Redde mihi vocemque piam. vultumque serenum,
Pulchra tibi facies, vox tua dulcis erat.Ah ubi te amisi, quorsum mea vita recessit?
Eia redi tandem lux mea dulce decus,O tandem aspiciam te mi dulcissime Iesu,
Perfruar obtutu me sine quaeso tuo.Hoc unum da Christe, libens descendo sub umbras,
Ipsaque mors veniet nil metuenda mihi.page 333, image: s351
Lux mea, dulce decus, dilecte revertere quaeso,
Eia redi tandem lux meae, dulce decus.Quod si tardabis, sine te miseranda peribo,
Tantus amor nobis afferet ipse necem.Dicite dilecto illius languemus amore,
Illius in nobis, dicite, feruet amor.Splendidior sole hoc, matura dulcior uva,
Mel mihi fel sine quo, tempus et omne grave.Aurora et nitidis longe formosior astris,
Gratior et violis Idaliisque rosis.Quo sine amara dies, et amara silentia noctis,
Quo sine vitalis vita nec esse potest.Mi dilecte veni, dilecte revertere quaeso,
O tandem redeas, te comitata sequar.Mi dilecte ades, et quod habes mihi redde meum cor:
Tu cor, tete ergo lux mea redde mihi.Si fueris coram, ridebunt omnia nobis:
Absens si fueris, omnia dura putem.Te veniente dies nobis illabitur alma,
Si cedas, tenebris nox adoperta venit.Proicit in terras radiantia spicula Titan,
Proicis in pectus tu quoque tela meum.Nulla iuvant sine te placidis solamina verbis,
Vel tuus aspectus me recreare potest.Nam quid ego sine te, nisi truncus, inutile lignum?
Me si respicias, fertilis arbor ero.Laetaque florebo velut hortis lilia cultis,
Et florere velut spica Cilissa solet.page 334, image: s352
Tartara mi caelum, caelum quoque tartara fient,
Si meus hic absit Christus, et adsit ibi.Thesaurum invenit, quicumque invenit [correction of the printer; in the print inveniet] Iesum,
Quem qui perdiderit, se quoque perdiderit.Lux mea, dulce decus, dilecte revertere quaeso,
Eia redi tandem lux mea, dulce decus.In divam Catharinam. ELEGIA II.
DE tam praeclara quid narrem virgine primum!Quid medium versu, quae mihi finis erit?
Haeret ut interdum confusa mente viator,Ignarus trivio quo via quaeque ferat:
Sic me nunc anceps varium sententia reddit,Atque ipsis opibus (res nova) reddor inops.
Forte genus clarum, titulos ac nomina quaeris?Certe equidem titulis haud Catharina vacat.
Quid? vis commemorem praecelsae stirpis honorem?Visne canam longae nobilitatis avos?
Rex illi pater est: quid maius regibus usquam?Stemmate quo tandem clarior esse queat?
Quae simul ac caeli hoc hausit spirabile lumen,Et gravidae matris prodiit ex utero,
Sacra facit genitor, crebras cadit hostia ad aras,Colla saginati dant ferienda boves:
Sparguntur flores, collucent compita lychnis,Undique laetitiae sunt monumenta novae.
page 335, image: s353
Forsitan et nullis petis obsita corpora naevis,
Et faciem quae sit virgine digna rogas.Et Catharina fuit praestanti corpore virgo,
Parque illi fama nulla reperta fuit.Sidereos quanto praecedit Lucifer ignes,
Luciferum quanto rosida luna praeit:Et quanto lunam radiorum lumine Phoebus,
Phoebus splendidius quo nihil orbis habet:Isiacis tanto formosior illa puellis:
Concelebrat quales fabula prisca deas.In niveo candore rubor, ceu lilia si quis
Candida purpureis misceat usque rosis.Tales ore dabat virgo pudibunda colores,
Quae res caecam aliis attulit inuidiam.Quid referam ingeniumque sagax, animumque volucrem,
Quidue artes docti pectoris enumerem?Ad sacra Musarum viridi properavit ab aevo,
Prima aetas studiis se dedit ipsa bonis.Et sic omnigenum perarata volumina rerum
Legit, et argutos perstudiosa libros,Ut secura suis posset certare magistris,
Ac populi iam tunc esset in ore frequens.Legerat haec quicquid tactus caelestibus auris
Edidit Iliacae conditor historiae.Quidquid et Hesiodus, et cetera turba poetae,
Perceptum huic mira sedulitate fuit.Noverat eximie Demosthenis ora tonantis,
Per se etiam dulci mel dabat eloquio.page 336, image: s354
Te quoque die Plato perfectum norat ad unguem,
In cute subtilem norat Aristotelem.Voluerat Hippocratem, et praeclari scripta Galeni,
Scripta Syracosii voluerat illa senis.Magna quidem sunt haec decorum argumenta tuorum,
Ter maiora tamen sunt Catharina tibi.Te celebrat sanguis, celebrat regalis origo,
Forma decens, artes pectoris ingenui.Divitiae, sceptrumque potens, et fama superstes,
Ipsa magis virtus te tua concelebrat.Cui non, nympha, tui pars est audita laboris?
Bella peracta tibi quemue latere queunt?Abs te crudelis felici Marte tyrannis
Sternitur, et victum se dolet atque gemit.Dentatas parat ille rotas mucrone nefando,
Sed mucro nil potuit, nil potuere rotae.Dissipat aetherius pater altas fulmine moles,
Et subit auxiliis en Catharina tuis.Hinc amens Caesar crudelem cogitat ensem,
Virginis extemplo colla secare iubet.Tum trepidae matres lacrimis miserantur obortis
Insontem penitus, non meritamque necem.Flent nitidos oculos, et laetum frontis honorem,
Ambrosiasque comas, ambrosiumque caput.Illa nihil maerens ceruicem laeta tetendit,
Edidit et tales occubitura sonos.page 337, image: s355
Christe salus hominum, spes o fidissima Christe,
Numina, nunc audi, si tua rite colo.Dulce mihi pro te duros haurire labores,
Dulce mihi pro te fundere nunc animam.Hanc precor in sedes ne sperne vocare beatas,
Vivere me tecum perpetuoque sinas.Fortunata, deo nimium dilecta puella,
Sic morere, haec mors est vita putanda magis.Non tua mortales clauserunt membra sepulcro,
Caelestes animi corpora dant tumulo.Et florum inuoluunt nimboque, et sindone munda,
Atque apposta notant carmine saxa pio.Immanes potuit quae despectare tyrannos.
Regia progenies conditur hoc tumulo.Fortunata nimis, caelo sublimis ab alto
Sub pedibus nubes lucida et astra vides.Dum superum celebri graditur Regina triumpho,
Maior, et in mediis millibus una micat.Tu Catharina haeres lateri glomerata fideli,
Et tecum curas dividit illa suas.Nox erit ante dies, et lux imitabitur umbras,
Destituent volucres aera, pisces aquas,Astra prius fruges, dabit aurea sydera tellus,
Incipietque prius frigidus esse calor,Quam nos virgo tui capiant oblivia, quam nos
Unquam paeniteat commeminisse tui.page 338, image: s356
Dolorem, et amorem a Christo flagitat. ELEGIA III.
CHriste precor nostris attende precatibus aures,Neu tibi quae faciam temnere vota velis.
Non ego quas rutilus voluit Pactolus arenas,Quaeve in Erythraeo littore concha iacet,
Non mi divitias posco, non sector honores,Despicio quidquid vesper et ortus habet.
Spernimus Arabiae segetes, Scythicosque smaragdos,Non auri immensus pectore crescit amor.
Illa paret stolidum magno conamine vulgus,Cura meos animos detinet alta magis.
Principio indoluisse meo da Christe reatu,Da tepido culpas rore piare meas.
Et memini, et semper memini mea turpia facta,Quorum me subeat fac pie Christe dolor.
Cumque suprema mihi surget Tithonia coniunx,Morsque aderit fuscis cincta caput nebulis,
Et saeva in longam claudet mea lumina noctem,Percutiant animum gesta nefanda meum.
Tum conspergantur lacrymis lugentibus ora,Irriguasque lavent flumina salsa genas,
Anxia cum querulo geminem suspiria cantu,Pectora sit crebra plangere nuda manu.
Hic olim o utinam miserum me proluat imber,Haec o si maculas diluat unda meas.
page 339, image: s357
Interea penito Iesu configar amore,
Et vivum in medio pectore vulnus alam.Caelitus uramur, flammas et alamus amoris,
Ossa mea et venas implicet ille meas.Haereat haec imis cura indeleta medullis,
Quinam pro meritis te redamare queam.Non me ulli valeant abs te disiungere casus,
Quamquam etiam rupto foedere cuncta ruant.Me nulli possint, faxis, mutare labores,
Pressero sive solum, seu premar ipse solo.Quam requiescetis mea tunc feliciter ossa,
Aurea caelorum mens ubi templa petet?Cui tute occursans, complexu arctabis amantem,
Incolet illa tuos saeculum in omne sinus.Ad Deum super navali victoria Christianorum de Turcis, apud Echinadas. ELEGIA IV.
QUas tibi pro tanto soluemus munere grates,Quae te lingua deus sit memorare potis?
Saepe ubi te sceleris nostri contagia cogunt,Deicis irata flammea tela manu.
Ast iterum ceu blanda parens genitorque fidelis.Diluis offensas, tristitiamque levas.
Horribilesque domas aduerso Marte tyrannos.Subicis et rigidos sub iuga nostra duces.
page 340, image: s358
Odisti fastusque truces, mentesque superbas
Conterere, et regno despoliare soles.Iam nuper numenque tuum, tua verbera sensit,
Qui nos et nostras perdere tentat opes.Audiat haec tellus, maria omnia, nubila caeli,
Quae fero mortales accipitote precor,Seu vos prima videt roseo Pallantias ore,
Seu videt occiduas sol aditurus aquas.Seu magis aequoreas curua trabe curritis undas,
Seu vos sub medio percoquit axe dies.Quae non praeteriti cognovit temporis aetas,
Audite o populi, fortia gesta canam.Augustum, insignem celebret vox laeta [correction of the printer; in the print lecta] triumphum,
Dicite nunc ter io, disperiere rates.Dicite, caelicolum domino modulemur honorem,
Dicite, quis similis sit pater alme tibi?Iam te prona colat cunctarum machina rerum,
Congeminent laudes terra, mare, astra tuas.October gravidas demebat vitibus uvas,
Implebantque suos feruida musta lacus.Cum Mahometigenas praeceps audacia Turcas
Compulit in medio bella ciere salo.Polluit haec vano tua Christe sacraria ritu,
Viribus et pharetris gens male fisa suis.Illa (nefas dictu) Solymaeas possidet arces,
Regnaque nostra palam sub ditione premit.Tercentum Selymus conscendit navibus aequor,
Exitium minitans, exitiumque ferens.page 341, image: s359
Spirabat rapidos lymphata mente furores,
Christiadum exacuens tela cruenta neci.Interea PIUS ille hominum custosque paterque,
Tergeminum cingit cui diadema caput,Hic Venetosque Patres, regnatoremque Philippum
Foedera componens ad socia arma vocat.Tres Othomanigenam collatis viribus hostem,
Coniunctisque animis per vada salsa petunt.Austriadae iuveni rerum commissa potestas,
Huncce penes belli gloria summa fuit.Ceu quondam Danais nocuit Priameius heros,
Ceu contra AeacidesDardanidis nocuit:Sic sic AustriacusTurcis immanibus heros,
Sic nocuit, noceat bellipotente manu.Post quam in conspectu hostiles videre carinas,
Austriades socios mox capere arma monet.Iam tum sanguineum quatiens Bello na flagellum,
Ad diras caedes concita munit iter.Inuadunt Martem, et diris stant agmina telis,
Hinc bellatrices conseruere manus.Fit strepitus, clanguntque tubae, certatque viro vir,
Quaeritur aeternum parte ab utraque decus.Euolat ambiguis primum victoria pennis,
Ast subito in nostras fertur amica rates.Inde cadunt hostes animasque aurasque vomentes
Aetherias, vadunt, o bene, mortis iter.Tum rector pelagi horrisonum sub gurgite murmur
Percipiens, cano vertice rupit aquas.page 342, image: s360
Multivagosque videns committo sanguine fluctus,
In sua praetrepidus rettulit antra caput.Turca ferox cecidit vita spoliatus et armis,
Gloria Christe tibi, Turca ferox cecidit.Mactasti merita sceleratum clade tyrannum,
Reddatur soli gloria Christe tibi.Plauserunt superi, plausitque puerpera virgo,
Fugerunt sudo nubila fusca polo.Nos tua progenies, caeli quibus annuis arces
Voluemus laudes rite per ora tuas.Inexplebilis erga Christum amor. ELEGIA V.
SI quidquam indagem de rebus forte caducis.Quo valeam esuriem perdomuisse meam,
Continuo mi reclamat: nam quae tibi mens est?Infelix, ego te num saturare queam?
Fortunas sitio, quas cum possideo late,Nondum tota meo pectore pulsa sitis.
Esurio trabeam, et bis senas opto secures,At mihi quaeque parum est gloria, quisquis honos.
Quaero voluptates, non sufficit ulla voluptas,Deque fame superat pars bene multa mea.
Sidera contemplor, vastasque perambulo terras,Neptunique super caerula prata vagor,
Vestigo, lustro, speculor si viscera quidquamAtque fame, atque siti nostra levare queat.
page 343, image: s361
Quod quaero sed enim nec totus possidet orbis,
Ille meum pectus posse replere negat.Ad Iesum venio, hinc certam promitto salutem,
Aio, hic sufficiet potus et esca tibi.Quid loquar? ah Iesus iam non valet ipse mederi,
Fit maius multo quam fuit ante malum.Ipse meus cibus est, meus ipse est denique potus,
Se totum a memet vult comedi atque bibi.Hoc facio, faciamque lubens: sed nocte dieque
Me stimulatque fames, me cruciatque sitis.Dumque bibo Iesum, sitio: dum mando, famesco:
Cumque edi esurio, cumque bibi sitio.Quam magis ergo sitim deponere tento famemque.
Tam magis augescit hinc sitis, inde fames.Heu cur non imples rerum me summe Creator?
Me minime saturum conspicis et pateris?Suppeditas dulces nidis implumibus escas,
Te haud frustra corui pullus avere iubet.Solus ego abs te sic cibor, ut non replear unquam,
Quamque satur fio, tam cupio esse satur.Hoc reor in causa est, quod amor sitis ipsa famesque
Cum sit, non ullum possit habere modum.Qui te igitur satur est, sancto nil addet amori,
Pectora non illi flammeus ardor edet.Ergo ego te sitiam quantum potes usque sitiri,
Tu magis atque magis esuriare mihi.Tu mihi cum misces, nil me felicius uno,
Cum praebes epulum, sum prope numen ego.page 344, image: s362
Nerui una grates, et agunt membra omnia grates,
Pectore te semper, semper et ore cano.Et quamuis numquam possim saturarier ab ste,
Tu tamen ad miserum me bone Christe veni,Saepe veni, et tenebras radiis defende meus sol,
Calface lampadibus frigora nostra tuis.Et cum praebueris sancta cum carne cruorem,
Pasce tuaque siti pasce tuaque fame.Quisquis amat Iesum, sapiunt huic omnia Iesum,
Cui praeter Iesum nil tamen usque sapit.Ad Christum pro malis depellendis. ELEGIA VI.
CUm patre qui pariles mundi moderaris habenas,Aspice nos populum maxime Christe tuum.
Anne etiam meruit credentum turba fidelisUt sic letiferis casibus intereat?
Tot tempestates, tot denique funera passisNulla quies unquam, non datur ulla quies.
Pro, late nimium, nimium fera regnat Erinys,Omnia luctiferis sunt adoperta malis.
Cerno giganteus hinc usque ad sydera montes,Funestasque acies, telaque sanguinea.
Vidimus obsessos armato milite campos,Vidimus insontes occubuisse neci.
Et caelo terras, terris miscerier undas,Heu aerumnarum vidimus Iliadas.
page 345, image: s363
Taetra fames subigit malis absumere mensas,
Opponit letho nos malesuada fames.Iamque lacertosi plorant sua vota coloni,
Paeneque iam victum denegat aegra [correction of the printer; in the print aegna] seges.Denique nens horret moles voluisse malorum.
Tempora nostra quibus sunt cumulata nimis.Omnia nec poterit quisquam numerare canendo,
Saevus ubique pavor, saevus ubique dolor.At te per mortem, tua per tormenta precamur,
Vulnera, flagra, necem, verbera, sputa, crucem.Affer opem miseris, gemitus neu despice nostros,
Inque procelloso dirige vela mari.Si morimur, quisquam ne aris imponet honorem?
Quis tum Christe tibi tura adolere queat?Da precor auxilium tandem, miserere laborum,
Mitescant positis saecula nostra malis.Tetraque barbarici occludantur limina belli,
Saeva supersedeat Martius arma furor.Aspice nos blandus, tua numina poscimus omnes,
Aspice nos propius, parce tuo generi.Ducito iam dudum captos in vincula Reges,
Et preme servitiis agmina dira tuis.Figeque Teutonicis mitissima lumina regnis,
Rideat hostiles Teutona terra minas.Auxilioque subi bonus, et miserere clientum,
Spes nostra auxiliis stat bone Christe tuis.Suffice quaeso animos, vires da Christe secundas,
Sacrilegum ad poenas iamque reposce gregem.page 346, image: s364
Et victis dominare potens, et carcere frena:
Consilia in melius Christe fac ut referant.Templum Societatis IesuAugustanum Salvatori, Deiparae, Divisque commendatur. ELEGIA VII.
QUamquam nulla tibi sat magna aut digna parariChriste domus possit, cui polus ipse parum est.
Non sola terrarum, non sufficit Amphitrite,Infinitum volo non capiente loco,
Nostra tamen pietas sedes tibi collocat almas,Quas nescit pietas spernere sancta tua.
Delicias siquidem nobiscum habitare faterisEsse tuas: hominum natio cara deo.
Quare hoc exiguum non aversabere templum,Christicolum erectum sumptibus et meritis,
Devotumque tuae Maiestati, optime Christe,A quo speranda est, et rogitanda salus.
Saepius huc ad te fugient [correction of the printer; in the print fugiet], quibus aspera fors est,Saepe tuam hic supplex turba requiret opem.
Nam SALVATOREM decet omnes ire precatum,Quoscunque infidae sortis acerba premunt.
Ergo hoc SALVATOR ter maxime et optime limenSartum et tecum ut sit perfice, nanque tuum est.
Sacrilegasque manus, detestandosque furoresHinc arce, hinc omnem pelle repelle metum.
page 347, image: s365
Esto domus pacata, et stet solidissima donec
Sub caelo virtus ulla superstes erit.Quod tu vel minimo facies fortissime verbo,
Impia quem aduersus tartara inane fremunt.Te quoque Christiadum dominam dominique parentem,
Cui se uni debet dimidium ipse deus,Cantibus in nostris haud fas postrema tenere:
Quanto te licitum praeteriisse minus?Tu natum toties materno aggressa precatu,
Sola reis placidum reddis et innocuum:Fulmina ne iaciens ultricem versus in iram
Nos recto ad stygias tramite mittat aquas.Redde libens genitum nobis facilem atque benignum,
Et commendatam hanc semper habeto domum.Crebra tibi innuptae soluent ubi vota puellae,
Imponentque aris florea dona tuis.Cantabuntque pii iuvenes praeconia laudum,
Atque frequens populus multiplicabit AVE.Vos etiam celeres animae, sanctique volucres,
Ferte opportunam, ferte potenter opem.Arma lacessentum contundite fortibus armis,
Sive ea sint hominum, sive ea sint lemurum.Cingite praesidiis sacramque valentibus aedem,
Ne quidquam horrescat talibus excubiis.Auxilium est itidem poscendum carmine Divos,
Hic quorum cineres ossaque sacra cubant.Aethera qui colitis, securum et digitis aevum.
Ad nos e celso respicitote polo.page 348, image: s366
Cernite relliquias membrorum et corporis, olim
Quo tecti modo nos deveneramur eas.Quocirca hanc aedem si nunc defenditis, ipsi
Seruatis tuto lipsana vestra loco.Caeli ac templi comparatio. ELEGIA VIII.
NUnc age caelum extra caelos doceamus haberi,Templaque stelligeras aequiparare domos.
Illic perpetibus resonant concentibus hymni,Multiplici trinum voce beante deum.
Hic psalmi, cantusque vigent, lituique tubaeque,Funditat hic querulos plebs tibi [correction of the printer; in the print tibia] docta modos.
Hic et continuo afficiuntur numina cultu,Hic triadem sanctam nocte dieque canunt.
Astricolae regem regum reverenter adorant,Sollicita et dominum relligione colunt.
Nos quoque | divina quoties versamur in aede,Seu sacra conficimus, seu pia tura damus,
Seu castis libeat precibus transmittere tempus,Membranasque pias evoluisse iuvet,
Omnibus hisce dei iuncta est veneratio summa,Quem mens praesentem fingit adesse sibi.
Corpora curuamus, castisque asternimur aris,Vitamus strepitus, erigimusque manus.
Haud ibi lucem nox, noctem aut lux eripit alma:Lumen ibi aeternum est, et sine nube dies.
page 349, image: s367
Hic etiam merito vigilem succendimus ignem,
Atque superfusa Pallade flamma micat.Et quas melliparae ceras struxere puellae
Ipso etiam lucis lumine dant radios.Sic nos assiduo splendore annitimur illum
Exprimere aetherium laetificumque diem.Per caelos animae divorum in pace quiescunt,
Sanctorum hic placide corpora posta iacent:Ore dei donec imis excita sepulcris
Ipsa laborum etiam praemia iusta ferant.Insuper angelica ut caelestes agmina cives
Percurrunt, quoduis impigra ad obsequium:Sic quos esse suos sperant, per templa requirunt,
Ad sacra quos hilares incubuisse notant.Quin vota, et desideria, et suspiria nostra,
Occultos gemitus, sollicitasque preces,Afflictoque simul venientes pectore fletus
Angelica ante Deum ponere turba solet.Corpore Christe tuo pascuntur deinde beati,
Corpore sed pascunt nos quoque templa tuo.Haec sedes lustrata Deo, hic bona cuncta petuntur,
Huncce locum ut proprium protegit ipse deus.Huc huc te recipe, hic malae quaeque aspelle precando.
Si caelum est templum, templa sacrata subi.Hic pax, hic requies, hic concors gratia fratrum,
Cordibus hic laetis gaudia laeta vigent.page 350, image: s368
Quid in templo cogitandum. ELEGIA IX.
VOs quicunque gradus ad relligiosa feretisLimina, versiculi pauca monere volunt.
Terrenas humilesque foris secludite curas,Nempe loco in sacro voluere sacra decet.
Argentum valeat, dandusque ad foenora nummus.Ne Bacchum, lautas ne meditare dapes.
Officio an serui fungantur quaerere differ,Neu dubita ancillae num data pensa trahant.
Quid faciant nati, cuive illa negotia mandes,Crastina quidue novi sit paritura dies.
Quam longos aevum sis extensurus in annos,Quomodo turba tibi dicere possit, hic est.
Parcite futilibus mentes intendere nugis,Ac bene morigeri vocibus este meis.
Versemus scelerum formas, et nomina mille,Iussa quibus nobis sunt violata dei.
Debita queis [reg: quibus] merces arsurae in saecula flammae,Si veniam trepidis non daret ille reis.
Dein meminisse iuvet quantum benefecerit idem,Quam nos ingratos senserit usque tamen.
Succurrant itidem tormenta et vulnera IESU,Proque salute hominum mors tolerata crucis.
O bonitas, cui non rumpantur viscera, cum sicPro seruis dominus, pro grege pastor obit?
page 351, image: s369
Ergo inquiramus qualem reddamus amorem,
Huic, animam nobis qui dedit ipse suam.Tempora tractemus defecturae ultima vitae,
Cum capient tumulos funera quaeque suos.Denique venturum manifesto in lumine quondam,
Qui cunctos aequo iudicet arbitrio.Qui vocet ad poenam sontes, ad gaudia iustos,
Gaudia quae numquam finiat ulla dies.Sodalitas B. M. ad eandem, pro Sereniss. Maximil. Principe, Gulielmi filio. ELEGIA X.
SI nostrum hoc de te studium Regina mereturNec male nos populus praedicat esse tuos,
Da modo da facilem perpauca rogantibus aurem,Neve sine incassum promere vota tibi.
Concordes animis festae procum bimus arae,Et duplices ad te tollimus ecce manus.
Scit ut te iuvenis Gulielmo Principe natusDevenerans nimium Maxmilianus [correction of the printer; in the print Maximilianus] amet.
Ille decus fratrum, matrisque patrisque voluptas,Bavaricae pulcher flosculus ille domus.
Prae cunctis unam precibus te mollibus ambit,Suppliciterque tuam crebrius orat opem.
Serta tibi legere, atque novis altaria donisSese ipsum exsuperans usque onerare studet.
page 352, image: s370
Ille etiam, ut voluit, sociorum adscriptus in album est.
Qui tua sortiti nomina nomen habent.Hunc petimus validum custodi maxima mater,
Defende assiduo dulce piumque caput.Incolumem longis iuvenem tutare per annos,
Effice Cumaeae secula vatis agat.Imperioque regat Boios successor et haeres:
Verum illo, natos quo regat ipse parens.Ut caelo cecidisse putent, et vocibus altis,
Vive diu ingeminent, Dux bone, vive diu.Hic tibi centum aras, et templa ingentia ponet,
Qua porrecta patent climata Boiaridum.Ulteriusque tuos idem amplificabit honores.
Cultorem o redama virgo beata tuum.Partes, et difficultas muneris Pontificii, ad Marquard. Ep [abbr.: episcopus]. Augustanum. ELEGIA XI.
NOs pelagus medium vectores classe tenemus,Labitur horrisonis uncta phaselus aquis.
Vivere quid nostrum est, nisi pontum carpere remis?Quid nisi fluctivago tendere vela salo?
At quam difficile est speratum tangere litus?Heu quoties retro pulsa carina redit?
Aeolus infestas hiemes emittit ab antris,Et trucibus reserat ferrea claustra Notis.
page 353, image: s371
Mox, dicto citius, montes voluuntur aquarum,
Eripit ex oculis nox tenebrosa diem,Caeruleique cadunt Zephyris cogentibus imbres,
Pontus et indignans murmura rauca ciet.Pro quantum feriunt stridentes vela procellae.
Ventorum a flabris tanta venire mala?Fulguribus quantum, quantum micat aethra coruscis?
Horrifico tonitru concutiente polum.A fundamentis evertunt aequora Cauri [correction of the printer; in the print lauri],
Torpida brumali frigore membra rigent.Cogimur ah miseri caecas errare per undas,
Ante oculos praesens mors sua cuique volat.Tu ratis es nostrae lectus Marquarde magister,
Vectorum tibi nos credita turba sumus.Te decet Arcturum, et geminos seruare Triones,
Te pluvias Hyadas, Tyndareumque iubar.Auribus arrectis ventos captare secundos,
Novisse et tacito sidera cuncta polo.Qui freta conuerrant, qui iungant lintea malo
Deligere e numero, quique foros obeant.E puppi dare signum, et iter monstrare per aequor,
Prospectum capere, et littora dispicere.Tum tempestatem, et caeli vitare ruinam,
Officiique omnes admonuisse sui.Ardua nec cuius mandata negotia curae,
Totius populi, cuique tuenda salus,Fas solidam residi somno traducere noctem,
Sollicitum aut unquam soluere corde metum.page 354, image: s372
Fas rapere e somnis corpus, consurgere strato,
Acta licet necdum tempora noctis erunt.Verum ubi nullae artes, prudentia nulla valebit,
Poscendum superi numinis auxilium:Ut velit a nobis tantos avertere casus,
Quassatae ut redeat aura secunda rati.Ipse pater divum radios Phoebumque reducet,
Discutiens lato nubila caeca polo.Ridebit caelum, ridebunt aequora ponti,
Compulsi fugient in sua claustra Noti.Securo dabit incolumes succedere portu,
Doricos iratae comprimet ille mines.Comparatio Regis et Episcopi. ELEGIA XII.
POntificem, Regemque volo contendere versu,Et iuxta amborum composuisse bona.
Principio, ut multum turbae erravere profanaeQuae Reges veluti numina sancta colunt?
Et regem memorat plebs veri indocta beatum,Servitio populos quandoquidem ille premit.
Per fora, perque vias curru vectatur eburno,Puniceam mordet barbara gemma togam.
Stragula molliculum dant picturata soporem,Ex altoque iuvat dicere iura throno.
Ingreditur iuvenum magna comitante caterua,Illius et mos est ante iacere pedes.
page 355, image: s373
Haec homines nimium falso mirantur et optant,
Ignari, pluris quae facienda forent.Pontificum similis nemo cupit esse bonorum,
Sed nummatorum quilibet esse cupit.Os ob Pontificem nemo conuerterit unquam,
Non ulli curae est albus an ater homo.Sed quoties alio translata est gloria regni,
Hostica ubi rapuit turgida sceptra manus?Crudelem inque modum funesta caede perempti,
Ter gemino Reges praeda fuere cani.Haemathius iuvenis Persam subiecit. et Indos,
Fregit et impavidum colla animosa Ducum.Ceruices capto praecidit femina Cyro,
Romuleam petiit non Ptolemaeus opem?Hic fixa fruitur gaza, caelumque tuendo
Hoc, ait, est regnum, haec patria certa mihi.Quantusvis tunicam non cingat limbus et aurum,
Nec clipeata cohors vallet utrumque latus,Non villosa minus defendunt tegmina corpus,
Me circum e superis agmina densa locis.Haud ego sceptra fero pictis ornata lapillis,
Conspicuusue premo terga frementis equi.Ast nemo insidias in me componere tentat.
Tenduntur magnis Regibus insidiae.Suaviculos pauper somnos mihi lectulus affert,
At neque cui praesim deficit imperium.Sum Rex inter oves: haec florentissima regna:
Plebs me pastorem nominitare solet.page 356, image: s374
Pagina Maeonidae pastorem Agamemnona dicit,
Graiorum princeps attamen ille fuit.Quod situ Regem Pastorem iure vocabis,
Pastorem Regem dicere an inuidear?Super eodem argumento. ELEGIA XIII.
PRaetorem videas Regi, et parere Tribunos,Hunc dominum metuunt oppida capta suum.
Edomitas a se tercentum praedicat urbes,Impius, et nullum iam superesse deum.
At bonus Antistes qui se non quaeritat extra,Ipse sibi Rex est, imperat ipse sibi.
Inuidiamque domans feruentes contrahit iras,Vincitur haud foedis ille libidinibus.
Ille animi varios novit sedare tumultus,Gaudia tranquilla pace potitus alit.
Imperitare, amplasque foris regnare per oras,Sed sufferre tamen vincla iugumque domi,
Turpe est. Imperium hic aliis imponere nescit,Qui prius ipse sibi ponere fraena nequit.
Priamiden puerum thesauri insanus amore,Rex quondam Ismarius perdere non timuit.
Iliacum incendit bellum Troianus adulter,Prima his aerumnis femina causa fuit.
Cui non auditae tristes Busiridis arae?Quae Diomedeos terraque nescit equos?
page 357, image: s375
OEdipodionidas alterno vulnere fratres
Fama est (infandum) procubuisse neci.Quorum unis iniecta forent cum corpora flammis,
Dicitur in partes isse favilla duas.Ingluvies adeo est multum cantata Neronis:
Alterius nota est testibus impietas.Non haec Pontificum produntur facta, sed isthaec
Divitiae suadent, imperiumque potens.Hi, qui non hostes oculis cernuntur ab ullis,
His faciunt bellum, hos exsuperare student.A stabulis arcent, et duro Marte resistunt,
Seruantes placidum nocte dieque pecus.Divinis timidos prosternunt daemonas armis,
Dat sua victori praemia iusta deus.Regibus en pugnant collatis agmina signis,
Fiat ut effuso sanguine pinguis humus.Verum Acherontaeus quanto violentior hostis,
Pontificum tanto clara trophaea magis.Super eodem. ELEGIA XIV.
PErpetua quorum quis consuetudine gaudet,Horum hominum mores discere oportet eum.
Sicut ubi manibus Syrium tractavimus unguen,Spirat, et in digitis gratus adhaeret odor.
Contra ubi tera manu pix est versata nitenti,Fetet, et in digitis permanet ater odor.
page 358, image: s376
Sacrorum Antistes mentemque et pectora purus,
Casta legit veterum tot monumenta patrum.Scriptoremque legit oculis velocibus Afrum,
Aut cui cognomen aurea lingua dedit.Se putat accipere et veras tum reddere voces,
Nec non sacratos inter adesse viros.Hinc bene multa suae discit praecepta salutis,
Quomodo mandatas pascere oportet oves,Ne post fata petant Orcum, vastasque lacunas,
Sed magis immigrent atria celsa poli.Hinc se arcanarum ostendunt mysteria rerum,
Praepanduntque animo lumina clarae pio.Haud ea fors regum est, reges nil talia curant:
Nempe ministrorum linguaque mosque nocent.Pars quorum non pauca animis elata superbis,
Decernens fastu cuncta minora suo.Pars quae non spernat venas inflare Lyaeo,
Pars sacrum faciunt, o Cytheraea, tibi.Quando instare diem cristatus dixerit ales,
Pontifices tepidos deseruere toros.Incumbunt precibusque, et votis aethera complent,
Sincera et divos relligione colunt.Interea Baccho, dapibus quoque fartus opimis
Rex cubat in pluma, stertit et in thalamo.Huius mensa brevis, potus communis: at iste
Nectare potatus vescitur ambrosia.Crateras donant Reges, donantque smaragdos:
Caelo Pontifices splendida dona ferunt.page 359, image: s377
Regibus eripiunt vitam persaepe tyranni:
Pontifices video pro pietate mori.Est quiddam in nobis, cuius caelestis origo,
Quod solum aeternum est, interituque vacans.Altera pars hominis properans ad limina leti,
Quam subito fieri puluis et ossa solet?Scilicet haec Regum sceptris subiecta potentum,
Fatorum dubio carpitur usque metu,Sed partis melioris habet moderamina Praesul.
O magnum, aeternis imperat hic animis.Quemque lubet valida peccati compede soluit,
Cuique lubet rursum vincula saeva parat.Sceptrigeros reges vincit compagibus arctis,
Terribiles quorum non timet ille minas.Si quando seu obscena fames, bellumue coortum est,
Sive sit insinuans horrida pestilitas,Non tunc aspicimus Reges, regumque coronas,
Non tunc illorum flagitat ullus opem.Praesulis auxilium mox poscit mobile vulgus,
Flectat ut offensum per sua vota deum.Quin ipsi abiecto veniunt diademate reges,
Haerentes genibus, subiciuntque caput.Ne velit, oratur, communi deesse saluti,
Sed pacem exposcat, suppliciterque petat.Utque aris divum sollemnem mandet honorem,
Munera caelicolumque intemerata patri.Tunc mihi Pontificis quaenam sit cerne potestas,
Quando spes in eo cuncta reposta manet.page 360, image: s378
In Mortem. ELEGIA XV.
QUi quondam insano moriendi impulsus amoreDetonuit laudes mors inimica tuas,
Suasit et innumeris aeternam accersere noctem,Artubus inuitam soluere ferro animam,
Ille fuit rigidus nimium, et durissimus oris,Ille nec humano de genitore satus.
Illum enixa tulit sola sub rupe leaena,Vinxit et huic validus pectora cruda silex.
Ah me non subeat, precor, haec inamoena cupido,Extremum ut libeat tollere laude malum.
Quin mihi si Musae faveant, si dexter Apollo,Bella ego in hanc furiam tempus in omne geram.
Tu sola humanae turbas solatia vitae,Opprimis et tacito nos inopina gradu.
Tu cum saeva potens latum des iura per orbem,Humanumque genus pareat omne tibi,
Tardigradae tamen usque volens oblita senectae,Florida tot iuvenum corpora falce metis.
Haec super et cum sit messis fecunda malorum,Qui tuus est livor, parcis alisque malos.
Exserta inque bonos contorquens spicula dextraHorum, inuisa lues, funera conduplicas.
Impia, tu spolias dilecta prole parentes,Tu soboli matrem, tu rapis una patrem.
page 361, image: s379
Et fratrem fratri aufers, germanamque sorori,
Discindis casti foedera coniugii.Tum vacuae quoties ululant clamoribus aedes,
Prodit et in maestos maesta caterua rogos,Tunc bene, tunc pulchre est tibi, rides improba pestis.
Eheu, laetitiae sunt mala nostra tuae.Si quisquam infestum per te finire dolorem
Orat, ab hoc centum millibus ipsa fugis.Felices alius quod si traduxerit annos,
Illi improviso, nec rogitata venis.Hic ergo invidia te nonne fateberis uri?
Illic crudelem nam satis esse patet.An dubitata loquor? te nil immanius una,
Cuius mille viae, sunt quoque mille modi.Hos gaudes anima morbis privare trecentis,
Hos aestu, ast alios frigore saeva rapis.Fluctibus iste perit, vitam hic deponit in armis,
His risus, lacrymae his fata suprema ferunt.Hic animam exhalat torti serpentis ab ictu,
Cuidam illapsa domus conterit, ecce, caput.Turribus ille ruens conspersit saxa cerebro,
Missilis huic praesens exitium hasta tulit.Denique nil opus est percurrere nomina mille
Poenarum, per quas mors violenta furis.Pro quale imperium mortis, pro quanta potestas,
Ferrea quae prorsus devorat omne caput?page 362, image: s380
Praestantia et vis animi. ELEGIA XVI.
MAgnanimo vires tribuit natura leoni,Taurus at irata cornua fronte gerit.
Et longinqua celer per rura lepusculus errat,Latratu quoties instat odora canis.
Plumigerae volitant caeli per inania gentes,Nectareumque melos per nemus omne canunt.
Ut lepide patriis ludunt delphines in undis?Squamosum vulgus per vada salsa meat.
Denique diversis quaecunque animalia formis,Quo valeant, et quo se tueantur habent.
Unus homo exoritur nudus sub luminis oras,Cui sola immensis mens viget aucta bonis.
Haec flammantem extra procedit vivida mundum,Omnia quam rerum perdidicisse iuvat.
Quid creet in levibus pictam Thaumantida nimbis,Accendat trifidas Iupiter unde faces.
Quadrupede atrato Phoebi cur lugeat orbis,Quid velit astrigero Pleias orta solo.
Quid sint, quone ruant celeres e carcere venti,Cur tantum horribili murmure terra tremat.
Dein campos Neptune tuos, saevumque tridentem,Arne tuos ortus, sive Acheloe tuos.
Adde huc et stirpes, ortusque obitusque animantum,Quaeque suo tellus cludit avara sinu.
page 363, image: s381
Explorans rerumque vias, rerumque latebras
Cuncta sibi humanum subdidit ingenium.Mille modis voluens millenas repperit artes,
Fallimur? an fragili pectore numen inest?Philosophiae pictura. ELEGIA XVII.
AUrato in solio claris lucente pyropisAugusta mulier cum gravitate sedet.
Non illi facies ruga sulcata senili,Unquam aut mercatis oblia muneribus.
Insignis tamen, et suavi perfusa colore:Scintillant geminae lumina nigra faces.
Implicitum caput est gemmis fulgente corona:Diffusas humeris ventilat aura comas.
Divinum spirat vertex sacratus odorem:Corpore stant vegeto membra decora suo.
subtexta auratis vestem dat purpura filis,Nat ara artifici quam variavit acu,
Diversos rerum depingens callida vultus,Seu tellus illos, seu maris unda ferat.
Trina notat pulchrum matronae littera pectus,Quarum quae prima est quarta sit Argolicis.
Altera facundis numeratur septima Graiis,Tertia ab extremis ordine quarta manet.
Dextra gerit sceptrum, molem sed laeva rotundamImpariter secta est partibus illa tribus.
page 364, image: s382
Sub pedibus teritur puer improbus ille Cytheres,
Cui dederat victas Iuppiter ipse manus.Qui gravibus saevit telis in viscera, plaga
Cuius si qua venit, vix medicanda venit.Hic alae, hic pharetrae, iacet illic pestifer arcus,
Hinc faculae demum, sed sine luce [orig: lue] iacent.Conscelerate puer, quid nunc audacia prodest?
Quid rigidaeve minae? conscelerate puer.Tres vero a dextris forma florente puellae
Assistunt, totidem parsque sinistra tenet.Candida luteolis vinctae sunt tempora sertis,
Ad dominae praesto est qualibet officium.Quanto sydereos aurorae nuntius ignes,
Formosum quanto Cynthia Luciferum,Et quanto exsuperat lampas Phoebeia lunam,
Tantum haec virginibus anteferenda suis.Post duplex cuneus Divae latus ambit utrumque,
Illos nominitat Dorica lingua sophos.Stoica menta dehinc, et quas Academia nutrit,
Quique Lycea colunt, quosque Epicure doces.Studiosorum voluptates. ELEGIA XVIII.
SUnt quos delectant fera munera militiai,Martiaque horrifero classica pulsa sono.
Qui siccis tolerant oculis stagnare cruorem,Dum ferro cumulant funera funeribus.
page 365, image: s383
Haud ita nos genuit mater natura feroces,
Ingenium nobis mitius illa dedit.Ah nequeunt tenerae durare ad vulnera Musae,
Non tuba, nec litui, sed lyra dulce strepit.Nec castis studio est Venerem tractare puellis,
Quid tibi cum Nymphis o malesuada Venus?Purpureis nemo nos inuidisse tyrannis,
Nemo cupisse tuas Attale dicat opes.Servitio hic populos, et magnas opprimat urbes,
Orbis et obtineat totius imperium.Dum segetem patrius laetam submittat agellus,
Urat et assiduus dum sua ligna focus,Non tumidos petimus fasces, sellamque curulem,
Nobis ampla satis gloria litterulae.Quamprimum aureolos datur auscultare libellos,
Protinus ex animo cura dolorque fugit.Grataque perfusas incessunt gaudia mentes,
Illecebra et tacitos complet amica sinus.Et modo divinum volupe est legisse Platonem,
Et modo Aristotelis abdita dicta placent.Interdum latios, interdum voluere Graios
Insisto: sapiunt vina vetusta magis.Si iubeo, reserat caelestia Tullius ora,
Et mixtas liquido nectare fundit aquas.Nec silet historia antiquarum nuntia rerum,
Quas quisquis nondum noverit hic puer est.Parte alia dulces modulos facit Attica Siren,
Mopsopia hic iterum mella reponit apis.page 366, image: s384
Iam quas delicias vatum dant scripta piorum?
Quas spirant Veneres, quas redolent caritas?Iam pridem quoties viderunt astra loquentem
Cum mihi dilecto plurima Virgilio?Flaccus at Aeoliae versat dum plectra puellae,
Quam doctis fidibus, quam numerosa canit?Addimus his nato sub eodem tempore vates.
Ite alias alii quaerite delicias.Amico longam et beatam vitam precatur. ELEGIA XIX.
SIc multos annos, o mi carissime, vivas,Solis ut in radiis corpora multa volant.
Quam magnus numerus, cum gens plumata volucrumVespere frondiferis insidet arboribus.
Quam foliis crebris autumni frigore lapsisContegitur tellus. Quot gerit astra polus.
Aequora quot fluctus, guttas quot continet imber,Quam densa ad pelagi littus arena iacet.
Quotque nemus frondes, quot amoena rosaria Paestum.Montivagas quot habent horrida lustra feras.
Mellilegae quot apes dulci pascuntur Hymetto.Quot sunt lethaeis grana papaveribus.
Tempore quot verno tellus producit odores,Quamque ferquens Calabrum collibus vua tumet.
Parthia quot felle est unctis armata sagittis,Pinguia quot regio tura Sabaea parit.
page 367, image: s385
Quam multae angusto conuectant limite aceruum
Formicae, numerant Gargara quot segetes.Denique quot demittit hiems ventosa pruinas,
Quot iaculator atrox spicula Medus agit.Tum quinquennales quot spectavere triumphos.
Quam multa Aegaeis bellua gurgitibus.Tot tibi dent annos, opto, sacra numina Divum,
Quotque videt coruus saecula, tu videas.Sescentas hiemes vivit Gangeticus ales,
Bis ter sescentas, Candide, vive hiemes.Tu quoque grandaevum vivendo Nestora vince,
Quam Tithonus erat, sis magis, opto senex.Tempora praetereas Cumaee longa Sibyllae,
Eia meus numquam Candidus intereat.Nec tantum annosam tribuant tibi numina vitam,
Quae longa et felix, haec mihi vita bona est.Qualis Romulidae obtigerat fortuna Metello,
Candido ut obtingat, o faciant superi.Tum fuero felix, si tu dicere beatus
Candide, sors mea, sors sit tua, et illa mea.In septem artes liberales, praesertim Musicam. ELEGIA XX.
EN ego vos iubeo septem saluere sorores,Felicem vestrum mi precor usque chorum.
Teque adeo, quae prima doces concludere verum,Contortis nimium cauta sophismatibus.
page 368, image: s386
Dehinc te quae fundens dulci aurea flumina lingua,
Grandiloquo mediis coetibus ore tonas.Quatuor hinc saluete, iterum saluete puellae,
Rite colit docti quas schola Panthoidae.Vos extra sophiae non est sacraria inire,
Directum solae conciliatis iter.Haec tractat numeros, varias docet ista figuras,
Tertia scrutatur sidera, quarta canit.Suaviter exhilarat defessum Musica pectus,
Ceu dum combibimus munera Bacche tua.Odrysius vates umbrosa carmina sylua
Dum ferit, et docta temperat arte melos,Blandisona ingentes miratae carmina pinus,
Coniferum vati supposuere caput.Omne genus pecudes citharam stupuere canentem,
Auriti lepores obstupuere magis.Terribiles inter consedit cerua leones,
Et secura latus praebuit agna lupis.Ille etiam rapidos requievit cantibus amnes,
Praecipites tenuit voce sonante Notos.Movit et Amphion rigidas testudine cautes.
Tantum, pro superi, Musica blanda potest.Tu quoque saluebis, fecit cui littera nomen,
Omnis quam supra est aedificata domus.Qui vestra ignorat sacrae commercia nymphae,
Indignus qui sit, quique vocetur homo.Vos ubi fracta ratis inimicos accipit imbres,
Fluctibus et raucis dat moritura latus,page 369, image: s387
Unae cum vectore propinquam enatis ad oram,
Huic vos relliquiae, cetera gurges habet.Atria Luculli spernat, Crassique talenta,
Qui vestras vacuo corde receptat opes.Vos eritis misero solamen dulce laborum,
Vos maestis animis unica nata quies.Est etiam in studiis haud iniucunda voluptas,
Nec solus generat gaudia turpis Amor.Ady/nata Poetica. ELEGIA XXI.
ILle dies nostro est finem positurus amori,Quo vitam rapient ultima fata meam.
Immo nec illa dies amborum soluet amorem,Perpetuum inter nos Candide foedus erit.
Ante meum patiar caput hoc abscindere collo,Totus et a membris distrahar ante meis.
Ante meum nomen deses mi oblivio tollet,Ante ego, sunt cuius omnia, mortis ero.
Legibus eversis rerum natura peribit.Candide quam noster dissoluetur amor.
Terra polus fiet, patientur sydera sulcos,Amplius et nullas Doris habebit aquas.
Frigebunt ignes, praebebit lympha calorem,Aestibus in mediis nix operibit humum.
Opprimet agna lupum, terrebit dama leonem,Ceruarum fient praeda cruenta canes.
page 370, image: s388
In noctem formosa dies vertetur opacam,
Lucidiora die tempora noctis erunt.Albentes coruos, nigros cernemus olores,
Piscis aquam, syluas non habitabit aper.Mollitiae vincent flaventes marmora ceras,
Aera tum poterunt peruolitare boves.Latronem miluum gallinae occidet alumnus,
Arcadici haud fugiet tum canis ora lupus.Mors nihil interimet, fatum res nulla subibit,
Natura officio deerit et ipsa suo.Aethere sublimi carpent sua pabula cerui,
Astrorum faculas alma creabit humus.Niliacosque bibent latices Oenotria rura,
Eridani fluctus combibes alta Pharos.Gryphas equis, aquilas poteris iunxisse columbis,
Candoremque dabis promptius Aethiopi.Deerunt arboribus frondes, et frondibus arbor,
Montium et aequa solo culmina conspicies.Muscosi fontes condent se in viscera matris,
Flumina retro ibunt in caput acta suum.Dulcia amarescent, ferrum non molliet ignis,
Albus erit carbo, nix erit atra prius.Accipiet socias ArgivasTroia biremes.
Litterea in summis creverit alga iugis.Delphinus syluas, fluctus aper incolet altos,
Vitabunt acres, et simul antra ferae.Candide tunc nostra accipiet concordia finem,
Quando nihil finem quibit habere suum.page 371, image: s389
Cinyphias quando segetes numerare licebit,
Quando quos generat SicanisHybla thymos.Quamque ingens series per olympi caerula tranet,
Quotque natent pisces fluctibus aequoreis.Velivolis ratibus citius freta lata carebunt,
Gramine nec viridi vasta tegetur humus.Laeta per aestatem fugient arbusta cicadae,
Garrula odorato vere silebit avis.Desinet esse prius flammae contrarius humor,
Ipsaque mors vitae fiet amica prius.Oceanus geminas citius perfuderit Arctos,
Flumina cumque rogis foedera percutient.Afferet obscuras et fax Hyperionis umbras,
Afferet ambrosiam pallida luna diem.Lux tenebrae fient, caelo succedet Avernus,
Succedent rapidis sidera clara fretis.Triticeas messes glacialis bruma videbit,
Puppibus et fessis Scylla erit hospitium.Quaque venit Zephyrus venient simul Auster et
Eurus,Altera curretur semita solis equis.
Candide mi, pereant possunt quaecunque perire,Noster in aeterna saecula duret amor.
Et fieri quae posse negant, mi Candide, fiant:Noster inoffensis legibus ibit amor.
page 372, image: s390
Ad Philosophiam. ELEGIA XXII.
QUid narrem, aut de te quid primum pangere nitar,O laus ingenii, gloria, lumen, honos.
Tu dea de superis venisti candida templis,Non te humilis tellus, sed genuere poli.
Tu recta et facere, et praescribis dicere recta,Facta et verba nequis tu scelerata pati.
Tu dux humanae multo certissima vitae,Sustulit ille diem qui te abolere cupit.
Qui spectat te, sancta, tuis qui paret habenis,Aduertitque animo iussa verenda pio,
Hic appelletur vasti licet incola mundi,Solus erit liber, solus erit locuples,
Formosus, sanus, rex regum maximus unus,Et prope caelicolas inter habendus erit.
Cui tu cunque sapis, fidos non quaeret amicos,Illum cunctorum quaeret amicitia.
Per te mortali dum sunt in corpore mentes,Coetus ut aligerum regna suprema petunt.
Et cursum lustrant circumuoluentis olympi,Stellarumque acies, solis et ignipedes.
Inde per aetherios tractus impune vagantur,Per sola terrarum navigerumque mare.
Sub terra positosque solent inuisere manes,Quasque ibi creverunt postmodo fantur opes,
page 373, image: s391
Naturae varios gaudent cognoscere mores,
Hos illis Sophiae noscere praebet amor.Norunt esse vagum nutu qui temperet orbem,
Multicolor pluvias cur bibat arcus aquas.Curque [correction of the printer; in the print Cur] datas leges non spernant aequora ponti,
Eurus in aduersos cur ferat arma Notos.Quo naturarum claudatur fine potestas,
Quid nasci possit, quid nequeatue sciunt.Tu monstras dubias rationum soluere technas,
Exponis, quibus est vera probare, modos.Connubio, quicunque tuo se astringere nolunt,
Hi tibi non aequis artibus inuigilant.Sic quos Penelope sponsos ludebat hiantes,
Dulichio fidum femina coniugium,Contemptum in famulas verterunt pectoris aestum,
Fraenorum impatiens est male castus amor.O doctrinarum salue sanctissima mater,
Delapsae a superis o bona mater ades.Te cupide sequimur, quo nos abduxeris, imus:
Quidquid amas, semper docta magistra iube.Abs te transuersum quod si deflectimus unguem,
Increpa, et inceptam coge vorare viam.Dialectica ad Candidatos. ELEGIA XXIII.
HEus iuvenes, erecti animos, et pectora laeti,Quae dicam attentis mentibus excipite.
page 374, image: s392
Illae ego Cecropio quae sum laudata Platoni,
Sceptraque prae sociis imperiosa gero.Et merito, siquidem secretos una recessus
Explorans, rerum quae sit origo docet.Altera cum vitiis bellum gerit usque nefandis,
Atque modum factis constituisse monet.Ast ego sum rectrix ambarum fida sororum,
Omnia praesidiis stant bene tuta meis.Grammaticis petitur logice, petiturque Poetis,
Per me Oratores grandia verba serunt.Ante alias ego sum dominatu clarior omnes,
Firma meis opibus sunt mea regna satis.Ordine dispono confusa, et colligo partes,
Fit clarum per me, quod fuit ante minus.Rem demum variis firmo rationibus unam,
Ne quis quod fugitat forte sequatur iter.Quod Zenoniadum se gloria terminat astris,
Quodque Stagirites peruolat ora virum.Hoc est nempe meum, sunt haec mea maxima dona.
Cultores soleo queis [reg: quibus] decorare meos.Vos nunc o iuvenes interrita pectora laudo,
Me quibus usque vigil noscere cura fuit.En hodie nectam de lauro et fronde coronam,
Ausibus et vestris munera digna feram.Ardua semper enim sequitur molimina merces,
Et virtus nun quam laude carere solet.Quare agite, en meriti vobis mandantur honores,
Docta cohors iuvenum vos super astra vehet.page 375, image: s393
Ite boni, aduersique ascendite culmina montis,
Fortibus este animis, nec revocate gradum.Seu vos delectat divini dogma Platonis,
Seu magis afficiunt dogmata Aristotelis,Ipsa meis opibus vos auxiliisque iuvabo,
Demittamque hilares commodiore via.FUNEBRIUM LIBER.
IN OBITUM ILLUSTRISSIMI OTHONIS THRUCHSES CARDInalis et Pontificis Augustani, qui Romae decessit. NENIA PRIMA.
Suevia.O Summe regnator poli, ac divum pater,
Auctor satorque rerum et arbiter omnium,
Qui iustis semper frenas orbem legibus,
Soloque cuncta nutu semper dirigis,
Qui praemia bonis tribuis, poenas sontibus,
Quid tantum misera in te potui committere?
Quid commerui, aut quid offendi sancte genitor?
Ut me horrificis iactatam tempestatibus,
Multis et ante cumulatam infortuniis,
page 376, image: s394
Periclis undique circumuallatam novis
Ferires hoc malo omnium gravissimo,
Mihique tantum ac talem auferres Principem.
Othonem intelligo, levamen unicum,
Meum praesidium, propugnaculum meum,
Meae salutis vindicem quam acerrimum.
Nimirum hoc triste vulnus restabat etiam.
Quid nam dolens, Pater, quo laeso numine,
Tot me aerumnosam impellis casus voluere?
An more nostro tantas fovet iras deus?
Tuum ego numen semper colui castissime,
Athera fatigavi precibus quam plurimis.
Tuas aras, templaque tua sarta tectaque
Seruavi, et hostes aditu prohibui truces.
Hiccine pietatis fructus? hocne praemium?
Hiccine honos? sic vicissim me remuneras?
Meisne factis hanc rependis gratiam?
Si quam pater alme in te conscivi noxiam,
Certe poenarum expendi satis et affatim.
Cur non gravibus statuisti cladibus modum?
Non ulla lux secura adhuc fulsit mihi,
Nullusque propemodum lacrymis caruit dies,
Miseriae exitus unius caput alterius est,
Non requies contigit ulla, aut tempus liberum,
Aetate iam fessae mihi, et gnatis meis.
Ut fluctum trudit fluctus, aqua cedit et aquae
Sequenti, pellitque hesternum sol crastinus:
Recentibus sic mala vetera urgentur malis.
page 377, image: s395
Curis consenui vexata molestissimis.
Quid inceptem, aut quo respiciam infelix ego?
Amisi spem meam, fiduciam meam
Secundum caelicolas, meum patrem alterum.
Quod utinam mihi meus praesagisset animus,
Questu, eiulatu, fremitu, planctu, gemitibus,
Resecrando voces retulissem lacrymabiles,
Tentassem omnia, movissem quemcunque lapidem,
Qui mecum retinerem Othonem carum domi
Hic in vita. Quid ni? mansisset forsitan,
Aut ore excepissem animam fugientem meo,
Lumina et illius tenera clausissem manu.
Ut navigium rectore spoliatum suo,
Procellas inter dubiis agitatur Notis,
Quando a sedibus imis totum ruunt mare,
Montes ad curua conuoluentes littora,
Cum ex oculis vectorum nubes rapiunt diem,
Micatque crebris vastus aether ignibus,
Neptuno fusca toti nox et incubat,
Iam iamque viris mortem minantur omnia,
Talis conditio, sors necopinato obtigit.
Vir Otho fuit, qualem tulerunt saecula
Vix ulla, nec aliquando fortassis ferent.
Heu me, quod herbis mors nullis medicabilis.
Heu, me cur in bonos morti tantum licet?
Nunc squalidae mihi in tenebris maeroreque
Vita trahenda est, ducendi pectore gemitus
Ex imo flebiles: tempus luctum petit.
page 378, image: s396
Corpus tabescit macie, et oculi refugiunt,
Perederunt exsangues [correction of the printer; in the print exanges] heu lacrymae genas.
Non ullo sum prope consistere potis loco.
Quem ad finem se vertent tandem infortunia?
Quid inuocem praesidii, aut quam arripiam fugam?
Quod exilium? quove accedam? quove applicem?
Cui foris hostes saevissimi, orbitas domi.
O infelix, o deserta, o miserrima.
Haeccine iam illa est Suevia, quam olim caelo extulit
Gloria? cuius ob os ora obuertebant sua
Teutones, eximiis praedicantes laudibus?
Immo enim vero non est, non est haec sed alia,
Illi vetustae distans longe plurimum.
O multa fatu haud mollia, perpessa aspera,
Quae corpore exanclavi, quaeque animo tuli.
Nec miles Romuleus unquam tantum malum,
Tantasque meis clades inuexit liberis,
Numquam hostilis me sic affixit dextera,
Ut afflixit fatum capitis carissimi.
Hos luctus non ullus metus, aut immanitas,
Non barbararum irruptiones gentium
Dederunt: cuncta infracte et fortiter tuli,
O sapiens Otho, norma o, virtutumque speculum,
Corusco lucis tune sidere pulchrior,
Tu regum amor, magnum orbis et miraculum,
Tun illustri fama notus super athera,
Tu, inquam, calcare potuisti lethi viam?
Omnis spes nostra auxiliis Othonis stetit.
page 379, image: s397
Ruinas fulciebat hic unus meas.
At nunc crudele multi qui canant mihi,
Rumoribusque pavidam crebris territent.
Verisne an falsis, equidem non satis scio.
Ut ut sit, spes solo locanda est in deo,
Cuius praestabit tutam me potentia,
Et cunctis superiorem perduellibus.
O saeva mors, rigida, cruenta, ferrea,
Quae mista iuvenum atque senum densas funera,
Quae paruos et magnos teris, quae fortibus
Imbelles aequas, divites egentibus,
Probos et improbis, stultos sapientibus
Heu, cui regendam me pater Otho tradidit?
Quis alter ab illo habenas nunc moderabitur?
Quis a gregibus immanes defendet lupos?
Quis pastum viduas aget oves, ut addecet?
Funerea pullati nunc veste ingredimini:
Agite, maestas cupressus ante ipsas domos
Statuite: omnibus unus homo fatis occidit,
Qui singulorum commodo vixit prius.
Irrorent tumulo lymphas quibus istuc licet,
Multis floribus, et multa conspergant rosa.
Facite largo cereus igne focus luceat.
Spargite sucus Assyrios, myrrhamque addite,
Ter dicite, Othonis ossa molliter cubent.
Sed finis esto, neque enim prae lacrymis loqui
Possum ultra, et usus vocis iam praecluditur.
Vale mi pater, o nostri lampas saeculi,
page 380, image: s398
O lucidum bonorum sidus praesulum,
Vive beatus caelo conscriptus perpetim.
NENIA SECUNDA. Academia Dilingana.
ET potero querulos unquam frenare dolores?Et poterunt lacrymis ora vacare mea?
Heu heu, non molles feriam plangore lacertos?Vertice disiectas non laniabo comas?
Quid frustra moror ah manibus discindere amictus:Turpare indignum pulueribusque caput.
Sic sic insanum iuvet explevisse dolorem,Res o tristitiam non levet ulla meam.
Nil nisi maesta placent, sola est lugere voluptas:Qui doluisse vetat, me cupit ille mori.
Huc properent gemitus, lacrymae properate fideles,Singultuque comes rauca querela veni.
Ne qua vacet luctu, ne suspiratibus hora,Ploratus expers non eat ulla dies.
Otho pater patriae te iam tua fata tulerunt,Crudelem iniecit pro tibi Parca manum.
Nec tua te pietas, nec morum plurima virtus,Nec quod erat prisca nobilitate genus,
Quaeve per extremas ierant praeconia gentes,Legibus heu mortis soluere nil potuit.
Cumque gravem innumeris dederint tua funera luctum,Hic tamen exsuperat qui mihi pectus edit.
page 381, image: s399
Otho pater patriae te iam tua fata tulerunt,
Amisit columen Teutonis ora suum.Quod solum verita olim, et praesagire videbar,
Ut trux haec nostrum mergeret unda caput,Accidit hoc miserae. Superos voluisse putandum est:
Provida caelestum numina cuncta regunt.Ast tibi ego ludos, et carmina laeta parabam,
Exspectans reditus irrequieta tuos.Horrea coeperunt quintas cerealia messes,
Messibus a gravidis quinta recessit hiems,Urbem in Romuleam cum te, venerande, tulisti,
Ausonidumque potens terra petita tibi est.Eheu res aliter cecidit, mihi iusta canendum,
Et plangenda chelys pectine luctisono.I nunc, i spera reditus Academia faustos,
Praesentemque patrem fingito adesse, licet.Quid tandem volui infelix ego, retibus auras
Captavi, infelix littora quid colui?Actum egi, et sterili mandavi semen arenae,
Et laterem lavi. Quid volui miserae?Fidere nil tutum est, spes heu voluuntur inanes,
Quod minime credas, id tibi saepe venit.Saepe domum repetit sero madefactus ab imbri,
Surgentem vidit qui sine nube diem.Est qui Nestoreos sibi iam promiserit annos,
Seu vult, seu non vult hic tamen ante cadit.Otho vale et salue aeternum, venerabilis Otho,
O ego si posthac te miserandae fruar.page 382, image: s400
Non dabitur veras nos inter reddere voces.
Non manibus sacris oscula sacra feram.Ah saltem semel ante diem te cernere coram
Si potis, atque oculos exsaturare meos.Si premere hisce datum morientia lumina palmis.
Funeris exequias et decorare tui.At quoniam manet haud ulli revocabile fatum,
Et rigido clausae stant adamante viae,Teque tuumque veham Pater usque ad sidera nomen,
Ipsa Sophoclaeo carmine gesta canam.Te quaeso carumque caput fidumque parentem,
Haec cape pro meritis munera parua tuis.Has lacrymas nostrum tibi qui testentur amorem,
Accipe lugubres accipe versiculos.NENIA TERTIA. Chorus Musarum.
call:CALLIOPE.
QUam misera est hominum conditio,Quantisque malis iacet obnoxia?
Numquam stabilis rerum permanet
Series, ac nihil immutabile.
Excelsa ruunt momento levi,
Iterum surgunt aequata solo.
Clade bonos male fortuna ferit,
Eadem auget honore indignissimos,
Ad libitum miscens cuncta suum.
Partem in utramque cadunt spem praeter
page 383, image: s401
Multa satis, bona mala, neutra etiam.
Nulli fas est proferre diem,
Numina quam statuerunt ultimam.
Rigidum ius, imperium rigidum
Mortis, nimiumque potens sceptrum.
Inimica, ferox, implacabilis,
Variis limitibus homines rapit,
Nec eadem semper venit orbita,
Nec habet semper similes exitus.
Hic IroCroesus nihil interest,
Stolidus nec differt sapientibus.
Felix cecidit gladio Priamus,
Hausit et arces Iliacas cinis,
Altum florentis caput Asiae,
Molemque superbam caelicolum.
Pius Aeneas morte solutus
Occidit, animosus perit Hector,
Facundus Ulysses ubi superat?
Domitor monstrorum occubat umbris.
Pastor Phrygius specie tumidus
Postremum aevi pressit cardinem.
At virtus pulchra mori nescit,
Auidosque rogos effugit una.
Numquam lethaeos videt amnes,
Caelum hac ipsa petitur semita.
Hac sine dives pauperimus est,
Qua cum pauper locupletissimus.
Aurum nihil est, argentum nihil
page 384, image: s402
Gemmaeque nihil, divitiae nihil,
Prae ut virtutis magnum est pretium.
Hac perpetua celebris fama
Otho vivet, nullum ius Atropos.
Habet hic. Volabit per ora virum
Saeclis Otho innumerabilibus.
Heu heu quis temperet a lacrymis?
Extinctus Otho cessit fatis,
Rerum extremam tetigit lineam.
Nunc nunc fletum ingeminate pium,
Date frena dolori mea turba,
Livida [correction of the printer; in the print Luida] palmis tundite pectora,
Maestae passas laniate comas,
Laniate genas unguibus asperis,
Facite Othoni debita iusta.
chor:
CHORUS.
Otho superis cessit ab oris,Otho senatus pars purpurei,
Non infimus quoque inter Praesules,
Magnus magnique Sacerdos dei,
Summorum dulce decus Principum,
Generatus ab antiquo stemmate,
Lumenque suae lausque familiae.
Otho superis cessit ab oris,
Pietatis sacrae auctor idoneus,
Cultorque dei, ut qui vel maximus.
Quo divum nemo reverentior,
Animi nemo magis intrepidus,
Cape fletus pater, heu cape planctus.
page 385, image: s403
Tibi foedamus puluere capita,
Tibi percutimus pectora dextris.
Tu praesidium, tu murus eras,
Teutoniae portus, et aura tuae.
call:
CALLIO.
Pergite comites lugere virumFacilemque bonumque, et superis parem.
chor:
CHORUS.
Otho superis cessit ab oris,Recti studiosus, amans aequi,
Piger ad poenam, ad praemia velox,
Animi prudens, ore disertus,
Non humanus, verum humanitas,
Promptum miserorum perfugium.
Otho pater accipe planctus bone.
Te raptum flemus, per nivea
Colla fluunt crines, tibi lacrymis
Madidasque genas en discerpimus.
call:
CALLIO.
Merito, quis enim careat gemituRutili, post occasum sideris,
Post Teutonici occubitum solis?
call:
CHORUS.
Otho superis cessit ab oris,Nostri longe sitientissimus.
Musarum fuit Otho cupidus.
Testis locuples Dilinga manet,
Hic nobis culta lycea dedit.
Vos o Germani iuvenes soli
Reddite grates tam bene merito:
Nobis satis est fundere fletus,
Scindere vestes, laniare sinus.
page 386, image: s404
Heu bone pater, heu, o pater, o pater.
Capitis corpus quale carens sui,
Qualis et orba suo nupta viro,
Ouiumque grex absque magistro,
Qualis et ater sine sole dies,
Talis sine te Suevia tellus.
EIUSDEM TUMULI.
TUMULUS I. Germania loquitur.
SCilicet haec nostris restabant ultima fatis,Totus ut, heu, noster morte periret honos.
O pater, o patrone, o spes fidissima rerum,O pater indigne prorsus adempte mihi.
Sed tua qui pietas, et spectatissima virtusNon potuit rapidos effugere una rogos?
Effugit, longumque est duratura per aevum,Ausa in eum penitus mors furibunda nihil.
Quid tibi pro tantis reddam pater optime curis?Quaeve tuus capiet praemia iusta labor?
Aequa tuis meritis solum caelestia regna:Haec tibi Otho tribuant numina sancta, precor.
page 387, image: s405
TUMULUS II. Ipse de se.
QUi fuerim ut noris, paulum huc concede viator,Notas et istas perlege.
Suevia mi patria est, virtute insignis et armis,Solique flos Germanici.
Editus hinc ego sum clarorum sanguis avorum,Hoc si quid [correction of the printer; in the print est] ad rem pertinet.
Othoni est nomen, mea gens Truchsesia dicta est,Audita mundi finibus.
Ingenii capitur teneris mihi cultus ab annis,Artesque disco nobiles.
Post ubi sum factus plenis maturior annis,Virilis et sumpta est toga,
Sublimes rarique mihi mandantur honores,Ad res gerendas aduocor.
Sexta meae cum primum aetatis olympias acta est,Vidique lustra bis tria,
Urbs Augusta suos commendat laeta penates,Episcopum creat sibi.
Dehinc ornavit honorem trahit qui a cardine nomen,Me Paulus ille tertius.
Carolus auctorem sensit fidum, ille hominum RexEt Imperator maximus.
Denique quem dederat cursum deus ecce peregi,Vixi beatus gloria.
page 388, image: s406
Autumnis bis terdenis iam rite volutis,
Vitae reliqui lumina.Immo ego tristificos luctus, mortemque reliqui,
Fruorque vita caelitum.TUMULUS III.
ET vos o numeri phaleuciorum,
Vos, inquam, numeri severiores
Meos ad gemitus, rogo, venite,
Et mecum sociate quaeso luctus.
Othonem doleamus usque magnum,
Quem mors atra suo peremit ungue,
Qui reconditus hoc iacet sepulchro.
Iam nunc aggrediar loqui sed unde?
An dicam ut probitate vicit omnes,
Mentis robore nemini secundus?
Dicam ut iustitiae patronus acer,
Ut cultor quoque liberalitatis,
Aduersae patiens amansque sortis?
Gessit multa domi, forisque multa,
Ille et consilio fidelis auctor,
Mores composuit, tulitque leges.
Ille et ingenuas amavit artes,
Accessu facilis, benignus ore,
Vindex relligionis et vetustae,
Externis et amabilis suisque.
Quid plura? his meritis replevit orbem.
Sed iam quid memorem datos honores
page 389, image: s407
Magnos, eximios, nimisque multos?
Othonem lacrymis suis adauctus
Immensum patrius gemebat Hister.
Othonem populi, frequens senatus,
Et qui mystica dona fert sacerdos,
Othonem gemuere cuncta patrem,
Illique inferias dedere tristes.
Vos vos nunc rogo caelites beati,
Cur passi celebrem interire Othonem?
Cur passi tenebris tegi malignis
Tam late radians in orbe lumen?
Vestris anne phalangibus recepto
Ut quiretis eo frui perenne?
Sic est, sic voluisse credo divos.
TUMULUS IV.
QUi flent Othonem mortuum velut alium,
Nae illi mea sententia haud errant parum.
Vinclis enim qui corporis iam liberi
Ad astra volitant expedito tramite,
Hi sunt profecto mage ferendi vivere,
Nam ceu sepulchro inclusus animus delitet,
In crasso et obtuso ac male olido corpore.
Cur ergo flemus Principem? non mortuum
Flemus, sed absentem dolemus, optime.
page 390, image: s408
TUMULUS V. Viator et Musa.
V. Ecquis in hoc Mausolaeo, dea, clauditur heros?M. Delicium superum, deliciumque hominum.
Otho decus patriae, fama celeberrimus Otho,OthoTeutonici gloria lausque soli.
V. Cur non huic facta est fatalis gratia legis?M. Summa dei interdum munera posse mori:
Naturae vixit satis, et sat vixit honori,Virtuti demum vixerat Otho satis.
Carcere ceu tetro liber, vinclisque levatus,Redditus est patriae maximus Otho suae.
Curarum vacuus modo securusque laborumCaelitibus iunctus nil metuisse potest.
V. Cur abiit tamen? M. Haec homines sors dura fatigat:Naturae haec omnis debita soluit homo.
V. Cur tumulus tantum madidus? M. Quia mortuus Otho estOrbis singultu totius et lacrymis.
V. Ante alios quare hunc tanto dilexit amore?M. Quod bonus ante alios, integer ante alios.
TUMULUS VI.
QUi vixit aliis Otho, nunc vivit sibi:
Hinc est, quod homines esse dicunt mortuum.
page 391, image: s409
IN MORTEM ILLUSTRISSIMI EGOLPHI, PONT. Augustani. MONODIA.
O Dulces oculi mei,
O carissima lumina:
Salsas fundite lacrymas,
Larga educite flumina
EGOLFUS pater occidit.
Fati ah dura necessitas,
Et decreta adamantina
EGOLFUS pater occidit.
Iam iam tristia pangite
Doctae carmina virgines,
In luctus animam date.
Ecce vester honos, amor,
Splendor, praesidium, decus,
Tutor maximus omnium,
EGOLFUS pater occidit.
Cultus sumite lugubres,
Palmis tundite pectora,
Crines pulvere spargite,
EGOLFUS pater occidit.
Vestros nunc gemitus age,
page 392, image: s410
Ploratusque miserrimos,
Caelum, terra, mare, audiat.
Heu heu, o dolor, o dolor.
Quid primum querar ah miser?
Quid querarue potissimum?
EGOLFUS pater occidit.
Nondum vixerat hic diis,
Heros sanguinis integer.
Nondum sparsit anilitas
Albis tempora crinibus.
Membris robus adhuc erat,
Et vires iuvenum bonae.
Sed mors est nimium ferox,
Mors crudeliter imperat.
Sic sic ante diem pater
EGOLFUS pius occidit.
Maestas dicite nenias,
Clarum mors rapuit virum,
EGOLFE exanimis iaces.
Tu lumen patriae tuae,
Tu murus fidei sacrae,
Tu solamen egentium,
Tu portus quoque naufragis,
Bonis carus et omnibus.
Te te quaerimus unicum,
Suspiramus et unicum.
Sed quem quaerimus unicum,
EGOLFUS pater occidit.
page 393, image: s411
Quid mors improba sic furis,
Cur sic ungue probissimum
EGOLFUM perimis tuo!
Flos pulcherrimus aruit.
Lumen Cynthiae perdidit,
Sol effulgere desiit,
EGOLFUS simul occidit.
Luctus iungite luctibus,
Fletus addite fletibus,
Planctus nectite planctibus,
EGOLFUS pater occidit.
Quo nobis sine nunc abis?
O si quando revertier
Contingat, hone, si tuos
Vultus denuo cernere,
Vocesque accipere et dare.
Heu spes nos fovet irrita,
Et mors indiget auribus,
Nullum restituens caput.
O dulces oculi mei,
O carissima lumina,
Salsas fundite lacrymas,
Larga educite flumina,
EGOLFUS pater occidit.
page 394, image: s412
EIUSDEM TUMULI.
TUMULUS I. Ipse de se.
NOn timui mortem, votis quin saepe vocavi,Annuere ast precibus noluit illa meis.
Quis credat? mors ipsa etiam tumefacta superbit,Et iugulat proprio quemlibet arbitrio.
TUMULUS II. Idem.
POst varios tandem morbos, longumque laborem,Optatam requiem mors miserata tulit.
Ut me Pontificem patres populusque crearunt,Membrorum virtus debilitata mihi est.
Apriles vidi binus, totidemque Decembres,Praesulis en mihi honos quam brevis iste fuit?
Ite alii, nitidasque comis orate tiaras:Ite amplas cupidi quaerite divitias.
Tumba meo cineri modo sufficit ista tegitqueParvula terra mei corporis exuvias.
TUMULUS III. Musae.
QUiIunque Aonias fovet sorores,
Ac se litterulis facit patronum,
Hic vero est sapiens, et Imperator,
page 395, image: s413
Princeps, Rex, et Episcopus vocari
Debet: quandoquidem ista cura semper
Principum estque fuitque maximorum.
Ergo EGOLFUS in hoc cubat sepulchro,
Quem vos nomine quolibet vocare,
Immo immo simul omnibus potestis.
Namque hic nos ita fovit, atque amavit,
Quantum omnes potuere nos amare,
Quot sunt, et quot erunt, et exstiterunt.
TUMULUS IV. Quaestio.
CUm sit conditio aequa demigrandi
Ex hac colluvie omnibus statuta,
Et mors verticibus perenne nostris
Ceu saxum grave Tantalo minetur,
Qui fit ut citius probi recedant,
Improbi maneant trecenta lustra?
Illi sint miseri satis superque:
Isti rebus at omnibus beati
Vivant ut libitum satis superque?
Vita haec digna bonis nec est, nec unquam
Fuit: iam illa malos profecto non vult.
Hinc est quod mala multa sustinenti
EGOLFO atria sunt reclusa caeli.
page 396, image: s414
TUMULUS V. De gentiliciis eius insignibus.
Ostentent alii clypeis horrentia signa,Quales nempe feras terra Libyssa parit,
Virtutemque decusque suum per talia monstraProdant, illorum moribus assimiles.
EGOLFUS vir erat, cui solum aeterna placebant,Ista animo secum voluerat assiduo.
Idcirco e misera cupiebat cedere vita,Quam certum est nulli suppeditare diu,
Tempora quo optatam ferrent aeterna quietem,Pulvillo hocce iacens circulus edocuit.
TUMULUS VI. Mors et Vita.
M. Sola tenes lachrymas, nec lamentabere virtus?V. Et cur lamenter? M. Magnus EGOLFUS obit.
Scilicet hunc animam sola exspirare coegi,Pertulit imperii sceptra superba mei.
V. Non ita, sed vivit melius quam vixerat ante,M. Qui tandem? V. Quoniam vivit apud superos.
M. At certe patriam, fortunas, corpus, honores,Regum et amicitias, haec ego cuncta tuli.
V. Quin immo haec eadem multum cumulata dedistiEGOLFO, est siquidem patria clara polus.
Dein nullas modo quaerit opes, neque captat honores,Unus quem saturat caelicolum ipse pater.
page 397, image: s415
At corpus vivo carcer fuit atque sepulcrum,
EGOLFO ergo meo quid nocuisse potes?TUMULUS VII. Ipse ad mortales.
SUpremum nobis lacrymas dant munus amici,Meo dolentes funere.
Ah hominum mentes quam devius occupat error?Qui fluxa tantum diligunt,
Et vitam in longum exoptant producere tempus,Millesimum usque in saeculum.
Vos infelicem miseri deplangite vitam,Timore quae numquam caret.
Defuncti attigimus littus, portumque tenemus,Dum vos natatis naufragi.
IN OBITUM SERENISS. PRINCIPIS ALBERTIBAVARIAE Ducis, patris patriae. Ad Sereniss. GUILELMUM filium.
SI nemo est adeo sensu desertus ab omni,
Nemo tam fero, et immansueto pectore, quem non
Principis ALBERTI commorint tristia fata,
Cui non et gemitum dederint, dederintque dolorem,
Quid te par facere est ALBERTI sanguine cretum,
page 398, image: s416
O GULIELME Ducum Dux praestantissime? quos non
Rupisti gemitus, quae non lamenta dedisti?
Cum aspiceres maestus dilectum ante ora parentem,
Iam voce orbatum, et correptum frigore membra
Exhalantem animam, et sub leges mortis euntem.
Quae tum ibi verba tua, heu, fletus quantique fuerunt?
Nunc etiam o quam ingens versat se in pectore luctus?
Parce tamen lacrymis, finemque impone dolori,
Ne contemne, precor, tanti solatia casus
Dux magne, atque omnes hac conditione creatos,
Ut semel egressos vitae nos claustra relinquant,
Mox ubi Rex superum fatalem induxerit horam
Cum non ignores, tibi subice, et omine fausto
Caelicolum plaudente choro, plaudente senatu,
Et populo laetas festum celebrante per urbes
Imperium occipias, heros divine, paternum.
Te GULIELMUS avus, pater ipse ALBERTUS ad omnem
Hortentur iunctum solida cum laude laborem.
Nos quoque te propter donis cumulabimus aras,
Unanimesque piis onerabimus aethera votis,
Ut subiecta tibi pacem gens nacta perennem
Vivat, et obscuret reliquas te Principe gentes,
Nec studiis, nec amore tui vincemur ab ullis.
EPICEDIUM I. Maria IacobaAlberti mater.
IAm funus ecce ducitur gnati mei,
Et aera celsis concrepant in turribus.
page 399, image: s417
Prodibo maesta, sanguinem sequar meum,
Condam sepulcro corporis partem mei,
Tellusque matrem suscipiet in filio.
Iam iam madesco lacrimis fidelibus,
Praelargus imber pallidas rigat genas.
En gutta guttam tangit, et vocem frequens
Singultus interrumpit. O miserrimam
Me feminarum, quod tulere liberos.
Quae dicta quondam ALBERTE mater tua,
Nunc perdidi dulcissimum vocabulum,
Cum perdidi suavissimum te filium,
Meae senectutis levamen unicum.
Honori erat creasse tantum Principem,
Factis ferentem semet usque ad sidera.
Hunc mors honorem dempsit improbissima,
Mihique solidum inuidit atrox gaudium.
Dilecta mater exstiti ALBERTO meo,
Dilectus ALBERTUS mihi matri suae.
Quam tristis ipse matrem? et ipsa filium
A me revelli [correction of the printer; in the print refelli] passa sum quam aegerrime.
Nunc orba sum vere. Virum amisi diu,
Deinde fatis nata concessit suis,
Natum loco mors interemit tertio,
De me triumphum destinat quartum sibi,
Me ac si iuvet solem tueri longius,
Et blandiatur vita morte dirior.
Spirare iam timeo diu, haud mori cito
Confecta postquam annis malum hoc adepta sum,
page 400, image: s418
Malum malorum quotquot exstant maximum,
Ut unico occidenti iusta soluerem.
ALBERTE magno te dolore enixa sum,
Ast hunc dolorem ingens secutum gaudium.
Hunc alterum, immo istos dolores plurimos,
ALBERTE, quodnam consequetur gaudium?
Unum hoc puto, ut vitae resecto stamine
Ad te in beatam hinc evolem aetheris domum.
Minate salue, matris et memor tuae
Esto, usque dum hinc abiens coniungatur tibi.
EPICEDIUM II. ALBERTI filii et filiae.
ET nostras audi pater o pater alme querelas,Cum gemitu ingenti quas damus et lacrimis.
Aspice natorum ut tabescant lumina fletu,Aspice natarum ut permaduere sinus.
Lugemus quia fas carum lugere parentem,Nec finem noster luctus habere potest.
O dulcis genitor, quantum ingemuisse necesse est?Quantum flere tuo semine progenitos?
Cum te sic plorent urbes, alienaque regna,Queis [reg: quibus] ob virtutem suspiciendus eras.
Luxerunt etiam gelidae pia funera cautes,Flumina sunt lacrymis et tumefacta suis.
Quam varios, quamque insolitos mors una doloresIncussit? tecum ah mortua nostra domus.
page 401, image: s419
Degimus in tenebris, et nocte vagamur opaca,
Ex quo nox radios pressit acerba tuos.O lux praesidium, o generis ter maxima nostri
Gloria, cui nos, cui deseris alme pater?Praeceptis tu nos docuisti vivere sanctis,
Formandis leges moribus ipse dabas.Te prudente nefas ullam committere noxam,
Magnus eras nobis atque amor atque timor.Maiestas vultusque tui, morataque verba
Officii callem nos monuere sequi.Heu mortem indignam, heu iucundum lumen ademptum,
Heu tecum nostra est mortua tota domus.Nos amor ille tuus in vita dulcis alebat,
Nunc unum ex uno funere funus adest.Omnia nunc squalent, perierunt commoda nostra,
Et quid non tandem te pereunte perit?Ah, maeror solus nostro sub pectore vivit,
Ille etiam lacrymis sufficit assiduis.Non poterunt luctus finem reperire, nec ullum
Lamenta, o genitor, sunt habitura modum.Prorumpent oculis lacrymarum flumina nostris,
Dum memores erimus o pater alme tui.Et memores erimus donec super abimus, et nos
Nec mors ipsa tui fecerit immemores.page 402, image: s420
EPICEDIUM III. Ad mortem.
DIc, tibi quid nocuit, dic, implacabile monstrum,ALBERTUS meritis et pietate gravis?
Robore quem inuictum sternis, recinisque triumphum,Immensas praedas, et spolia ampla legis.
Quos nobis clades lethum crudele dedisti?Portasti hocce malo quam numerosa mala?
E vita ALBERTUS fatis urgentibus ivit.Heu heu, cur tantum mors tibi saeva licet?
Olli fatales soluit mors frigida nexus,Compellens Phoebi lumina deserere.
Ploremus Maecenatem, ploremus amicum,Ploremus totis noctibus atque die.
Nam quis non fleret tam diro funere mersum?Flerent et superi, si modo flere queant.
Tibia funereos edat tristissima cantus,Vestiat et pullus atria longa color.
Ille suis decori, pictae ceu vitibus uvae,Ceu poma arboribus, pennigerisue aquilae.
Si quie dignus erat Tithonia vivere saecla,Hic erat: ah mors est imperiosa nimis.
ALBERTO horriferi calcata est semita lethi,En, quae debuerat ille tributa, dedit.
Ille erat ut sacras studio flammante CamoenasDiligeret, plenis munera dans manibus.
page 403, image: s421
Et iusti reverens, et seruantissimus aequi,
Principe quo viguit inuiolata fides.Longinquas illum portabat fama per urbes,
Ibat et ALBERTI nomen in ora virum.Hic quoque prae innumeris fulsit tot laudibus heros,
Spicula quod necdum livida mors habuit.Heu, talis potuit fato succumbere virtus?
Heu tantum ingenium, tantaque nobilitas?Nunc, ALBERTE, iaces tenuem mutatus in umbram,
Nil tumulus praeter nomen et ossa tenet.Iam nudus gelidusque iaces, atque arida puluis,
Sicne puellarum ferrea iura trium?Ut te optaremus redeuntem ad limina vitae
Spectare, et voces excipere usque tuas?Longinqua ALBERTO nox ingruit: omnia carpis
O mors, et tua nil non vorat ingluvies.ALBERTO una dies finivit tempora vitae,
Ast famam numquam finiet ulla dies.Et tu quae ALBERTO hanc rapis immanissima lucem,
Lucem illi aetheriam mors fera non rapies.EPICEDIUM IV. Nepotes et Neptes ALBERTI.
[note: Nep. ] Auo carmina dicite,
Cantus promite lugubres.
Aui fata sororculae
Maesta voce canamus.
page 404, image: s422
[note: Nept. ] Cantemus pueri patrem,
Patrem prae omnibus optimum.
Pleni lacrymulis genas
Maesta voce canamus.
[note: Nep. ] Queis [reg: quibus] nam te regionibus
Vestigabimus o pater?
Flentes ecce nepotuli
Soluimus tibi iusta.
[note: Nept. ] Quonam blanditiae tuae?
Quonam risus et oscula?
Quonam te mala mors rapit?
O mors imperiosa.
[note: Nep. ] Quando ad nos reditum paras?
Quando nos genibus tuis
Aui dulce vocabulum
Astantes repetemus?
[note: Nept. ] Puppes [correction of the transcriber; in the print Puppas] en tibi proprias
Omnes tradimus, insuper
Et gemmata monilia,
Si nos forte [correction of the printer; in the print sorte] revisas.
[note: Nep. ] Offendes pueros bonos.
Ludorum tua praemia,
Victores erimus tibi,
Si nos forte revisas.
[note: Nept. ] Quare nil loqueris pater?
Quare nos refugis pater?
Blandum fare puellulis.
Iam satis siluisti.
page 405, image: s423
[note: Nep. ] Cur non respicis o pater?
Cur audis nihil o pater?
Iam nos respice, et audias
Turbae verba pusillae.
[note: Nept. ] Heu mutus silet, heu abest,
A nobis nimium procul.
Ploremus pueri patris
Funus, flebile funus.
[note: Nep. ] Non audit, neque respicit,
Vota diripiunt Noti.
Condamus tumulo patris
Funus, flebile funus.
EIUSDEM TUMULI.
TUMULUS I. Ipse loquitur.
FAtales implevi annos, cursumque peregi,
Lampada trado aliis, sopitus morte quiescam,
Exors curarum tandem, liberque laborum.
Ille sator rerum omnipotens decedere iussit,
Securum patriis moderantem legibus urbes.
Dives opum variarum, et spectatissimus orbi,
Principum amicitia florens, populique patrumque
Clarus honore, et gente mea dilectus ab omni
Ante fui: ast hodie quid sum? quid? puluis et umbra.
Quod bene patravi, hoc abeuntem est usque secutum:
page 406, image: s424
Ex reliquis nil me ad rigidum tetulisse tribunal
Credatis licet: et vos qui felicia regna,
Qui latos populos frenatis iure superbo,
Ponite spes longas: vos ipsos noscite quaeso,
Diligitote Deum, et virtutem pectore puro.
Sola bonum virtus, aegrorum cetera somni.
TUMULUS II. Uxor ad sepulcrum.
OPtabam, mi ALBERTE, oculos te claudere nostros,Frustra verum, eheu, vota fuere mea.
Ipsa ego cum fletu morientis lumina pressi,Captavi infelix ultima verba tua.
Par fuit ulterius mecum te vivere, tecumAut certe fati me ire sub imperium,
Quando animae pars magna tuae vivebat apud me,Quando pars animae tu mihi maior eras.
Quo diversus abis? quo quo dulcissime coniux?Tam sine te potero vivere quam sine me.
Interea sed enim dum extrema illuxerit hora,Et mea iuncta tuis ossibus ossa cubent,
Accipito inferias quos velli a vertice crines,Interea has lacrymas puluis amata bibe.
TUMULUS III.
LAnificae postquam secuerunt fila puellae,Venit et ALBERTO funeris atra dies,
Dira fremens, vultuque minax, teloque cruento,Mors super assistens talibus increpuit.
page 407, image: s425
Heus Princeps, age nunc sub terras frigidus ito,
Omnia quae rapio, te rapere advenio.Sic mors: quam Albertus contra est affarier ausus:
Bellua, nil tua nil dicta timoris habent.Vita fuit bellum, dabitur post fata triumphus.
Tu bona si ferias, tu mala ni ferias.TUMULUS IV.
NE tumule Albertum posses decorare sepultum,Illius hoc virtus abstulit alma tibi.
Quae celebrem Hesperiis, celebrem quoque reddit Eois.Albertus famae sufficit ipse suae:
Quique egit superans expertem crimine vitam,Nunc divum in medio gaudia laetus agit.
TUMULUS V.
ALberti dum animus vitalem abrumpere nexumPugnat, ut hinc properis cursibus astra petat,
Circumfusa piis uxor veneranda lacertis,Atque genas tepidis ebria lachrymulis,
Ah miseram, incepit, cui me mi Alberte relinquis?Quam cuperem tecum nunc mea vita mori?
Par tempus veniet tibi, ait, fidissima coniux,Quod modo seiunctos iungat amabiliter.
Et quoniam haec summi Rectoris certa voluntas,Ecce libens ibo, quo deus ipse vocat.
Ille unus curat viduas, depone dolorem,Et vale, et Alberti sis memor usque tui.
page 408, image: s426
TUMULUS VI.
SI vita non est vita, sed mors est magis,
Qui desinit mori, hunc ne tu dicas mori?
Albertus erat in morte, et erat in carcere,
Post emicuit arcta levatus compede,
Vitam vitalem inchoavit degere.
Ille ergo vivit, mors at ipsa mortua est.
TUMULUS VII.
TAm vilis. tumulus Albertum non deces, inquis.Idcirco Albertus non habet hunc tumulum.
Ossibus et cineri satis hic locus, ipsa viri mensPro tumulo sedes obtinet astriferas.
Aut nulla, aut ist haec regio tibi convenit. ErgoSalue anima aeternis addita caelicolis.
TUMULUS VIII. Albertus ad uxorem et liberos.
SIt flendi finis mea pignora, tuque modum facO fida coniux lacrymis,
Possem ego si superas revocari in luminis orasVestris tot eiulatibus,
Iustum forsan erat lacrymis dimittere habenas,Auroque fletum quaerere.
Nunc dolor, et fletus vester non proficit hilum.Cur plangitis animae meae?
Obsecro, quid mirum est fato concedere quemquam,Qui natus est homo hominibus?
page 409, image: s427
Ultro naturae poscenti debita solui,
Ne post coactus soluerem.Nec misere mecum, mihi si modo creditis, actum est.
Redire si queam, haud velim.TUMULUS IX.
QUi primus Latio tulit ex Helicone coronam,Ne quis post obitum mi lacrymetur ait.
Ast qui Cecropiis leges descripsit Athenis,Mors mea carorum ne careat lacrymis.
Nec prorsus vetuit, nec prorsus iussit amicosPost mortem Albertus dedere se lacrymis.
Istuc magnanimo et generoso principe dignum est.Ast pietas et amor quid iubeant? lacrymas.
TUMULUS X.
HOc sita sunt tumulo ter magni Principis ossa.Ad tumulum sacri spargite roris aquam.
Addite odoratos ignes, simul addite vota,Dicite et, Alberto detur amata quies.
Tu quoque caelestum numen venerare sacerdos,Purus uti maculae spiritus astra colat.
TUMULUS XI.
ALbertum coluisse aequum sine fraude bonumqueVel morte in ipsa claruit.
Tunc etenim partes ubi se discrevit in ambas,Coniunctus e quibus fuit,
Terrenum quod erat terrae tumuloque rependit,Caeleste caelo reddidit.
page 410, image: s428
Puluerem habet bustum, et proceri corporis artus,
Oram aetheris mens incolit.TUMULUS XII.
PRo quale abscondit quae devorat omnia tellus?Teutoniae solem clausimus hoc tumulo.
Dictum habeo satis: ah ne lector plura require,Plura vetant lacrymae, tu quoque da lacrymas.
TUMULUS XIII.
SI tecum reputabis o viator,
Quot incommoda sustinenda nobis,
Quot caecae mala perferenda sortis,
Dum in vita miseri vagamur ista,
Quot curae exagitent, motusue quales
Usque purpureos premant tyrannos,
Albertum haud miserum, arbitror, putabis,
Qui nunc est vacuus molestiarum,
Curas deseruit tumultuantes,
Haud quemquam metuit, nihilque luget.
Si tecum reputabis o viator,
Quantis ille bonis fruatur, et quam
Pararit sibi magna gaudiorum,
Iunctus caelicolis, deoque iunctus,
Albertum potius feres beatum,
Nec deinceps lacrymaberis recessum.
Tanti Principis: immo vero eundem
Multis ipse precaberis recessum.
page 411, image: s429
IN EUNDEM. EPIGRAMMATA.
I.
ALbertum quisquis non plorat funere ademptum,Neptuno hic genitus durior est chalybe.
II. Ad Musas.
ET Graiae et Latiae lugubria dicite Musae,Vester apud superos desiit esse pater.
Scitis ut ille novum vobis sacrarit honorem,Scitis in hoc vestri Principis quantus amor.
Sumptibus immensis librorum millia centumMercatus, vobis condidit hospitium.
Hospitium regale quidem, cultuque superbum,Templa augusta, aliis inuidiosa locis.
Pro tantis igitur benefactis reddite grates,Alberti stellis nomen et inserite.
III. Ad Germaniam de interitu Alberti.
HEroum genetrix, Regum Germania mater,Quis queat, oro, tuam non doluisse vicem?
Unum oculum nuper nimirum atque unicum habebas,Clausit at ipsa tibi hunc inuida mors oculum.
Posthac quid metuas nisi noctem orbata nocentem,Lumine tam nitido quae viduata iaces?
page 412, image: s430
IV.
VIr magnus Albertus fuit. quis hoc nescit?
Notusque cunctis gentibus. quis hoc nescit?
Fidem patrum tutatus est. quis hoc nescit?
Constans, pius, si quispiam. quis hoc nescit?
Dilexit ille literas. quis hoc nescit?
Amavit et concordiam. quis hoc nescit?
Miranda in hoc auctoritas. quis hoc nescit?
Verendus ipsis Regibus. quis hoc nescit?
Imago Principis boni. quis hoc nescit?
Natos reliquit optimos. quis hoc nescit?
Gulielmus excipit patrem. quis hoc nescit?
Victurus est quot saecula? deus hoc solus.
V.
MAgnanimo Alberto ut primum lux ultima fulsit,Attulit et somnum flebilis hora suum,
Inclyta Parnassi luxerunt funera colles,Virgineusque Helicon altius ingemuit.
Deposuit PhoebusDaphnaeae frondis honorem,Iussit et auratas obticuisse fides.
Cessavere novem choreas agitare puellae,E quibus haec visa est Calliopea loqui.
Mutemus cantum, lachrymis dedamus ocellos,Spes nostri extincta est, o dolor, una chori.
Musarum columen, propugnatorque, paterque,Heu heu crudeli funere raptus abit.
page 413, image: s431
VI.
CUm iam inuasisset lethum frigentia membra,Distaret latum mors nec avara pedem:
Terra vale, valeant urbes, me expectat olympiImperium, Albertus sic ait, et moritur.
VII. Ad Albertum.
NOn tristes inter gladios strepitumque tubarum,Cum clipeus clipeum, vir premit atque virum
Sed pace in media vitam producere cessas:PACIFICATOREM sic obiisse decet.
VIII.
INsignem pietate virum, vultusque verendi,Et moribus gravissimum,
Saepius Albertum stupuit Germanicus orbis,Regnis et aptum censuit.
Hunc tamen ecce virum mors importuna subegit,Nec vultus ipsam terruit,
Nec flexit pietas, nec rerum maxima virtus.O saeva mors, o ferrea.
Quando igitur parces qui Bacchanalia vivunt,Motesque ad astra fabricant?
IX. Ad Bavaros.
GEns devota deo, vetusta, fortis,
Gens clarissima gentium, quid imis
page 414, image: s432
Sic te affigis, et angeris medullis,
Ob raptum patriae tibi parentem?
O suspiria sperne, parce fletu,
Si Proserpina non fugit vel unum
Implacata caput, si abimus omnes,
Si bullae quasi dissipamur omnes:
Nec Divos ita quispiam faventes
Sensit, ut duplicare posset annos.
Illud laetitiae tibi magis sit,
Quod haeres bonus optimum parentem
Excipit, Gulielmus ille magnus,
Virtutum simul omnium patronus.
Nil est integrius, benigniusque,
Nil aeque placidum, nihilque prudens.
Princeps hic numeros adeptus omnes.
Te caelum bene amet, tuamque stirpem,
Cum consorte tori, piamque matrem,
Fratresque unanimes, simul sorores.
Felix consilio, actibusque felix,
Annis vel Pylium senem praeibis,
Aurorae superabis et maritum.
X.
PRudens erat Albertus homo. Unde factus est?
Libros amabat non secus atque liberos.
Erat homo pius Albertus. Unde factus est?
Volvebat animo sempiterna praemia.
Iusti tenax Albertus. Unde factus est?
page 415, image: s433
Poenas iniquum cogitabat perpetes.
In pauca conferam: fuit vir optimus
Albertus. Unde factus? a solo deo.
XI.
QUi Alberti decora et virtutes nosse laborat,Vel nondum est natus, vel, puto, natus heri est.
Tumulus Helenae Virginis Imp [abbr.: Imperator]. Ferdinandi filiae.
EXcelso generata loco, Regumque propago,Cui facilem pietas stravit in astra viam,
Ipsa suum hoc tumulo mandavit ponere corpus,Mente nec imbelli fata suprema tulit.
Despexit thalamos, et sceptri iura superbi,Despexit sese regia virgo magis.
Sic Helene vitam veluti moritura trahebat,Sic lethum veluti viva futura subit.
O felix animi virgo, tibi posthuma famaTe penna solvi non metuente vehet.
Tumulus Christophori Doesneri Poetae, et Musici.
ACh, etiam divum moriuntur cura poetae,Praeterit et nullum mors truculenta caput.
Bistonius cithara Plutonem flexerat Orpheus,Flexit et Amphion scrupea saxa chely.
Christophorus duram Lachesin mollire nequivit,Voce licet dulci carminibusque canens.
page 416, image: s434
Sed qui mortales fidibus leniverat aures,
Iam superis plectro nobiliore canit.Tumulus Petri Rami, doctorum hominum Furiae, Parisiis trucidati. M. D. LXX.
LUctisonum postquam descendit Ramus ad Orcum,Constitit ad stygias ut veheretur aquas.
Hic miserum increpitans lethaei portitor amnis,Vectum iuridicos compulit ante viros.
Conveniunt in quos calamum distrinxerat olim:Nimirum istorum pars numerosa fuit.
Clarus Aristoteles, facundi et Tullius oris,Porphyrius, Fabius, quosque referre mora est.
Hos inter causam pro cunctis Tullius infit,Ob noxam ad poenas postulat huncce rapi.
Tum sic alloquitur trepidam Gortymius umbram:Iamne venit sceleri debita poena tuo?
Tune istos ausa es petulanti carpere morsu?Tune istos ausa es, tune docere viros?
Nunc lue supplicium, et meritas solue improba poenas,Euge scelesta, viris parcere disce bonis.
Mox iubet hanc laruis ululantem intrudere flamma,O bene ramum igni cum dedit esse cibum.
Talia post obitum sperabit praemia, quisquisDoctorum manes non requiesse sinit.
page 417, image: s435
Tumulus Georgii ab Helfenstain.
MAgnus erat virtute, et avito sanguine magnus,Hic modo quem tumulus puluerem et ossa tegit.
Ille datos quoties a Caesare gessit honores?Militiae praestans artibus atque togae.
Gallia quem timuit ductantem mille cohortes,Quem fidum experta est Pannonis ora ducem,
Et coniuratae intrepidum sensere phalanges,Agmina dum primus Caesariana regit.
Rexit et ille tuam pro te FernandeTyrolim,Consilio sacri praefuit imperii.
Romuleas venit sapiens orator ad arces,Idemque ad populos venit Ibere tuos.
Missus adit toto semotos orbe Britannos,Eius in his valuit non temerata fides.
Post titulos sed enim, et duri certamina Martis,Teutonicae genti mors tulit atra virum
At tibi iam male sit mala mors, quando omnia perdis,Quidquid et egregium est insidiosa voras.
[gap: illustration]
page 418, image: s436
MISCELLANEORUM POEMATUM LIBER PRIMUS.
De insignibus Gregorii XIII. Pont. Max.
GRegorius gerit alatum fera signa draconem,Causam nosse cupis? commoda causa subest.
Mente animoque suo super omnes cernit acutum,Maior et humana conditione, volat.
De sene, et Morte.
HUmeris minuta ligna portabat senex,
Sub fasce sudans non parum iniustissimo,
Tandem reiciens permolestam sarcinam,
Mortem inuocat, tanquam laboris terminum,
Quae terrifica propter virum cito astitit,
Interrogans, quid ille nam vellet sibi,
Illico senex toto perhorrens corpore,
Onus hoc volebam imponeres, ait, mihi.
In LaurentiumSyrium, Divorum vitas colligentem, digerentem, et illustrantem.
OMnes caelicolae erudite Suri,
Quorum tu memoranda facta, dicta
page 419, image: s437
Tot voluminibus notare pergis,
De tam frugifero te amant labore,
Atque amplas tibi gratias agentes,
Orant sollicite omnium parentem,
Ut cum effaveris halitum supremum,
Caelestem bonus evoles in aulam,
Et felix superum augeas catervam.
De lingua.
HAud lingua membrum est homini praestantius ullum,Atque iterum nullum plus nocuum est homini.
Lingua gerit mistum dulci cum melle venenum,Percutit, et blandam, si lubet, addit opem.
Quod ferrum nequiit, quod non potuere cohortes,Saepius effectum lingua diserta dedit.
Quod ferrum potuit, nec non potuere cohortes,Saepius infectum livida lingua dedit.
Tam modico unde, precor, tam magna potentia membro?Cur rem tam nihili vincere nemo potest?
In gemmas.
EQuidem potens est vestra vis lapilluli,
Mittunt abunde quos Eoa littora,
Ut saepe narrat doctus ille Plinius,
Caussasque rerum qui penetrant altius.
Verum una virtus vestra restat insuper,
Quae ceteris profecto longe plus valet,
page 420, image: s438
Nisi omne iudicium ego prorsus perdidi.
Sapientium repente caecatis animos.
Hoc quando narrat doctus ille Plinius,
Causasque rerum qui penetrant altius?
In baptisterium.
QUae labes primi est vitio contracta parentis,Puriter hanc fontis diluit unda sacri.
Quin maculas omnes lavat, et scelus eluit omne,Efficit albentes fons sacer aethiopas.
De alauda.
CAsibus implicitam cum se vidisset alauda,Quae non sperarat tristia fata gemit.
Heu me infelicem dixit miseramque volucrem,Seu volo, seu nolo, cogor adire necem.
Non aurum averti cuiquam, non ditia donaDe minimo grano mors mihi dura venit.
In quendam Rodingum Hassum, qui contra Societatis IESU nomen et scholas maledicentissimam orationem ediderat.
QUid est Rodingus ille nobilis scriptor?
Fortassis est rarus Theologus, heu, non est.
Orator attamen disertus est. non est.
Barbatus est certe philosophus. non est.
At est poeta, credo, quispiam. non est.
Est medicus, aut iuris peritus? ab, non est.
page 421, image: s439
Quis ergo tandem? Grammaticus an est? vix est.
Num maledicus conviciator est? hoc est.
Aliud.
SEu rota, sive rogus tibi nominis extat origo,Rogo rotaque dignus es.
Aliud.
SAlsus et insulsus, pius impius unus et idem es,Doctus et insipiens, cetera mitto tibi.
Aliud.
QUaenam te mala mens miselle Rhetor
In tam praecipitem impulit furorem,
Ut ceu Tisiphone, aut atrox Megaera
Inferni Iovis evocata regnis
Istos exagitare non timeres
Doctos, innocuos, bonos magistros,
Probris turpibus, asperis, nefandis,
Indignis nimis, et nimis proteruis,
Dein crudelibus, atque amarulentis,
Scriptis sanguine, bile, felle, aceto,
Multis praeterea frequentibusque,
Quot numquam caperent trecenta plaustra,
Quaesisti puto gloriam perennem,
Inuentum est tibi dedecus perenne.
Plora iam satis, o miselle Rhetor.
Rhetor o miser, o miselle Rhetor.
page 422, image: s440
In IohannemAustriacum, invictissimum exercitus Christiani Imperatorem contra Turcas.
DUx Lacedaemonius mox inuasurus in hostem,Impavidus socios talibus aggreditur.
Spartani iuvenes, age, ducite prandia laeti,Cenam etenim Pluto forsitan ipse dabit.
Austriades aliter: modo bella capessite laeti,Si caditis, cenam se deus ipse dabit.
In Iordanem flumen.
QUotquot vetustis praedicata literisEstis superba flumina,
Seu vos honorat claritas originis,Seu crebra navigatio,
Seu lata multum, seu profunda gurgite,Seu nota de miraculis.
Ganges et Inde, quique rura AegyptiaSemel quotannis irrigas,
Vos inquam, et alia illustriora fluminaPalmam date uni flumini.
Iordanis ille rector et rex amniumFluenta spernit omnia.
Qui saepe dictus mysticis encomiis,Oraculis caelestibus,
Vastum suo complevit orbem nomine,Gentesque movit inclytas.
page 423, image: s441
Cur ergo? lymphis namque limpidissimis
(O te beatum millies)Divumque terrigenumque praesidis Dei
Corpus sacratum proluit.De inuido et avaro commentum.
AB Iove iussus erat libitum petere inuidus omne,Pauper avarus idem hoc ab Iove iussus erat.
Mox sibi avarities duplicatum postulat illud,Inuidia marcens ab Iove quod peteret.
Inuidus ergo adimi lumen sibi postulat unum,Utrumque ut pereat lumen avare tibi.
In avarum.
UNdarum in medio suspirat Tantalus undas:Inter opes medias quaerit avarus opes.
Illi poturo stagna inuidiosa recedunt:Hic a divitiis se fugat ipse suis.
Tisiphone caecos stimulos cum sentiat ille,Solus hic assidua fit sibi Tisiphone.
De asino et vulpe.
EXuvias asinus Gaetuli forte leonisSumpsit, et attonitas terruit ore feras.
Qui cum tentaret vulpem exanimare sagacem,Desine aselle, nihil mecum, ait illa facis.
Terribili hoc viso quoque consternata fuissem,Rudere te syluis ante sed audieram.
page 424, image: s442
In dialogos Luciani.
STuden noscere scripta Luciani?
Paucis faxo queas tenere, Lector.
Hic rerum variarum inest supellex,
Insunt dogmata plurium sophorum,
Insunt historiaeque fabulaeque,
Linguae maxima castitas pelasgae,
Tincta suaviter Attico lepore,
Risus molliculos, sales venustos,
Permista aspera blandulis iocellis,
Lusus, seria, dulcia et faceta
Hoc praebet lepidissimum volumen,
Hoc perquam utile Rhetori, poetae:
Doctos hoc facit esse doctiores.
Ergo cur alibi quod hic repertum est
Quaeris sollicito labore lector?
Unum librum eme pro libris trecentis.
In effigiem divi BERNARDI, argumenta necis CHRISTI complectentis.
QUae BERNARDE tuae menti usque infixa gerebas,Haec complexa ulnis ars tibi ferre dedit.
Tam pia me, fateor, multum delectat imago:Sed mallem haec animo cernere signa tuo.
page 425, image: s443
Ad PHILIPPUM Sereniss. Bavariae Principem, EPISCOPUM Ratisponensem.
PHILIPPE, quis rerum status, nosti probe,Omnes per oras Teutonum:
Ut sacra passim ceu senum deliriaAffecta sint ludibrio.
Quod si salutis spes aliqua promittitur,PHILIPPE tu promiseris.
Complexa quem divina providentiaHeroas ante ceteros,
Celebritate nominis clarissimiAd usque caelos extulit.
Ornatus es virtutibus caelestibus,Ornatus es scientia,
Quae res duae sunt profuturae plurimumSalutis in negotio.
Nunc abs te opem quantum potest rogat, obsecratMiserabilis Germania.
Et quia communis omnium est patria parens,Ne tu parentem despice.
In N. cum Theologiae Doctor crearetur.
fide:FIDES.
COnatus, veteremque agnosco laeta laboremExhaustum in sacris nempe voluminibus,page 426, image: s444
Dum fraudas genium et vigili feruente lucerna
Mens labyrintheas tentat inire vias.Tu celsa e cathedra docuisti credere verum,
Legitima ostendens qui retinenda fides.Monstrasti sollers rudibus mea saecula turbis,
Atque meas rugas, canitiemque meam.Quod reliquum est, dilecte, caput submitte coronis,
Euge sinas circum tempora laurus eat.O macte ingenio, sic fausto tramite curras,
Qua DEUS et virtus, relligioque vocant.spes:
SPES.
AETernam quicunque sibi post funera pacemSperat, et ad superas fessus anhelat opes,Mordicus antiquae fidei venerabile dogma
Conseruans, etiam quod bene credit, amet.Tres sumus, a summo demissae patre sorores,
Imperium e nobis tertia maius habet.At nostras vires, leges, et munera nostra
Hic ignorantes cuncta docere potest,Qui modo felicem tulit ob certamina palmam,
Haud illo pridem dignior ullus erat.Egregium ecce aufert quem non speravit honorem,
Nil igitur speret [correction of the printer; in the print sperat], si quis amat titulos.char:
CARITAS.
DIua quod imponit de lauro et fronde coronam,Aut modicum, aut nihil est, tu mihi crede Pater.page 427, image: s445
Quod pius es, nihil est: quod spernis gaudia mundi,
Quod non exagitat te Citheraea Venus,Hoc nihil est. De te quod victo saepe triumphas,
Quod placidum aspiciens flexile pectus habes,Et quod divitias adeo contemnis inanes,
Quod non corda tumes, hoc etiam nihil est.Unum est quod nosti, quodque omnia continet unum,
Nempe Deum ex toto pectore diligere.In eundem, cui VI. pueri ista praetulerunt.
AD CORONAM.
ASpice quam manibus laetam praetendo coronam:Composuit pietas, composuitque labor.Nimirum illa sacras hortata est ire per artes,
Impiger ingenio sed comes iste fuit.AD BIBLIA.
Consuesti assiduo sanctum versare volumen,Hinc venit, et veniet gloria magna tibi.At tu nunc aliis quae sunt tibi cognita pande:
Sic tandem vero nomine Doctor eris.AD CALICEM.
Tu pecorum custos, ovium tu rite magister,Quas Christusstygiis faucibus eripuit,Sanguine dum fuso moritur: tu sanguine eodem
Libato, pecori fac bene velle Deum.page 428, image: s446
AD CRUCIFIXUM.
Hoc tantum scio, nil aliud, vox inclyta Pauli est,Dissimilis Paulo ne precor esse velis.Si sapis huc vitae et doctrinae dirige cursum,
Hanc metam statuas principiumque tibi.QUI CEREUM LUCEBAT.
Ecce facem tremulam media tibi praefero luce,Quid moneam? ut pectus flagret amore Dei.ALITER.
Ceu faculae tenebras abigunt, lumenque ministrant,Tu quoque sic noctes exime pectoribus.In librum Petri Canisii de Ioanne Baptista.
QUo maior nullus, quo non praestantior alter,Cui neque prisca parem saecla tulere virum,
Et quem veridico laudavit CHRISTUS ab ore,Supposuit sacrum cui DEUS ipse caput,
Hunc violare tamen linguis petulantibus audent,Qui solam toties occinuere fidem.
Verum his egregia pietate Canisius obstat,Armipotente manus praelia sancta gerens.
Ergo ut praestigias, fraudes, mendacia, noris,Utque hamum fugias quem tegit esca nocens,
Haec veneranda pio meditator scripta labore,Atque salutarem volue, revolue librum.
page 429, image: s447
In Sereniss. FERDINANDUM Archiducem.
CAesareum, FERNANDE genus, stirps aurea regnum,Austriacaeque domus, inclyte sanguis, ave.
Teutonicos inter proceres, interque dynastasHaud quisquam omnigeno certet honore tibi.
Omnia solus habes possunt bona si qua vocari,Vera quibus laus est, omnia solus habes.
Sed tua non elegis decora obscuranda minutis,Maeonidae magni cantibus apta magis.
Nec satis est aequum arctata comprendere Musa,Quae longus nequeat continuisse liber.
O flos semideum, o nostri spes maxima saecli.Tun aquilae fetus? dignus es ipse aquila.
Aliud.
SI quis nulli animo, nulli virtute secundum,Modisque multis nobilem,
Cui mater regina, pater Rex Caesar, et idemFelix propago Caesarum,
Omnia summa viro si quis vult vernere in uno,Te magne Dux consideret.
Aetherios inter veluti micat Hesperus ignes,Sic Principes inter micas,
Ergo ut per caecam profers tua lumina noctem,Aureis coruscus flammulis,
page 430, image: s448
Sic etiam cura antiquum procedere solem,
Diem reducens pristinum.Rectam instas FERNANDE viam, perge auspice Christo,
Vivas ut immortaliter.Similitudo.
QUae visa est olim teneris arbuscula ramis,Et viruit parvis ante cacuminibus,
Illam dum recreant placidum Zephyritides aurae,Dum rigat aethereis defluus imber aquis,
Educat et mulcet nitidi clementia solis,Dumque comas stringit sedulus agricola,
Paulatim caelo sese pulcherrima tollit,Frondea diffundens brachia in omne latus:
Incipit ac densis multum incurvescere baccis,Cultori referens munera grata suo.
Mens hominum primo sic dum formatur ab aevo,Commoda multiplici foenore magna parit.
Mens quam solliciti erudiunt praecepta magistri,Mens ad literulas progenerata bonas.
Omnia mea mecum porto.
DUm flammis celsam populas VulcanePrienen,Et seruare studet rem sibi quisque suam,
Agmina se fundunt portis, rapiuntque feruntque,Ast oneris vacuus cernitur ire Bias.
Quaesitus causam, sic dicitur esse locutus:Certe ego quae mea sunt omnia mecum habeo.
page 431, image: s449
Pro superi, quam nos multum distamus ab illo,
Qui solum fluxas accumulamus opes?Quod nostrum est, non est nobiscum, aliena tenemus,
Cum sapere incipimus, tunc male desipimus.Argentum est animae nobis et sanguinis instar:
Si quis eo careat, nectere vult laqueum.Qui spretis Sophiae studiis pascuntur in auro,
Scire cupis quid sint? Aurea mancipia.Viator et Echo.
V. Quae solos nemorum colis recessus,
Syluarumque domos iocosa imago,
Ecquid suaviculis dicata Musis
Modis omnibus expetenda vita est?
E. Ita est? V. Si comitetur alma virtus,
Illis an pretium satis sit ullum?
E. Nullum. V. Sed quid obest eis frequenter,
E. Venter. V. O utinam greges inertum
Ad coruos abeant. E. eant. V. honorem
Doctorum faciamus et proborum,
E. Horum. V. Isti imperium regant et orbem.
At vos improbi, et artium imperiti,
Humanae scabies pudorque gentis
Plorate, assiduoque dicite heu. E. heu.
In septem artes liberales.
FOrmosae o nimium mihi quaeso pandite Nymphae,Anne pater vobis exstitit ingenium?
page 432, image: s450
Ingenium. Et quaenam genetrix fuit, edite. Cura.
Ubera Sedulitas num dedit? Ipsa dedit.Cur adeo septem? Hoc numero comprenditur omne.
Nos quoque doctrinas claudimus omnigenas.Nonne paratis opes? Nullas. Quid fertis? Honores.
Praestat honor nummos: cetera nolo. Sapis.In Sapientiam.
DEmocritus sophiae insano perculsus amore,Atque animo cupiens rerum agitare vias,
Postquam oculos didicit nebulas offundere menti,Nec sinere optatis se cumulare bonis,
Oppositum Phoebo speculor defixus ahenumContuitus, geminos perdidit inde duces.
O quam dulce tuum rutilat sapientia lumen,Lumina prae quo tam lucida sunt tenebrae?
Sereniss. MAXIMILIANO MAXIMIL. II. filio.
O Prudens animi iuvenis, qui a stemmate laudemQuam fers, hanc illi reddis ab ingenio.
Reddis ab eximia gravitate et imagine morum,Quos in maturo est vix reperire viro.
Caesareos inter florentia germina ramosPraecipuum decus est MAXIMILIANE tuum.
page 433, image: s451
Sereniss. GULIELMO Principi.
NUllum qui nomen gestis sunt rebus adepti,Et quos haud virtus propria nobilitat,
Consuerunt tumidi laudes cantare parentum,Illorum ut tenebras lux aliena tegat.
Verius at multo canimus te maxime Princeps.Cui decus ut pater est, sic decus ipse patri.
Boia domus quantis radiat splendoribus, in quaTam pius est genitus, quam pius est genitor.
Collatio Voluptatis et Sapientiae.
SOle satam perhibent hominum mutasse figuras,Pocula dum magicis temperat usa sonis.
Ante pedes dominae obscenus procumbit humi sus,Et iacet hic ursus, hic lupus, ille canis.
Cantatos non non Sapientia porrigit haustus,Miscet amatori sanctius illa merum.
Quo potis est etiam sensus abolere ferarum,Et pecudem humanam vertere in effigiem.
Haud satis: haec hominem caeli super ardua tollit,Prae cunctisque potens efficit una Deos.
Si pudet ergo Deum fieri, Circaea venenaEbibe, ut hinc abeas aut lupus, aut asinus.
Ad Gloriam, dialogus.
DIc agedum, quo carpis iter divina puella?Vestrum ad gymnasium, qua via ducit, eo.
page 434, image: s452
Ecquid sponte venis discentum visere coetus?
Sponte sua numquam Gloria, iussa venit.Pande precor cuius venias pulcherrima iussu.
Me mea vos Sophia mater adire iubet.Quid geris in calatho? quam rem, quae munera portas?
Octo et dena mea serta ligata manu.Et quorum his tandem aduelabis tempora sertis?
Quos mihi monstravit ter veneranda parens.Si fas, mi similem, Virgo, promitte coronam.
Sudor et ingenium dona beata ferunt.Contra avaritiam doctorum.
OLim in honore fuit animum excoluisse per artes,Praemia cum doctis sunt data magna viris.
Contra illis studium oblatam contemnere gazam,Aure sed attonita quaerere grande sophos.
Nunc est vile sophos, fuluum te poscimus aurum,Infandum, Musae iam reverentur opes.
Da mihi Diogenem, da ThebanumqueCratetem,Da mihi Xeinocratem [reg: Xenocratem], da mihi Anaxagoram.
Discere non curem, si non ditescere sperem.Marcet honor, praegnans aere crumena beat.
Sic adeo priscos dant pessum haec saecula mores,Saecula inauditis obruta stultitiis.
In novos Magistros.
DIlectae superis animae, gratissima caelo
Pectora, Gymnasii flos ornatissime nostri,
page 435, image: s453
Quos moveam numeros? tendam quos fingere cantus?
Quove sono ingrediar vestros aequare triumphos.
En modo post varios noctuque diuque labores,
Post flexam ante alios trepido certamine metam,
Vobis parta quies, meritae en data praemia palmae.
Saluete o Sophiae, et Musarum dia propago:
Laureolis saluete novem victricibus aucti.
Vosne voluptates dominas illustribus ausis
Calasse, atque viam inuasisse per inuia? vosne
Artibus assiduos potuisse impendere neruos,
Et dare Socraticis iuvenilia tempora chartis?
Felices animi, segnes qui spernere luxus,
Qui vos tollere humo didicistis, et ire per ora,
Ora virum, aeternisque inscribi nomina fastis.
Pulchrum opus excelsi volitare per aetheris orbes,
Rerum obitus, caecos et contemplarier ortus:
Murmur et unde polus, unde ignis et horrida grando,
Unde cadant imbres, quae causa furentibus Austris,
Bruta quid insano quatiatur terra tumultu,
Et celeri totum ingenio supponere mundum.
O dulces curae, studiorum o vera sacrorum
Gaudia, deliciae, et paucis experta voluptas.
Ad Episcopum Delphinum.
QUot sunt bonarum literarum Praesides,Tot nuntio salutes tibi.
Quin immo quot Musarum alumnos aspicis,Te iubeo saluere toties,
page 436, image: s454
Delphine multo Pontifex clarissime,
Spectate rebus arduis.Tu nobilis domo: immo mente, moribus,
Auctoritate, literis,Prudentiaque et omnibus virtutibus
Es praedicandus nobilis.Germaniae gratum sed illud maxime,
Cum se tibi caram videt.Delphinum ob id te nominat recte suum,
Gaudens tua praesentia.Amator hominum vive in annos plurimos,
Delphinus et sis iugiter.In factum Diogenis.
IAm roseum patulis efflabant naribus ignemSolis equi, nitidum rettulerantque diem.
Ecce novum facinus, genuit quem clara Sinope,Nomina cui tribuunt Iupiter atque canis,
Vulcanum cornu inclusum per compita gestans,Sese hominum in medio quaerere fert homines.
Nonne putas opus est hodie vel mitte laternis,Fulgida quantusvis spicula Phoebus agat?
Ah homines, et nulli homines. Qui percolit artes,Quem comitat virtus, hic mihi verus homo est.
In Episcopum Herbipolensem.
LUcem serenam, lucem et o laetissimam,Alboque dignam calculo,
page 437, image: s455
Cum te vel ultro nostra fers ad limina,
IULI virorum amplissime:Quin immo sidus Praesulum Germaniae,
Paterque Musarum unice.Te fama pennis nuntiat volucribus,
Fines per orbis extimus.Vivo tibi nec non videnti contigit,
Post fata quod paucissimis,Nomen beatum, nomen illustrissimum,
Dignum tuis virtutibus.Aliud.
FRancigenum Princeps et pastor maxime salue,Salve o sacrorum gloria Pontificum.
Salve iterum, quando ingenuas complecteris artes,Hasque nova largus cum pietate foves.
Sub te relligio, virtus, sapientia florent,Auspiciis redeunt aurea saecla tuis.
Te rectore caput caelo tua Francia tollit,FranciaTeutonici flosque decusque soli.
Et sibi te Dominum, sibi te patrem atque magistrumMunere gratatur numinis esse datum.
Forsan erunt IULI tua qui benefacta sequantur,Sed te qui possit vincere nullus erit.
page 438, image: s456
In MARQUARDI a BERG Pontificis Augustani inaugurationem.
Ad versiculos, ut adeant MARQUARDUM.
MEi versiculi, mei lepores,Vos huc ferte precor, quot estis, omnes,
Atque audite meam petitionem.
Hoc unum peto, posco, flagitoque:
MARQUARDUS sapiens, et eruditus,
Cultor maximus ille literarum,
Inter Pontifices sacros relatus
Et pedum gerit, et gerit tiaram.
Hunc saluere iubete quotquot estis
Nostri versiculi, et novos honores
Gratulamini, et explicate vestram
Iam nunc laetitiam altiore voce.
Humanissimus est homo, nec ullum
A sermone suo repellit unquam.
Si quis forte timens timorem inanem
MARQUARDUM fugit, ut ferociorem,
An non hic homo se sibi repellit?
Est etiam ubi damnum praestet facere, quam lucrum.
MUlti multa sibi lucella quaerunt,Sublimes cupide ambiunt honores,
Et deglubere oves sciunt misellas.
MARQUARDUS nihil has opes sitivit,
page 439, image: s457
Illi divitiae prius fuerunt
Amplae, magnificaeque, splendidaeque.
Sed caelestia lucra concupivit.
O mentem egregiam, o virum canendum.
Christus commendat oves suas Marquardo.
MArquarde, en tibi ovile trado nostrum,Meas divitias, meamque gazam
Committo, fidei tuaeque mando.
Ergo pasce meos libenter agnos,
Et vita, simul eruditione,
Raptoresque lupos procul repelle:
Factis praemia non iniqua tolles.
Tua o Christe volens capesso iussa,
Sed quod mi facere imperas, id ipsum
Tui est muneris, atque largitatis.
Da quod ipse iubes, deinde quidquid
Visum est, Nate dei, iubere pergas.
In pedum et annulum.
INfirmos fulci, peccantes corrige, cunctosDirige: te baculus quem geris hocce monet.
Ne cuivis resera demptis arcana sigillis:
Te digito fulgens annulus hocce monet.
Super insignibus eius gentiliciis.
SI taurus, serpens, cygnus, leo, ceruus, et ursus,Seu timidi lepores, nubivagumque genuspage 440, image: s458
Signa forent Marquarde tibi, clypeoque micarent,
Te his virtute parem credere quis poterat.Ecce absunt quaecunque tuis animalia ceris,
Quando homo duntaxat par cupis esse homini.De capite coronato.
QUaerebam Marquarde tuum cur stemma teneretCinctum corona verticem:Talia magnorum nam sunt insignia regum,
Sceptro superbientium,Respondi ipse mihi: caput hoc diademate cinctum
Quiddam notabit altius.Aurea non tantum est regnorum insigne corona,
Victoriae nota est quoque.Sic sic Marquardum praeclara ex hoste trophaea
Brevi relaturum, brevi,Et defuncturum saevi certamine belli
Dignum corona millies,Iam pridem spondent isthaec fulgentia signa:
Corona fatur hoc mihi.Sertum Pontificium.
VIrtus, sobrietas, benignitasque,Mansuetudo, labor precum perennis,
Et mens nil trepidans ad arcta rerum,
Caritas simul, hospitalitasque,
Tum corpus sine sordibus pudendis,
Ardescens amor omnium salutis,
Hi sunt, aestimo, flosculi beati,
page 441, image: s459
Suaves ac teneri, ac nimis decentes,
Quos non Elysia educant vireta,
Non mittunt quoque divites Sabaei.
Hi Marquarde ligant tibi coronam
Mollem, floriferam, venustam, odoram,
Cui sunt vel Scythici impares lapilli.
Ex etymo Episcopi.
CUi mores hominum sibi obsequentumCurae sollicitudinique non sunt,
Virum nec ne probandi, an improbandi:
Et qui credere quemque quod lubebit
Permisisse potest tacente lingua,
Nec culpat vitia, irrogatue poenas.
Haud quem debuerat scopum petessit:
Quin immo, hic mihi Aposcopus videtur.
Aliter.
EPiscopi Marquarde nomen obtines,Et nomen excelsum satis.
Qui temperat mundum ille Divorum sator,Sese scopum fixit tibi.
Mens arcus est, telumque cogitatio,Hanc viribus totis iace.
Da corpori terram, Deo mentem sacra,Tantumque caelum cogita.
Quicunque dexter nobilem hunc tangit scopum,Hic verus est episcopus.
page 442, image: s460
Aliter.
A [gap: Greek text] duae voces
Non discrepant sic litteris uti rebus.
Aberrat a scopo prior, sed haec tangit.
Deinde hoc secundum facile migrat in primum,
Quando metalepsin sanctior facit vita.
Similitudo.
EXcubitor solem veluti praenuntiat ales,Claramque in tenebris sentit adesse diem:
Sic vitae in tenebris qui vero est nomine PraesulAeternam debet praecinuisse diem.
Helveticae iuventuti.
QUam pridem famam tibi confecere parentes,Laudibus hancce tuis te cumulare decet.
Illorum in duris spectata est dextera rebus,Cum domuit toties oppida, castra, duces.
Te iuvet hibernas studiis impendere noctes,Et colere ingenuis artibus ingenium.
Illos aera vocent saevi in discrimina belli:At te Pierides ad sua sacra vocent.
Post ubi iam matura viris adoleverit aetas,Arma sequi dabitur, et grave Martis opus.
Felix cui geminae tribuetur gloria laudis.O generosorum stirps generosa virum.
page 443, image: s461
In tres doctrinarum Principes, Aristotelem, Ciceronem, Virgilium.
HUc ades sacro ex HeliconeClio,
Cui lyrae dulces, citharaeque cordi,
Huc ades, mecum et fidibus Latinis Incipe versus.
Pangimus [correction of the transcriber; in the print Panginus] clarum Sophiae Magistrum,
Quem dedit partu MacedumStagira.
Unus hic totum speculatus orbem Omnia vidit.
Abditas rerum penetrare causas,
Scire naturae variosque mores
Ceteros praeter potuit, neque illi Par fuit unquam.
Patriae nec te pater hinc silebo.
Tu reis dextram toties fidelem
Porrigens, rex ti populum, senatum Maximus auctor.
Gentium princeps domitrixque Roma
Ore facundi est stupefacta Tulli:
Audiunt quem nunc etiam tonantem Vesper et ortus.
Mantuae (cernis?) petit astra cygnus,
Maior et laude inuidiaque maior
Liquido nulli sonat aemulandas Gutture voces.
page 444, image: s462
Graeciam solus Maro provocarit,
Vatibus vates melior trecentis.
Spiritum tolle, ac tibi plaude, plaude
Italis ora.Ad Sereniss. Gulielmum.
GUlielme quod genus refers ad PrincipesParente natus optimo,
Sunt ista tecum pluribus communia,Solidamque laudem non habent.
Vitam exigis quod ipse dignam Principe,Et sponte virtutem colis,
Guilelme paucis ista sunt communia,Cuiusque sunt haec propria.
Sic non honor te, sed tu honorem ornas magis,Honore quovis altior.
Custodiat mundi supremus arbiterBoiaridum te Principem.
Ad eundem.
QUalis minora lucet inter sideraDiana iunctis cornibus,
Cum nox quadrigis insidens nigrantibusSomnos reducit languidos,
Talis Dynastas inter omnes emicas,Hac nocte rerum pessima,
Gulielme Rector inclytae Boiariae,Clarum decus Germaniae,
page 445, image: s463
Natura ad omnem factus excellentiam,
Virtute praestans ceteris.Seu quis requirat simplicem prudentiam,
Seu mentis altae spiritum,Non se ille tecum comparet Laertius,
Non murus Hector patriae,Seu liberalem, seu pium, seu acerrimum
Iusti patronum quaerimus,Te liber alius fingi nihil potest,
Nil cogitari iustius.Ardes sacri cura colendi numinis,
Bonisque gaudes literis.Severitatem temperas clementia,
Humanus esse diceris.Haec Principum virtus putanda est propria,
Thesaurus hic verissimus.Quibus sat ornem laudibus, quibus satis
Te concinam praeconiis?Extrema mundi peruagatum littora
Nomen tuum percrebuit.Seros in annos aevum ut exigas precor,
Multos nepotes intuens.Te postmodum gravi solutum corpore
Ad astra Christus peruehat.Ad angelum custodem.
ADsis beate spiritus,
Dei minister maximi,
page 446, image: s464
Meique custos pervigil:
Adsis beate spiritus.
Regnator ille praepotens
Dum ponit orbis machinam,
Cum ceterarum mentium
Phalangibus te condidit.
Tibi secundum se Deus
Tuam in fidem me tradidit.
Uni meam custodiam,
Uni salutem credidit.
Quid ergo me beatius,
Quid esse possit dignius,
Cui se fidelem perpetim
Praestat supernus aliger?
Propulsat hic pericula,
Metuque soluit anxio.
Mentem labantem subrigit,
Et sensa caelo dirigit.
Me dormiente hic excubat
Arcens nefandos daemonas,
Seu mane sit, seu vespera,
Seu clara lux, seu caeca nox,
Seu fausta quando evenerint,
Seu quod malum me afflixerit,
Nusquam clientem deserit,
Natura praestantissima.
Quibus modis sat efferam
Te praepetum pulcherrime?
page 447, image: s465
Tuumue quibus honoribus
Numen colendum iudicem?
In virginem Dei matrem.
MAter ante omnes veneranda matres,
Virginum praesens superumque rectrix,
Cuius augustum prece totus orbis Numen adorat:
Laurus urbano mihi floret horto,
Arbores inter celebrata cunctas,
Quae pio vatum religat sacratas Germine frontes:
Hanc tibi virgo propriam dicamus
Arborem. Namque ut viret illa semper,
Sic tibi numquam minuere castum Damna pudorem.
In sacrosanctam crucem.
GEmmis trabes fulgentior,
Arbor lapillis clarior,
Auro micante purior,
Terra poloque dignior:
Quibus creatam te iugis,
Quibus satam radicibus
Posuisse ferro brachia
Sanctam putemus arborem?
Beata mater arboris,
Beata sylua germine:
page 448, image: s466
At tu trabes beatior,
Regis cubile maximi.
Suffixus in te scilicet
Cuneis pependit ferreis
Qui pascit unus omnia,
Et cuncta verbo condidit.
In te profusis lacrymis
Efflavit extremum halitum,
Manansque totus sanguine
Commissa nostra diluit.
Hic tanquam in ara fumida,
Placabilis ceu victima,
Quae scelera non admiserat
Agnus piavit innocens.
Decora trabs et lucida,
Quocunque ligno celsior,
O arborum pulcherrima
Nullis tacenda saeculis.
In Dulcissimum, et Carissimum fratres germanos, et Martyres.
AVete flores Martyrum,
Fratres avete nobiles,
Dulcissimi, Carissimi.
Quos sanguinis communitas
Arcto ligarat vinculo,
Pro veritate numinis,
Mors oppetita fortiter
page 449, image: s467
Vos copulavit arctius.
Quos una mater edidit,
Una fidei lex imbuit,
Hoc inserendos aetheri,
Mors una pulchre abstulit.
O caritas dulcissima,
Dulcedo et o carissima.
In tam pio certamine
Utinam fuissem tertius,
Dulcissimi, Carissimi.
Ad Ioannem Egolfum Episcopum.
QUidni sacratas immolemus hostias,Stolis amicti candidis?
Ignes et Arabum suscitantes messibus,Cinctique lauro tempora,
Novo canamus Principi laudes novas,Clarum sonante barbito?
Optata cuncta rex tibi Christus ferat,Egolfe decus Antistitum.
Idem secundet quidquid agere occoeperis,Tuasque rationes iuvet.
Nos hunc honorem gratulamur maximum,Te triumphamus Praesule.
Satis superque tu potis rerum gravesFulcire moles dextere.
Gaudere mensa Episcopum brevi decet,Extraque culpam vivere:
page 450, image: s468
Fugitare lites, et cavere iurgia,
Habere cunctos leniter,Noctu diuque cogitantem serio
Partes suae quid flagitent:Haerere sacris usque et usque literis,
Votisque castis immori.Haec si quis in te non futura credidit,
Ille nihil unquam credidit.Istorum enim nihil deest unquam tibi:
Plerisque desunt omnia.Sic alme Praesul, sic pater mitissime,
Sic perge caelum scandere,Nostrasque Musas, quod quidem per te facis,
Habeto charas unice.In Christum ab inferis cum triumpho exsistentem.
CHriste caelestum sator atque princeps,
Cuncta qui rerum bonitate mira
Sustinens, latum moderare iustis Legibus orbem,
Nostra te Clio resonabit usque
Docta vocales tetigisse chordas:
Nostra te summo celebrare tendet Carmine Musa.
Quis tamen digne tua sceptra Christe
Dixerit, cum sit tibi nil secundum?
page 451, image: s469
Aut quis aeterni recinat triumphi
Dignus honores?Claustra nigratis penetrans Averni,
Vulgus umbrarum leve terruisti,
Teque raptoris tremuere Ditis
Pallida regna.Tu pios manes Acheronte soluis,
Fortis atrocum populas tyrannum:
Tartari per te cecidit superbi
Fracta potestas.Ite iam segnes procul hinc timores,
Anxias venti procul euge curas
Ferte, odoratos decorent capillos
Florea serta.Veris adsunt egelidi tepores,
Impotens flabris Aquilo silescit,
Aura mulcentis reparat Favoni
Gramina campis.Cernis ut pratis saliant apricis,
Tondeant laetos pecudes agellos,
Fessus exercet modo nec paterna
Rura colonus.Ludit audaces lupus inter agnos,
Mittit umbrosas nemus omne frondes,
Liberis terram pedibusque turba
Rustica pulsat.Nostra ne spernas pie Christe vota,
Candidus nobis dato quae precamur.
page 452, image: s470
Non ebur, gemmas, neque te coruscum
Poscimus aurum.Nos frui partis facito precamur,
Integram mentem validumque corpus
Da, nec obscuram, neque gloriosam
Vivere vitam.Bella compescas, odiosa bella,
Stringe in hostiles gladium cateruas:
Neu sinas rupto volitare inultos
Foedere Turcas.Ad caelites, pro Marquardo Episcopo.
QUi domos caeli colitis beatas,
Quique iam felix agitatis aevum,
Si iuvat defigere quando nostris Lumina rebus,
Cernitis, pronus manibus supinis
Imbuo vestrae pietatis aures
Vocibus magnis, mea ne precantis Spernite vota.
Vos precor divos habeat secundos
Sentiat vestram assiduoque curam
Pontifex noster, toleretque forti Mente laborem.
Hic pius festas cumulabit aras,
Debitas grates memor atque soluet,
Laetus appendens pretiosa cultis Munera templis.
page 453, image: s471
In diem corporis Christi.
IAm pater vasti dominator orbis,
Iam diem clemens reparavit almum,
Et redit Phoebus, redeunt sacratae Gaudia lucis.
Eia mortales properate cuncti,
Quique fallacem timuistis hostem,
Quique sub duro gemitis labore Festa colunto.
En deus noster, Deus iste noster,
Omnium rector, dominus creator,
Omnium princeps, sator et redemptor Munera donat.
Supplices ergo veneremur aram,
Supplices Christum rogitemus omnes,
Hinc pium templis adolete sacriThuris honorem.
Christe supremi soboles Tonantis,
Semper o felix, bonus et beatus,
Te quid ingrato generi sub hisce Frugibus offers?
Diceris nobis pius ille pastor,
Qui lupos acret, prohibet latrones,
Semper et charis ovibus ministrat Pascua laeta.
Te simul cuncti Dominum precamur,
Quisque te nostrum precibus fatigat.
page 454, image: s472
Fac pio sacras adeamus ipsi
Pectore mensas.Nos premunt hostes, sumus inter hostes,
Bella conclamant, inimica bella,
Nec sinunt fesso requiem labori
Impia turba.Surge defensor, cape tela, scutum,
Et truces armis remove cateruas,
Redde tranquille bone Christe rursum
Otia pacis.Sentiet Martem genus hoc scelestum,
Et tibi poenas dabit improbus grex,
Et iugo subdet nimium rebellans
Colla superba.Heu nefas tetrum, scelus heu nefandum,
Qui polum, terras, mare qui creavit,
Fit levis ludus, pedibusque tritus
Spernitur hosti.Sicne gens isthaec, scelerata gens haec,
Sicne divinas canit ergo laudes?
Sicne compensat veneranda magni
Dona parentis.Ad Salvatorem.
VIrginis sanctae veneranda proles,
Nate productum Deus ante mundum:
Ecce votivam tibi nos in urbe hac Struximus aedem.
page 455, image: s473
Ad tuum limen bone CHRISTE, et aras
Ad tuas vultu venias secundo,
Et quod orabit populus, benigne
Quaesumus audi.Quotquot intrabunt pia tecta, cuncti
Sentiant partam sibi opem ac levamen,
Abs tua nullum bonitate maestum
Fas sit abire.Corpus a morbis vacuum malignis,
Mentis et sanae placidam quietem,
Quaeque sunt vitae haud aliena nostrae
Commoda praebe.Feruidum largire tuique amorem,
Taedium fluxarum animoque rerum
Inde, et ex hac colluvie migrantes
Assere caelo.Ad CHRISTUM in cruce suffixum.
EHeu quod hic spectaculum
Patet meis obtutibus?
Funestius, crudelius
Quo cogitari non potest.
Qui te leones, aut lupi,
Pulcherrime o mortalium,
Fame subacti asperrima
Carpsere sic immaniter?
page 456, image: s474
Quis tam cruentus carnifex
Cingit corona spinea
Caput verendum? quis trabi
Te figit atrocissime?
Ah CHRISTE miserere, ah ego
Sic vulneravi: sanguinem
Ego tuum fudi, et tibi
Fui leo, lupus, carnifex.
Commisse mea deterrima
Hanc fabricaverunt crucem.
Peccavi ego, en agnus luit,
Redditque quod non abstulit.
Iam poenitet me criminum,
Rigantur ora lacrymis.
Ignosce, culpas elue
Hoc purpurato sanguine.
In nomen IESU.
NOmen sidereis progenitum arcibus,
Quod terris Gabriel detulit Angelus,
Gessitque impositum factus homo DEUS.
Te laeti canimus, tu superas ducum,
Regum et nobilium grandia nomina.
Te post quam audierint regna Proserpinae,
Qui tellurem habitant, quique polum tenent,
Flexis poplitibus attoniti colunt.
Te supplex mediis navita fluctibus,
Te quem dura premit pauperies vocat.
page 457, image: s475
Quem sors persequitur non bene prospera,
Ad te cum precibus confugere incipit.
Nullum nomen habet tam sibi commodum
Grex CHRISTI, inde salus ducitur omnium.
Vere Christiadum tu decus unicum.
Te laeti canimus nomen amabile,
Nomen cunctipotens, nectare dulcius.
In CHRISTUM et MARIAM genetricem.
PUERI et PUELLAE.PUERI. Te CHRISTUM unigenam, te dominum aetheris
Cantamus pueri cordibus intimisHac in aede recenti,Quam primus tibi vendicas.
PUELLAE. Te matrem unigenae, te dominam aetheris
Casto concinimus pectore Virgines.Ecquis dicere possitLaudes pro merito tuas?
PUERI. Te semper celebrat coetus olympicus,
Regem nempe suum, progeniem DEI,Tellus te veneratur,Orci contremit arbiter.
PUELLAE. Omnis te resonat caelituum chorus,
Reginamque suam tollit honoribus.Te totus colit orbis,Te pallens Acheron timet.
page 458, image: s476
PUERI. NIl cunctatus ades, votaque suscipe,
Quae plebs concipiet cotidie tibi.
Christe post obitum facTemplum ascendere pulchrius.PUELLAE. Aurem da cupidam Virgo gementibus,
Sexum femineum femina confove,
O dulcissima Virgo,O spes certa labantium.In SS. Udalricum et Afram.
URbes quaeque suos indigetes habent,
Hos illae, hos aliae, quos mage amaverint.
At vos praecipuis auget honoribusHaec clarissima civitas.
Tormentis cruciata altera saevius
Vitam flammivomo tosta rogo edidit,
Christi primitias, praesidium suum,Urbs quam nostra pie colit.
Amborum auxiliis nos quoque nitimur,
Quorum aede in media signa locavimus,
Excelsisque locis, ingredientibusUt noscantur ab omnibus.
UDALRICE pater protege filios,
Custodique vigil pastor ovilia,
Nec non AFRA tuis inclyta martyrumSis patrona clientibus.
page 459, image: s477
In quatuor Euangelistas.
QUos Euangelion scriptores rite vocamus,Ne fugitote meas
Quantusvis humili prolatas carmine voces,Si pius est animus.
Qualem nimirum magno pro munere quaeritChristus homo atque Deus.
Res cuius gestas divinaque dicta libellisVos retulisse palam est.
Ille hominis gessit veram Matthaee figuram:Symbolon idque tuum est.
Ille idem potuit fortes aequare leones,Quae nota Marce tua est.
Sed taurum Luca cur praefers? victima taurus,Victima Christus erat.
Ioannes Aquilae tua sunt insignia: quorsum?Vere aquila ille fuit.
In caelum pullos agitatis tendere plumisNonne suos docuit?
Et solem aeternum, qui solem condidit istum,Perpetuo aspicere?
Romulidum leges, et Graium bella valete,Hi meliora ferunt.
Haud dubiam nobis portant haec scripta salutem,Vox quoniam ipsa Dei est.
page 460, image: s478
M. Antonii Mureti [correction of the transcriber; in the print ] carmen votivum ad B. Virginem Lauretanam, ex heroicis in iambos conuersum.
QUid istud est quaeso novi? et unde hic mihi
Tam insolitus horror concutit praecordia?
Quid ita metus animum pererrat anxium,
Proinde ut ictum numinis praesentia?
Fallorne? an hoc in quo stamus locus facit,
Deusque praesens addit in corda stimulos?
O vos beata limina, o ter et quater
Postes beati, o chara caelicolis domus:
Quam mente tota iam diu desiderans,
Voti reus in hoc viso primum tempore.
Salue domus, sacrata salue Regia:
Aspectus eveniat tuus feliciter.
Ten' huc Palaestinis ab usque finibus
Per aeris tractus, per aetheris plagas,
Iussu Dei rerum parentis omnium
Vexere divini alitum manipuli?
Hiccine puella nascitur mater Dei
E matris aluo? hic illa primum vagiit?
Et hic pudoris non cadente lilio,
Membrisque puris corporis purissimi
Tumuere partu viscera sacratissimo?
Ergone cunctarum artifex rerum DEUS,
Aeque soboles patris optimi atque maximi,
Qui restituit orbi salutem perdito,
page 461, image: s479
Ille ipse lusit hac in aula parvulus?
Atque hic parentem est osculatus virginem?
Et colla vinxit brachiis tenellulis,
Infansque blandus blanda suxit ubera?
Quae nunc superba divitum palatia
Regumue turres, Principum conclavia,
Quae templa demum, quae orbis aut miracula
Huic limini sese audeant componere?
Picena rura ter quater felicia,
Beata supra cuncta rura maxime,
Quibus Dei benignitate contigit
Domi tueri Solymam, et oculis cernere
Christique pedum pressisse pede vestigia.
Procumbo supplex, crebra figens oscula
Sanctis parietibus, caputque hoc puluere
Spargo libentius atque mollibus rosis.
At tu supernis virgo clemens sedibus
Aspice misellum me secundo lumine.
Me sic tibi toto accidentem corpore
Suspiriaque trahentem ab imo pectore,
Tu tu supernis virgo clemens sedibus
Aspice misellum me secundo lumine,
Genas rigantem lacrymis tepentibus,
Manuque crebra verberantem pectora.
Ne quaeso culpis sordidum me plurimis
Abs te repellas, a tuis conspectibus:
Si te colo totis meis praecordiis,
Si rebus ambiguis tuum numen voco:
page 462, image: s480
Si denique auxiliis tuis cuncta tribuo:
Si spes locavi in te unica semper meas.
Me corde, Diva, me prioris poenitet
Vitae, ipsa mens poenas timescit debitas.
Quod nisi tuo gremio cubantem filium
Mihi meisque sceleribus bonum facis,
Heu, quo mihi cursum licebit tendere?
Heu naufragas tandem rates quo dirigam?
O magna mater, quae soles, nunc face, rogo.
O bibe piis nostras querelas auribus
Lapsisque rebus opibus subveni tuis.
Te posse nam malis mederi singulis,
Te vota nulla supplicum aspernarier,
Tuis tabella multa pendens aedibus,
Sine dubitatione cunctos perdocet.
Hic mente secum te volutans intima
Gravi est malarum aestu solutus febrium.
Hyadas at ille infesta nautis sidera
Spectavit intrepidus, et auspiciis tuis
Campos reliquit sospes ille caerulos,
Quamuis tonaret Iupiter, et Aquilo, et Notus,
Eurusque, Zephyrusque impetu vastissimo
Inter se atroci dimicantes praelio,
Turbinibus et flabris pelagus everterent.
Vinctus catenis sub profundo carcere,
Mortem tremiscens imminere barbaram,
Munere tuo falso retecto crimine
Senem parentem ac liberos dulcissimos,
page 463, image: s481
Fratres, propinquos, coniugem carissimam,
Piamque laetus est adeptus patriam.
Ah aegritudo me coquit gravissima,
Tempestuosos turbines perhorreo,
Arctaque sceleris sum ligatus compede.
O si meis aurem precibus indulgeat,
O si me ab istis eximat periculis,
Genetrix salutis, et domina caelestium.
Quas gratias toto rependam pectore?
Quibus efferam praeconiis, quo carmine?
Artus meos donec fovebit spiritus,
Et donec auris perfruas vitalibus,
Non ulla me tui capiet oblivio,
Genetrix salutis, et domina caelestium.
Cum Cynthius se tollet alto gurgite,
Hesterna vibrans tela rursum lucida:
Cum nox opaca induxerit caliginem,
Vagos et ignes per polum diffuderit,
Te semper ore concinam gratissimo,
Summusque cultor ero tuorum numinum.
In Mostellariam Plauti, Prologus.
PRimum quis auctor huius sit comoediae,
Inde argumentum paucis expedivero,
Hanc pistor Plautus pinsuit, comoediam,
Dum vapulat in pistrino liberaliter,
(Nam vos illud iam scitis, ut equidem arbitror,
page 464, image: s482
Quo pacto ad summam cum pervenisset inopiam
Tribunus vapularis aliquando fuerit)
Hilarula est, et multis praegnans facetiis,
Ut item aliae, quascunque hic procudit faber,
Qui pater et architectus est omnis ioci,
Solus et omnes sales, et risus possidet.
Habetis auctorem: argumentum nunc dabo,
Ambas si vos aures prius mihi datis.
Theuropides mercator sua abfuit domo
Triennium. Interea Philolaches filius
Absente patre fit deploratus nepos,
Rem perdit omnem in poculis atque patinis.
Ei seruus dat operam fidelem Tranio,
Senemque redeuntem peregre ludos facit,
Miseroque homini suis artibus os sublinit.
Nescio quae monstra ait videri in aedibus
(Unde impositum est praesenti nomen fabulae)
Et hinc alio pridem migrasse filium.
Quae nun quam facta sunt, hic ut facta memorat,
Ego sycophantam non vidi magis catum,
Nec cui melius processerint astutiae.
Dum sic confabulantur, et miscent logos,
Intervenit Danista femus postulans,
Pro quadraginta minis, quas locaverat
Philolachi: eas adolescens hic comederat.
Tum Tranio senem rursus ludit probe
Ad vicinas aedes coemundas mutuo
Sumptas mentitur: has vult contuli senex.
page 465, image: s483
Tandem cognoscit imposturam servuli,
Ac se derisum miris cruciatur modis.
Lorarios a vicino petit suo,
Qui Tranioni dorsum conscribant flagris.
Verum ab sui sodale gnati flectitur,
Servoque filioque ignoscit omnia.
GULIELMO Principi, eiusque familiae faustum precatur annum, simulque munus offert.
NOuam salutem dicimus ad annum novum
GULIELME tibi ter Principum lectissimo,
Castissimaeque coniugi, atque liberis
Dulcissimis, et fratribus amantissimis,
Piaeque matri, ambabus et sororibus.
Saluere familiam iubemus inclytam,
Oras per omnes praedicatam maxime.
Annum beatum, faustum, et expertem malis,
Annum quietum, et omnibus plenum bonis
Vobis precamur Principes clarissimi.
Dein hocce munus muneratori tibi
Dicamus en GUILELME, sit paruum licet,
Tuoque amori in nos male satis congruum.
Verumtamen, si pendere ex animis voles
Haec dona nostris, sic erunt haud vilia,
Quando offeruntur a benevolentissimis.
page 466, image: s484
Ad templum novum Augustanum salutatio.
SI cuiquam ex penitis optatum forte medullis,
Et votis adeo flammantibus exspectatum
Contigit eximio concessu ac munere Divum,
Hoc tribuere mihi tota cum mente cupitum,
Ut te sancta domus superum penetralia Regis
Constructam, et summis ferientem sidera tectis
Aspiciens, tua me portarem ad limina vivus.
Queis [reg: quibus] ego nunc viden ut procumbens oscula figo?
Nudo caput, iungoque manus, et poplite curuo
Te admirans, sacram ingredior cupidissimus aulam.
Salue augusta domus, salue o venerabile templum.
Aspectum visumque mihi feliciter esto.
Namque tui pridem magno percussus amore,
Optabam te stellifero consurgere caelo,
Splendidulum facie, donisque ac numine dives.
Lustratum properent alii spectacula mundi,
Seu Mausolaei stupeant caelamina busti,
Seu quibus ipsa sibi non displicet ora Canopi
Pyramidas, murosque petant Babylone superbos,
Phidiacum tueantur ebur, Rhodiumque colossum,
Aut EphesusLatonigenae quam condidit aedem:
Libertas modo sit te contemplarier unam,
Sedes intemerata, et forma insignis et arte,
Quam praesens habitet celsi fabricator olympi.
Aligerum late medium stipante corona:
page 467, image: s485
Quamque obeundo terant pueri intactaeque puellae,
Atque virum, atque senum cunei, et longo ordine matres,
Supplicibus votis operantes: unde tuus se
Spargat honos, nomenque tuum, et bona fama perennet.
De divinis actionibus in hac aede suscipiendis ac frequentandis.
DUm reputo, atque meo dum singula corde voluto,
Quae sis conspectura, domus praeclara, quibusve
Tam immodico sumptu rebus fundata gerendis,
Gaudia me incessunt imas intrantia venas,
Et concussa novi inuadunt praecordia sensus.
Nam neque talorum hic ducentur tempora ludis,
Nec quisquam adveniet siccatum pocula gurges.
Longe aberunt hinc dapsilibus conuivia mensis,
Laetificas alibi dabitur celebrare choreas,
Collo quia exordiri, et res divendere nummis.
Festinate pii, iam vos de turribus aera,
Aera quaterna vocant, urbem exaudita per omnem.
Subnixi genibus, duplicesque ad sidera palmas
Erecti, divumque patrem, divosque precemur.
Nonne vides denso ut complerint agmine templum,
Demissique oculos, sparsique piantibus undis
Insistant precibus tranquillam exposcere pacem?
Hic Erebum, et stygias contra inviolabile pestes
Auxilium quaerit, fideique efflagitat ensem
page 468, image: s486
Ille Deo fidens castum suspirat amorem,
Ac peritura olim experiens fastidia vitae,
Postulat ante diem moribundo corpore solui,
Omnigenisque bonis circumflua scandere regna.
Est etiam tales qui mittit ad aethera voces.
Alme pater qui cuncta tuo moderamine versas,
Moenia nostra aequo precor, ah precor aspice vultu,
Inter amicitiam patrios coniunge penates,
Qui tumidas agitant animis discordibus iras.
Otia fac redeant, et pax circumuolet urbem.
Ferrea da remeent ut in aurum tempora priscum,
Tandemque unanimes sedem repetamus eandem,
Clarisonos tibi fundentes concorditer hymnos.
Praeterea intueor saeclis ignota vetustis,
Nec lingua, aut calamo satis explanata diserto.
Scilicet indutus aurumque ostrumque sacerdos
Arae astat niveae, suspensus numine multo.
Illic sacro sanctum effatus carmen, in ipsum
Convertit rerum cerealia liba parentem,
Comprendens manibus, cui angusta est machina mundi.
O pietas. Ergone Deus delabitur astris,
Tractandum et digito, et loca per quaecunque ferendum,
Et sese spectandum oculis mortalibus offert?
Ergone caelestis super aram imponitur agnus,
Oblatusque Deo Deus immensum expiat orbem?
In faciem ruitote, et plangite pectora pugnis,
Numen adest, verum crusti sub fragmine numen.
Alati en iuvenes dominum ut reverenter adorant,
page 469, image: s487
Hinc inde ut celeres volitant fidibusque laborant?
Vos quoque caelicolas imitando expromite laudes,
Reddite propitium caeli terraeque Monarcham.
Quid quod praeteritae agnoscendo piacula vitae,
Peccatisque suis percussi, acrique dolore
Incensi, plures veniam (miserabili) poscent,
Mystarum ante pedes scelerum commissa fatentes?
Tunc gemitus mille, et suspiria mille trahentur,
Tristia tunc salsis manabunt lumina rivis,
Inque sinus tepidos descendet plurimus imber.
Nec pater aetherius miseris ignoscere spernet,
Accipiens in eos animum per cuncta quietum,
Qui clemens nimium, et princeps clementiae origo est.
Ne vos vestra tamen delicta antiqua fatigent,
Neve nimis pudeat macularum et criminis atri,
Discite quae bonitas. Aeterni aeterna propago,
Filius ille Dei vos ore accersit amico,
Seque ipsum vobis hilare proponit edendum.
O quicumque, inquit, caditis sub pondere iniquo,
Sarcina quos afflixit humo gravis, ocius omnes
Ad me ferte aditum, oppressos relevare volentem.
Mandite quem gratis mandendum porrigo panem:
Ipse ego sum, quem vos malis absumere oportet.
O dulces epulas, o dignam carmine mensam,
Quae mihi qua nulla est, nec fiet opimior, escam,
Regum, inquam, Regem, dominumque Deumque ministrat,
Unde meum cumulat caelestis gratia pectus,
page 470, image: s488
Perpetuaeque datur pignus non vile salutis.
Quomodo qui cinis est, quique umbrae somnium, ad hancce
Non formidabit tam augustam pergere mensam?
Pro quam sublimes docet intermittere sensus,
Ac se despicere, et prorsus contemnere, qui se
Ordinibus superis aequatum cernit honore?
Quin etiam insolita vocum dulcedine captus,
Demulsusque magis, plectro dum ludit eburno
Iessiades, caelumque praeire insueta canendo
Contendit, mentem attollo, terrasque relinquo.
Me quoque dum attendo e suggestu verba sonantem
Divina, et rapidae iaculantem fulmina linguae,
Laetitiae tentant, quales non repperit ullus,
Panthoidae monitus qui iterumque iterumque revoluit,
Aut decreta Sophi quisquis perlegerit, unum
Quem reliquis quondam doctae antetulistis Athenae.
Mellea dicta tua Christe, et plenissima vitae.
Denique ne multis. Quoties sub sidera ferri
Incipient animi, et fluxarum oblivia rerum
Indepti, astrigeras gaudebunt ire per oras?
Visentes caelo adscriptos puerosque patresque,
Matres atque nurus, et qui extrema omnia passi,
Propter sacra pium fuderunt sponte cruorem.
Nec non virgineas acies, quae pectore puro
Corporeque intacto decus obtinuere pudoris.
Quocirca immortalem agnum iam pone sequuntur,
Cui solis indulta sibi modulamina miscent.
page 471, image: s489
Ex precatione Salomonis, in dedicatione templi. Reg. 3. cap. 8.
REx Abrahamigenum, cuius sapientia latas
Didita per gentes mansurum accepit honorem,
Caelicolum atque hominum genitori e marmore et auro
Delubrum instituit, centum sublime columnis,
Amplum, operosum, immane, ingens, praenobile, nulli
Quale prius visum, aut in saecula longa videndum.
Id quoque tot pecudum caesarum sanguine, et extis,
Sollemnique patrum priscorum more dicatum est.
Tum coram astabat sine nomine et ordine vulgus,
Belligerique duces stabant, procerumque cateruae:
Quum Salomon forma longe pulcherrimus, aedem
Ad divinam adiens, fuluo diademate crines
Velatus, gemmisque micans, et vestibus aureis,
Per coetus graditur medios. Hinc proximus arae,
Utroque ad terram summisso poplite, et altum
Expandens ad caelum ulnas, sic voce precatur.
Suspiciende opifex, atque augustissime Rector,
Nec polus, aut humus, aut imo plaga plaga squalida mundo
Invenere tui similem. Qui commoda donas,
Pollicitumque semel seruas prolixius illis,
Pectore sincero tua qui mandata capessunt:
Composui ecce tuo sacrum tibi munere templum,
Visendum specie, artificiumque labore decorum,
Quae patri dudum nostro promissa dedisti,
page 472, image: s490
Ac me facturum dicti: quae facta dies haec
Testatur, summumque meum in te prodit amorem.
Ergone qui per cuncta meas, quique omnia comples,
Climata terrarum, caelumque et marmora ponti,
Qui nullis spatiis, nec limite clauderis ullo,
Siccine posse rear paruos habitare penates?
Sed potes. Eia meas igitur ne temne loquelas,
Neu precibus castis tardas admoveris aures.
Te quaeso, vigili ad tua limina respice vultu
Noctes atque dies, et quod te cunque rogabit
Hac in sede tua populus tuus, annue votis.
Cum se criminibus foedaverit, atque ita bello
Perdomitus, tergo instantes vitaverit hostes,
Mutatusque animum sese peccasse dolebit,
Oranti veniam, et templum hoc clamore petenti
Tu misero ne cuncteris dimittere noxas,
Exulibus patriamque, et caros reddere natos.
Quod si nulli etiam rorabunt nubibus imbres,
Si victum sitiens ager, et seges aegra negabit
Hic te implorantes audi, Zephyrumque Notumque
Praecipitare iube nigrantes aethere nimbos,
Quo gravidam irriguo tellus ferat ubere messem.
Obscenam prohibeto famem ac si quando coorta
Pestilitas leto exhaurire occoeperit urbes,
Arboribusue aut seminibus si serpserit ullae
Forte lues, diri aut populent animantia morbi,
Sive hostis clipeata admoverit agmina muris,
Seu quodcunque malum nobis quo tempore cunque
page 473, image: s491
Ingruerit, fer primus opem, et succurre periclis.
Insuper externa quisquis regione profectus,
Spectandi nempe studio, et te propter eundem,
Quem per longinquas sermo vulgaverit oras,
Intulerit gressum Solymaeis arcibus hospes,
Inque istoc fano te quod volet ipse rogarit,
Exaudi DEUS, et votis damnare memento.
EPITHALAMIUM, In nuptias Christi et Ecclesiae.
IAm nunc puniceos aurora induta colores
Per supera inuehitur roseo placidissima curru.
Quam Thetidis vada salsa relinquens ore nitenti,
Et rutilo sequitur radiorum fulgure Titan.
Aequora strata silent, abierunt nubila, venti
Murmura compressere, et spirant leniter aurae,
Ac tota insolitum mundi natura renidet.
Nos pariter quicunque humana stirpe creati,
Laetitiis incedamus simul omnibus omnes,
Euinctique caput nitidum benevolentibus herbis
Ad cytharam in numerum quatiamus ter pede terram.
Aeternus pater aetherei moderator olympi
Aequaevae soboli thalamos concessit amatos.
Filius ipse Dei, similis percuncta parenti,
Omnipotens ex omnipotente, e fonte cadens fons,
Immortali aevo summa cum pace beatus,
page 474, image: s492
Foedere perpetuo praestanti corpore sponsam
Electam sibi deducet, propriamque dicabit.
Iam prodi nova nupta, sacer te cernere sponsus,
Oscula libare, et dare collo brachia circum
Immenso desiderio percussus anhelat.
Surge, veni, dilecta, inquit, formosa, columba,
Appropera, transivit hiems, transivit et imber.
Iam septi apricis pinguntur floribus horti,
Laetaque frondiferae protrudunt germina syluae.
Surge, veni, dilecta veni, formosa, columba,
Nullae in te maculae, aut rugae, pulcherrima tota es,
Sponsa sororque mea: cuius duo lumina stellis
Aemula, defixere meo sub pectore vulnus.
O faciem ostende, et tua vox mihi verberet aures:
Nam facies tibi pulchra, tibi dulcissima vox est.
Surge, veni, dilecta veni, formosa, columba.
Contra autem sponsa haec secum meditata revoluit,
Et teneros cantus divino carmine fingit.
Oscula dilectus mihi praebeat, oscula posco,
Qualia nemo hominum dedit, aut dare quiverit unquam,
Iniciatque ambas nostris ceruicibus ulnas.
Namque amo, nec flammas poterit celare meum cor.
Dilecto narrate meo, me quantus adurat
Ex nimis ardenti procedens aestus amore.
Quaesivi quem carum habeo noctuque diuque,
Quaerere nec cessabo, mihi dum vita manebit.
Ecquid eum vidistis, cuius langueo amore?
page 475, image: s493
O amor, ipse precor demonstra ubi sis, ubi pascas,
Atque ubinam recubes. Tibi ego, mihi tute vicissim.
Mi dilecte veni, ex te solo pendeo tota.
Tu lux, tu vita es, tu spes fidissima solus.
Progreditur nova nupta, it prae, sequiturque maniplus
Aligerum puerorum: ex his utrinque pudenter
Sustentant gemini sacram comitando puellam.
Cetera turba comas lauro praecincta virenti
Indulgent fidibus, violasque et lilia spargunt.
Quacunque incedit virgo, diffundit odorem
Ambrosium, suavique aspectu sauciat omnes.
Quam circumsaliunt Veneres, blandique lepores.
Auricomi volitant per colla nitentia crines,
Condecoratque caput gemmis variata corona,
Candidulum exornant baccata monilia pectus,
Annulus in digito, sponsalia munera, fulget,
Syrmate verrit humum rigidis palla aurea signis.
Quid memorem vultum Reginae? utinam modo possim
Aut MusisAndine tuis certare, tuisque
O generis nostri Princeps, dux inclyte vatum,
Quo Smyrna et Colophon tantum laetatur alumno.
Ut si purpureasque rosas, et lilia cana
Mista quis inspiciat, talis color ora venustat,
Tam speciosa, et suave rubent mellita labella.
Luciduli sub fronte micant ceu Phoebus, ocelli.
O nupta eximia, o sanctum ascensura cubile.
Quo te connubio stabili sibi iungeret ipse
Aequalis patri natus, de numine numen,
page 476, image: s494
Ad terras quondam excelso delapsus olympo est.
Inde tui causa perpessus fanda nefanda,
Oppetiit tandem diram per vulnera mortem.
Is nunc cerne, pius, et formosissimus unus,
Sentibus hirsutis compactum vertice sertum,
Et Phrygiam gestat chlamydem. Tum vulnera quinis
Ostentans inflicta locis, cerne ut tibi totus
Immineat. Nunc amplexus, nunc oscula mille
Exspecta, incensumque nimis super omnia amorem.
Gratantur caeli, solio pater exilit alto
Laetitia, et fortunatum iubet esse Hymenaeum.
Plumigeri fratres, pictisque exercitus alis,
Talia veridico depromunt carmine fata.
Quam pridem antiqui vates cecinere futuram,
Haec est illa dies toti carissima mundo,
Qua se terrenis nectunt caelestia, qua se
Humanis sociant divina, aeterna caducis.
Plaudamus socii, festae sollemnia lucis
Advenere, suo iam coniunx ducitur Agno,
Cui sese ut donanda viro bona sponsa paravit.
O virgo generosa, et casto pectore, quis nunc
Est sensus tibi, cum tanto dignatur honore
Te Rex, quem penes est cunctorum immensa potestas?
Te sibi delegit multis e millibus unam,
Immunem labis, florentem aetate puellam.
Quod reliquum, tanto sis obsequiosa marito,
Neve tori violare fidem, pactumque libido,
Tamque salutares te rumpere cogat amores.
page 477, image: s495
O quam te faecundam isthaec connubia matrem
Sunt factura olim? vastum cum laeta per orbem
Aspicies infinitas, tua gaudia, proles,
Quas omnes niveo tua pascent ubera lacte,
Vera mellifluo semper distenta liquore.
Te populi venerabuntur, magnique dynastae,
Quin Reges tua sceptrigeri vestigia lambent.
In virginem matrem.
CUr laudes tibi Virgo pares non dicimus unquam?Omnia cur meritis inferiora tuis?
Qui lingua et calamus poterunt expromere, si mensNulla capit, quantum sit generare Deum?
In eandem.
COnceptum Virgo dum fert sine semine prolem,Natura hoc subito vidit, et obstupuit.
Post ubi clauso utero caelestis prodiit infans,Hic iura, exclamat, nil mea iuris habent.
In eandem.
O Veneranda, o sancta, o augustissima Virgo,Quae paris ut mulier, nec tamen ut mulier.
Verus homo est partu quemdas, Deus est quoque verus.Hunc sed enim intacto progeneras utero.
O sacra virginitas, sic te peperisse decebat:Sic te non alium quam peperisse Deum.
page 478, image: s496
In eandem. De imagine eius, qua pingitur coronata stellis, amicta sole, habens lunam sub pedibus, et in dextera lilium.
LUna nitens cum sis, illustrantem omnia solem:Luciferum, cum sis lucida stella, paris.
Denique cum flos sis incorruptissimus, almaCandidulum florem virginitate paris.
Hinc tibi circumdant stellarum insignia frontem,Et radii cingunt solis utrumque latus.
Hinc pedibus subsunt auratae cornua lunae,Et manibus puris lilia pura geris.
Genethliacum Francisco D. Octaviani Fuggeri filio.
QUos ego vagitus, quas hic exaudio voces?
Quem puerum intueor? aut quae cunabula cerno?
Quis cubat hic infans? quem lactat sedula nutrix?
An tuus, Octavi, generoso e sanguine sanguis,
Quem sociata tibi felici sidere quondam
Edidit optato coniunx lectissima partu?
Fortunati ambo, quibus haec indulta voluptas,
Complecti teneros, dulcissima pignora, natos,
Charaque blandidulis interserere oscula dictis,
Atque olim seriem longam sperare nepotum,
Tam claros qui se exsultent habuisse parentes:
page 479, image: s497
Te patrem, Octavi, cuius se plurima virtus
Attollens magis atque magis aequavit olympo:
Te matrem Mariam, multis prae millibus unam,
Egregiam eximiis a laudibus Heroinen.
Nunc age purpureos circum cunabula flores
Mollia nunc calathis fundamus lilia plenis,
Et puero, ut dignum est, faustumque bonumque precemur.
Parue puer, superum placeas ante omnia Regi.
Ille tuus semper custos fidissimus esto.
Ille tibi longum, si optabis, proroget aevum.
Parue puer, pietas est praestantissima virtus,
Illa suum semper te consectetur alumnum.
Hanc pius ipse pater, pia mater et ipsa docebit.
Parue puer quidquid tanges vertatur in aurum.
Et supra Croesos opibus, formaque nitenti
Non sit qui tecum sese componere tentet.
Parue puer, sapiens, et dignus honoribus esto.
In te oculos atque ora ferant qua incesseris omnes.
Tandem ubi fessus eris, caelo novus incola fias.
Magistris novis.
Exspectata diu caelis volventibus o lux
Tandem ades: audimus cava turribus aera cientes,
Murmura quaeque tubae, ac modulos quos tibi fundis.
Cernimus illustrem disci ad sacra limina pompam,
Et passim effusas matrumque virumque cateruas.
Ter seni iuvenes praestantia corpora, longas
Indutique togas, nec non et tempora tecti
page 480, image: s498
Incedunt, humeros veneranda obvelat epomis,
Ornat onyx digitos, nitidum fert dextra libellum,
Addunt se comites, plausuque ad templa sequuntur,
Quos gremio complexa foves Academia natos.
Felices adeo quorum haec sibi dona poposcit
Herculeusque labor, memorandaque carmina virtus.
Vobis parta quies, Sophia laetante novemque
Virginibus. Iam nunc clarum sustollite signum,
Musarum trahitote in dulcia bella cohortes.
Occipiant tantis ceruicem efferre magistris
Gymnasia, et stupeant cum rebus verba tonantum.
In imaginem. D. Marci Fuggeri.
PRinceps Fuggaricae gentis caput haeccine MarcumEffigies, bona cui sunt numero innumera?
Sacrorum nemo quisquam reverentior: illiMens cata quantum nec Lartiadae. Quid opes?
Non inopes. Quod onus? curarum voluere moles,Dulcibus et libris saepe capi, immo rapi.
Testis Callistus, tibi quem Germania civemExtudit hic heros moribus eximiis.
Intrepidus, facilis, iustus, moderatus, egentumAnchora, flos patriae, Musicolumque pater.
Aliud.
Artifices digiti potuerunt reddere Marcum,Reddere quantusvis lingua diserta nequit.
Possene plus digitos, cultae quam flumina linguae?Certe equidem manibus dedimus hisce manus.
page 481, image: s499
Sed modicum atque unum est Marci depingere vultus,
Plurima et ampla nimis commemorasse virum.Nam cuius faciem captura est pagina quaevis,
Ornamenta huius pagina quae capiat?MISCELLANEORUM POEMATUM LIBER SECUNDUS.
Ad perquam Reverendum et Illustrem D. Iacobum FuggerumIoannis filium, sacerdotium ineuntem, de laudibus sacerdotii.
CAElestes animae, patris omnipotentis alumnae,
Tuque adeo divum decus Optima Maxima Virgo,
Quae vultu nimbosque fugas, caelumque serenas:
Vos quoque praepetibus qui carpitis aethera pennis,
Saepius humanos dignantes visere coetus,
Aspicite ut iuvenis, quo non praestantior alter,
Vestibus effulgens auro argentoque superbis,
Iamque animum penitus curis mortalibus expers,
Supplicis in morem sacratam aduoluitur aram,
Atque salutiferum pro nobis immolat agnum.
Heroes gentilicii, atque heroides una,
Tum lecti proceres, condensoque agmine matres,
page 482, image: s500
Innuptae, pueri, ac reliquum sine nomine vulgus,
Conuentu templum celebrant, et gaudia laeti
Declarant, votisque tuis sua vota decenter
Coniungunt, summumque tibi gratantur honorem,
Felix o nimium felix IACOBE, tuorum
Gloria, praecipuum genitoris et ornamentum.
Afforet atque utinam, quae te cum sidere fausto
Has intra quondam produxit luminis oras,
Femina virtutis custos, et prima satelles:
Quas ea quas voces exultabunda referret?
Quam cupide sacris affigeret oscula palmis?
Maternumque capist tibi magna et sancta precanti
Subiceres, natum totis venerata medullis.
Ast nunc stellifera quoniam regione moratur,
Circumfusa bonis, quae non mihi dicere promptum,
Inde tui memor illa tamen te blanda tuetur,
Teque patremque tuum, et concordia pectora fratres
Rectori superum non parcit tradere votis,
Quemque olim seruabat, adhuc pia seruat amorem.
Unde sed in venas haec est illapsa cupido?
Unde tuae menti tantus se miscuit ardor,
Temnere ut imbiberes quidquid virtutibus obstat,
Ac peritur arum haurires fastidia rerum?
Nunc erat ut posses taedis felicibus auctus
Dulcia per teneros dispensare oscula natos,
Innumerosque olim non desperare nepotes,
Qui patrium fulcire genus, qui nomina quirent
Inclyta Fuggaridum saeclis aequare trecentis.
page 483, image: s501
Siccine pro nihilo est quamuis concessa voluptas?
Non haec humanis opibus studioque geruntur.
Ille Deus, Deus ille tuis sese ossibus ipse
Insertans, aliam succendit pectore flammam,
Optavitque sibi carum ad sua sacra ministrum.
Macte novo splendore, potestatemque supremam,
Cui nempe in terris non aequi parabilis ulla est,
Applausu populi, et divis sortite secundis.
Salue hominum interpres, legate, patrone, sequester.
Salue etiam atque etiam astricolis dilecte sacerdos.
Ergo age divinis propera te accingere iussis,
Spiritu et ingenti mandatas confice partes.
Posce reis veniam, scelerumque averte luelas.
Quodque licet, miseris caeli magna ostia pande.
Suspiciendus honos multum praestabile munus,
Utile terrigenis, nec inutile lumine cassis:
Quod stupet, et secum celsus reveretur olympus.
Exuite arma duces, diademata ponite reges,
Et qui iura datis, iura ad capienda venite:
Discite quid laedat terraeque polique potentem,
Neve sacerdoti pudeat commissa fateri.
Qui vero enumerem, aut quo cantu denique promam
Delicias, et mellifluos per viscera motus,
Quos impertiris Regum ter maxime cunctis,
Qui tua sacra ferunt aetatem caste agitantes?
An quidquam sit fas aeque reputare beatum?
Anne perinde queat iucundum effarier ullus
Ut vitae integrum, ut letali labe carentem
page 484, image: s502
Sacrifico ornatu festam consistere ad aram,
Et DOMINATOREM populo in medio appellare
Orantem causas mundi, et miranda petentem?
Praeterea verbo cerealia vertere dona
In sacrum atque almo sociatum numine corpus,
Et rorem in roseum vitis mutare cruorem,
Qui de vulneribus manavit flumine largo,
Cum trabe sublimi pendens mitissime IESU,
Insontem fudisti animam, fatumque tulisti.
Pro, simul ut carmen mortali ex ore profusum est,
Continuo amittunt sese frugesque merumque,
Ilico adest deus, immensusque aperitur olympus,
Unde repentino librat se plurimus ales,
Auctorique suo contendit pangere laudes.
Quis tibi tum astanti, et voluenti talia sensus?
Aut quae mens Iacobe? tibi quae gaudia fibras,
Quam liquida, o pietas, dicam exoritura per imas?
Pennigerum quando iuvenum cingente corona,
Sese asternentum, fidibusque alterna sonantum,
Ipse manus tractans capies potumque cibumque
Quem non ullius concludit terminus aevi,
Unde hominum, volucrumque genus, mutaeque natantes
Squamigerum pecudes, nec non et saecla ferarum,
Cui freta, cui tellus, cui supplicat arduus aether,
Quem tremefacta pavent Cocyti immania monstra.
Quod superest, quae fida soles succurrere nostris
Quantumcunque etiam certo in discrimine rebus,
Alma parens, dignare novum tutamine mystam,
page 485, image: s503
Neve ab eo placidos aliquando deice ocellos.
Effice apud genitum suaves ex ore loquelas
Effundens, quem nunc peregrino schemate opertum
Versat, et aeterno patri libamina ponit,
Hunc ubi postremam vivendo peregerit horam,
Conspiciat, qualis nimirum, et quantus ab ipsis
Caelicolis suetus manifesta in luce videri.
IN NATALEM DOMINI BUCOLICON POEMATIUM.
Argumentum
TRes pastores de visis auditisque ab se angelis et de Salvatoris ortu sibi nuntiato mutuum gratulantes, ad praesepe adeunt, ubi puerum infantem precibus, et quibusdam rusticis muneribus venerati, beneficium Dei, et mox futuram saeculi felicitatem, honorem praeterea matris digredientes laetabundi canunt, omnes ad exsultandum inuitant.
ALCIMEDON, BATTUS, LOLLUS. alci: A. Nunc demum pecoris me non piget esse magistrum,Barbigerasque sequi per devia rura capellas,
Quando ita caelicolae pastorum visere coetus
Occipiunt, ortumque Dei monstrare recentem.
batt: B. Mira oculis, et mira animo, mira auribus hausi,
page 486, image: s504
Angustum ut iam sit capienda ad gaudia pectus.
loll: L. Lolle quid hoc magni, vigiles impendere noctes,
Gratia si modicum comitatur tanta laborem?
alci: A. Ut rutilum sese lumen spargebat olympo?
batt: B. Pro dulcem affatum, lepidosque per aethera cantus.
loll: L. Ut nubes ventosque cohors pennata secabant?
alci: A. Sed nunc o pueri, quod nos magis urget agamus.
Aligeri iuvenis Bethlemica moenia iussu,
Infantemque novum, et praesepia sancta paremus.
loll: L. Gratius hoc nihil est, iuvat ire et ponere gressus,
Et Salvatoris prognati cernere vultus.
alci: A. Pasce greges Lycida dum nos via ducit ad urbem.
batt: B. Hem, nos custodes pecudum, sine nomine, nullis
Insignes ornamentis accedere tantum
Ad Regem, cuius dominantur in omnia nutus?
alci: A. Sic placitum caelo, frustra haec te cura fatigat:
Pastores carum superis genus, ipse vocavit
Qui genitus; nec marmorea quaerendus in aula,
Verum humili in stabulo per deversoria nobis
Nota satis: pergamus iter, mi Batte, quod instat.
loll: L. Quae me cunque manet fortuna, hanc pectore nocte
Deletura dies mihi nulla est: hanc ego noctem
Annua sacra ferens celebrabo dum fruor auris.
alci: A. Felices quibus haec licitum portenta tueri,
Praesentes spectare, atque auscultare beatos.
batt: B. Quid si isthaec Solymae necdum sunt cognita? quid si
Et regem, et proceres, et cunctos denique cives
Cum lateant, exponuntur tantummodo nobis?
page 487, image: s505
alci: A. Id potius reor. En quis nam locus iste sodales?
loll: L. Antrum immane, ingens, nisi quid me lumina fallunt.
batt: B. Forte istud stabulum, quo dudum pergere iussi
alci: A. Forte est: non est: immo est: huc vestigia ferte:
loll: L. Hoc ipsum est. An non infantem conspicis? ohe
Alcimedon: teneram non illic, Batte, puellam?
Ut radiis fulget puer aureus? ut pia virgo est
Poplitibus flexis oculos deiecta nitentes?
batt: B. Haec pueri mater, credo: seniorne maritus,
An custos? quid bos facit hic, quid tardus asellus?
alci: A. Audite audite. o dulci modulamina cantus
Qualia plumigeri dum tranant aethera fratres?
batt: B. Dispeream si quid mea fistula dulcius unquam.
loll: L. Ocius intremus: quonam libet usque morari?
alci: A. O fetus sacer, o DEUS optime maxime salue.
batt: B. Et tu sancte senex, et vos animantia partus
Conscia divini, nimis o felicia avete.
alci: A. Ergone sic positum caeli decet esse potentem?
In calamo et foeno auctorem requiescere mundi?
Paupertate premi, quo non opulentior alter?
Ac dominum fieri seruorum denique seruum?
loll: L. Rursus ut aligeri suaves dant gutture voces?
O pietas rara, o priscis incognita saeclis,
Quae promptum ac facilem stellanti a culmine caeli
In paruum hospitium, stabuli in penetralia duxit.
batt: B. Me stupor altus habet, mea mens se non capit ipsam.
page 488, image: s506
Ista specus quam sublimes invenit honores:
Ipsa dedit cunas, ipsa est domus inclyta regis
Aetherei, ac longe depicta palatia linquit.
alci: A. Tot populi quondam accensi pietatis amore,
Visuri tua tecta, tuos Bethlemia fines
Accurrent, avidisque oculis haec antra requirent,
Et capita illorum venerando puluere spargent,
Tollere carminibus Rectorem insistite Divi,
Qui nobis summi devinctus vulnere amoris,
Atque adeo nostrae miserando incommoda gentis
Libertatem affert, bona cuncta, ipsamque salutem.
batt: B. Sancte puer, patris aeterni nate unice, divum
Deliciae, humani generis iucunda voluptas,
Rerum magne opifex, cunctorum vita animantum,
Sis felix, neve admissis offendere nostris.
alci: A. Sancte puer virtus patris et sapientia summi,
Ante aevum genite, aeternum, immemorabile verbum,
Fons lucis, candor, patriae bonitatis imago,
Dexter ades, populum prohibens belloque fameque
loll: L. Sancte puer multis exspectatissime saeclis,
Mundi sola salus, vita et fiducia certa,
Gloria iustorum, tristatorumque levamen,
Da bona quaeque polum resera, impia tartara claude.
alci: A. Quas tibi pro tanto referemus munere grates,
Cum nos terriculum multis e millibus unos
Ad praesepe tuum, et cunabula sancta vocasti?
Accipite haec pueri silvestria dona parentes,
page 489, image: s507
Arboreos fetus noster quos hortus alebat.
Vilia sunt fateor, nulloque insignia cultu.
Quod possum id tribuo, paruum ne temnite munus.
batt: B. Hos ego caseolos pro tempore largior: at si
Lanigerae matres effundent partubus agnos,
Polliceor ternos ipsis cum matribus agnos.
loll: L. Sinum lactis ego puero, atque haec liba. Utinam mi
Copia maior opum, largirer plura talenta.
alci: A. Nunc o magne puer cresce, aetatemque propaga,
Et nostri memor usque in saecula quaesumus esto.
loll: L. Virgo vale, tecumque senex, o pusio dulcis
Ipse vale, atque ovium custodibus annue semper
batt: B. O utinam hic fas sit spatium decurrere vitae.
Sed nos hinc alio retrahunt curae, eia valete.
alci: A. Ergo est inuentus, quem dixerat angelus ille,
Salvator cunctorum hominum, Deus ipse. Deum rex,
Scilicet indutus moribundi corporis artus.
batt: B. Cantantes redeamus, et haec mysteria laeti
Non animis tantum, sed claris vocibus una
Dicamus, prolemque et matrem condecoremus.
chor:
Omnes simul canentes.
Tura cremate focis, peregrini urantur odores,Ante aram strictos simul imbuat hostia cultros.
Tempora pacificis niteant evincta coronis,
Altisono plausu syluae collesque resultent.
page 490, image: s508
Laeta dies agitur, carpamus gaudia laeti.
Defixit tandem mitissima lumina terris
Ille Deus, deus ille hominum superumque repertor.
Iam nova praeteritos mutabunt saecula mores,
Per totumque renascetur gens aurea mundum.
Laeta dies agitur, carpamus gaudia laeti.
Nunc lupus insidias meditari desinet agnis,
Parcet et armento vis iracunda leonum.
Vomeris in faciem conflabitur improbus ensis,
Nec tuba rauca dabit miscenda ad praelia signum.
Laeta dies agitur, carpamus gaudia laeti.
Iam nova progenies supera delabitur arce,
Quae pridem miseris obstructum pandat olympum.
Incipe parue puer, intactam amplectere matrem:
Basia mille dabit, tu reddas altera mille.
Laeta dies agitur, carpamus gaudia laeti.
At tu caelicolum regi dilecta puella,
Quo poteris studio tracta venerabile pignus.
Siccandas puero da non inuita papillas,
Sive volet dextram, sive appetet ille sinistram.
Laeta dies agitur, carpamus gaudia laeti.
Labra pudica tua paruis compone labellis,
Eia oculos oculis gemmas imitantibus adde.
Ille tuum corpus, tuus ille e sanguine sanguis.
Cedite vos regum tumidorum, cedite matres.
Laeta dies agitur, carpamus gaudia laeti.
Lucida qua sese diffundunt tela diei,
Posteritas omnis tales mirabitur ortus.
page 491, image: s509
Et qua se in latus omne exporrigit ultima tellus,
Hancce colet matrem series numerosa nepotum.
Laeta dies agitur, carpamus gaudia laeti.
LABOR DONATURUS PRAEMIA.
REm iustam a vobis oratam prius volo,
Quam occipio, quae sunt in mentem, proloqui.
Date vacivas aures, facite silentium:
Tacete sultis, atque animum aduortite.
Nunc ne quis erret vestrum, quamobrem venerim,
Et cuius imperio in medium processerim,
Quis dicar, paucis in viam deduxero.
Nomen laboris est mihi, vocor LABOS.
Hoc iam tenetis: optimum est: ferte reliquum.
Huc me Iustitia flectere praecepit gradum,
Malis ut verbis multum obiurgitem malos,
Pigros, ignavos, oscitantes, desides,
Qui semper discendo, semper discunt nihil.
Bonos ut contra, diligentes, sedulos
Remuneratos mactem summis laudibus.
Istis comoediam, at illis tragödiam
Eadem opera recitabo, solus histrio.
Non opus est pluribus ad dandas plagas nisi,
Ad pugnos, fustes, colaphos, flagra, denique
Ad istiusmodi contribuendas opes,
Quibus ditescere cupiunt paucissimi.
Hic vero vel sescenti non erunt satis:
Socordium hodie tantus est exercitus.
page 492, image: s510
Qui de compacto contra me bellum gerunt,
Duellatores omnium nequissimi,
Quot sunt, fuerunt, et erunt in posterum.
Qui me prohibere vitaque et victu volunt.
Sic est ut dico: mentiri non est meum.
Operae pretium est audire quomodo se habeant
Isti studiosi, quorum hic cerno plurimos.
Apage, inquiunt, senex: nimis importunus es.
Ah quam molestus, asper, toruus, tetricus,
A tergo semper instas, et semper iubes,
Impellis, urges, incitas usque ad necem.
Labor abi, non places, mihi ne amicus fuas,
Tuas tibi res habe. Ecce iam doleo caput,
Pectus anhelat, hauriuntur spiritus,
Macesco, consenesco, tabesco miser,
Vivus vidensque pereo. Non places Labor,
Discede Labor in maxumam malam crucem.
Ut te Diique Deaeque omnes perdant carnifex.
Talem mihi Paeana saepe concinunt.
Papae quis hoc ferre. et quis hoc possit pati?
Ne vos eatis perditum pulli mei,
Mei columbuli, mei passerculi.
Si dives arca est, quid nobis cum literis?
Studete, sed quantum animis vestris libuerit.
Si doctiores non redibitis domum,
At certe saltem soniores redibitis.
Hoc certo nil potest magis esse certius.
Et interim mors sua patrem apprehenderit.
page 493, image: s511
Pro Iuppiter, hic vobis quantum eveniet boni?
Domus, familia, vineae, pecunia,
Agri, villae, horti, syluae, prata, boves, oves,
Plenae cellae, pleni sacci, plena omnia.
Discere duas horas sat est: ne quid nimis.
Dormire quindecim parum est: ne quid nimis.
In ludo sessitare, et numquam ludere,
An non longe videtur absurdissimum?
Ad aliud studium postquam aggressi fueritis,
Quam cito potest libros priores vendite:
Deesse vobis sumptum in pocula non decet.
Iuventus, quia semper calet, semper sitit.
Paucos habetote libros: qui multos habent,
Prae pigritia non possunt omnes voluere.
Sed isthaec missa facio scholarum opprobria,
Quisquilias, homines natos tantum pabulo,
Qui nil aeque norunt, ut sua praesepia.
Venio ad alios, qui me velut patrem colunt,
Quibus me scio esse quam carissimum,
Apud quos mea multum potest auctoritas,
Auidos, sollertes, navos atque industrios.
Horum est profecto raritas rarissima.
Sed haec boni natura est, ut rarum siet.
Hi strato exsilientes priusquam luxerit,
Inhaerent chartis, scribunt, ediscunt, legunt,
Citiusque vadimonia quam ludum deserunt.
Amant docentes, audiunt cupidissime,
Iterant audita secum quam creberrime.
page 494, image: s512
Quies, voluptas, otium, spectacula
Amica diligentibus esse non solent.
Quid ergo tandem? an gaudiis prorsus vacant?
Pol neutiquam: immo quis hominum gaudet magis?
Musae delectant, reficiunt, pascunt, fovent.
Erudiunt, et implent animos sapientia.
Musas quicunque non amat, non est homo.
Qui cum Musis rationem habet, beatus est:
Qui non habet, is est miserorum miserrimus.
Verum illud animo maxime placet meo,
Quod nisi me interprete nullum Musae diligunt:
Quod ubi ego non sum, non veniat sapientia.
Ego dicor scientiarum prodromus,
Illisque dulce praeparo diversorium:
Illae sequuntur me, numquam mihi praeeunt.
Vetus est verbum, sed oppido est verissimum:
Sumptum faciat oportet, qui quaerit lucrum.
Labor colendus est vobis: Labor improbus
Omnia vincit: Labori nil imperuium.
Me comitantur laudes, honores, gloria,
Divitiae, splendor, nominis aeternum decus.
Meum numen magnum est in rebus omnibus.
Iam vero tempus me sessum recipere,
Ut quae quibus decrevi reddam praemia,
Meis alumnis, meis, inquam, favitoribus.
Nunc iam arrigite aures, cum legentur nomina
Meorum alumnorum, qui partim Rhetores,
Partim Poetae sunt, partim literas sciunt,
page 495, image: s513
Hi graecas, hi latinas: cedunt nemini.
Pugnarunt hercle pugnam nobilissimam,
Stravere hostes, potiti sunt victoria,
Victisque perduellibus palmam tenent,
Si quis screare vult, aut nasum emungere,
Aut cum aliquo fabulari, faciat hoc statim:
Nam postea haud licebit: nisi quis volet
Ad saturitatem fustibus mulcerier.
Tu, Nomenclator, age victores aduoca:
Pronuntia tam clare, ut omnes audiant,
Etiam illi, qui nec unum floccum hinc auferent,
Quibus iam miserum cor subsultat prae metu.
HONOR DATURUS PRAEMIA.
DUo sunt spectatores, quae vos scire cupitis,
Qui sim, quapropter me egerim in proscenium,
Et hoc et illud vobis demensum dabo.
Tenete, ego sum HONOS: iterato dicam, ego sum HONOS.
Meus pater est LABOS, ille molestus senex
Qui hic fecit anno proximo histrioniam.
Mater, si quaeritis, mihi est SOLLERTIA.
His unicus prognatus sum parentibus,
Mihi sed una domi lusitat sororcula,
Quam diligo nil secius atque cor meum.
Haec forma Veneres supra cunctas eminet:
Parentes ei nomen dixerunt GLORIAM,
Habentque charam eximie, quasi oculos suos.
page 496, image: s514
Audistis modo genus meum, et vocabulum:
Audite porro quod petistis alterum.
Aduentus meus est semper felicissimus,
Laetissimus, gratissimus, amantissimus:
Blandus quippe venio, et exspectatus plurimum,
Geminas bonorum repletas gerens manus.
Affero laudes, celebritatem, famam, decus,
Et quorum nomina volo, stellis insero:
Ex hominibus magnos ego decerno Deos.
Nunc ergo ut vos donis honestem amplissimis,
Idcirco in coetus hosce medium me intuli.
Atqui hoc primum non ignorare convenit,
Sunt quibus haud sum vilia daturus praemia:
Sunt rursum quibus haud vitiosam dabo nucem,
Hoc a me utrorumque meritis poscentibus.
Qui diligenter se inuoluerunt literis,
Quibusque meus pater LABOR carus fuit,
Chara pietas omnis, chara salus patriae,
Hos, prout iustum est, donis donabo plurimis,
Efficiamque ut digitis commonstrentur palam,
Ut ob ipsorum os omnes ora obuertant sua.
Verum qui tempus contriverunt otio,
Amantes ventrem, somnos atque somnia,
Nil pensi habentes, quid quantumque discerent,
Meum ab se stulti procul ablegantes patrem,
Nullum hospitium praebentes diligentiae,
Istos (fabor enim quod res est) amo ut canes.
Nil est hoc genere scelestum, aut inuisum magis:
page 497, image: s515
Numquam hercle faxo istud pecus me invenerit.
Illorum praemia paucis nunc edisseram.
Si pueri sunt, virgis conscribantur probe:
Alii nodosis perfricentur fustibus,
Atque hoc in singulos dies bis, ter, quater,
Tergora donec mollia plagis erubuerint.
Honos ingenuas quotquot sunt artes alit:
Ita salus mecum sit, ut hoc est certissimum:
Quicunque dixit, dignum est ipso Apolline.
Quin rerum virtus omnium pulcherrima
Aliam nisi me, nullam mercedem flagitat.
Quocirca ut artes, sic virtutes alit Honos:
Hoc absente quotusquisque virtutem colat?
Etiam si nolis, virtutem sequitur Honos.
Ut umbra corpus, separari non potest.
Praemia sine me non sunt vocanda praemia.
Nam si quisquam me non dedit, nugas dedit.
Me ut adipiscantur, quid homines non perferunt?
Quas non aerumnas perpetiendo exhauriunt?
Laborant, vigilant, sudant, frigent, aestuant,
Tolerant inediam, se macerant siti,
Rogant, prehensant, obtestantur, supplicant,
Despoliari sese bonis facile sinunt,
Honore violato plorant miserrime,
Ut si unicum ad bustum orba mater efferat.
Haud illos capere potis est oblivio mei.
Animam libentes propter hunc abiecerint,
Immo hercle vero (sed rem tegite silentio
page 498, image: s516
Ne cui feceritis hoc palam mysterium)
Quidam me tanquam numen supremum colunt,
Mihi sacrificant, DEUM fugientes pristinum.
Cur me non dicam ergo regem, qui sum DEUS?
Omnes mortales me certatim diligunt:
Doctus ut indoctus, nobilis ut ignobilis,
Dives ut inops, probus ut improbus: omnes me amant.
Orbis terrarum totus Honorem suspicit.
In hac eorona [reading uncertain: corona] est unius cubiti puer,
Is in amore mei vestrum cedit nemini:
Eum mater videre victorem cupit
Domum [correction of the printer; in the print Donum] redeuntem cum exquisito munere.
Et faciam, semper ego amavi pueros bonos,
Sacris Musarum deditos a parvulis,
Qui disputando voces dant altissimas.
Meus tunc animus exilit prae gaudio,
Quando feruentes sic lacessunt praelia,
Et Martem utrinque inuadunt totis viribus.
Ibi tum aliquamdiu anceps est victoria,
Exinde multus fit sanguis sine vulnere
Quia strictis linguis res geritur non ensibus.
Tandem altera pars superba victrix emicat,
Canit triumphum, victi se mandant fugae,
Opprobriorum saturi, atque ignominiae.
Multum praeterea oblector grandiusculis,
Cum multa ediscunt, scriptitant quam plurima.
Libros legentes doctos ardentissime,
Plenos nitoris, plenos et facundiae,
page 499, image: s517
Verbis politis erudite garrulos.
Hi sunt honoribus omnium dignissimi,
Hos hos Marones reddam, reddam Tullios,
Caelo attollam, nova mactatos gloria.
Impertior me equidem beatis regibus,
Illustro milites, et militiae duces.
Si mihi lubet, ex medicis facio Machaonas,
Fictor Polycletus, pictor fit Parrhasius.
Verumenimvero, sapientes ardeo magis,
In hos omnes meas transfundo copias,
Sum liberalis, nullis parco sumptibus,
Illos ut aequem propemodum immortalibus.
Mihi cordi sunt latine qui norunt loqui,
Item qui norunt Atticas dulcedines,
Geometrae, et qui contemplantur sidera,
Vatum piorum genus, aetherio qui canunt
Inflatu agitati versus divinissimos,
Et oratores nobiles, et Philosophi,
Hos in oculis, et velut in complexu fero.
Ea gratia istud Gymnasium ingredior libens,
Ubi sapientia fixit sibi domicilium,
Ubi habitant adolescentes quam doctissimi.
Ex his arcessam per Praeconem bis novem,
Aurea ut illis dispertiam munuscula:
Reliquos a me laudatos sufficit
In praesens: Mea laus sane pulchrum est praemium.
Age Praeco, meos alumnos deinceps aduoca:
Cave sis, ne quemquem omittas per imprudentiam.
page 500, image: s518
Datis praemiis.
IUcundum hoc vobis accidit spectaculum?
Ita, inquiunt: bene est: operam posthac date:
Vos ut maiori praemio dignemini,
Ac me vobis propitium habeatis amplius:
Vos ut possitis hos praeeuntes assequi.
Valete, et si discendo vultis progredi,
Curate ex animis ut ne vobis effluam,
Stimulus hic est acerrimus credatis velim.
Anno insequente mea si huc adierit soror,
Quam dixi a principio vocari GLORIAM,
Tum faciem vos cernetis admirabilem,
Nec unquam visam in terris pulchritudinem.
Eam sat scio quisque uxorem optabit sibi.
Ast illa exosa thalamos nubit nemini.
Quid ergo faciet? quod nos fecimus hodie.
Valete, et vivite hinc in annum proximum.
EPIGRAMMATA CONVERSA DE GRAECIS.
In invidiam, et sollicitudinem. INCERTI.
INuidia est melior quam sit miseratio, dixitPindarus, invisis affluit omne bonum.
page 501, image: s519
Est miser is cuius miseret: quid tutius optem?
Ne sim vel prosper, vel miser immodice.Optima res medium est: summis coniuncta pericla:
Ultima perpetuum dedecus insequitur.INCERTI.
Grande malum livor, comedit liventibus idemAtque cor atque oculos: hoc habet ergo boni.
Aliter.
Inuidia peius nihil est: sed praestat in uno,Inuidi enim pectus macerat, atque oculos.
In dolosos et adulatores. LUCILLII.
DIlige me facto, si diligis, et fuge obesse,Principium damni ne fac amicitiam.
Plus hostes homini statuo conducere apertos,Quam plenam occultae fraudis amicitiam.
Sic ratibus peior, Nereidum fluctibus errant,Quae sepelitur aquis, quam petra quae extat aquis.
PALLADAE.
P [gap: Greek text] tantum et [gap: Greek text] coraces, colacesque diremit.Res ergo una corax, improbus atque colax.
Quocirca hoc animal vita sollerter amice:Vivorum quoque sunt [gap: Greek text]
page 502, image: s520
Eiusdem.
NOn adeo fraudi est odium qui effundit aperte,Ut qui germanam fingit amicitiam.
Devitatur enim qui nos odisse fatetur:Suspicione vacat, qui mihi dicit, amo.
Trux inimicus erit, me iudice, quisquis amicusCreditus, occulta sub ratione nocet.
LUCIANI.
Nil homini natura dedit crudelius illo,Candidam amicitiam qui simulare potest.
Nemo hostem reputat, fidum mage censet amicum.Saepius, heu, miseris obfuit illa fides.
In vinum et Venerem. INCERTI.
Soluit membra Venus, soluit quoque membra Lyaeus,Amborum soboles praestat idem podagra.
In deformes, pigros, ebriosos. THEODORI.
Hermocrates nasi: quoniam si dixero nasusHermocratis, parvis magna nimis tribuo.
TRAIANI CAESARIS.
Si soli obtendas nasum, sique ore dehiscas,Ostendes horas non male praeteritas.
page 503, image: s521
AMMIANI.
HAud Proclus manibus potis est emungere nasum,Nam Proclo nasus maior inest manibus.
Sternutando Iovem numquam vocat, haud etenim audit:Tam longe distat nasus ab auriculis.
MICARCHI.
SI me diligis odisti, ast odio me diligis ipso.Ergo nisi odisti, desine diligere.
ERATOSTHENIS.
VAs Xenophon potor Baccho sus pendit inane.Accipe Bacche pater, nil habet hic aliud.
INCERTI.
CAstoris est nasus fodiendis commodus aruis,Ad messem falx est, inque sopore tuba est.
Anchora navigiis, spargenti semen aratrum,Piscatori hamus, suscina multivoris.
Lintribus est scalprum, viti nec inutile ferrum,Ascia dehinc fabris, cardo dehinc foribus.
Usque adeo Castor sibi vas est utile adeptus,Nasus ei ad quoduis nam bene seruit opus.
In DiogenemANTIPATRI.
AETernum Charon qui agis illacrimabilis umbras,Traicis has altas quique Acherontis aquas,
page 504, image: s522
Quantusvis nutet vectorum pondere cymba,
Diogenem noli, destituisse canem.Ampullam et baculum gesto cum duplice amictu,
Peram, et vecturae praemia porto obolum.Quae fero defunctus, non plura his vivus habebam,
Res est sub Phoebo nulla relicta mihi.ANTIPHILIBYZANTINI. In eundem.
PEnula cum pera, lactis quoque massa coacti,Qui gressum regeret scipio et ante pedes,
Fictilis et cyathus cani erant satis haec sapienti,Quamquam in eis ipsis una superfluitas.
Namque canis cernens manibus potare bubulcum.Quid me, inquit, frustra fictilis urna gravat?
De Croeso et Diogene. INCERTI.
DIogenes Cynicus sapienti aetate peracta,Croeson apud Ditem riserat intuitus.
Palliaque extendens, recubans vicinus et illi,Lydia cui auratas suppeditavit aquas,
Sic ait: et locus hic maior mihi: quidquid habebamPorto ego nunc mecum, Croesus at iste nihil.
In tumulum Diogenis. INCERTI.
HEus canis: hoc cuius quod seruas tute sepulchrum?Est canis. At quisnam vir fuit iste canis?
page 505, image: s523
Diogenes, Genus ede. Sinopeus. Incola doli?
Immo, sed in superis nunc habet ille locis.In Pythagoram.
NOs quoque non solus tu animatis abstinuisti.Quis vivum absumpsit? dic mihi Panthoide.
Nam cum quid coctum est, cum est assum, cumque salitum,Tunc anima cassum est, tum quoque nos edimus.
In Medicos. AGATHIAE.
MIttebat medicus natum mihi forte docendum,Formandum et primis Grammaticae studiis.
Qui mox ut didicit magni tria carmina Homeri,A quibus exorsus est opus ille suum:
Musa iram canito Pelidae docta superbi,Argivum castris, quae mala multa dedit,
Insignesque animas heroum ad tartara misit:Ecce tibi natum detines ille domi.
Dein me conspecto, grates habeo, inquit, amice:Filius hoc a me percipiet melius.
Ipse ego non paucas animas ad Tartara misi,Hic mihi Grammatici non opus est opera.
In Astrologos. INCERTI.
CAlligenes terrae ut semen commisit agrestis,Astrologi ingreditur limen Aristophanis.
page 506, image: s524
Num felix aestas anno ventura sequenti,
Copia frumenti an multa futura, petit.Ille super tabulam scrupis numerum exstruit amplum,
Complicuitque manus, deinde ait agricolae.Si tempestivus tibi culta rigaverit imber:
Si herbarum abfuerit prodiga luxuries:Non frigus sulcos stringet: non horrida grando
Surgentem tunicis exuerit segetem:Hinnulus haud tenerum depascet germen: et aer
Sive humus haud aliud inuehat exitium:Felicem aestatem, et gravidam praenuntio messem.
Est metuenda tamen sola locusta tibi.In mollitiem Cappadocum. DEMODOCI.
CUm mala Cappadocem strinxisset vipera morsu,Sanguine mortifero quem bibit ipsa perit.
In Marcum pigrum
[gap: Greek text] IN somnis piger est visus sibi currere Marcus,Abstinet hinc somno, currere dum metuit.
In CleombrotumAmbraciotam. CALLIMACHI.
AFfatis Titana CleombrotusAmbraciotes,Moenibus ex altis in mare desiluit.
Nil grave perpessus, perlegerat ille PlatonisDogma docens hominum morte carere animas.
page 507, image: s525
Aliter.
AMbraciae, valeas sol, cum dixisset alumnus,Muro a praecelso se iacit in pelagus.
Nil tulit aduersi, tantum decreta PlatonisVoluerat, aeternos quae statuunt animos.
Aliter.
AMbracides iuvenis saluere Hyperione iussa,Sponte se in aequoreas, praecipitavit aquas.
Quae facti ratio, cum nil vidisset acerbum?Phaedo lectus ei forte Platonis erat.
Iuliani Imperatoris in Zuthum, seu vinum hordeaceum.
BAcche quis? aut unde es? nam Bacchum iuro per ipsum,Te minime novi, sed Iove nosco satum.
Tu hircum, is nectar olet: nimirum Gallica tellusTe flava e spica vitis inops genuit.
Dicamus te igitur Cerealem, non Dionysum:Spicigenam potius, et Bromon, haud Bromium.
In Dianam.
[gap: Greek text] DIana arcus ubi? et collo suspensa pharetra?Aut ubi equus sternax, endromis, arbylides?
Quaeque micante auro fabrefacta est fibula, quaequePurpura clara tibi summa tegit genua?
Arma mihi ad praedas isthaec sumuntur eunti,Ad mea quo cernis schemate sacra feror.
page 508, image: s526
INCERTI.
DIcere de quovis bona pulchrum, turpia numquamSint quamvis meriti turpia qui faciunt.
In ludos Graeciae. ARCHIAE.
DOcta quater geminos committit Graecia ludos,Terriculum duo sunt, caelicolumque duo.
Et Iovis et Phoebi, MelicertaequeArchemoriqueDona, apium, pinus, poma, oleaster erant.
In effigiem Tantali. PALLADAE.
En qui consuerat superum discumbere mensis,Et ventrem impleri nectaris aetherei,
Iam misere guttam mortalis quaeritat undae,Unda sed a labris semper iniqua fugit.
Signum inquit bibito, et tacitae mysteria [correction of the printer; in the print miseria] linguaeDisce: dedit nobis hoc mala lingua malum.
Aliter.
CAElicolum prius hic epulis accumbere suetus,Crebro nectareas impiger hausit aquas.
Nunc vilem mento laticem contingit, at illiIam iam poturo deserit ora latex.
Disce, toreuma inquit, potus commissa tacere:Hoc me supplicii pendere lingua iubet.
page 509, image: s527
In Spem, et Fortunam. INCERTI.
VEnimus in portum, casus, spes euge valete:Quid mihi vobiscum est? nunc date verba aliis.
LUCIANI.
FOrs bona multa potest, etiam quae mira videntur,Euehit obscuros, conspicuosque premit.
Illa supercilium fastumque amoverit omnem,Quamuis auriferas det tibi flumen aquas.
Non iuncum, aut maluas, proceram turbidus AusterAut quercum, aut platanum sternere suevit humi.
In possessiones incertas. LUCIANI.
NUper Achaemenidae: sed iam sumus arua Menippi,Rursus et alterius mox erimus domini.
Hic sua nos putat esse: olim sic ille putabat.Sola magis nostri fors tenet imperium.
Aliter.
QUem modo Achaemenides tenuit, tenet ecce Menippus,Vendar, et ignoti fundus ero domini.
Dixerat ille, meus: meus est hic dicit agellus:Verius at me fors dixerit esse suum.
Aliter.
QUi fui Achaemendiae fundus, nunc fio Menippi,Mox alium ad dominum transferar ex alio.
page 510, image: s528
Esse suum putat hic, sed idem quoque credidit ille:
Me fors imperio subicit una suo.In vitam humanam POSIDIPPI.
QUam vitam sectere? forum iurgatur, et actisPerstrepit infestis, anxia cura domi est.
Ingens rure labor, pelago tremor occupat artus,Absens a patria, si quid habet, metuit.
Sin eget, hoc miserum: ducta uxor? sollicitudo:Desertus tamen est, qui sine coniugio est.
Stirps sublata? labor: vita expers pignoris, orba estMente carent iuvenes, strenuitate senes.
Si alterum in his igitur liceat cupiisse duobus,Non nasci, aut natus mox obiisse velim.
Contraria. METRODORI.
VItam omnem sectere, foro laus inclyta, prudensActio, tranquille vita domi exigitur.
Munera fert tellus, ingens dant aequora lucrum,Cum vivis peregre, si quid habes, honor est:
Si nihil, id solus nosti: si nupta, tibi LarOptime habet: si non, vita erit hoc levior.
Liberi? amor: nulli? nulla est quoque cura: iuventusRobore, canities relligione valet.
Non ergo alterutrum est optabile, seu generariNumquam, sive mori: vita habet omne bonum.
page 511, image: s529
LUCIANI.
NOn est humanis quidquam durabile rebus,Nos illae, aut illas nos cito deserimus.
Aliter.
NIl hominum durare potest, nos deserit omne:Sin minus ipsi nos omnia deserimus.
Aliter.
HUmana atque homines morimur, nos omnia linquunt:Si nos non linquunt, linquimus [correction of the printer; in the print linquibus] ipsa tamen.
ARCHIAE.
THraces ego admiror, repetunt suspiria tristes,Matris ubi ex utero protulit ora puer.
Laetantur quoties mors improvisa, ministraParcarum quemquam corripit ad tumulum.
Per genus omne mali viventes imus, at omnisInuenta extinctis est medicina mali.
PALLADAE.
INnitam ut venio nudus, sic exeo nudus.Ergo quid sudo? hinc nil mihi ferre datur.
Aliter.
CUm nudus venias, et nudus morte recedas,Tollere quas non est, cur ita quaeris opes?
page 512, image: s530
INCERTI.
QUam cum vivebas vitam Heraclite magis nuncDeplora, vita est nunc miserabilior.
Amplius atque olim vitam Democrite ride,Iam cunctis vita est risibus apta magis.
Vos ambo intueor, mediumque tenere laboro,Nempe ut te risu, teque iuvem lacrymis.
PALLADAE.
VIta est navigium, quae dum iactatur ab Austris,Saepe aliquid gravius naufragio patimur.
Cumque statum vitae praeceps fortuna gubernet,Ambigui rapimur ceu maris in medio.
Hi fausto cursu, ast hi retro: sed simul omnesCogimur ad portum tendere subtus humum.
Eiusdem.
SCena omnis vita est lususque: aut ludere discas,Mutatis studiis, aut mala semper habe.
In divitias et paupertatem. INCERTI.
NUnc ditesco senex, iuvenis rerum omnium egebam,Me solum heu misere tempus utrumque premit.
Cum nil [correction of the printer; in the print nihil] suppeteret, poterant prodesse talenta:Nunc ubi nil opus est, quo mihi dantur opes?
page 513, image: s531
Aliter.
REbus eram pauper iuvenis, grandaevus abundo,Sic fors me ludos imperiosa facit.
Olim cum usus erat, penitus nil aeris habebam,Cum nil est usus, cur locupletor ego?
Aliter.
REs iuveni deerat, vetulo mihi plura supersunt:Quem pressit, rursum sors miseranda premit.
Tunc uti rebus poteram, cum rebus egebam.At modo adest rerum copia, et usus abest.
Aliter.
INdiga pubertas, nunc est opulenta senectus.Quid merui? aut cur sum bis miserandus ego?
Quando frui poteram, nil contemplabar in arca:Quando frui nequeo, sacculus aere tumet.
Aliter.
PAuperies iuvenem, canum modo copia vexat:Tunc illud, nunc hoc me male tempus habet.
Esse usus nummi poterat, cum nummus abesset:Nunc non esse potest, cum mihi nummus adest.
Aliter.
CAnus sum et dives, iuvenem torquebat egestas,Solus ego bis me conspicio miserum.
Nummo uti poteram, cum non erat ullus in arca:Nummus adest, nummi sed modo fructus abest.
page 514, image: s532
PALLADAE.
DIues es, et quid tum? num te post fata trahentemUsque in sarcophagum forte sequentur opes?
Dum gazam accumulas absumis tempora: sed tu,Haud poteris annos accumulare tuos.
EIUSDEM.
SI spectentur opes, dives: si pectus, inops es:O fortunatum, non tibi, verum aliis.
Aliter.
SUnt tibi divitiae locupletum, mens sed egeni.Heu locuples aliis, pauper at ipse tibi.
EIUSDEM.
AUrum palponum genitor, filique doloris,Si te habeo timor es, si careo dolor es.
Aliter.
AUrum, tu colacas, te gignit cur a dolorque.Cum mihi ades metuo, cum mihi abes doleo.
In frugalitatem. LUCIANI.
SIc utare tuis opibus, ceu morte propinqua:Mors quasi longe absit, sic opibus fruere.
Hic vere prudens, qui dum res discutit ambas,Nec nimis absumit, nec retinet nimium.
page 515, image: s533
Aliter.
UTere divitiis, ut decessurus, opimis:Rursum ut victurus parcito divitiis.
Ille sapit vere, qui dum cognoscit utrumque,Sic fugit esse tenax, largus ut esse fugit.
Aliter.
DIuitiis fruitor tanquam moriturus, et idemTanquam victurus conde scienter opes.
Scilicet is sapiens, qui dum hoc perpendit et illudVerum utrique potest constituisse modum.
ALPHAEI.
NOn agros ego fertiles requiro,
Sed nec divitias peropto Gygis,
Vitam quae sibi sufficit Macrine
Opto. Nil nimium nimis remulcet.
Aliter.
HAud concupisco fertilis glebae solum,
Nec Lydii pastoris aureas opes.
Macrine, quae vita sibi sufficit, volo.
Dictum vetus, Ne quid nimis, placet nimis.
INCERTI.
INtempestivum quidquid nimis: ipsum etiam mel,Ut dicunt homines, est fel ubi nimium est.
page 516, image: s534
In avaritiam. LUCILLII.
PArco Asclepiadae mus est ubi visus in aede,Extemplo dixit, hic bone mus quid agis?
Cum mus arridens, parce inquit, amice timori,Hospitium quaero hic, non alimenta mihi.
PLATONIS.
HIc aurum inveniens funem dimittit, at illeQuem pro auro funem repperit, hoc periit.
ANTIPATRI.
AUrum repperit hic, alius quod condidit aurum,Abicit is laqueum, se inserit hic laqueo.
LUCIANI.
DIuitias animi solas ego sentio veras,Qui se divitiis plus amet ipse suis.
Hunc fortunatum, et locupletem dicere par est,Qui novit quis sit fructus et usus opum.
At qui marcescit rationes saepe putando,Et cumulare suas semper anhelat opes,
Hic ut apes frustra stipabit nectare cellasNam comedent alii mella reposta sibi.
In luxum. PALLADAE.
QUi studet ad stygios citius descendere manes,Huc iter ostendunt balnea, vina, Venus.
page 517, image: s535
Aliter.
BAlnea, vitigenusque liquor, Cyprique furoresAd styga demittunt commodiore via.
Incerto auctore.
QUi pascit multos, qui multas construit aedes,Recta ad egestatem tendit uterque via.
In Musas. PLATONIS.
HAec MusisCytheraea: mihi sacra ferte puellae,Aut nostra huic in vos arma damus puero.
Pierides contra: Marti Venus ista mineris,Namque potest in nos nil tuus iste puer.
Aliter.
CYpris ait Musis: nostras celebrabitis aras:Sin minus, ecce in vos belligerabit Amor.
Tum VeneriMusae: belli Deus ista iubetor,Non valet hic in nos mittere tela puer.
Aliter.
SIc MusisErycina, meum ne spernite numen.Sin autem, hic contra vos puer arma geret.
Ad quam sic Musae: Martem potes ista monere:Nos contra tuus hic non puer arma feret.
page 518, image: s536
In decoctores. LUCIANI.
DIvitias patrias Theron stirps illa MenippiTurpiter effudit sumptibus immodicis.
Sed postquam didicit locuples genitoris amicus,Hunc paupertatis quod cruciaret onus,
Illacrimans hominem mulcet, nataeque maritumCum dote eximia copulat huncce suae.
Theroni ut primum sine sacris nata fuit res,Liber ad antiquum mox redit ingenium.
Largiter inuitat sese, ac securus honestiVesanis laxat frena libidinibus.
Sic Therona iterum infelix obsedit egestas,Et retroversis fluctibus implicuit.
Denuo dat lacrymas dives, non propter eundem,Sed dotem propter, connubiumque malum.
Tum discit, numquam hunc alienis esse fidelem,Qui rebus fidus non erat ante suis.
IN Lacaenam. INCERTO AUCTORE.
ABsque armis reducem natum Spartana [correction of the transcriber; in the print Spartuna] viragoAd patriam celeri vidit adesse gradu.
Insiluit, telumque furens trans pectus adegit,Haec super exanimem fortia verba loquens.
Sub terram Spartae falsum genus, inquit, abito,Ito mentitus et patriam et proavos.
page 519, image: s537
In librum suum. LUCIANI.
QUae legis haec mea sunt, antiqua et inania docti:Stultitia est siquidem, quod sapiunt homines.
Mens humana nihil praecellens invenit unquam:Nam quod tute probas, improbat hoc alius.
Aliter.
HAec ego composui stulti fatuique peritus:Nam sapere humanum, quid nisi desipere?
Mens nostra ex sese haud quidquam valet edere magnum.Quod probat unus homo, despicit alter homo.
Eiusdem [gap: Greek text]
Quid frustra lavis Aethiopem? desiste laborum:Sol noctis tenebras irradiare nequit.
In claudum et hebetem. AGATHIAE.
Ut pes, sic tibi mens quoque claudicat, exteriorqueNatura haec quae sint interiora docet.
In statuam Niobes.
[gap: Greek text] E viva saxum dii me fecistis, at ecceDe saxo vivam Praxiteles reparat.
page 520, image: s538
Aliter.
Vivebam cum me fecistis numina saxum:Dat saxo rursus vivere Praxiteles.
Aliter.
De viva lapidem me fecerat ira deorum:Praxiteles vitam restituit lapidi.
In Sapphonem. INCERTI.
Pieridas quidam haud merito dixere novenas:Lesbia nam Sappho Pieris est decima.
In aereum satyri simulacrum.
Res mira, aut aes hoc satyrus circumtegit, aut aesArte fabri ductum contegit hoc satyrum.
In fucatam mulierem. LUCILLII.
CUm caput inficias, non infecisse senectam,Nec poteris rugis exonerare genas.
Quapropter stibio faciem ne colline totam,Ne mage personam quam faciem referat.
Nil quippe est aliud: quid enim furis? haud pote fucus,Nec cerussa Hecubam reddere Tyndarida.
page 521, image: s539
In Euripidem. TIMOTHEI.
TOta quidem Euripidae monumentum est Hellas, at ossaIn qua decessit terra tegit Macedum.
Palladis urbs patria est, recreavit carmine Musas:Nunc quoque multorum pervolat ora virum.
In eundem. PHILEMO.
SI vis inesset sentiendi mortuis,
Id quod aliqui sermone crebro dictitant:
Daretur ut videre magnum Euripidem,
Laqueo gulam mi perlibenter frangerem.
In Homerum. ANTIPATRI.
SUnt Colophona tuam matrem qui rentur Homere,Hic Smyrnam potius sentit, at ille Chium.
Rursus Ion quidam, quidam Salamina superbam,Ast genetricem alius Thessaliam esse putat.
Et memorant aliis alii regionibus ortum,In certum sed enim cui sit habenda fides.
Quod si me licitum Phoebi responsa profari,In caelis genuit te Dea Calliope.
page 522, image: s540
In pigrum et edacem. INCERTI.
Dens celer in victu est, in cursu pes tibi languet,Dentibus heus curras, et pedibus comedas.
Aliter.
Es comedendo celer, currendo languidus idem,Mala vorax currat, pesque piger comedat.
Dilemma. INCERTI.
COgnosce si liceat, quae oportebit pati,
At non pati, pulchrum foret cognoscere:
Si autem oporteat pati, quae noveris,
Cognoscere quid opus? siquidem oportet pati.
In nanum. LUCILLII.
VEctus formica, ceu elephante Menestrutus Indo,Infelix iacuit mox resupinus humi.
Calcibus et tritus, postquam permittitur: inquit,Livide, sic equitans occidit et Phaeton.
In statuam Nemesis. TIBERII.
ME lapidem, ut clari praeberem signa triumphi,Persae apportarunt, nunc ego sum Nemesis.
Ambobus locor hic: Grais sublime trophaeum,Sed Persis pugnae collocor hic Nemesis.
page 523, image: s541
In affectatorem tingendi capilli. NICIAE.
TIngebat quidam caput, amissisque capillisOvum totus erat, qui hispidus ante fuit.
Nil, ait infector, quod demat tonsor habet nunc,Sive comas nigras, sive comas niveas.
In Thrasybulum Lacedaemonium. TIBERII.
COrpore in aduerso Thrasybulus vulnera septemPassus, tartareum laetus inivit iter.
Quem socii exanimem Pithanam super arma tulere.Cum patri senior, natum, ait, ure gemens.
Plorentur timidi, fletu sine, gnate, sepuleroTe dabo, ceu nostrum, ceu Lacedaemonium.
In Niobes statuam marmoream. AGATHIAE.
Haec tumba nullum seruat intus mortuum.
Hic mortuus, foris sepulcrum non habet:
Verum ipse sibi sepulcrum, et ipse mortuus.
ALIQUOT LUCIANI EPIGRAMMATA. Felicitas et miseria.
Felici brevis est quamuis longissima vita:Noctem unam miseri saecula mille putant.
page 524, image: s542
Aliter.
Vita omnis brevis est, quantusvis longa beatis:Una sed infausto nox diuturna nimis.
Se quisque laedit.
Nullum laedit Amor, sed mens inimica pudoriHuic tantum tribuit quod scelus ipse facit.
Cito gratificandum.
Dulcior est multo cita gratia, tardior autemInterit, et dici gratia non poterit.
Homo nequam.
Ceu vas pertusum malus est homo, quidquid in ipsumMuneris inicias, hoc perit omne tibi.
Oculus Dei perspicacissimus.
Quae mala committes, homini fortasse latebunt:At neque sensa Deo pectoris ima latent.
Taciturnitas.
Ne prodat secreta, tuam compescito linguam.Plus quam thesauros condere verba iuvat.
Omnes diligunt felicem.
MOrtales superique favent felicibus omnes,Quorum vota piis auribus accipiunt.
Sed male re gesta prorsum tibi nemo favebit.Cum forte evadent cuncta inimica tibi.
page 525, image: s543
Aliter.
SI numquam offendas, homines tibi diique favebunt,Et faciles aures in tua vota dabunt.
Offendisti aliquid? nemo superabit amicus,Omnia te oderunt, sors quoque versa migrat.
Optimum consilium.
Consultatio lenta, et cum melioribus esto:Praeceps consilium paenituisse solet.
In Laidem.
MAgnanimum Persam domuisti Graecia, sed teForma trahit captam Laidos una sibi.
Solum annis victa est, quorum suspenditur indexNunc ab ea speculum hoc, o Erycina, tibi.
Canorum exhorret speciem vidisse suorum,Horum umbras etiam non tolerare potest.
In athletam ignavum.
Pygmachon hic pugiles statuerunt Apida, cuiusVulnera nemo unquam saucius ingemuit.
In pusillos, et macilentos.
INfixit tenuis calamo Stratonicus aristam,Qua se suspendens crinibus interiit
Haud in humum declinat onus, verum in cruce pendensVento etiam posito mortuus ille volat.
Aliud.
Ex Epicureis atomis capite effodit unumIlle macer Marcus, perque foramen abit.
page 526, image: s544
IMMOLATIO ISAAC.
PERSONAE. PROLOGUS. Vox DEI. ABRAHAMUS. Natura. SARA coniux. Ratio. EVILAS seruus atriensis. ANGELUS. SERVUS corruptus. Famuli duo. ISACIUS. Domestici. Epilogus.PROLOGUS.
QUod mihi, gregique nostro, vobisque omnibus
Faustum eveniat, spectatores lectissimi,
Huiusque civitatis ipsa lumina:
Antiquam rem novam, haud ignoratam prius,
At non (ut reor) oculis usurpatam antea,
Vestri causa in scenam deducemus hodie.
Argumentum est brevissimum, et pulcherrimum,
Gravitatis multae plenum, ac suavitudinis.
Id dum percurro, quaeso aurem adhibete vacuam.
Abrahamus singulare Hebraeorum decus,
Fuit in amore sempiterno numini.
Hunc Sara coniux sterilis et senex, senem
Fecit ut esset genitor unius filii,
Per quem auctum iri populum spoponderat Deus
Mirum in modum. Post haec autem quid accidit?
page 527, image: s545
Dicam planissime, si animos attenditis.
Togam virilem iam sumpserat Isacius.
Cum Abrahae fidem Deus et obedientiam
Explorans, sacrificari mandat filium.
Obsequitur ille iubenti, et se oblitus patrem,
Nec cum quoquam deliberans domestico,
Ad monstratum sibi montem properare properat:
Ubi aram componens, et acinacem vibrans
In ceruices unigenae, mox divinitus
Ictum suspendere iubetur. Tum laudibus
Eximiam ob virtutem tollitur amplissimis.
Hinc se continuo cum nato rursus domum
Capessit laetus, totam exhilarans familiam.
Valete, bonam bonique date operam bonis.
ABRAHAMUS, SARA.
abra: A. Numquam mihi (ut quod res est promam audacius)Placere potuit quorundam hominum natio,
Qui sese optant fieri senes, factos dolent,
Atque in senectutem crimina multa congerunt.
Quae, si animo utaris aequo, minima aut nulla sunt.
Ille aerumnarum condimentum est optimum,
Humana incommoda perferens humaniter,
Nullumque fortunae exhorrescens impetum.
Aiunt se cogi nuntium remittere
Voluptatibus, et aevum in luctu degere.
Equidem ego non habeo senectutem meam
page 528, image: s546
Quod accusem, quam nec onerosam sentio:
Quippe velut sarcinam sustineo levissimam,
Nec paret, quas voluptates amiserim.
Unum senio meo erat perpessu asperrimum,
Unum, inquam, perpetuo exedebat cor meum,
Quoniam ex te nullos procrearam liberos:
Omni hoc ducebam diritate dirius.
Dimidium tantum vivitur absque liberis.
sara: S. Haud istuc mi vir tibi fuit acerbum magis
Quam mihi. Voluisti audire pater? bene tu quidem,
Ego item genetrix dulcissimorum liberum
Ut redderer, quas non factitavi preces?
Quibus gemitibus non fatigavi polum?
Atqui non aliam ob causam indulsi Agar tibi
Ancillulam, nisi ut susciperem filium
Alieno ab utero, quando non possem meo.
Nimirum has coniugibus inter se amantibus
Opes, divitias, thesaurumque nobilem,
Hoc praecipuum ornamentum vitae existimo.
Gratus sol, gratae caeli lampades aureae,
Cum nox amictu terras inuoluit suo:
Tellus grata variis redimita floribus.
Similiter alia quae memorem, si opus foret:
Nihil tamen sic venustum est mortalibus,
Quam ex se natorum lucem contemplarier,
Propriique sanguinis animatos flosculos.
abra: A. Recte, si modo mentem animi possident probam:
page 529, image: s547
Si se futuros frugi spem ostendunt bonam.
sara: S. Id semper exoptandum duxi ante omnia:
Alioqui expediet nullos esse, quam improbos.
abra: A. Quid de Isacio communi censes filio?
Quidnam sentis uxor mea? S. oh, cave roges,
Quod ad unguem nosti. Praepotens rerum sator
Nostrum Isacium, novum utriusque gaudium
Nobis incolumem praestet. A. Praestabit Deus
Propagatorem infinitarum gentium.
sara: S. Adolescentem malarum fugitantem artium,
Verecundum, prudentem, iustum, sobrium,
Parentibus dicto audientem sedulo.
abra: A.Nil perperam profata es, testatissima
Sunt quae dicti, prolem nacti sumus optimam,
In qua mirifice conquiescit mens mea,
Cuius sermo aspectusque omnem aegritudinem
Exturbat mihi. Non angor in aetate ultima
Hunc partum nobis donatum, quia talis est.
Neque valde concupisco plures filios:
Quoniam in Isacio filiorum myriadas
Inesse cerno, quas pollicitus est Deus.
sara: S. Me vero in vita oblectat, pascit, recreat
Natus solum: ille requies et salus mea.
abra: A. Amemus, sicut amamus, filium, et Deum
Laudare nullo intermittamus tempore,
A quo demum hoc obtinuimus beneficium,
Qui cuncta quae vult uno nutu perficit.
page 530, image: s548
sara: S. Etiam, mi vir.
abra: A. Ego rus ibo, visum pecus,
Pastoribusque dabo mandata, et villico.
Vale interibi Sara.
sara: S. Deus te custodiat
Marite mi.
abra: A. Numquid vis?
sara: S. cito redeas.
abra: A. licet.
ABRAHAMUS.
abra: ILla hinc abiit, ego rus tendo iter, ut dixeram,Instabo operis, et perlustrabo singula,
Attentum patremfamilias me hodie geram.
Deus, Deus hasce curas, haec negotia
Fecit tibi: illum in utraque fortuna satis
Condidicisti vehementem, sed fidum tamen.
Hem ut longis ut laboriosis oppido
Migrationibus tolerantiam tuam
Tentavit? quam multis idem periculis
Tuam obiectari passus est vitam? domum
Paternam, cognatos, affines, patriam
Deserere iussit, et locos incognitos
Petere. Quam isthaec parum iucunda evenerint,
Memoria meministi Abrahame. At contra mihi
Recenseas, si pote, quibus etiam bonis
Te cumulaverit. Hic omnis facundia silet,
Centum linguae non poterunt omnia effarier.
Quoties promissa dedit, qualia nulli prius,
Mortalium dederat, de meis nepotibus,
Qui se stellis aequabunt multitudine.
Me propter reges attivit, mihi suum
page 531, image: s549
Auxilium affirmavit quam praesentissimum.
Ego benedictus, ego victor regum, ego pater
Multarum gentium, ego denique regum pater,
Ditissimus agri, rerum felix omnium.
Quid praeterea re quirat vel avarissimus?
Aut quid ei magnum tandem, cui isthaec parua sunt?
In super habes, quem merito heredem institueris
Ex asse, tuum gnatum, vere unum et unicum,
Tuum Isacium, blanditias mellitissimas.
Mori Abrahame potes, nec enim eris beatior.
At enim segnius ingredimur, addamus gradum,
Viam voremus reliquam, quo maturius
Nos recipiamus ad grandaevam coniugem,
Et ad natum, commune amborum corculum.
SERVUS CORRUPTUS, EVILAS ATRIENSIS.
S. Ut atriensem istum male perdat, quidquid est
Divorum in caelis, ita me plagis contudit.
Dolent scapulae, dolet caput, dorsus dolet,
Dolent brachia, dolent crura, dolent omnia.
Aegre incedo. Quasi incus essem, sic homo
Nefarius me cooperiebat fustibus.
Clamabam obtestans per superos et inferos
Ne saeviret: ventis loquebar scilicet,
Post vix me liberavi, et conieci in pedes,
Tergumque delassatum mandavi fugae,
page 532, image: s550
Scitetur quis, cur verberavit? nescio.
Quia gratia multum apud heros intelligit
Se posse, idcirco superba tollit cornua,
Ac nos consputans triobulares servulos,
Sescentis [correction of the printer; in the print Sexcento] plagis pulchre nomen indidit.
E. Quid blateras male conciliate? quid hic restitas
Ante aedes? quin fugis mastigia? S. obsecro,
Quid commeruit? nolo profecto. E. Tenebrio
Vis exponam merita tua.? S. scio me bonam et
Fidelem servitutem hero seruisse meo.
Ad quem, ubi redierit, deferam nomen tuum,
Qui seruum innoxium sic mulctes. E. fur, trifur,
Vini calamitas, helluonum signifer,
Venter edax, ipso somno somnolentior,
Abi in malum cruciatum. S. quod capiti tuo
Siet. E. ita gratias agis? ob hoc en rursum tibi.
S. Perii, oh, oh. Ego si vivo te ulciscar probe.
Sine veniat modo senex, efficiam ut mei
Atque adeo huius diei semper memineris.
E. Te herus in carnificinam dabit, cum redierit.
Quare si sapis, in conspectum ei ne prodeas.
S. Minae tuae sunt ex pelui tonitrua.
Formidas ne virtutes enarrem tuas,
Et ille dedat te in pistrinum usque ad necem.
E. Tace scelus, abscede a foribus. S. Quod rectius
Videbitur mihi, id agam. Consternor miser,
Totus tremo, iam fuisse quam esse mavelim,
page 533, image: s551
Susultat cor meum intus prae nimio metu,
Iam nunc membra gelida quatit horror frigidus,
Ne me ob flagitia, quae atriensem non latent,
Herus reversus discipulum tradat cruci.
Sane tenaces unguis [correction of the printer; in the print unges], viscosas manus
Saepe habui, et me inuitavi saepe plusculum,
Somnoque et otio primas saepe abstuli.
Iam e dignitate mea futurum iudico,
Ut ego nunc istis aedibus longum vale
Dicam, et alicubi mendicorum numerum augeam.
Sic fuerit consultum meis rationibus.
Nam mendicus ideo interire non potest,
Quia totius mundi civis, et alumnus est.
Vale et salue domus herilis, tuque Evila
Quaere alium, cui sudorem abstergas fustibus.
SARA, ISACIUS.
S. Non dubitas, gnate mi, cunctis cum animantibus
Sui fetus sint cari, tum vero hominibus
Inprimis esse amabiles quos genuerint,
Quibus nihil dedit natura dulcius.
Nec illud ignorare potes, quin matribus
Sint cariores liberi, quam patribus.
I. Nequaquam ignoro mater mea. S. nec te fugit,
Quae causa amoris tanti. I. Quia sunt mulieres,
Quarum animus tenerior, et ad amandum pronior.
Dein liberorum per se sunt avidissimae,
page 534, image: s552
Supra viros. Adhaec cum gestam in utero
Prolem, et quando enituntur, et quando educant,
Dolorum, curarum, laborum plurimum
Sustentant: quae res illas ad amorem magis
Irritant. Postremo auget hunc assiduitas
Consuetudinis. Etenim comunt, pectunt, lavant,
In ulnis portant, et papillas porrigunt,
In lectulis locant, e lectulis levant.
S. Quam docte fili, et matrum congrua sensibus?
Verumtamen multae sunt causae, ob quas ego
Plus quam suos aliae matres te diligam.
I. Haud aliter unquam cogitavi, nisi tibi
Carissimum me esse, ut tu mihi carissima.
Nihilominus libenter causas audiam
Quas autumas. S. Animule mi, haud humanitus
Ut ceteri, sed caelesti miraculo,
Caelesti prorsus munere progeneratus es,
Nimis annosa matre, nimis annoso patre.
Vix ipsa credidi peperisse filium,
Etsi foverem gremio, nutrirem ubere.
Tum dixi, quod repetendo dicam millies:
Risum fecit mihi dominus. I. Teneo patri
Promissum me, cum olympo delapsi angeli
Ad vos diverterunt: et natum gaudeo.
S. Dein datus es, senibus esses ut solatium,
Levamentum, festivitas, ludus, iocus.
Hoc quoque non nihil Isaci, quod unicus,
page 535, image: s553
Ne se meus amor in plures dispertiat
Tuo item patri tam similis es moribus,
Atque ingenio, ut lac lacti non sit similius.
Haec sunt, o dulce caput, ob quae plus ardeo.
I. Quamquam parens amantissima, semper tibi
Ut me probare possem studui gnaviter:
Tamen cum aduertam me plus oculis et anima
Carum tibi, nunc multo id conabor magis.
S. Facis omnia quae decent, nil postulo amplius.
Ast illud me sollicitat, ne grave quippiam
Contingat tibi, quod miserae mihi mortem afferat.
I. Non est quod de me quidquam formides grave:
Dominus avertet, si quid impendet mali.
S. Impendere videtur aliquid. I. Cur hoc ais?
S. Huius me noctis territant insomnia,
Pectusque timidum curis mordent anxiis.
I. Ehem, quid somniasti mater? ne tegas.
S. O rex aeterne caelitum, prohibe nefas:
Defende cladem multo truculentissimam
Mihique et huic gnato meo, qui solus est
Lux mea columenque familiae, dexter veni.
I. Per me quem amas pia mater supplex rogo,
Quae sunt haec somnia? S. Iam prima quies coeperat
Concubia nocte omnes per artus serpere,
Gremio complecti visa sum meo haedulum
Bellissimum, quem deprecanti aggressus est
Rapere mihi, et rapuit ipsus pater tuus,
page 536, image: s554
Destricto ut ense daret Tonanti victimam.
Quid hoc praesagit? I. Ludunt mentem somnia,
Et quae numquam fient, nec facta sunt, iubent.
Horrescere pavidos. Age expelle hunc metum,
Atque ominare faustius, ne adduxeris
Me tecum pariter in eandem molestiam.
Valeant nocturnae imagines, eant, eant
Isthaec inania pectorum ludibria.
S. Tua me causa laxabo his maeroribus,
Parebo gnate suadenti: at parebo sic,
Timere ut aliquantulum saltem me sinas
De charo capite tuo. I. miror quam maxime,
Cur istum hoedillum me putes. Quid si hoc idem
Matri offeratur alteri per somnium,
An tu voles sic illam interpretarier?
Multi se dormientes aut submergi aquis,
Aut gladiis confodi, aut ruinis opprimi
Putaverunt, qui vitam sospites agunt.
S. Dimitte curam fili: nam somnia neque
Sunt vera semper, neque semper mendacia.
I. Certe: sed longe mentiuntur saepius.
S. Succedamus tectis, et maneamus patrem
Quem celerius rebus confectis suspicor
Domi affuturum. I. ut vis mater. S. praei, sequor.
page 537, image: s555
ABRAHAMUS, VOX DEI, NATURA.
A. Num me fefellit aliquid cogitatio,
Quam dudum secum versabat animus meus?
Nec omnes seruos impigros, nec desides
Omnes offensurum autumabam: factum ita.
Hos laudavi, hos castigavi. Quae debui
Constituere constitui: iussa dedi singulis,
Fiduciam indipiscor, ex sententia
Rem processuram. Nunc domum Abrahame repeda,
Quantum es potis festinus. Nam te filius
Et coniux scis quam dudum exspectent cum metu.
Quibus videris annum abfuisse integrum.
Ecce autem portentum subito. Quid sibilus
Significat? vah quid vult fragor? quid fulgura?
Deum immortalem, vix asto ob formidinem.
V. Abrahame, Abrahame, audi Abrahame. A. an, vox haec Dei est.
Paene morior. V. quidquid tibi praecepero,
Transactum fac reddas. A. Praecipe domine deus.
V. Illum ipsum quem Sara genuit solum tibi,
Carissimum, suavissimumque filium
Isacium tolles, eundemque manibus tuis
Iugulatum adolebis mihi placabilem hostiam,
Nempe in loco illo quem mox indicavero.
A. Papae, nova, miranda nimium miris modis.
page 538, image: s556
Verene accepi vocem missam ex aethere?
An me ludificat similitudo quaepiam?
Audivin an potius audisse me puto?
Num vigilo? num consisto? num verba facio?
Apertis ne sum oculis, apertis auribus?
Quid dicam, quidue inceptabo? stupesco, haereo.
Quo me vertam? quem interrogem? quem consulam?
N. Facessant quaestiones, istanc consule,
Fideliorem qua non aliam reperies,
Quam a parvulo sensisti studiosam tui.
A. Agnosco vultum. N. Quid iussus teter, ferox,
Crudelis, importunus, exitiabilis
Te Abrahame percellit velut hostem numinis?
Etenim si odisset, quid mandare atrocius
Poterat, quam dilaniares ut tua viscera?
Ah, ah, forsan conscivisti scelus aliquod,
Quapropter tales abs te poenas exigat.
A. Scelus nullum concepi, quod quidem sciam.
N. O rerum maximarum insperatae vices.
Olim pollicitis te mulcebat affatim,
Amabat unum prae sescentis millibus:
Hodie diversum sese declarat deum,
Oblitus iustitiam tuam penitissime.
A. Difficile cernas, quorsum collimet Deus.
N. Quorsum collimet? nihil hoc uno facilius.
Privare te vult filio quem diligis,
page 539, image: s557
Quem aspexti natum inusitato gaudio.
Satisne latine? A. Intelligo: at nondum queo
Despicere, quid futurum sit. N. Peribitis
Ambo, tam dulci despoliati pignore:
Numquam feretis huius pueri absentiam.
Heu heu, SaraSara mulierum sanctissima,
Et coniugi fidissima, et gnati tui
Amantissima, te miseram miseror, ter quater
Miseror. A. Non ridebit, certum est, flebit diu.
N. Ubi promissum de nascituris gentibus?
An alterum IsaciumSara dabit? non dabit.
Melius erat non generasse, et sine filio
Diem clausisse suum, quam perdere filium,
Teque ipsum nati imbuere ferrum sanguine.
A. Acres mihi admoves stimulos, et acriter
Oppugnas, sed nondum expugnas. N. anne silices
Circum praecordia geris? A. en Ratio venit:
Ea dictis (quod spero) tibi linguam occluserit.
RATIO, NATURA, ABRAHAMUS.
R. Quid fabulare, quid hic tibi est negotii?
Impostrix, apage et Abrahamum missum face.
N. Nugae, perinde hic ius meum est, sicut tuum.
Age res tuas, si vis, me sinito agere meas.
Incommodas semper mihi. R. par refero pari.
A. Operae pretium est ambarum audire iurgium.
page 540, image: s558
R. Ab initio quae effudisti, audivi omnia.
N. Quid te occultabas igitur? R. Ut profunderes
Quae velles libere: ego contra liberrime
Post id te confutarem consiliariam
Amentem, vecordem. N. maledictis tempera,
Ne Ratio rationis egeas. A. Ventum ad manus.
R. Tune ut crudelitatis incuses deum,
Caussasque mandati perscrutere altius?
Quid? num tyrannis conveniat ulla in Deum?
Et auctor causarum absque causa aliquid agat?
N. Cur ergo iussit tam insolitum ac dirum nefas?
R. Eia nefas. O verbum impium: nihil potest
Praecipere Deus, quod factu non sit optimum.
Praeterea exercet ille non raro suos,
Et quem diligit, eum non tractat molliter.
Credo experiri istius virtutem viri
Voluisse, an morem gesturus foret statim:
Non quia desiderarit hominis sanguinem.
A. Haud absurde. Verumtamen ne me orbitas
Excipiat metuo. N. Faceret hosti tamen idem
Quod amico. R. Non poenae, sed causae apud Deum
Discernunt homines. Patitur bonus, itidem malus
Patitur: hic ut pro facinore supplicium luat:
Ille, ut probatus maiora ferat praemia.
Et audebis pessima Deum mutarier,
Aliumque factum quam fuerit mentirier?
Non est similis hominum, manet immutabilis,
page 541, image: s559
Tametsi non semper idem iubeat. N. Interim
Amittet Abrahamus amorem suum unicum,
Atque in nihilum promissum caeleste recidet,
R. Prius saevitiae, sed nunc vanitudinis
Condemnas veritatem. Citius machina
Mundi evanescet omnis, quam fallaciae
Divina sint promissa. N. morietur tamen
Isacius. R. hoc pro certo ne affirmaveris.
N. Utique morietur. R. Deus ergo hoc dixit tibi?
N. Interfici iussit, nec mandabit aliud.
R. Faciet autem aliud forsitan. A. Utinam quidem.
Mactare natum manibus istis horreo.
N. Vivum non servabis: morietur Isacius,
Si faxis modo, quod ut facias, deus imperat.
Interea ubi nam gentes innumerae? A. Heu, quam dolet,
Cum mortem afferre tibi compellor, gnate mi.
R. Non dum eduxisti gladium, quid frustra times?
Atque ut necesse prorsus sit eum interfici,
Non hunc redivivum ex mortuo reddere potest?
Nonne alium tibi dare filium potest deus?
N. Vix hunc dedit. R. nugatrix nugacissima
Tace. De lapidibus homines creare potest
Quanto magis ex hominibus quamcunque senibus?
Tu Abrahame vide ut fideliter, et citra moram
Imperium caeleste peragas. A. Ut consulis.
Sed me esse hominem sentio. N. at haec esse postulat
page 542, image: s560
Te adamante et chalybe duriorem. R. quin abis?
Quin te hinc moves? N. Abrahamum non desero meum,
Rumparis licet inuidia, R. Porro nos domum
Pergamus. N. pro quid Saram dicturam putes,
Cum ex te cognorit rem longe maestissimam?
Ut omne tectum ululatibus implebit suis?
A. Istucne pandam coniugi, an silentio
Compressum teneam, non liquet. R. ne dixeris:
Cela mulierem, turbas ut ne concitet,
Quin laetitiam vultu assimula, quantum queas.
N. Quod paulo post sciet, cur non sciat statim?
R. Sciet quando impedire non poterit virum.
N. De nato communi statuant communiter.
R. Plus patri in filios, quam matribus licet.
N. Sed liberos occidere patri non licet.
A. Ut enuntiem quod summus arbiter
Praecepit, quamuis difficile est, nihilominus
Occultum habebo apud uxorem, et domesticos.
Ast vultum fingere laetum cum corde intimo
Premas dolorem, non est hoc cuiuslibet.
N. Humani Abrahame alienum abs te ducas nihil.
R. Cave, cave, ne percontando exsculpserint
Confessionem. A. Curabo. R. En prodit foras
Mater cum filio, comitantur servuli.
page 543, image: s561
SARA, ISACIUS, ABRAHAMUS, NATURA, RATIO.
S. In horas exspectatus ades, Marite mi
Saluus sis Abrahame. I. O salue salue pater.
Iuvat amplexari et dexteras coniungere.
A. Salute vicissim vos omnes impertior.
Teque inprimis dulce decus, et lumen meum.
I. Ubi tam diu moratus es quaeso pater?
A. In agro fili, quo me hinc ire dixeram.
S. Non alias tantum consumpsisti temporis
In villa obeunda. A. non semper negotia
Aequalia sunt: hodie morandum erat amplius.
R. Bene respondes. N. de vultu quaerent pallido:
Quam vellem causam ediceres. R. non, sed alia.
S. Heu turbidior haec facies quid nam vult sibi?
Amabo, quid tantum abes ab hilaritudine?
Quid ex alto suspiria ducis pectore?
I. Mi pater, ah mi pater cur tristibus oculis
Me lustras? A. curae graviores saepe faciem,
Quod nosti, commutare solent. I. Assentior
Pater: sed iam curas pelle precor tetricas,
Ac te totum da nobis. S. in nos tuum animum
Transfer. A. quin totus in vobis meus animus
Moratur, nec alibi uspiam. I. ergo exporrige
Frontem, et supercilium remitte pater.
R. Simula te laetum. A. Ecce faciem sine nubilo,
page 544, image: s562
Qualem optas. I. laetor. At quare nam lacrymis
Videntur impleri lumina? S. Cur denuo
Trahis gemitum? N. Quoniam partes agit meas.
A. In laetitia quoque se profundunt lacrymae,
Suspiriaque cient diffusi spiritus.
R. Nil respondisse contra poteras aptius?
S. Omnino quippiam novum occurrit tibi.
R. Huic nodo in proclivi est invenisse cuneum.
A. Hominibus in dies fere obtingunt nova.
I. Audisti aut vidisti aliquid, quod nolles, pater.
N. Audivit quod tu nolles, o dulcis puer.
A. Ut instant, ut perurgent? vix contineo me
Quin erumpam. R. Rege animum, rege, ne incenderis
Domum luctibus. I. Hem quo vultum avertis pater?
Si quidquam in te peccavi, emendabo lubens.
A. Nihil peccavisti. S. ego ne peccati rea?
A. Nec natus, nec mater, nec deliquit pater.
N. Si qua est culpa, ea residet penes solum deum.
I. Ne quaeso nostrum gaudium contamines
Maerore tuo. A. mi fili, usque adeo ne videor
Maestus tibi? I. ut ante hac nec semel. S. Nil certius.
A. Ovis naturae valida. N. o spicula, o faces.
A. Si tristis sum, vos mihi tristitiam demite.
I. Medicina ut morbo incognito fieri nequit,
Ita dolore ignorato, solatia nihil
Conferre possunt. A. Sapienter carissime
page 545, image: s563
Fili, et verissime dicis, et istoc magis
Convulneras animum, quo intelligentior.
N. Morietur hic adolescens prudentissimus.
R. Praecide sermonem. A. ne curiosius
Quaeratis quae cognosse vos parum interest:
Mihi rem totam relinquite, et hilarem hunc diem
Sumamus. R. perplacet. A. concedamus simul
In aedes. S. Omnipotens averruncet malum
Quodcunque aut filio, aut mihi, aut viro ingruit.
Aliquantisper canendum loco exodii, vocibus aut fidibus, nempe in medio dialogi.
NATURA.
ERrare homines in vita fati nescios,
Sortisque futurae ignaros, atque prosperis
Sinistra succedere, et inter media bona
Semper timendum esse aliquod infortunium,
Opinor manifeste Abrahami exemplum docet:
Qui de Isacio beatum se reputans suo,
Redigitur ob eundem ad supremam miseriam.
Virebat veluti flos in horto consitus,
Veniebatque in formoso virtus corpore,
Adiungens animum ad qualibet honesta studia.
Longe antecellebat coetibus aequalium:
Erat amabile parentibus spectaculum,
page 546, image: s564
In quo molestias omnes deponerent.
Quid fit? tempestas patrem improvisa obruit.
Horreo meminisse. Filium sibi Deus
Sacrificio dare iubet, planeque imperat
Creatorem tot populorum occumbere neci.
Iam illi iungenda uxor, iam dulces liberi
Suscipiendi: istuc mandare melius erat.
Interfici iubetur. Heu praeceptio
Inuisa, atrox, horrenda, nec opinabilis.
An parricida ut esset, factus est pater?
Ut vulgi fabula fieret, ideo hoc tulit
Abs te munus? suisne manibus victimam
Sua viscera caedet? ergo tu istiusmodi
Sacrificiis delectari potes Deus?
A quo se tumulandum confidebat senex,
Hunccine iugulabit? atque has ipsi nuptias
Parans, pro taedis funestum accendet rogum?
Quo pacto gentium pater, qui filii
Nec unius quidem esse pater permittitur?
Miseret Abrahami: sed Sarae miseret magis,
Quae hoc est felicior, quod nec dum prospicit
Quid sit maritus perpetraturus hodie.
Quod si praenosset, numquam istuc fieri sinat,
Et ulnis carum circumfusa filium,
Cum resonis tales ploratibus edat sonos.
Heu heu, quod tantum moliris piaculum?
Naturam respice, et hominem esse te scias.
page 547, image: s565
Hunc solum et unum habes natum, abstine manus
Cruentas a carne tua, ne ne polluas
Tam infanda caede mucronem, ne obsecro mei
Partus dolores hac mercede remuneres,
Neve educationi haec solue praemia.
Hunc peperi primum, eundemque peperi ultimum,
Praeter quem non est miserae ullum solatium.
Nulla soboles restat, quae me matrem vocet.
Quis nunc sedebit in medio nostrum ad epulas?
Quis turbatos leniat, iratos mitiget?
Quis iam nostrae curam senectutis gerat?
Carentes luce quis sepulcris inferat?
Considera formam iuvenis, quam hostis quoque
Revereatur. Considera animique indolem,
Vitam integram, mores incorruptissimos.
Hic scilicet precum mearum fructus est,
Haec illa nostri generis illa immensitas.
Tepefac prius in me ferrum, deinde quod lubet
Huic facito, et communi ambos compone tumulo.
Ah ne intuear necatum a patre filium,
Neve suos Abrahamum iugulantem liberos.
RATIO, NATURA.
R. Iterum lamenta, iterum novas querimonias
Congeminat disputatrix callidissima.
Ocius hinc te aufer, nil tibi hic reliquum est loci.
N. Quid tibi curatio est, quid ego dicam, aut querar?
page 548, image: s566
R. Quia totum quod agis, est mihi contrarium,
Inimicumque meo regno, nec possum tibi,
Haec praesertim in re ullo coniungi foedere.
Postulo ego ut Abrahamus perfecte pareat
Deo iubenti, et occiat gnatum suum,
Nec quaeritet secum, cur deus id voluerit,
Nec quomodo propagandi fuerint posteri,
Neve hic uxorem adhibere in consilium velit:
Nam in consultando vix hilum mulier sapit.
Volo obsecundet regnatori maximo,
Nec in eo spem desistat unquam figere.
Qui neque amat omnes, quos impunitos sinit:
Nec odit omnes quos punit severiter:
Datam nec fallere fidem ac promissum potest.
Quae vero abstulerit, ea cum quaestu uberrimo
Reddit, parua bona bonis pensans maioribus.
Tu e contra nihil horum tecum stulta reputans,
Amissionem filii quiritaris, et
In suspicione cuiusdam truculentiae
Ac perfidiae insistis ponere divum patrem,
Et quod non capis, in eo es littore loquacior.
Apage praestigiatrix procul hoc a limine.
N. Me absente cum Abrahamo video quid egeris,
Illum solide captivum fecisti tuum.
R. Mei captivi servitutem nesciunt,
Verissimae sunt libertatis compotes.
Qui autem sequuntur caecam te caeci ducem,
page 549, image: s567
Hi quamuis liberi sunt, seruiunt tamen,
Sibimet ipsis iniciunt arctas compedes
N. Actum ago, recedam paulisper, regnum tibi
Relinquam: erit Abrahamus adhuc memor mei.
R. Sive adsis, sive absis, numquam super averis.
Tandem tandem effeci, ut abiret crepitaculum.
Nihil hoc monstro blandius est, aut disertius,
Nec cuius per venas medullasque intimas
Citius permanet oratio. Ob hocce gravius
Timeo, ne Abrahamo si redeat, os sublinat
Suis offuciis. Quem ni diligeret deus,
Non hunc inauditis exerceret modis.
Cuius virtutem ingenti afficiet gloria,
Ut eius nomen nulla oblivio deleat.
Scit ipse quid faciat, et quodcunque egerit,
Nos aequum est recte factum confiterier:
Nam divina voluntas sibi ipsi est regula,
Huic quo quidque magis consonum, hoc bonum est magis.
Sed eccum Abrahamum, progreditur ex aedibus,
Virum colloquar, ut extremam operi addam manum.
RATIO, ABRAHAMUS, ISACIUS.
R. Ad iter accinctum te conspicio perlubens
Cum mortariolo, vivis et carbonibus:
Nimirum ut operere sacris, comparatus es.
page 550, image: s568
A. Stat sententia holocaustum offere debitum,
Tuasque suasiones facto persequi.
R. Tute hac re commodas tibi. Ast natus ubinam?
Celastin matrem ut suaseram? A. natus aderit
Binis cum famulis, qui ligna humeris gestitent
Ad hostiam cremandam, et Sara horum nihil
Quae sunt sutura novit: nec de familia
Quisquam credit me iugulaturum filium.
R. Laudo equidem quando tam studiose obtemperas.
Proin quod restat, vide animo excelso compleas,
Deumque ante oculos propositum semper habeas,
Quem plus quam natum, quam uxorem, quam animam tuam
Te fas amare. A. Nemo istuc negaverit.
En Isacium. Probe ne instructus est? R. probe.
A. Patrandum est fili, ut audisti intus, in loco
Divinitus mihi monstrato sacrificium.
I. Audivi mi pater. A. Et huic te sacrificio
Necesse est interesse. I. Audivi istud quoque.
A. Ergo paratus es, ut una te mecum in viam
Des modo? I. paratus, quo me cunque duxeris.
Tuus sum, ceu rotam me versa quo placet.
A. Macte indole: hoc officium est filii boni,
Parentibus sese ut praestet promptissimum.
R. Paucissimos reperias nunc Isacios,
Facilius albos coruos, et cygnos nigros.
A. Corripiamus viam: sequimini: tu ad latus
page 551, image: s569
Meum ambula. I. Sic mi pater. A. numquid prope
Iam contueris collem amoenum atque viridem,
Leni assurgentem clivo? I. Sane. A. hic ipsus est,
Super quo me sacris fungi Deus iubet.
I. Super hunc ne pater? A. Ita fili, ut dicebam hunc super.
Heus vos, lignorum fasces hic deponite,
Et nos, donec redeamus praestolamini:
Litantibus nobis volo adesse neminem.
R. Testis sat magnus fueris ipsemet tibi.
A. Age fili, tu hanc solus portato sarcinam,
Pauxillum itineris restat, non multum premet.
Senectus mea non est ferendis oneribus.
I. Ego portabo pater, etiam si maior foret.
Leviter incedo, non gravat onus. A. venimus
Ad destinatum. Conscendamus gnate mi.
Nunc ex humeris fascem reicito. I. reicio.
Verum aspicio ligna, ignem, gladium denique:
Quaero ubi sit, quam domino immolabis victimam.
A. Dominus ipse sibi providebit victimam,
Ne istuc moveat fili. I. nihil iam sciscitor.
A. Necesse est rursum ut aedificemus arulam,
In qua occidatur et cremetur hostia.
I. Ministro me utaris pater, si quid voles.
A. Ara excitata est, nunc dissolue sarcinas:
Nunc ligna in ordinem struamus desuper,
page 552, image: s570
Ut ubi subiectum postea ignem arripuerint,
Imposita repente consumatur victima.
I. Et hoc factum, pater mi. Sed iam victima
Ubi est quaeso? nullam hic pecudem cernere queo.
NATURA, RATIO, ABRAHAMUS, ISACIUS.
N. O durum imperium, o durissima necessitas.
Tuum nunc ferrum in igne est. R. hem ne concidas
Animo, tu amolire. A. Ah fili dulcissime,
Ah fili mi. N. novam rem pandet tibi pater.
R. Audacter Abrahame. A. mi IsaciIsaci, Deus
Iubet, Deo resistere nec paulum licet.
I. Eho quid gemitus, et quid suspiria volunt?
Mi pater, oro, dic claris verbis quidquid est.
N. Miser est pater, misera mater, natus miser.
R. Felix mater, felix natus, felix pater.
A. Mi Isaci, postquam te votis creberrimis
Ex coniuge sterili sum adeptus filium,
Omni te cura, et caritate feruida,
Si quis pater in terris alius enutrii:
Cupiens id unum, ut cum te fecisset virum
Aetas matura, nostrum instaurares genus,
Haeres mearum solus opum: et promiserat
Deus id mihi: sed aliter quando visum est ei,
page 553, image: s571
Nempe ut se tibi restituam hoc ipso tempore,
Iuventutis in ipso flore, haud me refugere
Ac detrectare iussa domini convenit,
Nec quasi gigantem aduersus eum bella gerere:
Praesertim cum recorder quae in me effuderit
Beneficia. Quia igitur te sibi poscit Deus,
Mi fili, debes aequa mente id perpeti.
Homo eras, homini moriendum tibi fuerat semel,
Et semita lethi calcanda velut ceteris.
Nunc gratulere tibi, quoniam praeter hominum
Morem aliorum morieris, atque ipsi Deo
Fies libamen, qui te pluris aestimat
Quam ut morbo, aut bello, aut huiuscemodi casibus
Vita emigres: inter preces et vota vult
Ad se transferre spiritum tuum. Itaque ne
Crudelem me erga te putes: ast in Deum
Magis pium. R. Ut decuit locutus es Abraham.
N. Ah Isaci, quod responsum dabis patri?
Tene ab eo iugulari, cuius satu editus?
Illum tibi eripere vitam, qui debuit
Vitam defendere tuam? R. adolescens optime,
Imitare patrem, et complectere nutum Dei.
Ille Deo te occidit libenter, tu Deo
Libenter occidi velis. Erit hoc tibi,
Ut illi, post mortem aeternum memorabile.
De posteris securi este, ipse viderit.
I. Tametsi natura iniucundum est emori,
page 554, image: s572
Et inprimis nostra aetas exhorret necem,
Tamen sic de me statuas, mi pater, velim,
Aequo, ac libenti animo voluntatem Dei
Atque tuam complexurum, quibus obsistere
Si coner, indignus sim, quem tellus ferat.
Quod si vel sponte tua, nec iussus a Deo
Me morti voluisses dedere, nec tantulum
Aduersaturum scito fuisse. R. bone Isaci,
De nobili radice germen nobile.
I. Quare moras tolle omnes, atque ut victimam
Me conditori sacrifica, paratum habes.
A. Heu fili, quantis curarum feror aestibus,
Et quo te promptum habeo magis, hoc perdo aegrius.
I. Ne dubita: oboedire Deo nil affert mali.
A. O magne dominator, pareo iussis tuis,
Quamquam natura reclamet. N. pro pro viden
Ut veste spoliat? ah tragicam tragoediam.
En quomodo ante pectus constringit manus,
Et pueri collum nudat mactator senex.
At ille ut agnus man suetissimus nihil
Renititur. R. recte facit. Utrum sed magis
Admirer? an illum qui ob amorem numinis
Nec natum differt unicum letho dare:
An eum qui patri usque ad mortem est oboediens?
I. Ne trepida pater, huius lucis cupido me
Nulla tenet. A. tenet autem cupido me tui.
page 555, image: s573
Heu quam inuitus teneras tibi astringo manus.
N. Magis ac magis exprimitur imago victimae.
Ornatissime adolescens, quid commerueras?
Cur adeo fundi oportet sanguinem tuum?
Purpureum, castum, et innocentem sanguinem.
I. Etiam pedes liga sis pater, ut victimam
Perpulchre aemuler. A. o quantum aveo pro te mori?
Fili mi Isaci fili mi, quis hoc
Mihi tribuat, ut pro te moriar, heu gnate mi.
R. Ne quid nimis Abrahame. N. talis filius,
Tam formosus, tam moratus, adhaec unicus
Lugeri non potest satis. A. nunc Isaci
superest, ut te extremum affatus super rogum
Iam collocem. I. mihi longa est omnis mora:
Proficisci ad dominum summopere gestit animus.
A. Vale solamen, vale o dilecta soboles.
Ora valete o carissima, quae de cetero
Nusquam contemplabor. N. telum in pectus adigi
Videtur, cum haec intueor atque audio: nimis
Miseranda et acerba sunt. R. Tamen exsequenda sunt,
Deus iubet. I. Vale cum matre, mi pater.
Non possum brachiis collum stringere tuum,
Sed osculum supremum hoc a me sumito.
Iterum iterumque vale. A. cor mihi discinditur.
page 556, image: s574
Multumque reluctanti prosiliunt lacrymae.
R. Resiste dolori, neve quid contra Deum
Iniquum ac perversum fac unquam cogites.
N. Ecce ut ovis placidissima, in ara componitur,
Super struem. R. quid tergiversaris, age, age,
Educ vagina gladium, ut amputes caput.
A. Eheu quam torpida manus, quam digiti rigent?
Verum Deus hortator suggerit audaciam.
O caeli rex, o rerum sancte conditor,
En mandatis morem gero tuis, et meum
Gnatum unicum, quem me ipso amavi impensius,
Tibi holocaustum offero. Tu ne me deseras
Clementia tua: nam tu solus mihi
Praesidium, auxilium, spes, robur, et salus.
R. Diu tardas, dies abit. N. factum bene,
Quod aliquando cessas, et hinc abis.
A. IsaciIsaci. iam te commendes Deo,
Tuumque spiritum: nunc nunc ferio. I. feri.
ANGELUS, ABRAHAMUS, NATURA, ISACIUS, FAMULI DUO.
AN. Abrahame, Abrahame, A. unde haec vox aures verberat?
Quis me appellat? AN. Abrahame audi. A. Audio, et simul
Perfusus horrore asto. AN. ne percusseris
page 557, image: s575
Isacium, vaginae extemplo redde gladium,
Mihique animum arrectis aduortas auribus.
Haec per me nuntiat divum atque hominum sator.
Quando hanc rem difficilem, et dictu gravissimam
Es ausus aggredi, nec filio tuo,
Quem praeter nullum crearas alterum,
Voluisti parcere, quin uti mandaveram
Isto litares mihi, testem nunc inuoco
Memet, perque meum numen adiuro tibi,
Benedicam te, ut alium benedixi neminem,
Tuosque tantum multiplicabo posteros,
Quantus stellarum est numerus innumerabilis,
Aut quantus arenarum est ad pelagi littora.
Gens belli studiis aspera, et intractabilis
Regnabunt longe dilatatis finibus,
Populosque victores ditione barbaros
Tenebunt, atque reges servitio prement.
Hanc ego mercedem virtuti remetior,
Tuae pietati talem refero gratiam.
A. Summe an non sum, qui paulo ante fui? num mei
Sum compos? o Deum immortalem, ut hoc novum,
Ingens, immensum, insolitum et admirabile
Est gaudium? quod animus non capit meus.
N. Euax, triumphemus, triumphemus, datur
Nunc exsultandi occasio largissima.
Laetentur quotquot sunt laetitiae. O mira res
page 558, image: s576
Inopinataque. A. Non occurrit, quidnam eloquar,
Nec gaudia vocibus iter praebent peruium,
Isacius vivit mortis ipso a limine
Patri restitutus. N. ab ipsis orci faucibus
Redditur Abrahamo filius. Io, io Deus
Has misericors conciliat nobis ferias.
Dissolue nati vincula, et complectere
A mortuis revocatum. A. mi Isaci, Isaci
Mi, Deus amat nos ambos, et saluos cupit.
I. Deo sit laus, et sempiterna gloria,
Qui ten tare suos, et tentationibus
Eripere novit. Mi pater, mi pater, ego
Natus rursum, et tibi donatus deintegro
Mihi videor. A. o stupenda commutatio.
I. Mirificus est in operibus suis Deus.
N. Iuvat exsilire, et pedibus ter humum pellere.
Iterum Abrahamo condonatus filius.
Isacius vivit, vivit meus Isacius.
Plaudamus omnes plausibus hilarissimis.
A. Molitor o sanctissime, o clemens pater,
Quae lingua, quaeve orationum flumina
Sapientiam et bonitatem praedicent tuam?
Ex afflictissimo omnium mortalium
Subito reddis beatum. Quis nolit tibi
Seruire totis ex medullis, iam bono
Tamque fideli domino? I. ire properemus domum
Ut impleamus matrem hisce voluptatibus.
page 559, image: s577
A. Credo illam, id quod res hoc ipsum maestissimam
Apud se suspicatam, quam aegritudinem
Laetitia non sperata ademerit. N. o Sara.
Quantam apportamus nunc hilaritatem tibi?
A. Saluete famuli: num diu abfuimus? F. Satis.
Et nos ut rite sacris fungeremini
Optavimus. A. at nos non poenitet huius morae.
I. Sacrum dedimus Deo quam placatissimo.
A. Revertimur pleni rerum incredibilium,
Tantas est novitas, et gaudio liquescimus.
F. Quaesumus here, ut nobiscum rem communices,
Ut nos quoque tuum gaudeamus gaudium.
A. Domi audietis. Praecurrite, Saram viro
Atque Isacio prodire iubetote obuiam.
F. Fiet, volamus. I. Quare cum me ab duceres
Id eam celabas? A. Occidisset nuntius
Tam infaustus, Isaci, afflictam matrem tuam,
Ululatibus pulsasset ipsa sydera.
De filiis laedendis qui cum coniuge
Consilium init, pugnam sibi atrocem creat:
Sic efflictim partus suos mater adamat.
I. Prudenter tacuisti, et factum probo pater.
Nunc sensi non vano fuisse somnio
Exterritam. Nam sibi visa est gremio suo
Fovere haedillum, quem diligeret teneriter,
Et illum abs te rapi, et ad aras interfici.
page 560, image: s578
A. At ego me vivum te reducturum domum
Nec vigilans credere potui, nec somnians.
Aperitur ostium, hem mater cum familia.
ABRAHAMUS, SARA, ISACIUS, NATURA, DOMESTICI.
A. Satin' saluae? uxor mea. S. satis: hilaror nimis
Cum te marite, et Isacium hunc gnatum meum
Aspicio reduces. Sed sacrificium rogo
Quo pacto processit vobis? A. dexterrime:
Nam victimam immolavimus, et eam victimam
Vivam nihilominus reducimus domum.
S. Quae portenta haec? aut quando hoc unquam contigit?
Quae aetas talem accepit aliquando fabulam?
I. Sic est mater mea: verum praedicat pater.
S. Quid memoras fili? non sane assequor, et mihi
Dari verba puto. A. non aliter se res habet,
Quam ut nos affirmamus. S. Quaeso melius explica.
A. Ausculta dum. S. Ausculto libens. A. viden huncce puerum,
Deliciolas nostras? S. Video. A. hunc sibi caelitus
Pro victima caesum manibus istis meis
Sacrari praecepit Deus. S. quomodo? A. Scies
A Principio. De villa regrediens domum,
Solus eram in agro, cum increbrescente sonitu,
page 561, image: s579
Et fulgure et tonitribus, crepitu atque strepitu,
Ruentem in terram vox affatur numinis.
Tolle, inquit, quem tantopere amas Isacium,
Et hostiam mihi iugula, in loco tibi
Quem demonstraro. Quid censes? tremor, stupor,
Pavor, admiratio me tum circumstetit.
Ratiocinabar mecum, sed vicit Deus.
Atque hoc te nescire fuit commodum, quia
Tibimet plorando detrimentum iniungeres.
Ergo te ignara proficiscimur ad locum
Monstratum, ubi cum iam ferire victimam
Hanc vellem, quam altare super collo caveram,
Caelestis clamor prohibuit, et hinc laudibus
Ob studium parendi sum evectus maximis,
Factaque rursus promissa ingentia mihi.
Quae tum ibi gaudia? qui complexus? quaeve oscula?
Tu reputato: en saluum tibi natum sistimus.
N. Iam se matrem ostendet Sara. S. anima mihi prope
Deficit haec audienti. O melliculum meum,
O desiderium, o unica voluptas mea.
Teneon' ego te complexa nate? o nate mi.
Videte mihi reductum a morte filium.
DOM. Videmus hem, et laetitia colliquescimus.
S. Tantone in discrimine fuisse te? I. fui
Mater carissima, at me tibi reddit Deus.
S. Accipio, accipio donum praestantissimum,
page 562, image: s580
Auro, lapillis, et gemmis pretiosius,
Et si quid aliud homines numerant in bonis.
Sine rursum amplecti nate, et pangere suavium.
Aliter facere haud queo sane. I. Quantum voles:
Nam tu hodie mortuum me vivumque recipis.
S. Ter sanctum numen, quas soluam grates tibi,
In eodem cum me partu bis matrem facis.
Nunc multo laetius de vita exivero,
Quando quidem de te istuc actum est, ocelle mi.
A. Adaeque mors iam nunc mihi est optabilis,
Mi Isaci, postquam istuc rarum miraculum
In nobis perpetravit altitonans pater.
Solatium hodie, Sara, maius contigit
Ambobus, quam cum hic de sterilibus natus est,
N. Diem festum hunc agamus, ducentes choros.
I. Dulcissimi parentes, et gaudeo mihi,
Et utrique vestrum vitam gratulor meam.
A. Eamus intro. S. mi vir, eamus ocius.
EPILOGUS.
FOras huc prodeo spectatores optimi,
Tribus ut verbis vobiscum, pauca disseram.
Spectastis modo spectaculum gratissimum,
Paternis et maternis gravidum affectibus,
Divina bonitate refertum et sapientia.
Quin vestrum quisque proprios adamet liberos,
Ut Sara et Abrahamus suum, nihil ambigo.
page 563, image: s581
Unum velim vos obseruare singulos,
Id quod Abrahami cunctos exemplum monet:
Nempe ut iubenti, quaecunque iubet Deus,
Obtemperetis quam potestis alacriter,
Reponentes in eo solo fiduciam:
Seu dura iusserit ille, sive mollia,
Seu suavia, seu amara, facilia, difficilia.
Quid durius, amarius, aut quid difficilius,
Quam natum caelitus genitum, tot gentium
Futurum patrem, natum postremo unicum
Mactare ad aram? fecit tamen istud Abraham.
Idcirco cum esset antea carus Deo,
Euasit longe carior, et adeptus est
Nullis honorem intermoriturum saeculis.
Nunc quiddam vos orare noster grex ait.
Si non displicuimus cum ista actiuncula,
Signum mittatis. Bene vivite, et applaudite.
STRATOCLES, SIVE BELLUM.
Argumentum.
ADolescens ingenuus literarum pertaesus, acrem militiam parat, libros loricis, galeis, ensibus mutare cogitat: eum Doctor nullis argumentis dimovere ab instituta ratione potest.
page 564, image: s582
Secum ducit alium adolescentem, cui odium literarum persuaserat. Militarem in modum ornati dum viam ineunt, obuios habent duos milites fugitivos, sibi olim non ignotos, vestitu laceros, esuritione confectos, et illuvie immundos. Horum oratione vitam castrensem insectantium, ac deplorantium, ut qui in re praesenti fuerint, adolescentes ambo sic permoventur, ut vestigia relegant, et ad studia contempta ac deserta revertantur.
PERSONAE. STRATOCLES ex studioso miles. EUBULUS Magister. POLEMIUS alter studiosus, miles. TREMONIUS, MISOMACHUS, fugitivi milites.STRATOCLES discip. EUBULUS Praecept.
S. Vidi ego, et audivi, et lectitavi saepius
Varia cruciamenta doloresque maxumos,
Quos in maleficos solet expendere carnifex.
Verum hercle verum, haud est talis molestia,
Nullus eculeus, catasta nulla, nulla crux,
Nullum tormentum Phalaridis, aut Mezentii
Cum studiosorum poenis conferri potest.
page 565, image: s583
Illi demum mortales sunt miserrimi,
Illi omnium miserorum sunt miserrimi,
Nec ulla est gens in toto orbe aerumnosior.
Paucis annis fit sutor, sartor optimus,
Lanius, pistor, pastor, fictor, lictor, cocus,
Figulus, faber, piscator, carbonarius,
Usurarius, olearius, vitrearius,
Fullo, canicida, interpellator, pellio:
Isti, inquam, clari artifices evadunt brevi.
Nobis ante obitum doctis fieri non licet.
Mors quando adveniens sera pulsat ostium
Tunc primum aspicimus, sed procul sapientiam.
Natura nobis tunc noverca dicitur.
Sescentos, credo, annos largiri debuit,
Quibus literati bonas horas male perderent.
Fluxerunt anni plus, opinor, quindecim,
Cum me pater applicavit ad istas literas,
Ex illo discendo minus quam nihil scio.
O rem iocosam, et ridiculariam affatim.
Quadam in schola sedisse quendam praedicant
Lapideum auditorem toto septennio.
Ego sum, [gap: Greek text] Ut valide trivi asserem?
Orbilius noster valde plagosus homo erat,
Meum saepe in ruborem mihi corium dedit,
Saepe haud sedere quivi prae vicibus.
Ita puerile scinditur corpusculum.
Omnes parietes fletu et flagris personant.
page 566, image: s584
Ecce studiorum bellissima primordia.
Grammaticam quid deinde sequitur? Poetica.
Ista Poetica nihil est sacratius.
Montes et fontes, Musas et Apollinem
Colunt poetae: hinc versus tam dulces fluunt.
Quingenta carminum illis genera, Dii boni.
Mendaciorum quas appellant fabulas,
Trecenta plaustra. Troporum dena millia.
Ineptiarum numerus infinitus est.
Hic etiam fuit haerendum multo tempore,
In Herculeis laboribus, et Atlanticis.
Domina Calliope, quam esse narrant virginem
(Si virgo est, quae Linumque Rhesumque peperit)
Quamuis rogata, si memini, plus millies,
Favere non vult. Nec favebo illi amplius:
Immo medium digitum mulieri porrigam.
Rhetor etiam fui totum quadriennium.
Quid didici? accipite uno verbo, nihil, nihil.
Exordiorum ibi aspexi ingentem struem,
Epilogorum innumerabiles ibi numeros.
Brevi complectar cetera. Et Logicus fui,
Soloecismos pro syllogismis condidi.
Quid tum? quasi hunc morem primus introduxerim,
Nunc sum philosophus amplius sexennium.
(Vos supputate si annos retuli quindecim)
Hoc me studium quam miseris vexavit modis?
page 567, image: s585
Quos peperit singultus, et quot suspiria?
Ut crebras misero saepe excivit lacrymas?
Produxi ad multam noctem saepe vigilias,
Et incenatus discessi saepe cubitum.
Legi, relegi paginam unam centies,
Non rem magis exsculpsi, quam ex pumicibus aquam,
Ut Aristoteli isti mala cadant quam plurima,
Qui noluit a nobis sua scripta intelligi.
Ne vivam, si homini illi non effoderem oculos,
Siquidem ipse mihi effodit prope cerebrum.
Nihil est sapientibus istis insipientius,
Qui cum ventosi nosse iactent omnia,
Divina, humana, supera, media, et infima,
Nondum sciunt quoties me verberaverit
Meus parens, quando in ludum ire nolui.
Quis exstiterit stultorum primus, nesciunt.
Dentes quot habeant, nisi numeraverint, nesciunt.
Haec et alia mecum plura cum considero,
Literarum studiis nil videtur vanius,
Morosius, crudelius, inhumanius.
Vires debilitant, sucum membris detrahunt,
Pallorem inducunt vultibus, ut cadaverum,
Capitis dolorem, tussim, maciem, atque scabiem,
Morbos perennes, extremam ignorantiam.
Deinde parentes ad paupertatem protrahunt,
Quia sustentantur intolerandis sumptibus,
page 568, image: s586
At publicae rei nec hilum commodant,
Quae non libris, potius armis defenditur.
Nunc ergo hoc mihi visum est factu longe optimum,
Studiis istis ut ego remittam nuntium,
Ac recte militatum proficiscar aliquo:
Nam hic vitam perdo, gloriam, et pecuniam.
Hoc facere certum est, ita me amabunt caelites.
Vade liber pessime, alium tibi quaere dominum:
Si rebitas ad me, in latrinis faxo iaceas.
At at, quaenam haec barba est, quae istinc prodit foras?
Praeceptor est. Scio probe quid sibi velit:
Etsi quid ipse acturus sit, nec dum sciat.
Frequenter abesse a ludo sollenne est meum,
Atque in caupona perpotare ad vesperam,
Ut ho die diligentes discipuli solent.
Ea causa me quaesitum processit domo.
Mirabitur, de bello quando audiverit.
E. Salvus sis Stratocle. S. Et tu per me salvus sies.
E. Quid solus hic tecum es locutus tam diu?
Ubi nam vagatus continuos dies novem?
Quid molitus? cur non dedisti mihi operam?
Responde, quid taces? S. Edictabo tibi
Quod res est, ut sciens sis, quam planissime.
Non iam discere lubet, bellare lubet magis,
Rotare enses, telis et ferro ludere.
page 569, image: s587
Satisne latine dictum? ecquid me intelligis?
E. Propemodum Stratocle. Pro deum atque hominum fidem
Quid audio? S. Quod verum est. E. verum? S. verissimum.
E. Dormitas adolescens, loqueris per somnium.
S. Non sum in schola: vigilo, et vigilans fabulor.
E. Id est quod puto, te mihi narrare fabulam.
S. Quod ipsus facit, omnes facere hoc existimat:
Dies et annos fabulatur fabulas.
Rem dixi Eubule, si credis, credas, licet.
Si non credideris, ego credam, nil te moror.
E. Ergone tu in bellum? S. Certe. E. quid monstri tu alis?
Quasi hic ad te tumulandum humus non suppetat.
Canibus et volucribus vis dare conuivium?
Refer sine fuco, mi Stratocle, quid cogites.
Pugnamne. S. Pugnam. E. caedes? S. caedes? E. vulnera?
S. Vulnera. E. iamne igitur penitus statuisti mori?
S. Videte ut mortem pertimescant philo sophi.
Mori non equidem statui, sed viriliter
Stare in acie, ac hostilem elicere sanguinem,
Et hac multos dextra sub Orcum mittere.
E. Quam inuiti credimus, quod factum nolumus.
Dic age. Tu literas deserere fixum habes?
page 570, image: s588
S. Habeo. E. Tu castra tendis, et Martem sequi?
S. Ita, ita, ita: hem quoties, iam sum confessus tibi?
E. Sanusne es? S. sanissimus. An ad bella veniunt
Etiam aegroti? E. Haud istuc rogo. S. Dic quid roges.
E. Sanusne mentis es? S. Apage sis, qui me tuis
Insanum verbis concinnare postulas.
Fui insanus, qui aetatem egi in literis.
Quod stulte feci, nunc sapienter corrigo.
Sapio, quamquam [correction of the transcriber; in the print quamquaus] sero, et reduco calculum.
E. O Stratocle, o Stratocle ausculta paulisper tuum
Praeceptorem, qui fidus tibi semper fuit,
Quite dilexit ceu germanum filium.
S. Quecunque animus fert loquere, promptus audiam.
E. Primum omnium labores cur perdas tuos
Tot annis positos in praeclaris artibus?
Praesertim cum non medio cres effeceris
Progressus, idque nostro testimonio,
Quibus per philosophiam nec mentiri integrum est,
Nec palpari aliquem, ut est moris adulantium.
Subita consilia raro sunt faelicia.
Cur istuc aures est praeteruectum tuas,
Quod vulgus iactare solet in proverbio?
Tria esse, quae deliberanda sint diu:
Profiteri monachum, ducere uxorem domum,
Et quod praecipuum, militiae nomen dare.
Nunc te, mi Stratocle, per tuum genium obsecro,
page 571, image: s589
Ut de re tam ardua amplius deliberes.
Noli exspectare dum te eventus monuerit.
Euentus namque stultorum magister est.
Despice paulum, quot incommoda Mars afferat.
Principio quod erat libertatis proprium,
Id funditus sublatum est: vivere ut velis.
Ducum imperia pro lego habenda sunt tibi.
Pugnare vis, manere te in castris iubent.
Excedere praelio cupis, pergere iubent.
Exuvias et spolia vis legere, illi vetant.
Nisi oboedias, repente suffigunt cruci.
Vitam hominis atque belluae iuxta aestimant.
Excubiae sunt agendae in noctes singulas,
Vivendum ex rapto, esuries patienda et sitis,
Bibendum flumen turbidum, et panis niger
Vorandus, ipso ferro et chalybe durior.
Longissima pedibus conficienda itinera.
Menses in multos non dabitur stipendium:
Nec minus eo laboris imperabitur.
In tergo etiam numismata cudentur tuo.
Ecquid probatam ducis hanc pecuniam?
s. Verbera gratis ego inveniam quam facillime.
E. Quid de squalore dicam, quid de sordibus?
Quid de vermiculis, imo de pediculis?
Quorum cateruas densas milites alunt.
Tonsoribus haud utuntur, tondent mutuum
Pulcherrime: namque enses sunt novaculae,
page 572, image: s590
Quibus abradunt cum crinibus totum caput.
Crebro item e venis mittunt putrem sanguinem.
Sed (quod parum salutiferum medici canunt)
Venas recludunt, et resecant multas simul.
S. Tales chirurgos numquam ego mihi optaverim.
E. Heu quantos aestus, quam atrox frigus sustinent?
Pro delicatis pellibus arma horrida gerunt,
Arma aenea, et ipso pondere quam gravissima.
Sub aetheris axe nudo quid non perferunt?
Omnes molestias, omnes iniurias,
Pluvias, nives, tonitrua, nimbos, grandines,
Fulgura, fulmina, ventos, procellas, turbines.
Iam quoties morbi grassantur in exercitum?
Quam saepe castra inuadit pestilentia?
Adhaec in bello pro quantum casus valet?
Communis Mars, bellorum incertus exitus.
Cadunt magnanimi, timidi sunt superstites.
Victorem quoties vis fortunae perculit,
Tergumque victis dare cogit improba?
Age vero, interfectis quisnam funus facit?
Ubi nam amicorum maesta comploratio?
Hoc siquidem non negligendum duxit Solon,
Vacare fletu qui non vult mortem suam.
Esto autem quis fiat redux in patriam,
Deum immortalem, quam deformatus redit?
Cicatricibus insignis horrendum in modum.
Plenus dorsus, pleni pedes, plenum caput,
page 573, image: s591
Mutilata facies, amputatis auribus,
Praetruncatus nasus inhonesto vulnere.
Interea coniux alteri nupsit viro,
Aut quaestum facit prostituto corpore:
Nati vivunt aliena misericordia.
Si forte redeat illaesus membra omnia,
Contemnit populus omnis, et pro ignavo habet.
O quam exploratum succinit paroemia?
Bellum dulce est inexpertis. Dicas mihi,
Tune igitur nullum vis unquam bellum geri?
Vis nos inermes hostibus dare iugulum?
Minime volo: est quando bellum geri expedit,
Et vero debet: sed te, similes ac tui
Adolescentes, praestanti mactos indole,
Columina familiae, egregium decus urbium,
Hos, inquam, a castris abstinendos autumo.
Quapropter, Stratocle, si quis est precibus locus,
Muta consilium in melius, et hanc mentem exue.
Quod tibi suadeo, meo suaderem filio.
Fallit te sententia, non rectam instas viam.
S. Tua dicta, Eubule, nec tantillum me movent.
Ventis trado, coeptis nequeo desistere.
Sive mihi mens iniecta est haec divinitus:
Sive potius mea mihi cupido fit Deus,
Clare sonantem exaudio taratantaram,
Micantes cerno clypeos, et gladios truces.
Nobile facinus, certando vitam amittere:
page 574, image: s592
Effeminatum in pluma, et in rosa emori.
Carebo sepulcro? nullo virtus indiget.
Et quisquis urnam non habet, hunc caelum tegit.
Tu cupiebas magnum me fieri philosophum,
Factus sum, vitam et mortem contemno pariter:
Opes irrideo: dura possum perpeti:
Amo patriam, cui consecro meum sanguinem.
Haec quicunque didicit, eruditus est satis,
Atque haud inutilis patriae civis alitur.
Quis autem est hominum, qui vivat sine legibus?
Qui plane nullius imperio sit subditus?
Malo imperare mihi fortissimum ducem
In castris, quam turpem domi socordiam.
Porro animosum numquam oderit dux militem:
Ignavum, ut tu discipulum, non potest pati.
Sitis, fames, paupertas, aestus, frigora,
Omnia virtutis isthaec instrumenta sunt.
Maior apud vos pediculorum messis est.
Etiam in mediis morbi vagantur urbibus,
Saevaque pestilitas civitates opprimit.
Nec vos ab omnibus exempti estis casibus.
Iam quod cicatricum bene completa facies
Deformis apparet tibi, quam ridiculus es?
Turpia dices monumenta fortitudinis?
Et te tantopere pulcher aspectus capit?
Mihi quidem ob vulnera crebra consutum caput,
Consutae malae, frons et nares denique,
page 575, image: s593
Gratissimam videntur praeferre faciem.
Uxorem non duxi, non genui liberos,
Nihil timen dum interea, quid fiat domi.
Bellum est in votis, in bello mihi omnia.
Ad bellum currere mei gestiunt pedes.
E. Et ad haec dicturus quid tandem est senex pater?
Quid pia mater, cui tu unico es magis unicus?
Parentes ante obitum cur sic orbos facis?
Cur illis de te tam ingentes luctus cies?
Non me, putas, iratus obiurget pater?
Non a me repetat filium cum iurgio?
Non clamet? redde natum, redde liberos,
Quos fidei iam pridem commiseram tuae.
Quid contra fabor, mi Stratocle? arrogans fuit,
Superbus, confidens, proteruus, contumax,
Meos explosit monitus pertinaciter.
Amanter hominem collocutus, omnia
Tentavi, me miserum habuit ludibrio:
Non potuimus mentem expugnare ferream.
S. Facessant oro lamenta, et querimoniae:
Quamuis caelum ruat, non aliud statuero.
Ac iam iam, si parumper hic me manseris,
Reversus apparebo ornatu militis.
E. Nihil ago, exspectabo tamen, actutum redi.
Hodie experior, si quidquam expertus sum prius,
Ad veritatis ut bene collimet scopum,
Rebus qui scripsit geminis averti a bono
page 576, image: s594
Iuventutem, imprudentia atque viribus.
Istis nam elati, audent bellum capessere:
Illa impediti, quod frugiferum est, non vident.
Nec admiratione est quidquam dignius
Adolescente in quo eluceat prudentia:
Facilius est coruum reperire candidum.
Qui stultos dixerit omnes, errabit parum.
Inde est quod sapiens sapienter sanxit Solon,
Ut ne iuvenes aliquem magistratum gerant,
Neu consiliis unquam adhibeantur publicis.
Aetas iuvenilis est inconstantis animi,
Levi momento huc illuc mox impellitur:
Et cum quovis flectatur non aegerrime,
In vitium, ut cera, flectitur facillime.
Innumeras voluit secum semper ineptias,
Noctu diuque continenter somniat.
De consequentibus malis, de funere,
Deque senectute nequit audire verbulum.
Omnes delicias, et voluptates amat.
Canibus et equis alendis gaudet maxime.
Festivis interest avide spectaculis.
Potat libenter, et bene ludit aleam.
Spernit Iunonem, spernit ipsam Palladem:
Ac Venerem multo pulchriorem iudicat.
Non etenim diligit valde sapientiam.
Nil est sollicita ut magnas sibi congerat opes.
Molles risus, et molles sermonum iocos,
page 577, image: s595
Et strepitum citharae amplectitur supra modum.
Monitores aspernatur, et prorsus fugit.
Minatur damna, et exilium censoribus.
Iras et animum in fronte et ore gestitat.
Loquacula est, et tantum praebet, quantum habet.
Maioris non sunt uspiam spes et fides.
Credit iuventus multum, sperat omnia.
Suis amica nimium est laudatoribus.
Quicunque vero illius studia non colunt,
Cum huiusmodi nullam societatem coit.
Iniurias placato animo haud sciunt pati,
Eas quam possunt vindicant acerrime.
Inducere illos ad fraudem nullus labor:
In hora circum scribuntur vel centies.
Haec aetas postremo incerta, et multum est vaga,
Mutationibus subiecta plurimis,
Iamque huc propendet, iam illuc, iam alio respicit,
Nec quis adolescentis futurus exitus
Quis terminus, bonus an malus, dici potest. [note: Explodit bombardulam]
S. Magister syllogismus hic dexter fuit
In posterum tales facturum spondeo. [note: Educit pugionem. ]
Haec maior propositio, isthaec erit minor, [note: Educit gladium. ]
Haec conclusio, quae rem consummatam dabit.
Dic mihi, Eubule, placet ne hic tibi ornatus novus?
page 578, image: s596
Meo iudicio non fui venustior.
E. Meo iudicio non fuisti turpior.
Caligae sunt dissectae, dissectus calceus,
Dissectus thorax. Scin quid haec praesagiant?
S. Quidnam? E. Tuum corpus ita dissecabitur.
S. Non hercle, quin multos prius dissecuerim,
Et gladium hunc tepidis condiderim in pulmonibus.
E. Formido ne Mars iam nunc in lingua siet,
Postquam instabit conflictus, recidat in pedes,
Ac tu fugitor magnus fias pro milite.
S. Dii meliora. Eubule istuc noli edicere,
Quin immo victorem multarum gentium,
Opimis indutum spoliis, si dii adiuvant,
Visurus es aliquando Stratoclem. E scilicet,
Multis onustum vulneribus, et sceleribus
Ego videbo. Sed te per caput oro tuum,
Et quidquid in hac vita tibi est carissimum,
Te circumspice, saltemque ad punctum temporis
Prudentem cogitationem suscipe,
Mi Stratocle, ne tantum dolorem inusseris.
Parentibus, quorum perit solatium
Te amisso. Per Divos omnes quaeso, rogo,
Per caelum et terram te obtestor, ne feceris.
S. Hoc unum tibi negare cogor: cetera
Quae a me voles impetrare, feres ocius.
E. quonam ibis? sub quo duce facies stipendia?
S. In Gallias ibo ad Ligam, ut quidam vocant.
page 579, image: s597
Navarraeos ego docebo arma ponere:
Scient quid sit Calvini regnum inducere.
E. Satis Thrasonice. S. nunc, quod reliquum est, vale,
Mi Praeceptor, mi custos, mi dulcis pater.
Nam si fuissem ex te natus, non potueras
Plus quam fecisti amore me amplexarier.
Multa in me constant fateor tua beneficia,
Quorum mihi memoriam nulla eripiet dies.
Quoad anima superabo mea, tui memor
Ero, mi Eubule: et te rogo quam maxime
Per bonitatem tuam, quam sensi crebrius,
Ut neglegentiam meam atque ignaviam,
Omnesque culpas condones humaniter.
E. Propemodum lacrymas tua verba excutiunt mihi,
Quando ingenuo ut adolescenti pulchrum est facis,
Agisque mihi tam liberales gratias.
Utinam hoc tuum exemplum sequantur ceteri:
Atque utinam in te merita mea augere liceat.
Quod quia non licet, age Stratocle, salue et vale:
Nam posthac utrum te visurus sim, ambigo.
S. Ego nihil ambigo. E. Deus te seruet. S. Vale.
Ille hinc abiit: volo ego mecum hic meditarier
Accurate, quo pacto me in acie geram,
Etenim imparatum sese hostibus opponere,
Si recte cogito, praesens periculum est.
Ad hunc ergo modum volo ensem stringere,
Ita pedem laevum, sic firmabo dexterum,
page 580, image: s598
Immobilis consistam ut instar Herculis.
Petitiones sic vero aduersarias
Eludam. Ita hostes caesim summis viribus,
Lacertis retrorsum ductis rite feriam,
Eosdem punctim tali tetigero impetu,
Ensem per costas exigens saevissimum.
Multorum viscera hoc ferrum rimabitur,
Unde cerebrum fluet atro mistum sanguine.
Nonnullis digitos, aliis ceruices metam,
Atque his ut caules detruncabo brachia.
Claudos efficiam caeso quosdam poplite.
Cadentum gemitus aurea tangent sidera.
Sed unum paene oblitus sum, quod maximum est,
Et quam quiduis aliud mage necessarium.
Quo pacto vortar in fugam? sic aestimo.
Parum scite curro: non est opus modo:
Quando erit opus, pedibus alas dabit timor.
Sed antequam urbe excedo, sodales mihi mei
Salutandi sunt, et complectendi ultimum.
Quid enim si sese monitis impulsus meis
Addat socium unus et alter ad rem bellicam,
Mecum ut facinora faciat immortalia?
TREMONIUS, MISOMACHUS.
T. Iu. M. Iu. T. Salue o patrium solum. M. Salvete vos
Lares paterni, quos hoc per triennium
Non usurpavi luminibus, iamque eminus
page 581, image: s599
Intueor, prae laetitia vix credens mihi.
Quot saeclis a vestro sinu procul abfui,
In extera regione, quo me insania,
Furorque vecors rapuit? Quare ut hoc meum
Ignoscat is peccatum, etiam atque etiam precor.
Si tale quidquam in posterum attentavero.
Dispeream exemplo pessimo. T. Beatius
Haud aliquid omnes philophrasti finxerint,
Quam esse in tuto, longe a castris, longe ab acie.
Longe a vulneribus, longe ab Orcifaucibus:
A quibus absunt profecto propius milites,
Quam navigantes, qui a morte digitis tribus
Duntaxat distant. M. Mars mors o vale, vale.
Abi Mars, nil tibi mecum rei est, abi, vale,
Te perdat ipse Iupiter, cruoris es
Nimium avidus, et homicida crudelissimus.
T. Praeclari bellatores fuimus. M. maxume.
Quos cepimus occidimus. et quos non cepimus
Adhuc habemus. T. ha ha ha, pediculi
Vestesque lacerae nostra sunt stipendia.
Moriar, si in sacculo habeo assem vel unicum.
M. Curavi ego, ut mea praegnaret crumenula.
T. Curassem ego quoque si furandi occasio
Oblata fuisset. M. Quin tu linguam comprimis?
Nolo mihi mea strategemata memorarier.
Stolide nimirum fecimus, qui in tam grave
Praesensque discrimen animas obtulerimus,
page 582, image: s600
T. Tantosque labores hauserimus sine gloria.
M. Nunc passim a notis conscindemur sibilis:
Ludus erimus apud cives, et iocus affatim.
T. Vah, melius opinor sibilari centies
Quam iugulari semel. Vita nil carius.
Proin quantum dolebimus ludibrio
Tantum laetemur nos vivere, et hoc amplius.
Pergamus porro. M. Qui sunt qui vestigia
Contra ponunt? duo adolescentes scilicet,
T. Quasi in bellum profecturi, atque amentiae
Nostri futuri successores. M. alloquar.
MISOMACHUS, STRATOCLES, TREMONIUS, POLEMIUS.
M. Heus iuvenes, sic, quae vultis, eveniant bona,
Quo tandem? quo tenetis iter? at at scio
Iam qui sint. S. Et nos qui vos. T. Dii nostram fidem.
Stratocles tu es, et hic Polemius patruelis tuus.
P. Et tu es Tremonius, miles nunc, olim aulicus.
S. Tu faber ille fabrorum alpha, et homo horarum omnium.
M. Iungamus dextras. S. Unde vos tam squalidi,
Pannosi, pulverulenti, ac sordibus obsiti?
T. Rogas? inde ubi vos duo perire statuitis.
P. Perire? non perire, pugnare volumus.
Facesse tu hinc cum dictis delirantibus.
S. Quin meliora ominare. M. Rem verbis tribus
page 583, image: s601
Omnem effudit. Nulla est, nulla est bello salus.
Bellum est miseriarum pelagus altissimum:
Bellum malorum innumerorum compendium.
S. Ignavis atque imbellibus. P. Ita suspicor,
Et vos esse credo fugitores acerrimos.
Strictorum aspectu concidistis ensium.
Fuerunt vobis in pedibus praecordia.
Premi potest vir fortis, sed non opprimi. S. hem
Polemi, hoc verbum centum talentis emerim.
P. Inest in hoc corpore virtus, inest tibi
Testata magnis saepe rebus indoles.
Nos quo inuitat virtus, et immortalitas,
Eo divis faventibus concedimus.
Durum bellum? dura pati praegestit animus.
Tecum Stratocle casus in omnes iverim:
Habeat nos socios mors eadem aut victoria.
T. Qui sapiunt, illi ex alienis incommodis
Sua norunt pulchre praecavere incommoda.
Sunt multa quae numquam cuiquam experiunda sunt
In his qui bellum numerat, non male numerat.
M. In pace clarum fieri non minus licet
Quam in bello. S. Scimus hoc. M. At illae neutiquam
Scitis, quae nos perpetiendo cognovimus.
P. Narrate paucis. T. paucis? nox citius diem
Abstulerit, si memor are velimus singula.
page 584, image: s602
Atque illud primum esto: tales redibitis,
Quales videtis nos. Hui, contemplamini
Utriusque cultum, ut placet? S. apage cum ista tua
Praedictione: avis sinistra es, nihil agis.
P. Ad Persas et Turcas cum istoc vaticinio.
Torquati, et anulati, et operti purpura
Cum diis volentibus in patriam redibimus.
M. O adolescens, tui te fallent spiritus,
Dabuntque malum tibi tuisque gravissimum.
Quae gloria bello capitur victis hostibus,
Ea penes Imperatorem, non militem
Est: ille felix, ille victor dicitur:
Illius est triumphus, praeda illius est,
Illius sunt captivi: nostrae vigiliae,
Humicubationes, non in lectulis,
Crebra itinera, frigus, aestus, esuries, sitis,
Vulnera demum et caedes. T. Et his plura insuper:
Nec ullae aliquando referri gratiae solent.
Canibus, equis, asinis utuntur mitius,
Quam nobis, quos tanquam pilas habent, et huc
Et illuc iactant longe importunissime.
Si declinaris a praescripto paululum,
Neque id consulto, sed per imprudentiam,
Indicta causa mox suspendunt arbori,
Quamuis dives, formosus sis, ac nobilis:
page 585, image: s603
Quamuis per omnia sacra lacrymans obsecres.
M. Sescentos vidi raptari ad suspendium,
Aetate et forma iuvenes florentissimos,
Vobis aequales, quorum nos valde miseret.
Quin mihi bis, terue iniecta iam restis fuit.
Cum me letali vivum de periculo
Divina sors quaedam seruavit. Hanc sibi
Sperantem adire discrimina, non mentis est
Sanae. Quando visum est superis, ferunt opem,
Non quando homines eorum auxilia postulant.
S. Memini hoc ipso die a docto quodam viro
Similia multa audire, et exponi mihi
Ad terrorem incutiendum copiosius,
Quibus scateat bellum calamitatibus: et haec
Oratio vestra, ut oculatorum testium,
Quorum vel unus superat auritos decem,
Animum meum labascentem aliquantum impulit.
P. Quid hoc Stratocle? siccine leves ratiunculae
Argumenta tibi videntur firmissima?
Tolle moras, fiat quod coeptum est viriliter.
S. Non haec tantum, nec illa tantum me movent,
Verum utraque, Polemi, quando simul pondero.
Nunc demum intelligo, quam sapienter meus
Magister mihi castra et bellum disvaserit.
Caecus eram modo, nunc dispicio clarissime.
page 586, image: s604
P. Rem portentosam: hic vir erat, nunc est femina:
Arma fremebat, calathos et lanam cogitat.
Quod male amicum numen vos adduxit hodie?
Qui ex re confecta facitis infectissimam,
Sermonibus istis multo mendacissimis.
Agite negotium vestrum, sinite via
Quam ingredimur nos proficisci recta in Gallias.
Nam vos e Belgica, ut reor, repedastis huc.
T. Idem Mars hic, idem Mars ibi, eadem mala
Bellum bellantibus affert ubivis gentium.
Et nos animo bono ac vestri cupidissimo
Conamur vos abducere ab hac sententia,
Quae de mansuetis reddit rabiosissimos,
Ex ovibus pardos, et leones, et lupos.
Haec monstra rapto vivunt, atque sanguine
Aliarum animantium, quod satiunt milites.
M. Geratur bellum ab iis, defendendi sua
Quos compellit necessitas, hi mutuo
Sese discerpant, dilanient, ferro necent.
Quis hic furor, atram bello mortem accersere?
Imminet, ac per se tacitis venit ipsa pedibus.
Quod fatum est, tantis vos ingeniis praeditos
Tam illustrium hominum filios, tam divites,
page 587, image: s605
Aetate tam virenti in media arma ruere,
Nulla laesos iniuria? dum tempus est,
Consilia obtestor saniora capessite.
A nobis mutuam sumite prudentiam,
Si ipsi caretis: temeritas saepe nocuit.
T. Redite redite ad intermissam Palladem:
Ego rediturus servitutem ad aulicam:
Ad incudem hic et malleum se recipiet,
Desertam ad uxorem, et desertos liberos.
Cui dulce est proelium, nec pueri instar sapit.
S. Quid ad haec Polemius? P. Eundum est, surdo fabula
Canitur. S. o qui secutus es me devium,
Sequere in viam redeuntem. M. Ne quid haesita,
Largire vitam annosque tuos patriae magis,
Quam incognitis, de te qui meruerunt nihil.
T. Gaudebis semper, si hos monitus audiveris.
Si proieceris, aeternum te paenituerit.
P. Volenti nolenti persuadetis mihi.
Quoniam igitur vobis videtur omnibus,
Mihi literas et me restituam literis.
S. Factum optime. Vos sequimini, ut labore pro
Vestro detur vobis cena exstructissima.
T. Bene profecto: etenim iam diebus plus decem
Incenatus durat uterque. M. Ego visam prius
page 588, image: s606
Uxorem, tum ad vos accedam. S. pietas iubet.
M. In vita nihil unquam adeo optatum contigit
Nihil aeque faustum, laetum et gaudii plenum,
Meae uxori, ut hodie mea haec reversio
Continget improvisa: de collo meo
Pendebit, os et lacrymis opplebit sibi.
Accurret ad genua mea dehinc pusillus grex
Natorum ingeminantum pater, pater, pater.
Ipse quoque mihi iterum natus videbor, et
Complexum osculorumque haud satias erit.
FINIS.
[gap: illustration]page 589, image: s607
Hic Institutionum poeticarum LIBER, quem R. P. IACOBUS PONTANUS in usum studiosae iuventutis in lucem emittit, ob singularem utilitatem quam eiusdem accurata doctrina continet typis hic INGOLSTADII mandari potest. PETRUS STEVARTIUSLeodius, Collegii Theologici Decani vices hoc tempore gerens et Acad. RECTOR.