POETICARUM INSTITUTIONUM LIBER SECUNDUS.

DE EPOPOEIA.

QUID POTISSIMUM VELIT HOC nomen: item de versu hexametro, et heroico: et quid sit Epopoeia. CAPUT I.

Epos valet verbum seu locutio,
[Gap: Greek text]
facere seu fingere, et
[Gap: Greek text]
quaecunque sive soluta, sive ligata oratione expressa fictio. Ita erunt Epici, tum qui dialogos componunt, tum poetae quilibet. Sed cum Epos proprie magisque poeticam locutionem, propter eius nobilitatem (versum scilicet) quam aliam significet (ut
[Gap: Greek text]
quoque
[Gap: Greek text]
vatibus tribuitur) rursum

ob gravitatem, stabilitatem, amplitudinem, excellentiam ad hexametrum carmen transfertur, diciturque haec poesis
[Gap: Greek text]
et huius compositores Epici. Plato sane et Aristoteles
[Gap: Greek text]
vocant. Et Cic. ad Q. F. Quod me hortaris ut absoluam, habeo absolutum, suave mihi quidem ut videtur
[Gap: Greek text]
ad Caesarem.

A maiestate item, sive ut est apud Demetrium,
[Gap: Greek text]
ob magnitudinem, et quia heroum personis conveniat (quia nimirum eo actiones heroum commodissime et optime imitamur) heroicum appellatur. Ob id Horatius nominavit forte epos, eo sensu, quo Persius robustum carmen, et alius in epitaphio Tibulli de Virgilio: Aut caneret forti regia bella pede. Nam res gestae regumque ducumque et tristia bella subiciuntur huic carmini. Hexametrum igitur semper appellare licebit: heroicum non semper: nempe si eo virorum fortium et inclytorum facinora non memorabuntur. Inter Graecos quidem Orpheus Linus, Homerus ad hymnos deorum accommodarunt, qui caelestes habebantur heri, ut Catullus vocat, heroum ipsorum procreatores, quibus et nobilitatem dabant. Musaeus ad amores, infelices tamen atque tragicos, Leandri videlicet et Erus. Hesiodus, Nicander, Virgilius rei rusticae praeceptiones eo complexi sunt. Oppianus venatui et piscatur: Aratus et Manilius astronomicis: Theocritus, Bion, et rursum noster Maro pastoritiis lusionibus: Horatius, Persius, Iuvenalis, et his maior natu Lucillius hominum vitiis insectandis,

et improbitate accusanda versus huiusmodi celebrarunt, quae satyrae dictae. Possunt etiam epistolae hexametris conscribi, exemplo Horatii, et epigrammata exemplo Martialis. Epithalamia, genethliaca frequentius hexametris constare videas. Porro res et personae de quibus ante dictum, hexametris maxime conveniunt: neque usquam praeterea tanta huius carminis maiestas, dignitas, suavitas, sonus perspicitur, quam cum eidem argumenta illa gravitatis, amplitudinis, admirationis plena committuntur, ubi res novae, excellentes, mirifice, singulares finguntur: quales inprimis sunt bellicae: sententiae illustres interponuntur, verba delecta gravitate, ornatu, sono, compositione, numero. Hic ingenti ac magnifico spiritu confisus poeta tubam inflare videtur, quod volebat Alexander. qui assiduo Homeri poesin voluens, et aliquid cotidie ediscens, non ad citharam, sed ad tubam ea carmina canenda asseverabat. Quam ob causam Virgilius de bucolicis suis propter rerum verborumque humilitatem confiteri non erubuit, se gracili avena carmen esse modulatum.

EX his facile quid sit Epopoeia cognoscemus. Est poesis carmine hexametro illustres illustrium actiones per narrationem imitans. Oportet ipsam imitari actionem: alioqui poesis minime vocabitur: quae, poesis, inquam, absque imitatione, non tam imperfecta, quam nulla est, ut ex primo libro planissime disci potuit. Quod autem insignes et memorabiles actiones imitatur, hoc ipso a comoedia distat, in qua sunt, exprimunturque actiones humiles

personarum civilium. Narratio eam a comoedia et tragoedia separat: siquidem utrobique aguntur res (quamobrem etiam dramata vocantur) non autem exponuntur. Carmine hexametro a reliquis generibus poeseos distinguitur. Dramaticis enim fabulis iambus, quem Horatius alternis sermonibus aptum esse dicit, aptior visus est, quam hexametrum.

OBSERVANDA IN EPOPOEIA. CAPUT II.

PRAECIPIUNT quidam Epico, nec inscite, uti a rerum scriptoribus historiam, seu veteris alicuius et eximiae rei memoriam hauriat: quandoquidem ipsa vetustatis commemoratio maiorem fabulae fidem auctoritatemque parit. Maro aduentum Aeneae navigationemque in Italiam nequaquam commentus est: sed ab historicis petivit. Nam et Livius de eo, et ante Livium alii memoriae prodiderunt. Similiter argumenta tragoediarum plerunque nota sunt: quoniam regum facinora, et calamitates latere non queunt: cum contra comoediarum argumenta nesciantur, quod humiles et ignobiles actiones habent ad imitandum propositas. Sumet igitur Epicus argumentum ab historicis: qui si variaverint, sequetur quem voluerit. Verumtamen a fama et memoria publica non discedet. In quo Virgilius, qui Didonem feminam castissimam, ut ex Iustino et aliis liquet, amore Aeneae hospitis furentem finxit, quae aliquot ante saeculis

nata fuit, quam ille Italiam peteret, in reprehensionem incurrit. Ceterum quamuis historiam mutuetur Epicus, multa nihilominus suo iure fingit, variisque rationibus historiae faciem in poematis speciem vultumque commutat. Quin etiam allegoria res inuertit: et cum ab historico res individuas sumpserit, ad universale, ut in scholis loquuntur, transit, de quo infra pluribus, cum de discrimine narrationis historicae et epicae disseremus. Ilias Homeri, magnanimi ac bellicosi: Odyssea prudentis, civilis ac togati hominis imago est. Aeneis optimi et religiosissimi principis. Et cum idonea dicere vitae propositum sit poetis, quam apte et iucunde id uterque praestiterit, nihil opus est in praesens particulatim osten dere. Iam hoc quoque necessario monendum est, ut fabula, id est actionum conformatio, et dispositio, una sit sive simplex, non multiformis. Licet enim in Epopoeia plures actiones insint, tamen ex omnibus, velut e pluribus membris unum corpus, una fabula componatur necesse est: ne forte monstrum Horatianum nascatur. Praeterea dilatanda et amplificanda est Epopoeia pluribus episodiis, sive digressionibus, quarum varietas leporem, ornatum, venustatemque magnam generat.

DE PRINCIPIO EPOPOEIAE: postea de Propositione.

---

page 59, image: s075

CAPUT III.

DOCTORES eloquentiae prudenter hoc in praeceptis suis posuerunt, ut orationum exordia temperamentum quoddam dictionis habeant: ut cincinnis, fucis, et industria comparatis ornamentis careant, ne suspicio meditationis oratori officiat. Principia, inquit Cicero, verecunda, non elatis intensa verbis, sed acuta sententiis. Et alibi. Exordium sententiarum et gravitatis plurimum debet habere, et omnino omnia, quae pertinent ad dignitatem, continere in se: propterea quod id optime faciendum est, quod oratorem auditori maxime commendat. Splendoris et festivitatis et concinnitudinis minimum: propterea quod ex his suspicio quaedam apparationis et artificiosae diligentiae nascitur, quae maxime orationi fidem, oratori adimit auctoritatem. Sic plane, quamquam heroicum poema ornatissimum ac politissimum esse debeat, quod tamen ad ingressum et principium eius attinet, recte vult Horatius, illud non esse par ac simile reliquo contextui: sed aliquanto siccius, demissius, simplicius: a quo omnis ingenii et doctrinae ostentatio, omnis granditas, nimius et exquisitus absit ornatus. Imitetur musicum
[Gap: Greek text]
quod videmus exilius esse minusque clarum. Ne sit anfractu longo circumducta oratio: ne tralationibus audax: nihil magnifice promittat, ne plus aequo comparatum quidquam appareat. Attentissime inhaeret lector ipsi principio: in quo non licet nobis libero cursu ferri, ut in progressu: quoniam animos velut captivos nondum tenemus. Ergo Cyclicum poetam, circumforaneum quendam seu rhapsodum, qui morem habebat carmen suum in

corona ad gloriolam aucupandam recitare, acriter reprehendit Horatius, quia exorsus sit.

Fortunam Priami cantabo, et nobile bellum

Adiungit mox

Quid dignum tanto feret hic promissor hiatu?
Parturient montes, nascetur ridiculus mus.

Deinde Homerum praedicare in sistit. Is Odysseam longe sedatiore initio praetexuit, seque paullatim in sublime sustollens magnificentius ingredi coepit.

Quanto rectius hic, qui nil molitur inepte?
Dic mihi Musa virum captae post tempora Troiae,
Qui mores hominum multorum vidit, et urbes.
Non fumum ex fulgore, sed ex fumo dare lucem
Cogitat, ut speciosa dehinc miracula promat
Antiphatem Scyllamque, et cum cyclope charybdim.

Porro Lucanus et Papinius de tumidiore principio accusantur. Lucani Pharsaliae initium hoc est:

Bella per AEmathios plusquam civilia campos,
Iusque datum sceleri canimus, populumque potentem
In sua victrici conuersum viscera dextra,
Cognatasque acies, et rupto foedere regni
Certatum totis concussi viribus orbis
In commune nefas, infestisque obuia signis
Signa, pares aquilas, et pila minantia pilis.

Tam vasta, sonantia, tumida carmina, ut quidam dicere ausus sit, Lucanum sibi videri latrare. Exordium Achilleidos apud Statium.

Magnanimum AEaciden, formidatamque Tonanti
Progeniem, et patrio vetitam succedere caelo
Diva refer.

Ubique maior quam par est sonitus. Vocalis, a, sextum repetita in primo versu. Tres continuae voces tetrasyllabae, quarum postrema videtur dimidiatum

continere versum. Et sane tam polysyllabae voces conglobatae negotium facessunt pronuntianti. Quoniam autem tres partes numerantur epopoeiae, seu poematis heroici, Propositio, Inuocatio, Narratio, age de prima dicamus primum.

Poetae studio habent auditores lectoresve suos dociles reddere et attentos: quod consequimur, ut praecipiunt Rhetores, si summam causae breviter exponamus: et si proponamus quibusnam de rebus dicturi simus. Quamuis autem orator aliquando docilem facere auditorem non laboret, cum res aut nota iam, aut humilis, aut parua est, tamen qui magna, nondum cognita explicaturus est, ut poeta, nun quam non proponet.

Quoniam vero ipsa fabula simplex, et una, quantusvis ex pluribus actionibus cohaerentibus composita esse debet, propositio res plures ac diversas recipere non poterit. Homerus et Virgilius cum proponunt, longiore quadam circuitione utuntur: nec ille Ulyssem, nec iste Aeneam nominat. Sic autem de illis loquuntur, ut facili negotio eos ipsos esse intelligatur. Quae res cum magnopere delectet, non mediocrem quoque attentionem conciliat. Fugienda in huiusmodi circuitione omnis obscuritas: ne ibi tenebras ingeramus, ubi lucem praebere debuimus. Admonent nonnulli, propositionem ut simplicem, ita brevem esse oportere. non enim auditor ibi detinendus est verbis: qui, ubi rerum exitum et scopum didicit, ad narrationem festinat. Neque tamen ea verba deciden da sunt, quae si subtrahantur, rem obscuraverint. Adhaec poeta longius proponere non debet, quam res ipsa postulat.

Tunc autem longior propositio videtur, cum ea proponit, quae post exitum fabulae evenisse creduntur. Ideoque illa apud Virgilium,

genus unde latinum,
Albanique patres atque altae moenia Romae,

extra descriptionem fabule sunt, in Augusti populique Romani aucupandam gratiam dicta. Nam res Albanorum et Romanorum non sunt coniunctae cum fabula.

DE INVOCATIONE. CAPUT IV.

RE iam proposita, divinam opem implorare vates consueverunt. Merito, nova enim plerunque, magna semper et admiranda canunt. Est autem ea in hominum mentibus impressa opinio, nihil arduum ac difficile sine caelesti afflatu posse perfici: proinde omnes quibus aliquod est cum religione commercium, ad auxilium divinum, opus laboriosum aggressuri confugiunt. Quod ipsum poetae dum faciunt, aliorum animos ad benevolentiam alliciunt. Pietas enim est amabilis: ut omittam, quod inuocatione attentionem summam admirationemque commovent: perinde, ac si illa divinitus efferantur. Graeci inuocationem propositioni coniungunt, ut Homerus in utroque opere.

Latini plerique omnes seorsim utrumque faciunt. Patet

in Aeneide et Georgicis, ne alios in praesentia nominem. Quo tempore Imperatores quasi divisum cum Iove tenebant imperium, ut ait in epigrammate Virgilius, poetae ipsos ut numina inuocabant: ut item aliquando illustres viros. Virgilius in Georg. Augustum, et non semel Maecenatem, Ovidius in Fastis Germanicum Caesarem, Lucanus Neronem, Flaccus Vespasianum, Statius Domitianum, Oppianus Antoninum. Quomodo porro oratori datur potestas in ipso orationis cursu, quoties locus requirit, denuo captare benevolentiam et attentionem renovare: ita fas et ius est poetae, vel ob aliquam rei difficultatem exortam, vel ob gravitatem et magnitudinem, vel novitatem, inuocationem iterare. Virgil. lib. 6. illa loca nulli visa, et inaudita apud inferos descripturus,

Dii quibus imperium est animarum, umbraeque silentes,

etc [Abbr.: et cetera] . Iterum in 7.

>Tu vatem, tu Diva mone, dicam horrida bella.

In eodem, et in 10.

Pandite nunc Helicona Deae, cantusque movete,

Non solum initiis operum suorum Musas invocant, inquit, Fabius, sed provecti quoque longius, cum ad aliquem graviorem venerint locum, repetunt vota, et velut nova precatione utuntur. Nobis autem Christianis (praesertim cum argumenta pia, sacra, divina suscipimus) pulchrum est a Deo opt. Max. ab eius filio Iesu Christo, a sacrosancto spiritu, a matre domini, a reliquis immortalibus auxilium poscere: quorum omnium favor si nostra studia comitabitur, nihil verendum erit, ne illa parum feliciter procedant.

Iam vero inuocare poetis proprium, et ab historicis alienum esse, aperte indicat T. Livius praefat. Cum bonis potius ominibus, votisque ac precationibus Deorum, Dearumque si, ut poetis, nobis quoque mos esset, libentius inciperemus, ut orsis tanti operis prosperos successus darent. Hinc non iniuria notatus est Val. Max. qui hominem, Tiberium Caesarem inuocare est ausus. Oratores antiqui his verbis ordiebantur orationes suas. Iovem ego Opt. Max. precor, quod Cic. Divinat. in Verrem irridet, quia iam putidum. Demosthenes nobilissimae illi orationi suae
[Gap: Greek text]
hoc dedit initium.
[Gap: Greek text]
Maiores, inquit Seruius in 12. Aeneid. nullam orationem nisi inuocatis numinibus inchoabant, sicut sunt omnes orationes Catonis et Gracchi: nam generale caput in omnibus legimus. Hoc tamen in iis duntaxat faciebant, in quibus agebant de Repub. TEstatur Livius lib. 39. contione aduocata, cum solemne carmen precationis, quod praefari priusquam populum alloquantur solerent magistratus, peregisset, cos. ita coepit. Et apud Maronem veterum monumentorum scientissimum in 10. de Latino Rege contionaturo,

Praefatus Divos solio Rex infit ab alto.

ORDO NARRATIONIS EPICAE. CAPUT V.

PROPOSITIONEM invocatio, invocationem excipit narratio. Sed ante hanc, est quando

historicorum more causas quasdam, quamuis alte, et a prima origine enumeramus, quae simul ad ipsam expositionem quasi viam muniant, eamque illustrent. Sic Virgilius cur tantis in Aeneam odiis baccharetur Iuno, causas prius quinque recensuit, quam ad narrationem aggrederetur. Sed iam de totius narrationis collocatione, unde videlicet ordiendum sit Epico disputemus. Virg. noster Homericarum perfectionum cupidissimus, opus non quidem ab eversione urbis Troiae, verum a navigatione e Sicilia versus Italiam inchoavit. Turbulentissima autem tempestate iactatus et ad Africae littora tandem appulsus Aeneas, ibique a Didone Carthaginensium regina hospitio perhumaniter, ac perbenigne exceptus, ipsam Troiae vastationem, itinera omnia a Troiae littoribus in Siciliam usque terra marique confecta duobus libris, secundo, inquam, et tertio commemorat. Quamobrem, si ad rerum gestarum ordinem tempusque respicimus, liber secundus erit primus, tertius secundus, primus tertius: quia prius utique capi, et solo aequari Troiam oportuit, quam Aeneas diversa exilia, et desertas terras quaereret, atque ab Italia reiectus, per Tyrrhenum pelagus in Africum littus exscenderet. Homerus in Odyssea post deletum funditus Ilium Ulyssem in insula Ogygia, apud Calypsonem Atlantis filiam constituit. Deinde per gravissima pericula, ad Alcinoum Phaeacum regem in Corcyram insulam deducit. Ibi (sicut Aeneas Carthagini apud Didonem inter epulas) suos errores, Pugnas, et casus antegressos lib. 9. et reliquis tribus usque ad 13. exponit. Videtur itaque Virgilii saltem et

Homeri exemplo vel a postremis, vel a mediis ducendum narrationis principium, secus quam historici solent, qui a primis initiis, et caussis narrationem ordiuntur, et rerum tantummodo ordinem, ac seriem temporum intuentur: quos cum imitatus sit in Metamorphosi Ovidius, potius inter historicos fabulosos, quam inter poetas epicos a quibusdam habetur. Quod si qui vitam alicuius carmine persequuntur, ab ortu eius ducant initium, illi quoque hac in parte magis erunt historici, quam poetae. Hoc illis versibus praecepisse Horatium eruditi contendunt.

Ordinis haec virtus erit et Venus, aut ego fallor,
Ut iam nunc dicat, iam nunc debentia dici:
Pleraque differat, et praesens in tempus omittat.

Volunt etiam (iam nunc debentia dici) esse media, vel postrema: (pleraque) esse antecedentia, quae omitti debent praesens in tempus, hoc est in ipso ingressu narrationis, vel in aliud tempus, quod commodius illis narrandis videbitur. Reprehenditur Apollonius, qui hunc ordinem neglexerit in Argonauticis. Poeta igitur non undelibet, et gemino ab ovo, sed a re aliqua illustri faciet initium, rerumque novitate et episodiis auditoris animum quasi captivum ad finem usque perducet. Antecedentia vero, et media (si ab ultimis coeperit) opportune intermiscebit. Sicut Tragici et Comici non ea omnia quae argumento commemorant, per agentes personas imitantur: verum inde agentes faciunt, unde res ad certam temporis legem venire potest: quae vero antecedunt, ca explicant in prologo. Idest in prima parte fabulae, in qua ret praeteritae ab actore aliquo edicuntur. Quod in actu primo maxime fit, ut spectator ex praeteritarum rerum commemoratione intelligat, quae aguntur. Haec ad istum modum Viperanus.

EPICAE, ET HISTORICAE NARrationis cognatio atque diversitas. CAPUT VI.

POETIS cum historiarum scriptoribus, quemadmodum in multis convenire, sic vicissim in multis non convenire animadvertas licet, si attentius ambas facultates inter se composueris. De harum igitur similitudine et differentia in narrationibus, quantum satis erit explicemus. Rem gestam et veram ad exponendum sumit etiam Epicus, ut Historicus, quamuis suo eam more et libertate tractet. Non omnia de Aenea finxit Maro, legerat aliquid, sicut de illo, ita de expugnatione Ilii apud historicos. Uterque proponit quod est narraturus, perinde ut orator id de quo est dicturus. Amant historici nescio quomodo verba poetica. Xenophontis sunt ista,
[Gap: Greek text]
et alia complura, cum Thucydide et Herodoto illi communia. Allusit nonnumquam ad Homeri locos, et locutiones quasdam ab eo mutuatus est. Nec poeticis vocabulis caret Livius. Eius enim leguntur haec. Is AEneam Sylvium creat, loco herbido, mater veridica, magister regii pecoris (ut Virgilius, Pan curat oves oviumque magistros) inter tela volantia Quin et dimidiatos, et plenos versus apud hunc et Sallustium invenire est. Facturus ne operae pretium sim. Etsi in tanta scriptorum turba mea fama. Docet, vanam sine viribus iram. Spurius Tarpeius Romae praeerat arci, si longum

sit, prae, et si in Spurius more antiquo absorbeatur S. Haec omnia ex primo libro. Livius quidem solutum quodam modo poema videtur scribere. Sallustius ab hexametro caepit. Bellum scripturus sum quod populus Romanus.
[Gap: Greek text]
. Fideliter ambo, poeta videlicet et historicus, locos, ritus, mores, gentes describunt, Africam Sallustius: quod ut melius faceret, dicitur eam obivisse: ut Homerus illa loca Graeciae, de quibus in secundo Iliados. Galliam describit Caesar, Carthaginem Virgilius, et Italiam in Georg. In 3. Aeneid ritum placandi manes, in 6. rationem sepulturae. Livius in 1. docet quo pacto ferirentur foedera, quibus caerimoniis indiceretur bellum. Apud Herodianum
[Gap: Greek text]
Imperatorum legas. Atque hac in parte poetis vehementer prosunt historici. Res a capite, et ultima origine historici repetunt, propter clariorem rerum videlicet propositarum explicationem. Livius: Iam primum omnium satis costat, Troia capta in ceteros saevitum esse Troianos, et quae sequuntur. Sallustius in Catilin. Urbem Romam sicuti ego accepi, condidere atque initio habuere Troiani. Dido in 1.

Tune ille AEneas, quem Dardanio Anchisae
Alma Venus genuit Phrygii Simoentis ad undam?
Atque equidem Teucrum memini Sidona venire
Finibus expulsum patriis, etc [Abbr.: et cetera] .

Convenit ambobus item in eo, quod causas rerum ante narrationem exponunt. Hoc egit Livius in bello Punico lib. 21. et virgilius, ut ostendi capite antegresso, ab illo scilicet versu, Urbs antiqua, ad illum, His accensa super. Plane historice ibi se gessit Virgilius, etiamsi causae illae fictae sint omnes. Quaerit

etiam causas dissidii inter Agamemnonem, et Achillem Homerus 1. Iliad. initio. Ac de cognatione quidem hucusque: nunc de diversitate.

Aristoteles luculentum discrimen his verbis tradidit.
[Gap: Greek text]

[Gap: Greek text]
. perspicuum est autem ex supra dictis, poetae munus et officium non esse, ea quae facta sunt exponere, sed qualia fieri potuissent, et ea quae esse possunt seeundum verisimile, vel necessarium. Quem locum sic interpretari licet. Aut veram actionem explicandam sumit poeta, aut ipse totam fingit. Si veram sumit, non sic omnino narrabit, ut res contigit, nam hae partes historicorum sunt: sed ut geri potuit. Quod si confingit, illa erit
[Gap: Greek text]
, aut secundum probabile, aut secundum necessarium: possibile enim dialecticis est, quod fieri potest, sive possit etiam non fieri, sive non possit non fieri. Pergit Aristoteles
[Gap: Greek text]

[Gap: Greek text]
, et c. Historicus et poeta non eo distant quod aut metris adhibitis, aut sine metris dicunt: liceret enim Herodoti scripta in metra conuertere, et nihilominus tamen historia quaedam esset cum metro, quam sine metro. Verum hoc discrepant: ille dicit ea quae facta sunt, hic autem qualia fieri debuerint. Quo fit ut philosophicum magis, et praestantius quiddam sit poesis, quam historia. Poesis enim potius quae universe, historia quae sigillatim fiunt, dicit. Est autem universum quidem, quali homini, qualia conveniat dicere aut facere: singulare autem, quod Alcibiades fecit, aut passus sit. At poetae, licet Achillem iracundia furentem, Ulyssem disertum ac prudentem, Aeneam pium describant, et de personis definitis videantur

loqui, tamen in homine uno, in una persona genus ipsum, rem universam,
[Gap: Greek text]
ante oculos constituunt, sapientissimeque in primo naturam. iracundi, quidque ille dicat et faciat, in altero prudentis, in tertio pii ostendunt: atque ut ante dictum est, res gestas Aeneae, Ulyssis, Achillis non sic narrant, ut ab illis gestae sunt: sed ut ab illis secundum personam ipsorum geri aut potuerunt, aut debuerunt. Vides, opinor, quam recte Aristoteles pronuntiaverit, poesin esse
[Gap: Greek text]
: philosophia namque
[Gap: Greek text]
universalia intuetur, quid et qualis nempe sit homo, equus, corpus, motus: non quid aut qualis Socrates, Bucephalus, quid meum, tuum, aut hoc corpus, aut hic motus: individua enim, ut vocant Dialectici, sub scientiam non cadunt, quia fluxa, mutabilia, interitui obnoxia sunt. Et poetae quidem hoc universum in singularibus definitisque personis exprimunt ac repraesentant, ut Virgilius in Aenea magnanimum ac religiosum principem. Hoc philosophi non solent: definitionibus enim, praeceptis ac disputatione contenti, exempla non requirunt. Petunt quidem argumenta aliunde plerunque vates: verum rebus aliam formam faciemque inducunt, ut supra paucis diximus, addendo nimirum, demendo, transferendo, ordine permutando. Res singulares ac certas mutuantur sane ab historicis, verum ab in dividuis ad ipsas formas, et genera se conuertunt. Quocirca sicut universae et communis rerum naturae scientia melior est, quam rerum singularium cognitio: ita, convenienter doctrinae Aristotelis, poesis melior est historia. Sed iam alias differentias inuestigemus. Praecipit

Horatius, ut persona talis seruetur ad extremum, qualis fuit ab initio, ut sibi constet, ut nihil pugnans, nihil contra decorum committatur. Huic praecepto historicus parere non potest, qui diversa diversis locis, temporibus, hominibus gesta exponit, quae in Africa, quae in Italia, quae in Macedonia, his, illis coss [Abbr.: consuli] . a Scipione, a Catone, a Pompeio, et c. eiusdem etiam hominis inter se contraria studia virtutesque et vitia narrans, Livius Hannibalis, Sallustius Catilinae. Hoc poeta, qui unam aliquam actionem explicandam sumit, numquam fecerit. Maxima porro libertas in omni genere concinnitatis, leporis, elegantiae concessa est poetis. Oratorum historicorumque oratio in modum matronae gravis compta et ornata incedit, pigmenta, calamistros, blanditias non magni pendit.

PRAECEPTA NARRAtionis Epicae. CAPUT VII.

UNDE narrandi principium Epicus poeta duceret, supra traditum est: ab aliquo scilicet loco illustri, quamuis id principium rei non fuerit. Non enim rerum gestarum, sed fictae cuiusdam actionis explicatio est narratio epica. A re aliqua praestanti, inquam, quae in tota fabula multum emineat, etiamsi illa aut media, aut extrema sit. Et quemadmodum insigne debet esse initium, sic etiam finis sive exitus erit memorabilis: id quod

in utroque poeta, Homero et Virgilio cernimus, Tres autem sunt virtutes narrationis, brevitas, perspicuitas, probabilitas. Secundam et tertiam diligentissime consectabitur Epicus, earumque rationem a Rhetoricae magistris percipiet. Primam magnopere non curabit: nihil enim praeter narrationem habet, nullam confirmationem, nullum epilogum. Et haec narratio ad legentis, seu ad vitae humanae utilitatem, non sine magna voluptate conferri debet. Ergo amplificationes, omnesque dicendi veneres desiderat: nec potest necessariis tantum. et quadam verborum parsimonia definiri. Nihilominus quandoque in epopoeiam cadit brevitas: siquidem res ipsa interdum paucissimis verbis, et versiculis explicari vult. Ubi summa cautio est, ne dum brevis esse contendit poeta, obscurus fiat. Illa quoque brevitatis lex numquam non obseruanda erit: ut neque nimis alte, quasi ab ovo rem repetamus, neque ultra quam oportet producamus: quod Virgilio accidisset, si, ut nonnulli perperam opinantur eum voluisse, res Albanas atque Romanas etiam fuisset persecutus: quae profecto sunt extra fabulam, et unam illam actionem Aeneae, quam imitandam poeta susceperat. Vitanda igitur obscuritas, non in brevitate solum: sed alias semper. et quam clarissime omnia explicanda. Quo pertinet, ne fabulis inserendis luxuriemus: rarae sint, nec ita abstrusae, ut mediocriter eruditis multum negotii facessant. Ne magnam antiquitatis cognitionem ostentemus: nec frequenter ad historias veteres, aut dicta egregia sapientum alludamus: nam ut ista oportune si facias, vehementer placent:

sic ipsa frequentia displicent, et tenebras gignunt. Fugienda etiam sunt verba prisca, obsoleta. Interim antiquum verbum habere dignitatem non negaverim: et Virgil. quaedam prisca recte intexuit. Fugiendae crebrae, et longiusculae parentheses, hyperbata, et quidquid perspicuitati videtur officere. Quam porro necessarium sit, narrare verisimiliter, quis ignorat? si quidem Poetae officium est, non tam quae facta sunt, quam quae fieri potuerunt, ut potuerunt, vel ut debuerunt, exponere. Si igitur narratio illius vera non est, nihil peccavit: si non est verisimilis, hoc est, si male imitatur, si dicit es, quae fieri non possunt, nomen suum amittit. His tribus virtutibus adiungit Cicero in Partit. suavitatem. Hanc autem esse affirmat, quae habet admirationes, exspectationes, exitus in opinatos, interpositos motus animorum, colloquia personarum, dolores, iracundias, metus, laetitias, cupiditates. Haec non minus epopoeiae, quam duae reliquae necessaria est, et narrationem maxime illustrat, summamque poetae opinionem parit. Ista vero omnia qualia sint, Aeneis docebit. Mirificus etiam suavitatis artifex Homerus est. Ornanda praeterea et varianda erit narratio episodiis, et aspergenda rerum futurarum semina, interimque in praesentibus iucunde morandus auditor. Adhibenda rerum, verborum multa vicissitudo varietasque: graviter omnia dicenda, non tumide. non comparate. Videndum ne prima mediis, ultima primis dissideant: et quae desperamus tractata nitescere [(printer); sic: nitesc re] posse, illa relinquenda sunt.

Potuissem ex Horatio, et aliis nostrae aetatis scriptoribus non paulo plura praecepta congerere: sed verebar, ne esset ineptum negotium, spectare id, ut nihil omittas potius, quam ut potiora doceas. Fecissem praeterea nimis longum. Et sciebam multa hoc libro partim dicta, partim dicenda, quae ab isto loco minime abhorrerent, Nam quomodo heroica poesis, quae est omnium regina, multa aliis poesibus largitur: sic rursum ipsa ab illis aliqua sumit: vel potius cum aliis quaedam habet communia. Itaque pauca, et ut arbitror, praecipua hic posui: reliqua, praesertim poetarum, et ante omnes Homeri, et Virgilii lectione discentur. In quibus poetis qui fuerit exercitatus, et nostra quaecunque de epopoeia diximus rectius intelliget, et, si volet, multa illis adiunget.

LEGES ALIQUOT AD HEXAmetri elegantiam. CAPUT VIII.

I. Elegantissimi censentur hexametri, qui numeris sive pedibus ipsarum rerum actionumque celeritati, tarditati, difficultati, gravitati, amplitudini argumentorum, ac personarum respondent, et rem ipsam oculis quodammodo aspectandam subiciunt: qua de re cap. sequenti copiosius. Tales exempli causa sunt hi, celeres quidem Aeneid. 5.

Inde ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes

Haud mora prosiluere suis, ferit aethera clamor
Nauticus, adductis spumant freta versa lacertis.

Tibullus.

Namque agor ut per plana citus sola verbere turbo.

Viden crebritatem dactylorum? nunc tardos et
[Gap: Greek text]
proferamus. De cyclopibus fulmina Iovi fabricantibus 3. Georg. 1. et 12. Aeneid.

Illi inter sese multa vi [(printer); sic: in] brachia iactant.
Luctantes ventos tempestatesque sonoras.
Olli sedato respondit corde Latinus.

In his versibus regnare spondeum cernis, et unicum dactylum adhiberi, qui praetermitti non potuit. Hic de spondaico versu dicemus aliquid. II. Spondaicum vocant, in quo quinto loco, quae dactyli propria sedes est, collocatur spondeus: quod variis de caussis fieri consuevit. Propter emphasim, propter auctoritatem, dignitatem, maiestatem: item propter affectus magnitudinem exprimendam: nec non ad rem inopinatam, et magnam significandam, quae ex appositis exemplis facile cognosci poterunt. 1. 2. 3. Aeneid. Ecloga quarta.

Tun' ille Aeneas, quem Dardanio Anchisae.
Constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit.
Cum sociis, natoque, penatibus, et magnis Diis.
Chara deum soboles, magnum Iovis incrementum.

Catullus de nupt [Abbr.: nuptiarum] .

Aequoreae monstrum Nereides admirantes.

Propert. [Abbr.: Propertius]

Sunt apud infernos tot millia formosarum.

Inculcant illud praeceptores carminum, ut si quinta regione spondeum collocare ob antedictas causas velimus, quarto loco ponatur dactylus, alioqui

versum insuaviorem futurum: quales sunt isti 7. Aeneid. 3. Georg.

Aut leves ocreas lento ducunt argento.
Saxa per et scopulos, et depressas convalles.

Huiusmodi et alia, de quibus paulo post disseretur, praestabit ob seruare in Virg. quam annominationes, alliterationes, alphacismos, capacismos, deltacismos, sigmatismos, et his germana, quae ille nec per somnium cogitavit.

III. Non aspernandum praeterea, immo insigne huius carminis ornamentum creditur, quoties sententia suspenditur, nec nisi post quartum, sextum, septimum, octavum quandoque versum completur. Exempla sub manu sunt 1. Aeneid.

Ille ego qui quondam gracili modulatus avena
Carmen, et egressus syluis, vicina coegi
Ut quamuis avido parerent arua colono:

et sequentes quinque his proxime annexi. Item 3. Aeneid. habes septem versus, quasi quandam catenam efficientes, cum unus ab altero, sequens ab antecedente, et ille ab hoc pendeat: ob quam causam, praeter alias, hoc carminis genus
[Gap: Greek text]
appellatum putatur.

Postquam res Asiae Priamique evertere gentem
Immeritam visum superis, ceciditque superbum
Ilium, et omnis humo fumat Neptunia Troia:
Diversa exilia, et diversas quaerere terras
Auguriis agimur Divum: classemque sub ipsa
Antandro, et Phrygiae molimur montibus Idae,
Incerti quo fata ferant, ubi sistere detur.

IV. Non caret res venustate, cum unico versu sententia tota perficitur. 1. 2. 3. Aeneid.

Durate, et vosmet rebus seruate secundis.

Heu nihil inuitis fas quemquam fidere divis.
Tantum aevi longinqua valet mutare vetustas.

V. Illud etiam haud indecorum censeo, quoties dactyli et spondei alternis ponuntur. 2. 4. Aeneid.

Obstupuit, retroque pedem cum voce repressit.
Multa viri virtus animo, multusque recursat
Gentis honos.

VI. Admonent insuper, festivum atque elegans videri carmen, quod initium capit a spondeo, qui partem orationis non absoluat, seu qui non est integra vox, cui deinde adhaereant duo dactyli. 2. 12. Aeneid.

Desertosque videre locos, littusque relictum.
Defecisse videt, sua nunc promissa reposci.

VII. Item si plane nullus pes complectatur integrum vocabulum. 1. 2. 3. Aeneid.

Iustitiaque dedit gentes frenare superbas.
Infandum regina iubes renovare dolorem.
Infelix Priamus furtim mandarat alendum.

Tibullus.

Intonsi crines longa ceruice fluebant.

VIII. Afferunt non mediocrem delectationem etiam illa. 10. 2. 1. Aeneid.

sequitur pulcherrimus Astur,
Astur equo fidens.
Ad caelum tendens ardentia lumina frustra,
Lumina, nam teneras arcebant vincula palmas.
Tu mihi quodcunque hoc regni, tu sceptra Iovemque
Concilias, tu das epulis accumbere divum.

Verum de his commodius, qui de figuris scripserunt.

VERSUS CUM RERUM NATUra numero, verbis, et sono congruere oportere. CAPUT IX.

BONORUM et praestantium poetarum cura tribus potissimum in rebus elucere consuevit. Dant inprimis operam, ut versus, non quidem legitimos pedes habeant, et vocibus condantur latinis, usitatis ac propriis, non barbaris, obsoletis, aliunde accersitis: hoc enim totum ad tirocinium, et primas exercitationes primaque praecepta pertinet: sed ut rei subiectae, seu laeta seu tristis, seu blanda, seu atrox. seu tarda seu celeris, seu gravis seu levis illa fuerit, temperamento numerorum, verbis ipsis, atque, sono penitus quadrent, eamque imitentur. Optimi autem iudicantur, in quibus haec tria copulata reperiuntur: quod saepe fit, ubi perfectum est aurium iudicium, et bene scribendi consuetudo optimam naturam confirmavit. Quid igitur illo versu Maronis numerosius, sonantius, verbis aptius? S. Aeneid.

Quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum.

Et 1. Georg. pereleganter grandinis salientis crepitus exprimitur.

Tam multa in tectis crepitans salit horrida grando.

Tales non paucos in hoc poetarum Platone invenias. Sed iuvat de singulis seorsim agere, ac primum de numero.

Numerus alius celerior, alius tardior, alius ex

utroque mistus et conflatus est. Celeritas quidem ex iis nascitur pedibus, quorum aut omnes, aut plures, aut priores syllabae breves sunt, ut ex trochaeis (sic enim cum Cicerone trybrachim [Reg: tribrachym] appello, a cursu) ex dactylis, ex anapaestis, ex iambis. Tarditas ex his, quorum aut omnes, aut plures, aut priores longae: ut ex molossis, creticis, choreis. Mixtum numerum procreant pedes utriusque generis confusi. Accurate igitur natura, et vultus rerum spectari debet, atque in unaquaque forma carminis ad eum velut in tabula referendum, accommodari pedum dispositio: In primo Aeneid. Postquam Iuno Aeolum ventos et tempestatem poposcit, depingitur illorum eruptio velocissima, signo ab Rege dato, idque numeris rapidissimis.

Haec ubi dicta, cavum conuersa cuspide montem
Impulit in latus, ast venti velut agmine facto
Qua data porta ruunt, et terras turbine perflant.
Incubuere mari, totumque a sedibus imis
Una Eurusque Notusque ruunt, creberque procellis
Africus.

Dehinc duobus verbis fluctuum vastitas, ventorumque in iisdem concitandis, et conuoluendis quasi nixus, et molimen divinitus exprimitur.

et vastos voluunt ad littora fluctus.

In 2. aggrediuntur Troiani turrim caelo eductam demoliri. Perpendamus quam mirifica celeritate verborum celerem eius prolapsum Maro demonstrarit,

conuellimus altis
Sedibus, impulimusque ea lapsa repente ruinam
Cum sonitu trahit, et Danaum super agmina late
Incidit.

Quid incitatius? quid volubilius fieri poterat? Iratorum sermo est praeceps, et frequentius interruptus, propter impetus vehementiam, quae hoc ipso quod nimium urget, linguam remoratur. Sic igitur Dido ad suos Carthaginenses in 4. Aeneid. iam altum tenente Aenea, quem ut apud se maneret, nullis precibus misera mulier emollire quiverat.

Ferte citi flammas, date vela, impellite remos.

Similis trepidorum est oratio. Caicus in 9. cum Rutulorum exercitum Turno ductore aduentantem e tumulo prospicit.

Quis globus o cives caligine voluitur atra?
Ferte citi ferrum, date tela, scandite muros,
Hostis adest:

Sic cum nocte ruere pariter videtur ille in 2.

Vertitur interea caelum, et ruit Oceano nox.

Et ille una cum bove in 5.

Sternitur, exanimisque tremens procumbit humi bos.

Remigantium nautarumque labores, tardioribus numeris aemulatus est in 3.

Adnixi torquent spumas, et caerula verrunt.

Et ibidem.

Cornua velatarum obvertimus antennarum.

Ille versus de Polyphemo est sane horrendus in 3.

Monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum.

Mezentium vide quomodo consistere faciat hoc carmine.

Hostem magnanimum opperiens, et mole sua stat.

Porro in 12. de Latino sene, qui furentem audacia et iracundia Turnum iuvenem placare conatur.

Olli sedato respondit corde Latinus.

Sonus quoque non oscitanter est quaerendus, et pro rerum occasione variandus, ut sit in magnis et grandibus grandis, in tenuibus exilis, in hilaribus laetus, in tristibus maestus, in atrocibus asper, in quietis sedatus.

Et quia sonus ex verbis gignitur, conquirenda verba, ac in promptu habenda sunt verba consonantiora, sciendumque non minus verborum delectum esse originem praestabilis et festivi poematis, quam eloquentiae. Verum ex Rhetorum praeceptis verborum discrimina cognoscentur: satis esto monuisse. Egregie sonantes versus legimus Georg. 1. inter prognostica videlicet tempestatis.

Continuo ventis surgentibus aut freta ponti
Incipiunt agitata tumescere, et aridus altis
Montibus audiri fragor: aut resonantia longe
Littora misceri, et nemorum increbescere murmur.

Est et hic locus insignis ex 1. Aeneid.

Illi indignantes magno cum murmure montis
Circum claustra fremunt.

Consonantes l, r, vocales a, o, u, sonum creant, ut in 7.

Ut pelagi rupes magno veniente fragore,
Quae sese multis circum latrantibus undis
Mole tenet, scopuli nequiquam, et spumea circum
Saxa fremunt, laterique illisa refunditur alga.

Immo initium Aeneidos exemplum illustre suppeditat soni respondentis rebus: in quo verba ipsa, horrentia Martis, virum, horrido ipso sono aspera bella indicant, rerumque dicendarum et gravitatem et magnitudinem, ut superiores, Ille ego, et c. levitatem [(printer); sic: lenitatem] et tenuitatem vitae pastoritiae.

Nisus in 9. carissimum sibi Euryalum hostium corona cinctum, et in medio versantem turbine lethi, ut ait Catullus, aspiciens inquit.

Me me adsum qui feci, in me conuertite ferrum.

Mollis est versiculus propter vocalem e, soni tenuioris. Denique ne longus sim, potest in his tribus multum natura, unumque cum altero fere implicitum est, seseque mutuo efficiunt: et cum unum quaeritur, inveniuntur omnia. Teneamus igitur hoc, rerum diversitati, versuum dissimilitudinem, quasi alio alioque vultu respondere oportere.

DE CAVENDIS QUIBVSDAM vitiis. CAPUT X.

MEA sententia nullum vitium aeque absurdum atque ridiculum est, quam cum caesurae, quae pentemimeris vocatur, et syllabae eam antegredienti respondent duae ultime syllabae versus: hoc est, cum in fine, et exitu carminis iterantur eaedem syllabae, quae prius dimidiatum versum absoluebant, Leoninos vocant. Hos etiam vulgo Germani, ne dum eruditi, contemnunt et exsibilant: qui tamen superiorum saeculorum memoria tantopere probabantur, ut nihil propemodum, nisi hoc modo scriptum, elegans ornatumque putaretur. Non damnaverim, quae in illis poematis interdum elucet pietatem, vitaeque ac morum innocentiam: sed ostendo peccatum in scribendo, et

quod mei muneris est, adolescentibus caveo. Quam multa
[Gap: Greek text]
sancte et tamen sordide ac nullo artificio scripta legimus? nec sequitur, ut si rem veneremur et comprobemus, a sermonis genere abhorrere non debeamus. Exempla sunt obuia. Ovidio quidem nobili poetae Leonini per imprudentiam exciderunt. In oratione Ulyssis, quae tanquam elegantissima et ingeniosissima commendatur ab eruditis.

Si Troiae fatis aliquid restare putatis.

Et in epistola Hermiones ad Orestem.

Vir precor uxori, frater succurre sorori.

Quod magis mirandum est, in Virgilio inuenti sunt nonnulli, qualis est hic.

Ora citatorum dextra contorsit equorum.

Nec apud Homerum desunt.

Quo intelligas, tam proclivem esse lapsum in hanc culpam, ut ipsam ne diligentissimus quidem poeta, Virgilius inquam, omnino potuerit effugere. In pentametro seu elegiaco nihilominus tales deliciae affectabantur. Exemplum perlepidum subiciam, in quo verbum Pharisaea expones, separata, seiuncta.

In cratere meo Thetys est coniuncta Lyaeo:
Est Dea iuncta Deo, sed Dea maior eo.
Nil valet hic vel ea, nisi sint ambo Pharisaea.
Amodo propterea sit Deus absque Dea.

Item.

Singula post ova, pocula sume nova.

Ad eundem lapidem Naso offendit, 3. Fast.

Quaerebant flavos per nemus omne favos.

Male desinit hexameter in tetrasyllabam, aut pentasyllabam vocem, quarum utraque festiva, ac decora est in pentametro, contra quam superstitiosi quidam garriunt. Exempla huius vitii reperiuntur sane in bonis poetis, verum rarissima: at in illis versibus leoninis longe frequentissima, in quibus etiam in ipsa syllabarum dimensione saepissime peccatur. Apud Horatium (mirum dictu) inuentus est, qui terminaretur verbo syllabarum sex. sat. 3. lib. 2.

Quisquis luxuria tristive superstitione.

Deformitatem parit, cum ad finem continenter tres dissyllabae voces ponuntur: qua culpa non vacat Tibullus eleg. 6. lib. 1.

Semper ut inducar blandos offers mihi vultus.

Immo hic versus habet quatuor dissyllabas continenter.

Vitanda est item eiusdem literae crebra iteratio. Notum Ennii carmen.

O Tite tute Tati tibi tanta tyranne tulisti.

HEXAMETRUM NON PESsime tum in participium, tum in monosyllabam desinere. CAPUT XI.

SERVIUS Honoratus non vulgari eruditione literator, et interpres extra controversiam nobilis, 3. Aeneid. super illo,

Progredior portu classes et littora linquens.

finitus est, inquit, versus participio, quod raro fit apud Latinos, apud Graecos vero vitiosissimum est. Hoc a Servio parum cogitate dictum notarunt docti. Nam si quis de Latinis unicum Virgilium, de Graecis unicum Homerum consuluerit, adeo multis exemplis huius assertionis falsitatem deprehendet, ut miretur, quomodo id homini doctissimo, et poetis legendis exercitato in mentem unquam venerit. Iam vero
[Gap: Greek text]
iudicari quo pacto poterit, quaeso te, quod duo omnium poetarum, non horum modo, sed quot aut fuerunt, aut posthac aliis erunt in annis praestantissimi toties factitarunt? Ne autem
[Gap: Greek text]
fidem nobis accommodari velle credamur, ecce tibi ex Virgilio participia in ans (de quibus potissimum locutus est Seruius) quae versum finiunt, et quidem paucissima de plurimis. Eclog. 10. Georg. 1. Aeneid. 1.

Florentes ferulas et grandia lilia quassans.
Vilibus aut onerat pomis, lapidemque revertens.
Hi summo in fluctu pendent, his unda dehiscens.

Ex Homero unum atque alterum testimonium producamus Iliad.
[Gap: Greek text]

Ceteros casus participiorum utriusque numeri, qui ambobus poetis multo usitatissimi sunt, missos facio.

Idem porro Grammaticus ad illum versum Aeneid. 8.

Procubuit, viridique in littore conspicitur sus,

usum monosyllabi verbi in fine carminis nobis interdicit, aut praescribit potius his verbis. Sciendum tamen est, hoc esse vitiosum, monosyllabo finire versum: nisi forte ipso monosyllabo minora animalia explicantur.

Parturiunt montes, nascetur ridiculus mus.

Gratiores enim versus sunt isti secundum Lucilium. Respondemus, legem istam Seruianam a Virgilio neglectam esse: quippe qui trecentos, et eo plures versus, quasi stabilimento hoc soni monosyllabi firmavit. Nam praeter animantium nomina monosyllaba, etiam aliarum rerum voces unica syllaba constantes semper in fine carminis posuit. Cum tamen sola animalium paruorum monosyllaba in fine locari posse asserat Servius. Certe nox, mons animalia non sunt, ut bos, [(printer); sic: ut] sus aliqua cubitis murem superant. Est apud Scalig. lib. 4. cap. 48. de monosyllabis versum claudentibus perutilis doctrina, et poetarum contra Servium aliosque Grammaticos erudita defensio: quam huic loco adscribere operae pretium fore duxi.

Ergo maximus poetarum, in 5. cum incomparabilem illum versum fecisset.

Sternitur exanimisque [(printer); sic: exanimis:] tremens procumbit humi bos.

impudentissime Seruius, pessimus, inquit, versus in monosyllabam desinens. Utrum enim malis? huncne, an,

Sternitur exanimisque tremens bos corruit ictu?

Quis igitur illum quoque Grammaticorum interpolabit nobis, ne sit monosyllabum?

Dat latus, insequitur cumulo praeruptus aquae mons.

Quem versum quare non appellavit pessimum, sicut et congenerem illum alterum? aut quare distulit iudicium

monosyllaborum a primo ad quintum librum? Atqui poterat sic,

Insequitur tumidis mons incitus undis.

Verum ut corruit taurus, ut confluxit in unum montem mare: ita corruit versus in monosyllabum, copia multarum syllabarum in unam syllabam coacta est: sicut et in illo.

ruit Oceano nox,
Quid illo acrius?
en haec promissa fides est?

Nihil enim aptius indignationi, quam oratio desinens in monosyllabum. Vel evolue Demosthenis orationes: quot nam eiusmodi periodos invenies? Inuerte modo, nihil frigidius. Horatius quoque quum e magnis coeptis futile poema exstiturum stomacharetur, ex prolixis vocibus eduxit finem monosyllabum.

Parturiunt montes nascetur ridiculus mus.

Sic poeta valido monosyllabo sustentavit procedentem, ac mobilem versum,

Massylique ruunt equites, et odora canum vis.

Quam vocem si transmittas alio, totus pereat decor. In illo quoque avertit Deae mentem, ut postea figat in pertinacia.

accensa Deae mens.

Hanc dispositionem cum apud Ennium, apud Lucretium invenisset, dixerant enim,

et fortis equi vis,

non putavit amittendam occasionem, qua illam in suos numeros transferre posset. Pauci enim in aliis poeseos legibus, nullus hac in parte cum Virgilio comparari dignus est. Itaque omnibus locis adeo studiosus fuit collocationis, ut si quid tantillum mutes, deterius facias.

DE COMOEDIA.

DEFINITUR COMOEDIA, et Tragicocomoedia. CAPUT XII.

COMOEDIAM Cicero scriptum reliquit, esse imitationem vite, speculum consuetudinis, imaginem veritatis. Quae verba non tam ad comoediae notionem evoluendam, quam ad eam commendan dam pertinent. Haud secus ac illa ad laudandam historiam in 2. de Orat. Historia vero testis temporum, nuntia vetustatis, vita memoriae, etc [Abbr.: et cetera] . Illa quoque definitio: est privatarum, ac civilium rerum citra periculum complexio, aliquot ob caussas vitiosa reperitur. Nos igitur sic eam definiamus. Comoedia est poesis dramatica, quae ob docendam vitae consuetudinem, civiles et privatas actiones, non sine leporibus et facetiis imitatur. Ab epopoeia, et tragoedia, quae publicas res, et heroum acta complectuntur, comoediam separant actiones civiles et privatae. Praeterea epopoeia non est dramatica: et tragoedia sales atque iocos nescit, qui risus pariunt: cum illa ad terrorem potius incutiendum, et commiserationem excitandam conferatur, quae quidem dolorem et maestitiam habent.

Tragicocomoedia est confusum quiddam ex comoedia et tragoedia: quando nimirum contra legem comicam, illustriores augustioresque personae admiscentur. Hoc verum esse in Amphit. apud Plautum Mercurius significat, in qua comoedia partes dantur Iovi.

Faciam ut commista sit Tragicocomoedia.
Nam me perpetuo facere ut sit comoedia
Reges quo veniant, et dii, non par arbitror.
Quid igitur? quoniam hic sexuus quoque partes habet,
Faciam proinde, ut dixi, tragicocomoediam.

Potest etiam dici, esse tragödiam cum exitu comico, hilari videlicet, pacato, et tranquillo. Finis itaque tragicocomoediae semper erit laetus. Verumenimvero, licere vicissim facere comicotragoediam, cuius nimirum exitus sit lugubris, haud affirmem: quandoquidem personarum vulgarium humiliumque casus et calamitates, cum ad memoriam, tum ad commovendos animos non tanti sunt momenti. Adde quod huiuscemodi fabulae nullum uspiam apparet exemplum.

COMOEDIAE ORIGO, aetates, genera. CAPUT XIII.

A Rusticanis ad urbanos hoc modo profluxit comoedia. Cum Apollini Nomio, seu Pastorali ob frugum proventum facerent agrestes, primum quidem circum ipsam aram, tum circum vicos pagosque chorum cum cantibus laetabundi ducebant, seseque mutuis conuitiis, aliosque similiter, a quibus essent laesi onerabant. Postmodum noctu civitates ingressi, plateas obambulantes, eodem modo cives ditiores ac potentiores accipiebant, a quibus aliquid iniqui pertulissent: nominatim eos exagitantes, eorumque mala facinora,

et quas accepissent iniurias memorantes. Animadversum est, hoc ad homines a maleficiis propter infamiae metum deterrendos proficere: inde potestas facta idem interdiu impune committendi, et compositis ad eam rem carminibus, si qui praestarent ingenio. Crevit paulatim negotium, nactique summam occasionem poetae, comoedias scriptitarunt, in quibus haud dissimulanter, et nominatim improborum civium mores vitamque omni genere dictorum contumeliarumque quam liberrime proscinderent.

Sed aetas comoediae haud una fuit. Alia enim nominata est vetus, quam sub Susarione indigestam, rudem, inconcinnam Cratinus partibus et actibus distinxit ac disposuit: Aristophanes eidem quasi manum extremam addidit. Horatius hunc, item Eupolin et Cratinum veteris Comoediae tanquam praecipuos auctores profert: simulque solemne illius in carpendis hominum vitiis narrat, et eius deinde locum satyram tenuisse confirmat. Nec tantum reprehensione dignos, sed indignos et in insontes, ut Periclem, Socratem, Aristidem aeque vellicabant. Hinc illa M. Tullii querimonia in 4. de Repub. Quem illa (comoedia antiqua) non attigit, vel potius quem non vexavit? cui pepercit? Esto. Populares homines, improbos in rempub. seditiosos, Cleonem, Cleophontem, Hyperbolum laesit. Patiamur. Etsi huiusmodi cives a censore melius est, quam a poeta notari. Sed Periclem, cum iam suae civitati maxima auctoritate plures annos domi et belli praefuisset, violari versibus, et eos agi in scena, non plus decuit, quam si Plautus noster voluisset, aut Naevius P et Cn. Scipioni, aut Cecilius M. Catoni maledicere. Ceterum universum

quoque populum, nedum singulos, ut se res dabat, et quandocunque poterant, insectabantur, nulli ordini, aetati, sexui, parcebant: interim, quod mirere, ipso populo propensis animis audiente. Versus Horatiani sunt hi e sat. 4. lib. 1.

Eupolis atque Cratinus Aristophanesque poetae,
Atque alii, quorum comoedia prisca virorum est:
Si quis erat dignus describi, quod malus aut fur,
Quod moechus foret, aut sicarius, aut alioqui
Famosus, multa cum libertate notabant.

Haec maledicentia, in qua potissimum chorus regnabat, cohibita et compressa dicitur, cum attritis populi opibus respub. Atheniensis triginta tyrannorum iugo ceruices coacta est supponere. Lata enim lege integrum erat affectis per scenam iniuria, afficientes vocare in iudicium. Hac ratione poetas in officio potentiorum metus continuit, sublatusque est chorus, cuius supra dicebamus fuisse munus, ut in quo scunque liberet, reprehensionum velut spicula contorqueret. Horatius.

Successit vetus his comoedia non sine multa
Laude, sed in vitium libertas excidit et vim
Dignam lege regi: lex est accepta, chorusque
turpiter obticuit sublato iure nocendi.

Quamobrem comoedia, in qua nullum aperte, et cum nomine fas erat laedere, quaeque in eo quandam verecundiam, et modestiam adhibebat, nuncupata est Media: sed non ante, quam Novae inducta est appellatio. Ergo, comoedia, quae neutrius faciem ostenderet, veteri similior fuit, ius quoddam reprehendendi retinens, quando chori loco parabases, quibus scripta et dicta poetarum nullo

maleficii crimine, aut poenae suspicione cavillabatur, non omittebat, civiumque peccata tectius coarguebat: donec ipsa quoque in suspicionem odiorum ac simultatum veniens, potestatem reprehensionis omnem amisit.

Post id Alexand [Abbr.: Alexander] . Philippi imperante, argumentis ac personis plane confictis, et facetiis ad delectandum interpositis, vitam communem ac mores imitari coeperunt. Prisca illa frequenter vera tractabat argumenta: haec numquam. Illa ansam, opprobrandi, et insectandi undelibet arripiebat: haec citra amarulentiam iucunda, raro quosdam criminationum aculeos, nulla cum contumelia immiscebat, eratque populari ac de medio sumpto sermoni similior, iambicis et trochaicis contenta versibus: cum in antiqua pluribus carminum formis uterentur. Menandrum aiunt Novae comoediae principem habitum.

Deinceps, ut propositum est, comoediae genera consideremus. PALLIATA a pallio, quo supra tunicam amicti incedebant Graeci, erat ea, quae et argumento graeco componeretur, et in qua histriones ad Graecorum morem palliati prodibant: cuiusmodi sunt Terentianae et Plautinae fabulae. ToGATA perinde a vestitu, sed Romano: Romanorum siquidem toga, ut Graecorum pallium. Haec rebus et ritibus Romanis conficiebatur. Nomine porro Togatarum Horatius Tabernarias intellexit, illo versu ad Pisones.

Vel qui Praetextas, vel qui docuere Togatas.

Togatarum principatum sortitae sunt PRAETEXTATAE. Harum personae Romanae, publicae, nobiles,

graves, honoratae, magistratus denique, a cuius genere vestis (praetexta enim magistratuum vestis, graecis
[Gap: Greek text]
) nominatae sunt. Argumentorum sublimitate non multum tragoediae cedebant. TRABEATA si eadem plane cum Praetexta non fuit, certe parum dissimilis fuit. Nam trabea praetextam aequat dignitate. IN TABERNARIIS, quae dictae sunt a tabernis, quibuscum scenae disponebantur, plebeiae atque humiles personae agebant: quia et fortuna humilis, popularium hominum. ATTELLANAE ab Attella Oscorum oppido, dicacitate, iocis atque risibus, quos vel in ipsa verborum acerbitate consectabantur, scatebant. Fescennina quoque carmina, quibus petulantius iocarentur, inter actus in serebant. RHYNTONICAM scribunt a quodam Rhyntone poeta Tarentino appellatam. Miror quo pacto poetae nomen duntaxat, comoediae genus possit constituere. PLANIPES quae neque cothurno, neque socco, verum plano, id est, nudo pede ageretur ab histrionibus, ob humilitatem argumenti videlicet. Censent quidam planipedem eandem fuisse cum mimo. MIMUS autem universae poeseos nomen, imitationis, inquam, sibi soli vendicavit, quasi solus imitaretur. Res leves parumque honestas, ac personas turpes verbis et gesticulatione exprimebat. Inde mimographi exstiterunt. Sunt etiam comoediae quae dicuntur MOTORIAE, id est, negotiosae, turbulente, in quibus res turbatae magis: quales numerantur Amphitruo, Adelphi, Phormio, Heautontimorumenos. STATARIAE contra sedationes sunt, ut Cistellaria, Pseudolus, Trinummus Asinaria, Hecyra.

MEDIAE seu MIXTAE quae ab utroque priorum generum trahunt partem, ut Andria, Eunuchus. Sunt qui faciunt quatuor genera comoediae sive species. Prima est simplex, quae sit sine peripetia et agnitione: altera implexa, cuius est totum peripetia et agnitio: tertia morata, in qua praevalent mores: quarta ridicula, in qua praevalent ridicula et facetiae. Potest autem eadem esse simplex et morata, ut sunt Adelphi: implexa et morata, ut Hecyra: simplex et ridicula, ut Aulularia: implexa ac ridicula, ut Menaechmi.

DE PARTIBUS COMOEDIAE
[Gap: Greek text]
seu qualitatis. CAPUT XIV.

SUNT quaedam, quibus ipsa comoedia qualis fit: alia quibus velut extenditur. Illas partes qualitatis: istas quantitatis non sine exemplo vocare possumus. Prioris generis sunt omnino sex, fabula, mores, sententia, dictio, apparatus, melopoeia. De his primum explicabimus, et ultimam, quae nulli usui nobis futura est, praetermittemus. Ac sine prioribus quatuor ne scribi quidem potest comoedia. Etenim prius necesse est rem excogitare, quam nuncupamus fabulam. Cum autem fabula imitetur, convenit eam utique moratam esse, accurateque diversorum hominum mores exprimere. Additur porro sententia, quoniam animi sensus sententiamque per verba ostendere oportet.

Et quia sententia constat verbis, additur Dictio. Nunc de singulis separatim.

FABULA comoediae, id est imitatio fictiove comica, vacat rebus admirabilibus, ac prodigiosis, quales frequenter in epopoeia referuntur, et nonnumquam in tragoedia ostenduntur: neque etiam illustres, graves, lugubres, terribiles, uno verbo, tragicas complectitur: verum civiles ac privatas tantum (comoedia quidem vetus etiam deos inducebat) quae cuiusmodi sint, quis non videt? Earum causa humiles item, vulgaresque personas sumit, et iis nomina cum rebus congruentia imponit. Actionem oportet esse unam, non plures: quae unius diei spatio, aut paulo maiori aequalis sit. Et quoniam humanae actiones, tametsi privatae, ut plurimum cum perturbationibus aliquibus coniunctae sunt, miscenda quoque eventa fortuita, quae insperatam laetitiam, dolorem, admirationem contineant. Unde duplex fabulae comicae genus existit. Simplex, in qua nihil inest novum, nihil inopinatum: nulla peripetia, nulla agnitio, ut in Asinaria Connexa seu implexa, in qua aut agnitio sola, ut in Hecyra: aut sola rerum improvisa commutatio, ut in Milite glorioso: aut utraque simul, ut in Andria. Connexa praestat simplici. Ea vero iudicatur optima, quae ex agnitione, et peripetia conflatur. Agnitio est, cum ex ignoratione in notitiam rei alicuius producimur, ex qua aut laetitia nascitur, aut dolor: sed laetitia saepius. Ea opportune locatur in extremo comoediae, ubi turbae sedantur, ut videmus in Andria. Ibi enim agnoscitur Glycerium pro cive Attica. Hoc loco de generibus agnitionum

nihil dicam. Peripetia est mutatio fortunae in contrarium, Praeter illam vero actionem, quae ab initio est proposita, cavendum ne aliena inferciantur, quod olim factitabant, quo fabulae et longiores fierent, et amplius delectarent. Passim autem iocos captat, et ridiculis ludit comoedia, et prope omnia hoc suavi condimento aspergit: est enim id illi proprium, ut terror et misericordia tragoediae. Sed eiusmodi condecet esse ridicula, ut ea nec gravium quidem virorum refugiat approbatio. Sine in his modum excessisse videtur Plautus, et Horatius eius sales ut frigidos, inconditos, et scurriles vituperat. Terentium quod natura tristiorem finxerat, arbitrantur eruditi iocari magis non potuisse, quam aut non debuisse, aut noluisse. Verumtamen aliis laudibus hanc unam egregie compensavit, Personas fingit comoedia, quales in communi hominum vita versantur: non ita probas ac sapientes, ut errare, decipi, offendere non possint: nec rursum undecunque improbas. Quae controversiis, litibus, et iurgiis ac turbis implicentur, tandemque ad secundos exitus perveniant. Tollit item ex oculis multa, quae vel visu turpia, vel indecora sunt, quae nihilominus a persona aliqua exeunte, tanquam intus gesta, foris exponuntur, aut voce aliqua intra scenam emissa spectatoribus produntur. Iuno Lucina fer opem, serua me obsecro, clamat illa parturiens. Habeat praeterea fabula magnitudinem suam, nec ubicunque vel incipiat, vel terminetur. Longitudo eius duobus terminis distinguitur, conexione scilicet et solutione. Conexio id totum vocatur, quod ab initio poematis

pertingit usque ad eum locum, ubi inclinant turbae, et fit mutatio. Solutio est ea pars, quae a principio mutationis usque ad finem fabulae perducitur. Partes demum ita consociatae erunt, ut nisi totum dissoluatur, subduci aut transferri nulla possit. Hactenus de fabula.

MORES ratione personarum sese admodum dissimiliter habent: siquidem qui laudantur in aliis, et iis maxime conveniunt, in aliis laudari non solent: et quia minime conveniunt, interdum vituperari etiam. Sicuti cernimus in artibus fieri. Nam si plebeius perite canat tibiis, placet, laudem aufert. At hoc ipsum artificium in rege displicet ac reprehenditur. Mulierem decet bene nere, bene texere: virum dedecet: non enim sunt haec opera virilia. Ita cum sit in seruo virtus, et praedicetur, non furari: viro nobili, aut alioqui honesto laudem nullam parit. Itaque alii mores cadunt in alios, et sua quemque maxime commendant: ut diligenter videndum sit, quos mores cui affingamus. Ad hoc caput magnopere pertinet, ut ex communi et confirmata hominum opinione mores in personis exprimamus. Hoc est, sermone et actione, quibus mores indicantur, et patescunt, tales inducamus, quales eas aut omnes, aut plurimi fuisse opinantur. Pulchre Horatius, ubi famam in Achille, Medea, Ino, Ixione, Oreste sequendam monet.

honoratum si forte reponis Achillem,
Impiger, iracundus, inexorabilis, exors,
Iura neget sibi nata, nihil non arroget armis.
Sit Medea ferox inuictaque flebilis Ino,
Perfidus Ixion, Io vaga, tristis Orestes.

Seruandum insuper
[Gap: Greek text]
seu aequabilitas: ut si semel timidum, avarum, ferocem quempiam ostenderis, ne eundem postea liberalem, modestum in eadem comoedia, et secundum unam actionem facias: maneat talis, qualem ab initio produxeris. Hoc etiam Horatius iubet.

seruetur ad imum
Qualis ab incaepto processerit, et sibi constet.

Quare merito damnatur Euripides, qui Iphigeniam Agamemnonis primo finxit abiectam animi, et mortem deprecantem: postea erectam, et libenter morientem. At Polyxena ab initio ad extremum vitam contemnit in Hecuba. Hoc tamen aliquam habet controversiam. Apud Terentium siquidem in Demea et Mitione mutatio morum fit. Quippe Demea in principio durus, in extremo fit lenis: primum avarus, postea prodigus cernitur. Mitio autem in fine multum de sua natura remittit. Respondent aliqui, non admittendam mutationem morum, nisi magna quaepiam causa exprimatur, quae ad eam efficiendam valeat: quemadmodum Demea suae mutationis causam multis verbis exsequitur. Mitio quoque propter nimiam Demeae profusionem aliquantisper mutatur: sed mitis apparet. Adhaec scire licet mores effingendos, aut
[Gap: Greek text]
secundum verisimile, aut necessarium. Si personae inducuntur notae, ut saepenumero in tragoedia, mores posteriore modo exprimentur. Id est, tales esse in imitatione debebunt, quales revera fuerunt. Sic enim hoc loco, necessarium, interpretamur. Sin autem fictae et novae, ut in comoedia perpetuo, priore

modo. Quod ut possit poeta, audiendus est illi Horatius, et legendus praeterea Aristoteles in Rhetoricis.

AEtatis cuiusque notandi sunt tibi mores,
Mobilibusque decor naturis dandus et annis.
[Note: Mores pueritiae.]
Reddere qui voces iam scit puer, et pede certo
Signat humum: gestit paribus colludere, et iram
Colligit ac ponit temere, et mutatur in horas.
[Note: Mores iuventutis.]
Imberbis iuvenis tandem custode remoto,
Gaudet equis canibusque et aprici gramine campi:
Cereus in vitium flecti, monitoribus asper,
Utilium tardus provisor, prodigus aeris,
Sublimis cupidusque et amata relinquere pernix.
[Note: Mores virorum.]
Conuersis studiis, aetas animusque virilis
Quaerit opes, et amicitias: inseruit honori,
Commisisse cavet, quod mox mutare laboret.
[Note: Mores senum.]
Multa senem circumveniunt incommoda: vel quod
Quaerit: et inuentis miser abstinet, ac timet uti:
Vel quod res omnes timide gelideque ministrat,
Dilator, spe longus, iners, avidusque futuri,
Difficilis, querulus, laudator temporis acti
Se puero, censor, castigatorque minorum.

Proderit etiam vehementer legisse 2. Rhet. Aristotelis, ubi mores aetatum exponuntur. Habet locum
[Gap: Greek text]
etiam in tragoedia nonnumquam, illa scilicet, in qua novae nec notae antea personae versari debent.

SENTENTIAE laus et virtus est, animi sensum apte exprimere. Quia vero comicus sermo summissus est, sententias quoque non elatas aut grandes postulat. Nullae hic quaestionum discussiones, aut probationes exquisitiores. Omnia tanquam probata
[Gap: Greek text]
pronuntianda, et in medium afferenda sunt.

DICTIO comica nec ad tragicam sublimitatem assurgit, nec ad humilitatem mimicam descendit: sed temperamentum quoddam seruat. Facilis, aperta, suavis, pura, elegans, simplici et mediocri cum ornatu. Cum enim, ut dicebamus,
[Gap: Greek text]
sint minime grandia, dictio quoque granditatem non admittit. Est tamen. verissimum, quod Horatius scribit, comoediam aliquando vocem tollere: ut cum ira quempiam vehementior incenderit. Breviora et magis concisa omnia quam in tragoedia, sententiose dicta rariora, et ea potissimum, quae communis consensus, et vulgi quoque indicium approbat, ut sunt proverbia.

APPARATUS complectitur scenam, et habitum personarum. De scena videbis Vitruvium et Scaligerum. De vestitu pauca loquemur. Senibus dabatur candidus, quod is putaretur antiquissimus. Iunioribus purpureus et versicolor, ut hoc pacto ingenii sin mobilitatem, et inconstantiam imitarentur. Seruis angusta, et curta tunicula, quo essent expeditiores, et pallium quoque, quod in collum solebant conicere. Sic enim Plaut. Capt.

Nunc res certa est, eodem pacto, ut comici serui solent
Coniciam in collum pallium.

Epid [Abbr.: Epidicus] .

Terent. Phorm.

Parasitorum pallia erant fusca, et contorta. Sacerdotum vestes oblongae, talares, et albae. Divitum purpureae, pauperum puniceae. Militum chlamys, aut sagum cum machaera. Nautarum erat causia, genus pilei. Nuntii aut viatores veniebant paenulati. Laeti albo, aerumnosi ac tristes furuo et obsoleto ornatu utebantur. Adolescentibus quoque pro eventu et statu vestis dabatur. Vetulis feminis ac matronis melinae. Meretricibus ob avaritiam earum significandam lutea. Aurum enim quaerunt.

DE PARTIBUS COMOEDIAE
[Gap: Greek text]
seu quantitatis. CAPUT XV.

QUINQVE partes comoediae numerantur, quibus eius magnitudo absoluitur, prologus seu prologium, protasis, epitasis, catastasis, catastrophe. PROLOGUS est oratio quae ante fabulam legitimam habetur ad spectatores. Eius quatuor sunt species. Nam vel poeta commendatur: vel obtrectatorum, malevolorumque criminibus

respondetur, aut etiam crimina regeruntur: vel argumentum fabulae enarratur: vel haec omnia simul praestantur. Primum genus
[Gap: Greek text]
dicitur, quale est in Hecyra: alterum
[Gap: Greek text]
quale in Andria: tertium
[Gap: Greek text]
quale in Aulularia: postremum
[Gap: Greek text]
quale in Casina. Pronuntiabatur ab ea persona, cui cum fabula nihil negotii. Non pertinebat, inquam, persona prologi ad fabulam, atque ideo nec prologus proprie pars comoediae, quem vel adiungere, vel omittere citra vitium possis (Graeci certe aut ignorarunt, aut neglexerunt) sed nos vulgarem quandam opinionem, licet minus veram hoc loco sequimur. In Amphit. Mercurius et prologum agit, et fabulae partem non modicam. Est autem prologus plerunque
[Gap: Greek text]
In Trinummo
[Gap: Greek text]
ubi propter Lesbonici adolescentis
[Gap: Greek text]
commode Luxuriam cum filia Inopia introductas videmus: ut in Rudente Arcturum, et in Aulularia Larem familiarem. PROTASIS prima pars fabulae, in quae summa ret proponitur, et narratur: non tamen finis ostenditur: nempe ut ex inopinato exitu crescat fabulae iucunditas. Quamquam enim ex argumento rerum ordo teneatur, tamen brevis illa indicatio non tam explet animum, quam incendit. Sed argumentum, quo sententia fabulae breviter explicatur, tum fere locum habet, quando nec in prologio, nec in protasi explicatum est: Plautus ramen perpetuo solet adhibere. Protasis actu primo, interdum fecundo quoque comprehenditur. EPITASIS definitur earum rerum quae continentur in

protasi incrementum. Seu altera pars legitima fabulae, in qua turbae aut excitantur, aut intenduntur. CATASTASIS est vigor ac status fabulae, in qua maior cernitur rerum perturbatio. Epitasis et Catastasis secundo et tertio, aliquando etiam quarto actu concluduntur. Quintum Catastasis raro attingit. CATASTROPHE ultima pars, qua fabula clauditur, in qua res in melius commutantur, seu ubi fit negotii in tranquillitatem non exspectatam conuersio. Haec partem actus quarti, nonnumquam totum quartum, quintum semper occupat.

DE ACTIBUS, SCENIS, ET actoribus, seu personis. CAPUT XVI.

ACTUS est pars fabulae, continens diversas actiones pro diversitate partium, de quibus supra explicatum est. Non plures autem, nec pauciores quinque actus sive in tragoedia sive in comoedia esse convenit, quod Horatius etiam docuit. Videtur Cio. tertium actum pro extremo posuisse, nec plures requirere. Sic enim scripsit ad Q. F. Illud te ad extremum et oro, et hortor, ut tanquam poetae boni, et actores industrii solent: sic tu in extrema parte et conclusione muneris ac negotii rui diligentissimus sis, ut hic tertius annus, tanquam tertius actus perfectissimus atque ornatissimus fuisse videatur. Sed mens Ciceronis est, ut tertius anus Quinti, qui est in administratione provinciae ultimus, ita sit perfectus, ut est ultimus actus in fabula. Quasi Quintus fabulam ageret, cui

tertius annus esset velut quintus actus in comoedia. Ceterum distinguere actum ab actu haud est facile. Olim interuentu novae alicuius personae secernebantur. Deinde aliter saepe factum est. Et primus quidem materiam seu argumentum fabulae comprehendit: alter res in actum deducit: tertius impedimenta et turbationes affert: quartus viam monstrat, qua res implicitae soluantur: postremus res implicitas artificiose dissoluit.

Actus in scenas dividitur, quem perraro totum una scena absoluit: nisi aliquando in tragoedia. Est autem scena pars actus, in qua duae pluresue, personae colloquuntur, quae dicuntur diverbia. Initium capit nonnumquam ab omnium ingressu in scenam: nonnumquam ab unius tantum: qui deinde alium invenit e scena superiore. Finitur abitu, interdum omnium, aliquando unius tantum. Ut si tres fuerint, duo reliqui scenam sequentem constituant. Est cum unus solus ad futuram scenam relinquitur. Scenarum numerum quidam censent maiorem denario esse non oportere: nec actores plus quattuordecim.

Actores qui et histriones, et scenici, et ludiones, et ludii, et comoedi, graecis a simulanda per imitationem veritate dicuntur
[Gap: Greek text]
Et erant primarum quidam, alii secundarum, alii tertiarum partium, quos Graeci vocant
[Gap: Greek text]
tres enim histriones fabulam absoluebant. Non licere autem in eodem actu uni personae plus quinquies exire, in comoedia, minime verum est. Potest id fieri in tragoedia, in qua

personae et pauciores, et graviores. Personae in comoediis distinguuntur conditione, professione, officio, aetate, sexu. Protatica, sive prostatica, quae primo actu introducitur, neque amplius unquam comparet: qualis est Sofia in Andria: quod quidem in Plauto nusquam factum cernas. Sunt item quaedam personarum genera, velut in ima cera. Earum aliae non prodeunt, verum intus loquuntur, aut clamant quippiam. Aliae neutrum faciunt, ut est servulus Storax in Adelphis. Nam ibi Mitio exiens, non exeuntem appellat, et ille tacet. Aliae apparent in proscenio, mutae tamen, seu nihil loquentes, ut sunt satellites in Milite, et famuli in Andria. Sed quid sibi vult, quod Horatius praecipit: nec quarta loqui persona laboret? Hoc utique, ne plures personae uno eodemque tempore in scenam prodeant locuturae, quam 3. Si erit ut quarta intercedat, ea vel tacita audiat, vel secum, non cum aliis verba conferat, ne sermones perturbentur. Id observatum videas in Andria actu 3. Ibi Mysis, Simo, Davus, Lesbia, Glycerium quinque personae in scenam producuntur: sed Mysis cum Lesbia duntaxat fabulatur: Glycerium intus manet. Item actu 4. quattuor sunt personae uno tempore, Mysis, Pamphilus, Charinus, Davus: sed Mysis intervenit aliunde, et cum Charino non loquitur. Plautus hanc legem non seruavit: nam apud eum reperias quatuor et quinque personas inter se colloquentes: quod etiam solet in tragoediis.

PLAUTUS ET TERENTIUS comparati. CAPUT XVII.

CUM neutrius horum Comicorum virtutes et ornamenta per se cognoscere sit facile, tum arduum videtur opus, uter alteri praestet diiudicare. Sed nos non tam quid ipsi, quam quid doctissimi quidam viri in utriusque lectione multum adeo exercitati in hac quaestione senserint, ad emolumentum comicae poeseos studiosorum proferemus. Quam plurimi Plauto multis modis superiorem Terentium facere non dubitant. In quo proprietatem latini sermonis permagnam inesse non eunt inficias, tamen ab ea Terentium usque adeo non desertum atque inopem esse contendunt, ut ipsi vel maior adsit. Eius locutio mundior, politior, et quodammodo nobilior censetur. Stylus liberalis: sales non plebeii nec vulgares: nihil in eo abiectum, humile: cum contra Plauti ingenium servile sit, nec ita liberale et ingenuum. Terentium ait Donatus retinuisse morem, ut comoediam scriberet, ac temperaret affectum, ne in tragoediam transiliret. Quod Plautus neglexit, saltem in Amphitruone, quam tragicocomoediam ipse vocat. Praeterea Terentius neque ad tragicam sublimitatem exsurgit, neque ad histrionicam humilitatem se demittit. Nihil abstrusum, quodque in historicorum libris inuestigandum sit, affert. In quo peccare visus est Plautus,

qui quoniam antiquitatis est studiosior, idcirco etiam locis non paucis evasit obscurior. Immodica sibi indulget in personis seruorum, nimiumque risus et cachinnos theatri et applausum populi aucupatur et est obscenior: quibus in rebus magna cernitur Terentii verecundia, et egregia moderatio.

Nunc videamus quid pro Plauto afferatur. Eum certe se ducem, auctorem et exemplar habere Terentius profitetur: cui proinde satis honorificum videatur, si eum sit assecutus. Quod de servili ingenio obiciebatur, conuitium est. Humili quidem genere, et servili conditione erat, ut etiam Terentius, at ingenio liber. Quod autem est plebeius, gessit se pro natura et ratione comoediae, quae longe secus atque tragoedia, non grandis et elata, sed tenuis ac demissa, et cum plebi scribatur, plebeia esse, plurimaque secundum mores, verba et sales plebeios dicere gaudet. Nimis aequabilis, et unius fili est Terentius. Quocirca Caesar de eo,

Lenibus atque utinam scriptis adiuncta foret vis
Comica, ut aequato virtus polleret honore
Cum Graecis, neque in hac despectus parte iaceres.
Unum hoc maceror, et doleo tibi deesse Terenti.

Possidet hanc vim et varietatem Plautus, qui nunc assurgit, nunc se submittit: nunc protrita, nunc grandiora dicit: proponit vitia et castigat: locos communes, ethica et politica intermiscet, aliud quidem agens, sed quasi hoc unum agens: et iocis lepidissimis haec omnia aspergit. Varronis iudicio propria laus Plauti est in sermone. Non igitur eo Terentius mundior, purior, nobilior. Quod

nonnumquam
[Gap: Greek text]
est, scribit Horatius comoediam interdum tollere solere vocem. Quod deos induxit, Iovem et Mercurium, habuit exemplum veteris comoediae. Reconditior est, fateor, sed imperitis, et veteris memoriae ignaris. Non tamen adeo saepe, ut pertimescas. Ipse vero Terentius de rebus in medio positis loquens, interdum inuolutus ac difficilis est. Vetustas voces nec illas tamen innumeras non studio quaesivit: sed se offerentes non repudiavit. Et erat is illius saeculi sermo: habuit enim aetates suas lingua latina. Sic loquitur etiam Naevius, Pacuvius, Attius, Afranius. Terentius prae Plauto sterilis apparet, parcus certe. Qui, si res saepius se eloquendam offerat, eodemne semper modo, an parua mutatione eam efferat, nihil pensi habet. Plautus sibi numquam similis, semper novus. Et Terentius non castior, sed magis tecte impurus: cuius argumenta non magnae utilitatis, plena nugarum utique, cum multa Plauti perquam utilia, et graviora sint.

DE TRAGOEDIA.

NOTATIO ET DEFINITIO TRAgoediae: item qui fiat ut delectet. CAPUT XVIII.

TRAGOEDIAM nominatam
[Gap: Greek text]
ut sit quasi
[Gap: Greek text]
inter plures constat. Causa nominis incertior. Potest enim videri

datam hanc ei appellationem inde, quod agricolae prisci (qui ortus est Tragoediae) cum Baccho pro annuis frugibus sacrificarent, ardente iam victima, hirco scilicet (quae huic deo propria erat, quoniam vineas laederet) loco precum quippiam cantarent: et quo illo benevolentiore uterentur, magisque propitio, res eiusdem gestas, ac triumphos, devictasque gentes, et debellatos reges, eorumque calamitates, ac postmodum, non suppeditante materia, aliorum praeterea regum infortunia, aerumnasque concinerent, victorique in huiuscemodi cantilenis hircum in praemium darent. Ex quo illud Horatii, Carmine qui tragico vilem certavit ob hircum. Item quod fortasse uter hirci musto plenus donabatur. Scribunt et hoc Grammatici, appellatam
[Gap: Greek text]
a vindemia: quod nimirum vindemiarum tempore illa quorum meminimus sacra cum cantibus peragerentur. Praeterea
[Gap: Greek text]
a faecibus, quibus histriones ante usum personarum ora consueverant perlinere, ne agnoscerentur. Adducitur ad probandum Horatius:

Ignotum tragicae genus invenisse Camenae
Dicitur, et plaustris vexisse poemata Thespis,
Quae canerent agerentque peruncti faecibus ora.

Verumtamen quia tragoediae nomen prius exstitit, quam Thespis usum faecis induceret, explodenda plane est haec sententia. Non displicet, quod nonnullis placitum est, vocatam a principio non
[Gap: Greek text]
sed
[Gap: Greek text]
quasi
[Gap: Greek text]
ab asperitate cantus videlicet: insuavis enim cantus, cuius materia res tristes, asperae, atroces ac miserabiles.

Deinde usu loquentium, ut alia mille, corruptum hoc nomen, et pro
[Gap: Greek text]
coeptum dici, et inde natam opinionem de hirco, qui huic generi fabulae nomen attulerit.

Definimus autem eam hoc modo. Tragoedia est poesis virorum illustrium per agentes personas exprimens calamitates, ut misericordia et terrore animos ab iis perturbationibus liberet, a quibus huiusmodi facinora tragica proficiscuntur. Atque hic quidem finis est tragoediae. Quod autem diximus, esse virorum illustrium, in eo a comoedia, uti per agentes personas ab epopoeia secluditur.

Sed cum tragoedia rebus luctuosis plena sit, mirum videatur quomodo voluptatem pariat, quam parere debet omnino, siquidem delectatio aut finis est, aut coniuncta cum fine poeseos, ut alibi docuimus: quem quo pacto per per maesta et flebilia consequemur? Si praeterea terrorem et miserationem incutit animis tragoedia, non utique delectationem. Huic dubitationi sic occurremus. Non ipsae res tragicae, sed earum excellens imitatio nos delectat: ut in pictura leonum, draconum imitatio, quas bestias vivas fugimus, at in pariete, aut peristromate artificum manu bellissime expressas insatiabiliter contemplamur. Quia vero res graves, atroces, aerumnosas, lacrymabiles, crudeles imitari difficilius est, quam civiles, leves, ridiculas, nugatorias: idcirco amplius tragoediam, quam comoediam admiramur, solidioremque ex illa, quam ex ista voluptatem percipimus. Item dolemus propter eos, quorum res aguntur, seu de quorum rebus agitur: nobis gaudemus, et gratulamur, qui

tantorum malorum expertes simus. Dulce quoque, et a natura nobis ingeneratum est misereri. Quae autem veniunt a natura, ea iucunda sunt. Adhaec erudimur, et monemur, quae nos fugere ut malorum, et casuum aduersorum causas oporteat. Atqui doctrina laetitiam gignit.

RATIO ET FORMA TRAgoediae. CAPUT XIX.

QUAMQUAM tragoediae argumentum saepius vel ab historia, vel a fabula nota petitur, aliquando tamen totum fingitur: id quod semper fieri consuevit in comoedia. Oportet autem id quod dicitur
[Gap: Greek text]
et latine tabula, id est, rerum actionumue constitutionem, unum quiddam esse, ac brevissimum, idque brevibus episodiis dilatari et amplificari, rerumque ac personarum varietate distingui. Quales personas amet tragoedia, dictum est alias, et infra rursum dicetur. Humiles et plebeias raro admittit, quibus frequentius est in epopoeia locus. Res erunt eiusmodi, ut dicam breviter, in quibus inest quaedam atrocitas et indignitas, unde terror et commiseratio: quae est nota peculiaris tragoediae, qua agnoscitur: etiamsi felici claudatur exitu, ut Electra Euripidis, ubi caedes Aegisthi multis gaudium creat. Tales item numerantur Ion, Helena, Orestes. Illa vero duo, terror, inquam, et misericordia

cum ex rebus, tum ex personis comparabuntur. Erunt enim funera, fletus, cruciatus, caedes, orbitates, desperationes, denique res gravitatis et acerbitatis plenae, quarum vim magnopere vel auget, vel minuit personarum conditio. Considerandum praeterea, quae auribus, quae oculis subicienda sint. Horatii quidem praeceptum est.

non tamen intus
Digna geri promes in scenam, multaque tolles
Ex oculis, quae mox narret facundia praesens.

Ea cuiusmodi essent, sequentibus versibus docet: nempe vel propter immanitatem offensionem conciliatura, vel parum verisimilia.

Nec pueros coram populo Medea trucidet,
Aut humana palam coquat exta nefarius Atreus:
Aut in avem Procne vertatur, Cadmus in anguem.
Quodcunque ostendis mihi sic, incredulus odi.

Aeschylus sane, quod ex Aristotele discimus, caedes a scena removit, et per nuntios eas narrari instituit. Sunt quibus aliud de horribilibus et cruentis istis videatur, et ii se tum Graecorum, tum Latinorum aliquot exemplis defendunt. Qua de re verbum non addam, et rem in medio relinquam. Monent etiam, in tragoedia pauciores induci histriones quam in comoedia: ac diis e machina tum concedi locum, cum vel praeterita, eaque mortalibus ignota referenda, vel futura praenuntianda sunt: et omnino cum quippiam cognosci, aut confici humano ingenio industriave non potest. Hinc Horatius.

Nec deus intersit, nisi dignus vindice nodus
Inciderit.

Istud videbunt poetae nostri, quomodo ad suas tragoedias accommodent: ut item alia nonnulla, quae a nobis de dramatica poesi disputata sunt. Hoc modo in Oreste Apollo in medio turbarum se in conspectum dans, tumultum componit. Dictionem habebit tragoedia a quotidiana loquendi consuetudine remotam, magnificam, copiosam, sublimem, gravibus sententiis refertam. Tametsi interdum propter explicandum dolorem, et in fortuna aduersa querimoniam, quasi humi serpendum est.

Et tragicus plerunque dolet sermone pedestri
Telephus et Peleus, cum pauper, et exul uterque
Proicit ampullas, et sesquipedalia verba.

Iambicum senarium tragoediae aptissimum censetur: quod idem testatur Horatius.

Hunc socci coepere pedem, grandesque cothurni.

Quid vero actio tragoediae unius, summum duorum dierum spatio circumscribitur, narranda sunt quae antecesserunt, quando inde pendet actio. Quae pars dicitur prologus, estque principium tragoediae, eamque aperit, et recensendis praeteritis actionibus ad reliquum fabulae viam munit. Ad hanc rem persona plerunque protatica adhibetur, ut in Hecuba Polydori. Alia est igitur prologi ratio in tragoedia, alia in comoedia. Hic enim a fabula seiungitur, et caret imitatione, nec eo quisquam vel Graecorum, vel Latinorum tragicorum est usus. Putatur autem tragoediae, propter eius notam materiam ex conditione personarum, quae propter suam celsissimam dignitatem nemini non accepte sunt, haud congruere, Comoediae ideo convenire, quod illic

propter humilitatem personarum obscura materia. Sed hoc accipiendum de prologis, quibus argumentum narratur, non quibus auditorum animi ad audiendum apparantur: his enim etiam in tragoedia locus erit citra vitium.

Atque haec de tragoedia. Cetera quoniam impeditiora, et magis etiam quam hactenus explicata ab aetatis huius usu abhorrentia sunt, prudentes omittimus. Nunc de discriminibus comoediae et tragoediae ex instituto agemus, ut ita utriusque dramatis naturam clarius adhuc aliquanto intelligere possimus.

TRAGOEDIAE ET COMOEdiae discrimina: CAPUT XX.

QUINQVE rebus potissimum comoedia et tragoedia differunt, materia, personis, dictione, affectibus, exitu. In tragoedia actiones sunt grandiores. Quid enim aliud legis ibi, quid audis, nisi luctus, exilia, caedes: atque ut paucis comprehendam, valde horribilia, et ad memoriam sequentium saeculorum admodum insignia? Quas quidem res interdum ex se comminiscitur, ut comoedia semper: saepius ab aliis mutuatur, ut comoedia numquam. Docuit Euripides Archelaum Regem, quodnam esset argumentum, quae materia tragoediae propria. Nam cum Rex ab eo contenderet, ut de eo tragoediam faceret.

Ego vero Deos precabor, suscepit Euripides, ut ne quid tragoedia dignum Regi aliquando eveniat. comoedia res humiles, plebeias ac civiles habet. Atque. illa quidem magnatum fugiendam, haec civilem privatorumque vitam expetendam exprimit. Quin etiam dum miserias et stultitias amantium imitatur, honestatem turpitudini praeferendam monet. Quod ad personas attinet, comicae sunt ignobiles, obscurae, civiles tantum. Chremes paterfamilias, Pamphilus adolescens, Davus seruus, Phronesium meretrix, Ergasilus parasitus. Tragicae illustres viri, illustres feminae, principes, reges, imperatores. Illae e pagis et oppidis, istae ex amplissimis urbibus et arcibus accersitae. Quod erat tertium, dictio comica verbis constat tritis, usitatis, quotidianis, figura infima. In tragoedia oratio conficitur verbis electis, sublimibus, sonantibus, plenis, a communi consuetudine abhorrentibus. Omne genus scripti gravitate tragoedia vincit. Hinc tragice loqui. Comoediae sermo est attenuatus. Interdum tamen et vocem comoedia tollit, ut est apud Horatium.

Iratusque Chremes tumido delitigat ore,
Et tragicus plerunque dolet sermone pedestri.

Sequuntur affectus, qui in comoedia sedatiores sunt,
[Gap: Greek text]
vocant Graeci, in tragoedia vehementiores, qui
[Gap: Greek text]
appellantur. Hinc illa, risus comici, res tragicae, etc [Abbr.: et cetera] . Quod postremo loco posueramus, exitus comoediae laetior est, cum eius initium plerunque sit paulo turbulentius ac tristius: tragoediae maestus ac funestus plane. Hoc perpetuo verum non est. Nam et in comoedia nonnun quam

infelicem exitum invenias, quamuis non sine festivitate: et in tragoedia felicem. Addam corollaria duo. Utraque in agendo, non in narrando versatur, habetque eundem imitandi modum: et eodem spatio temporis finitur, totidemque, et iisdem partibus constat. Studiosis eloquentiae plus multo prodest tragoedia, quam comoedia: quamquam haec quoque non modice prodest. Hauriunt inde verborum delectum, splendorem, gravitatem maximam, sententiarum pondera, amplificationum rationes, affectuum varietatem, et magnitudinem, omnis denique generis praeclara, et ad docendum, delectandum, permovendum summe idonea ornamenta.

AESCHYLUS, SOPHOCLES, Euripides comparati. CAPUT XXI.

TRES potissimum apud Graecos tragoediis praestiterunt, Aeschylus, Sophocles, Euripides. Antiquior Sophocle traditur Aeschylus annis IX. Euripide quatuor et viginti: post quem anno sexto Sophoclem anima reliquit. Atque hi duo, quemadmodum aetate inferiores, ita scriptionis excellentia superiores Aeschylo iudicati sunt: quamquam pleraque illius quodammodo, labore et studio tantum suo emendata, perpolita, et illustrata ederent. Scitum quippe fecerant Athenienses, ut unius Aeschyli fabulae in theatro

agerentur. Qua de re Fabius lib. 10. cap. 1. his verbis. Tragoedias primo in lucem Aeschylus protulit, sublimis et gravis, et grandiloquus sape usque ad vitium. Sed rudis in plerisque et incompositus. Propter quod correctas eius fabulas in certamen deferre posterioribus poetis Athenienses permisere: suntque eo modo multi coronati. Eruditi porro censent Sophoclis stylum, et dicendi characterem ab Euripideo differre inprimis
[Gap: Greek text]
Hinc proverbium, Sophocleus cothurnus: quo usus est Virgilius eclog. 8. praeterea ille est
[Gap: Greek text]
hic
[Gap: Greek text]
Ille gravior et simplicior: hic versutior, argutior, disertior, et omnino doctior: quippe qui Rhetores, Philosophos praecipueque Anaxagoram audierit, et philosophiae mysteria absque verborum integumentis, ambagibusque perspicua oratione pulcherrimisque versibus in scenam introduxerit: unde etiam scenici philosophi nomen est consecutus, id quod litteris mandavit Athenaeus. Acerrimi vir iudicii Quintilianus, plurimum Euripidi nostro tribuit lib. 10. Longe clarius, inquit, illustrarunt tragoediam Sophocles atque Euripides: quorum in dispari dicendi via, uter sit poeta melior, inter plurimos quaeritur. Illud quidem nemo non fateatur necesse est, iis qui se ad agendum comparent, utiliorem longe fore Euripidem. Namque is et in sermone, quod ipsum reprehendunt, quibus gravitas et cothurnus, et sonus Sophoclis videtur esse sublimior, magis accedit oratorio generi, et sententiis densus, et in his quae a sapientibus tradita sunt, paene ipsis par, et in dicendo ac respondendo cuilibet eorum, qui fuerunt in foro diserti, comparandus. In affectibus vero cum omnibus mirus. tum in his, qui miseratione constant facile praecipuus. M. Tullius epist. 8. ad Tironem singulos eius versus singula testimonia putat. Tuscul. 4. a

Socrate laudatum asserit. Laertius narrat Crantorem philosophum ex poetis admirari solitum Homerum, et Euripidem: propter reconditam, credo, doctrinam et sapientiam, quam in eorum scriptis inesse perspiciebat. Plutarchus in Nicia scribit, cum Syracusani Atheniensibus magnam cladem importassent, multosque captivos ad duxissent, non paucos ob Euripidem poetam incolumes conservatos. Eius enim poetae carmina Siculi impensius mirabantur, et si quae a captivis illis nancisci poterant, ediscebant. Unde multi servitute liberati, cum Athenas in patriam reverterentur, Euripidem adhuc viventem salutatum adibant, affirmabantque se eius versibus salutem et libertatem consecutos. Plurimi item post praelium per civitates Siculorum dispersi ac vagi, victum sibi Euripideis recitandis quaeritabant. Restat iudicium Aristotelis, quod ad extremum reseruavimus. Sic ergo ille,
[Gap: Greek text]
Et Euripides tametsi alioqui non bene seruat Oeconomiam, senfabulas non bene disponit, et velut coagmentat, nihilominus maxime tragicus utique poetarum (tragicorum subintellige) apparet. Qua oratione in vitio ponit Euripidem, et docet eum peccare in partibus fabulae apte decenterque collocandis, iisque rebus ex quibus conflatur et cohaeret inter se construendis, connectendis atque coagmentandis. Caussa illa sit fortasse, quia totam aetatem in studiis literarum et philosophia consumpserat, ad Rempub. numquam accesserat. Animo duntaxat et ingenio ea cernebat et indicabat, quae Sophoclem usus docuerat:

quem et praeturam Athenis gessisse cum Pericle, et ductasse exercitum, et in rebus maioribus versatum legimus. Quocirca
[Gap: Greek text]
cognoscere melius potuit, rectiusque ad verisimilitudinem facta fingere et instituere. Verumtamen ut in oeconomia Euripidem reprehendit Aristoteles, sic in altero superasse omnes pronuntiat: ut sit, inquam, maxime tragicus, ac proinde Sophocli anteponatur. Citra exceptionem principatus ei non debetur, quoniam ipsum tragoediae corpus minus recte componit, et in personis imitandis haud omnino verisimilitudinem conseruat. Sed quia
[Gap: Greek text]
factum saevum, praecipuorum malorum, gravissimorumque incommodorum plenum significat, vult Aristoteles Euripidem in eo quod tragoediae proprium est praestare ceteris, hoc est, plures, quam alios tragoediarum auctores, acerbos casus tragoediis suis comprehendere, seu, illum tragoedias
[Gap: Greek text]
sive
[Gap: Greek text]
facere. Argumentum huius rei, quod ex tot quas condidit, maior pars lugubrem ac tristem habuit exitum: quod commendat Aristoteles.

DE APPELLATIONIBUS FABUlarum, sive dramatum. CAPUT XXII.

FABULIS seu dramatis, sive illa comoediae, sive tragoediae fuerint, nomina imponuntur vela loco, vel are, vel a persona primarum

partium: sic enim non male nominabimus, quae est praecipua inter omnes. A loco, ut Plauti Brundisia, Terentii Andria, Senecae Thebais, Aeschyli Aegyptii, Lemnii, Salaminii. Nomine rei plura complector, nempe casum, eventum, fortunam, conditionem, et similia. Sic Terentii appellantur Eunuchus, Adelphi, Heautontimorumenos, et Plauti Aulularia, Captivi, Mostellaria. A persona frequentissime, ut Terentii Phormio: Plauti Amphitruo, Menaechmi, Stichus: Senecae Hippolytus, Aeschyli Agamemno: Sophoclis Electra, Philoctetes: Euripidis Hecuba, Orestes. Aliquando cum sunt plures fabulae de eodem, ad differentiam significandam coniunguntur personae et res, seu locus, et fiunt inscriptiones mistae. Ut Hercules furens Senecae, quoniam alia est tragoedia eiusdem, Hercules Oetaeus. Sic Sophoclis duo sunt Oedipi, alter tyrannus, alter Coloneus. Et prima tragoedia Sophoclis inscribitur Aiax flagellifer, seu Lorarius, ut nimirum separetur ab alia fabula, quae dicitur Aiax Locrensis. Quamuis Dicaearchus, quem M. Tullius magnum et copiosum Peripateticum in Officiis nominat, Aiacis mortem hanc fabulam tradatur inscripsisse. Est etiam Euripidis Iphigenia in Aulide, et Iphigenia in Tauris. Ubi porro nomen confusionem nullam parit, aliam inscriptionem addere nihil est necesse. Quapropter recentiores quidam poetae, videntes veterum fabulas huiusmodi duplicata nomina praeferentia, et causam non satis perpendentes, peccant, cum ita suas comoedias, aut tragoedias inscribant, Ioseph cognitus, Saulus conuersus, Absolon tumens, etc [Abbr.: et cetera] .

Cum nec ipsi plures comoedias de eadem persona fecerint: nec vel ab aliis de eadem scriptae extent: vel si extent, idem prorsus argumentum persequantur. Ubi ergo in materia nulla est diversitas, appellationis discrimine quid fuit opus?

DE BUCOLICA POESI. CAPUT XXIII.

BUCOLICA poesis personas humiles illa quidem ut comoedia, verumtamen rusticas et agrestes, non urbanas, quae sunt paulo elegantiores, comminiscitur, et est umbra quaedam seu quoddam simulacrum rusticanae comoediae: quando nimirum in duobus illis poematum modis versatur, quorum alter
[Gap: Greek text]
dicitur, alter
[Gap: Greek text]
de quibus egimus cap. 8. lib. 1. Prioris generis exemplum esto eclog. 1. Tityre tu patulae: posterioris ecloga 8. Pastorum Musam. Atque istis imitandi modis ei cum reliquis poeseos generibus, epopoeia, comoedia, tragoedia societas est. Argumenta et personas sumit ab agris et syluis, pastores, vinitores, aratores, olitores, accipitque nomen potissimum a pastoribus, et iis quidem nobilioribus, bubulcis videlicet. Tractantur bucolicis vota, gratulationes, laudationes, obtrectationes, altercationes, cohortationes, pollicitationes, conquestiones, gaudia, pompae, cantus, hilaritates, ioci. Verum omnia agrum olere debent. Ideo porro regnat in bucolicis hexameter, et praeterea nullum genus carminis, quod narrationibus videtur accommodatissimus, et cantilenis

rusticis idoneus, nec ineptus actioni, modo ne adsit granditas neve longiore ambitu circumducatur. Laudatur autem, si primus, et quartus pes integra voce terminetur, praesertim dactylica. Tityre pascentes aflumine reice capellas. Quod diligenter custodivit Theocritus. Definiatur ergo Bucolica poesis: rusticarum actionum imitatio. Fabula erit una et simplex, non tamen digressiones non admittet. Nec necesse erit semper esse allegoricam. Nomina rebus apta fingemus: aut iam ficta a bonis auctoribus mutuabimur. Oratio vacabit splendore et ornamentis, gravitate, sententiarum acumine, iisque omnibus, quae rerum humilitati aduersantur. Erit autem pura ac demissa: in quo Theocritus antestat Virgilio. Partes constituunt duas, principium et narrationem Interdum aliquid Ioco epilogi adiungitur.

DE ELEGIACA POESI.

USUS, NOTATIO, INVENTOR Elegiae. CAPUT XXIV.

PENTAMETER solitarius non reperitur: quamquam Virgilius uni hexametro quatuor continuos subiecit.

Hos ego versiculos feci, tulit alter honores,
Sic vos non vobis nidificatis aves.
Sic vos non vobis vellera fertis oves.
Sic vos non vobis mellificatis apes.
Sic vos non vobis fertis aratra boves.

Ausonius item in sententiis septem sapientum, Thaletis Milesii dicta pentametris inclusit, quos ob elegantiam, et utilitatem ad mores formandos adolescentibus ediscendos propono.

Turpe quid ausurus, te sine teste time.
Vita perit, mortis gloria non moritur.
Quod facturus eris, dicere distuleris.
Crux est si metuas, vincere quod nequeas.
Nil nimium satis hoc, ne sit et hoc nimium.
Cum vere obiurgas, sic inimice iuvas.
Cum falso laudas, sic et amice noces.

Inveniuntur etiam soli pentametri apud Martianum Capellam de nuptiis Philologiae et Mercurii lib. 9. ad duodetriginta. Et apud Heliodorum scriptorem graecum in historia Aethiopica pentametris versibus extat conscripta ode. Ceterum haec species carminis hexametro subdita, genus quoddam gignit, quod elegiacum vocatur. Tibull.

Somnia fallaci ludent temeraria nocte,
Et pavidas mentes falsa timere iubent.

Etsi Pythiam scribat Athaeneus inuerso ordine respondisse de Charitone et Melanippo sic.

Elegiaco primum res tristes, et luctuosae mandabantur. Terentianus.

Hos elegos dixere, solet quod clausula talis
Tristibus, ut tradunt, aptior esse modis.

Hoc ipsum nomen declarat: ductum est enim
[Gap: Greek text]
vel ab
[Gap: Greek text]
quod idem est ac
[Gap: Greek text]
et utraque interiectio usitata est omnibus tragicis. Funebribus lamentationibus potissimum

inventam elegiam insinuat Ovidius, in mortem Tibulli.

Flebilis indignos elegeia solue capillos.
Ah nimis ex vero nunc tibi nomen erit.

Et quia in huiusmodi lamentationibus mortui plerunque laudantur, quidam
[Gap: Greek text]
elegiam, sed falso, nominatam dixerunt. Recte igitur Horatius ad Tibullum scribens, Ode 23. lib. 1. miserabiles elegos appellavit. Progressu temporis res secundae, optatae, et quidquid animus ferret, elegis scribi coeptum est: ut querelae, expostulationes, preces, amores, vota, laudes, gratulationes, admonitiones, conuicia, etc [Abbr.: et cetera] . Ex uno Ovidio discas licet, quam varia sit huius carminis materia. Nam ut praeteream epistolas heroidum, artem, remedia, et tres illos qui elegiarum libri nominantur, quae omnia ad amores pertinent, funebria sunt, quibus Drusi et Tibulli mortem deplorat. Sex libri, quorum tres priores Tristium, tres reliqui de Ponto inscribuntur, hi, inquam, omnes tristia continent. Apud eundem laetae elegiae haud multae: illa nempe, qua de triumpho gratulatur Germanico. Ibis versatur in maledictis, quae, ut eruditi putant, melius iambis fuissent explicata. Est enim iambus conuitiorum, execrationum, et maledicentiae minister aptissimus. In Fastis docet. Maxime tamen amores lascivi hoc poemate tractabantur olim: qui querelarum, amaritiei, et acerbitatis plurimum habent. Horatius ad Pisones.

Versibus impariter iunctis querimonia primum,
Post etiam inclusa est voti sententia compos.

Solon usus est elegia in scribendis legibus, quod

memoriae prodidit Laertius, qui eiusdem versus frequenter recitat: quomodo et Demosthenes orat.
[Gap: Greek text]
quandam ipsius elegiam. Tyrtaeus res bellicas elegis complexus est, quibus militum animos adeo vehementer incitabat, ac permovebat, ut quasi furentes, et lymphati in hostium se agmen inferrent. Unde Horatius.

Tyrtaeusque mares animos in Martia bella
Versibus exacuit.

Elegia item usus est Theognis Megarensis poeta vetustissimus (si poetam dici fas est) non tantum in lusibus et amoribus, verum etiam in praeceptis ad mores, et rectam vitae institutionem. Epicedia quoque, epigrammata, et epistolae hac forma carminum conficiuntur. Iovianus Pontanus ad hymnos elegiam conuertit. Quod autem praecipiunt, uno disticho, minimum duobus finiri sententiam oportere, prorsus nugatorium est, et hactenus a nullo observatum.

VIRTUTES ET ARTIFICIUM elegorum. CAPUT XXV.

INTER omnia poemata propemodum vulgatissimum est elegia, eius tamen artificium perpaucis notum. Quare quae huc spectantia legimus, et in elegiographis obseruavimus, placitum est eorum participes facere poeticae alumnos. Oratio elegiaca tersa sit oportet, lentis, ingenua, perspicua,

morata, tenera, affectibus referta, pathetica, et sententiis exquisitis minime obfuscata, atque impedita. Mirifice eam ornant frequentes commiserationes, conquestiones, exclamationes, apostrophae, prosopopoeiae, seu fictae personae, excursus, et
[Gap: Greek text]
seu breves, et cum re apte cohaerentes digressiones. Ornatur etiam inductionibus et exemplis: exemplis, inquam, non modo a simili, verum etiam a dissimili, a contrario. Interdum ad comparationem adhibentur. Intericiuntur item sententiae, tum breves, tum acutae, quibus id quod est propositum, confirmatur. Magnum inprimis elegiae decus est antiquitatis aliqua significatio, qua aspergi, et dum aliud narratur, distingui ac variari debet. Talis locus est apud Tibullum lib. 1. eleg. 8.

Num te carminibus, num te pallentibus herbis
Devovit tacito tempore noctis anus?
Cantus Vicinis fruges traducit ab agris,
Cantus et iratae detinet anguis iter.
Cantus et e caelo lunam deducere tentat,
Et faceret, si non aera repulsa sonent.

Et illa de triumpho eleg. 7.

novos pubes Romana triumphos
Vidit, et evinctos brachia capta duces.
At te Victrices lauros Messalla gerentem
Portabat niveis currus eburnus equis.

Et lib. 1. elegia 4. de equis Olympiacis.

Quam iacet infirmae Venere Ubi fata senectae
Qui prior Eleo est carcere missus equus?

Ad antiquitatem merito rediguntur historiae atque fabulae, quibus moderate utendum est: manu etenim serere oportet, non toto thylaco: secus est, cum

inductione uti volumus: ibi quippe multas glomerari licet, immo enimvero oportet. Hoc in genere Tibullo praestat longe Propertius, in quo maior est, quam in altero poeticae eruditionis supellex. Unum admonebo, quo brevius paucioribusque verbis antiquitates huiusmodi, sive ad fabulam, sive ad historiam, sive ad aliquem priscum ritum, moremue pertineant, efferuntur, eo venustius carmen reddi. Propert. lib. 1. eleg. 1. loquens de sagis.

Tunc ego crediderim Vobis, et sidera et amnes
Posse Cytaeinis ducere carminibus.

Cythaea sive Cythia urbis est Colchidis, patria Medeae insignis veneficae, ad Tullum lib. 1. eleg. 6.

At tu seu mollis qua tendit Ionia, seu qua
Lydia Pactoli tingit aratra liquor.

Et elegia sequenti de Polynice et Eteocle Thebanis.

Armaque fraternae tristia militiae.

Synaloephae si usquam alibi, hic vitandae sunt: frequentes item ecthlipses: multum quippe fluentes illas huius carminis delicias remorantur, atque imminuunt quodammodo, et sunt tanquam vertices ac scopuli quidam, ut in hoc hexametro videre est.

Aut abeuntis adhuc supremum animae halitum in auras.

Praeterea Tibullus, ut Muretus animadvertit, elegantiam quandam iudicavit esse in eiusdem syllabae continuatione. lib. 1. eleg. 1.

Me mea paupertas Vitae traducat inerti

Ipse seram teneras maturo tempore Vites

Elegia. 3.

nam posse mederi
Multa docet templis picta tabella tuis.

Elegia 4.

Nudus et aestivi tempora sicca canis.

Et hoc toties, ut constet id non casu, sed dedita opera factum. Dicitur istuc a Grammaticis cacemphaton, quasi turpiter sonans, et in vitiis orationis numeratur: cum nimirum ab ea syllaba posterius verbum incipit, in quam prius exibat. Verumtamen nisi aliquid ex syllabis ita geminatis concurrentibusque nascatur, quod vel ut inhonestum, vel ut obscenum offendat, non videtur usque adeo iste concursus tanquam insuavis fugiendus: siquidem tum apud oratores, tum poetas frequenter reperitur, et Seruius in 2. Aeneid. apud veteres vitiosum hoc non fuisse affirmat. Fit porro suavior, si monosyllabum praecedat. Me mea paupertas. Et 1. Philipp. Quae quaesita. Ut eo redeam, unde paulisper deflexi, idem poeta penthemimerim crebro negligit in hexametro, et ex tarditate quandam iucunditatem aucupatur. Subiungemus aliquot testimonia. Lib. 1. eleg. 2. et 3.

Neu strepitu terrete pedum, neu quaerite nomen.
Illic est cuicunque rapax mors Venit amanti.
Tisiphoneque impexa feros pro crinibus angues.

Quid multa? sescenties occurret. Et Propertius id saepe facit. Lib. 1. eleg. 2.

Aspice quos submittit humus formosa colores.

Elegia 5.

Quid tibi Vis insane meos sentire furores?

Lib. 2. elegia.

Sed Vobis facile est Verba et componere fraudes.

Ovidius interdum caesurae subdit encliticam, et non iniucundum carmen efficit. Iucundius autem,

quando idem sit post enneamimerim, ut in primo et quarto versuum qui sequuntur.

3. Fastorum.

Sole tamen Vinoque calent, annosque precantur.

Ibidem.

Iussa facit, Ventoque ratem committit et Undis.

4. Fastorum.

Pallor abit subitasque Vident in corpore Vires.
Imminet huic, sequiturque parem similisque ferenti.
Nox et amor, Vinumque nihil moderabile suadent.

Talis Virgilii ecloga 8.

Maenalus argutumque nemus, pinosque loquentes.

Arbitror insuper non modicum decus elegiae accessurum per allusiones ad apophtegmata: quod ipsum consilium aliis quoque carminibus commune esto. Ita Virgilius cum dixisset lib. 9. nec te Troia capit, Illud Philippi regis ad Alexandrum filium, qui solus Bucephalum perdomuerat, videtur exprimere,
[Gap: Greek text]
Et lib. 11. caelumque obtexitur Umbra, loquens de telorum multitudine, videri potest respexisse ad Laconis dictum, quod Cicero 1. Tuscul. retulit. Cum enim Persa hostis ei dixisset: solem hodie prae iaculorum multitudine non videbitis, respondit ille intrepidus: in umbra igitur pugnabimus. Talia non pauca notabit in probatis poetis, qui multa audierit, plura legerit, ac memoria retinuerit.

DE INCISIONE PENTAMETRI, et eius exitu.

---

page 130, image: s146

CAPUT XXVI.

INCISIONEM illam, cui graece
[Gap: Greek text]
latine semiquinaria nomen est, perpetuo quidam Grammatici in hoc hoc genere versus requirunt, collisionemque seu elisionem in ea fieri prohibent: quod alioqui, ut dictitant, durus et asper evasurus sit. Redigere fortasse nos volunt ad Ovidianam concinnitatem, quem poetam unum maxime triverunt. Ego vero nullum ferme, dempto Catullo, ab his in iudicium vocari video: apud quem istiusmodi carmina legi minime negaverim.

Quam Veniens Una atque altera rursus hiems.
Cessarent neque tristi imbre madere genae.
Muneraque Musarum hinc petis et Veneris.
Nec desistere amare omnia si facias.
Troia Virum et Virtutum omnium acerba cinis.

Concedamus ista horridula, nec imitanda, aut rarissime imitanda esse: qui id in virtutibus ducunt, et libenter imitantur
[Gap: Greek text]
et vitium
[Gap: Greek text]
dicitur. Quod autem negant, syllabam, quae post duos pedes relinquitur, et est pars extrema verbi proxime antegressi, brevem esse posse, adduntque rationem: propterea quod, si in anapaestos versum dividas, nequeat consistere: necesse enim est tertium pedem spondeum esse, quem conficiunt duae longae: quod si penthemimeris illa sit brevis, iambus fiet: hoc, inquam, poetae nobiles non tam religiose obseruandum sibi duxerunt, id quod patet his exemplis.

Catull.

Perspecta est igitur Unica amicitia.

Propert.

Vinceris aut Vincis, haec in amore rota est.

Tibull.

Lacteus et mistus obriguisse liquor.

Ovid.

Indigus effectus omnibus ipse magis.

Horatius quoque, tametsi in alia forma versus, aeque caesuram illam brevem non reformidavit. Quin etiam Virgilius toties Georg. Aeneid.

Omnia Vincit amor, et nos cedamus amori.
Olli serua datur operum haud ignara Minervae.

At enim poetae auctoritas sese tuetur iudicio: ita ut temporis iacturam in syllaba, numerorum elegantia redimat. Pro caesura tamen paulo durius collocatur monosyllabum. Catullus in Caesarem.

Nec scire Utrum sis albus, an ater homo.
O dii reddite mi hoc pro pietate mea.

Mitigatur autem si antecedat monosyllabum. Ovid. 1. de Ponto.

Magna tamen spes est in bonitate Dei.

Nullum vero dubium est, quin pentameter, ut creberrime, sic aptissime, et pulcherrime in vocem dissyllabam finiatur: in monosyllabam autem non male, si alia praecesserit. Ovidius.

Praemia si studio consequar ista sat est.

Aut si antecedat hiatus, sive complosio, quo ita cum praecedente coalescat, ut apud eundem.

Et solum constans in levitate sua est.

Alioqui dura carmina fiunt, et insuavia, ut apud Catullum.

Aut facere, haec a te dictaque factaque sunt.

Etsi Ovidianum hoc non displicet sane, ubi extremam vocem monosyllabam antecedit dissyllaba.

Omnis at in magnos culpa Deos scelus est.

Nec etiam illud Martialis.

Sunt haec trita quidem Zoile, sed mea sunt.

Quod vero docent, non esse ponenda in extremo metri huius vocabula duabus syllabis longiora, nimirum trisyllaba, tetrasyllaba, pentasyllaba: nisi forte ob impetum quendam, aut affectum, aut in exprimenda sententia morali, aut in argutia, aut in epigrammatis, quasi alioqui parum decenter, et festive claudatur carmen: quodque Ovidium in ea re testem laudant, qui in omnibus scriptis suis vix decies trium, quatuorue syllabarum voces adhibuerit, idque in rebus tristibus, ut aiunt, quibus proinde numeri maestiores convenirent, ipsosque versus ad unum repraesentant, hoc, inquam, totum est inane, et frivolum, nullamque omnino vim habet, maiorumque et meliorum poetarum, ut Catulli, Tibulli, Propertii auctoritate praeponderatur [(printer); sic: praeponderantur] . Quaeso num hi versiculi adeo iniucunde ad aures accidunt? Propert. lib. 1. elegia 2. et 3.

Illis ampla satis forma pudicitia.
Libera iam duris cotibus Andromede.

Catullus in ianuam.

Cum quibus illa malum fecit adulterium.
Iucundum cum aetas florida ver ageret.

Tibull. lib. 1. eleg. 7. et 10.

Pomaque non notis legit ab arboribus.
Haesura in nostro tela gerit latere.

Videtur tamen mihi Propertius hunc leporem praecipuo quodam studio frequentasse atque coluisse. Apud illum quippe voces istae polysyllabae, in extremo carminis pentametri perquam frequentes

cernuntur. Et quoniam ille poemata sua unus omnium maxime elaboravit, artisque et imitationis plenissima ut essent, omni ratione contendit, et praeterea quid bellum, nitidum, tenerum iudicare unus optime potuit, nobis non licet hanc finiendorum pentametrorum consuetudinem criminari, nec ullo modo contrariam Grammaticorum doctrinam velut oraculum amplecti. Sileo de epigrammatis, in quibus hae gratiae singularem animis legentium voluptatem infundunt. Sunt enim (quod ego quoque non inuitus confiteor) hae longiusculae voces ad acute, sententiose, graviter, lepide dicta exprimenda mirabiliter accommodatae. Quamobrem censuerim eas in epigrammate componendo etiam studiose inuestigandas: in elegia, si se obtulerint, non aspernandas. Utrobique nihilominus quod immodicum est, in vitio est, recteque proverbium
[Gap: Greek text]
Illi igitur non infrequenter plurium syllabarum nominibus pentametrum finiunt: ut eos appareat hac in re non mediocrem venustatem inesse decrevisse. Addunt Grammatici, vitiosum esse in fine participium: quo de nolo plura: certe perraro invenies.

DE LYRICA POESI.

LAUDES, ET NOMINA LYRIcorum versuum.

---

page 134, image: s150

CAPUT XXVII.

DEVENIMUS aliquando ad id genus poematis disserendum, in quo facultas poetica totam se ad deliniendas hominum mentes, varietate versiculorum (etenim cum olim uno genere formaque decurreret Lyricum, ob maiorem voluptatem dissimilibus numeris, et vario pedum discrimine ita temperatum est postea, ut innumerabiles lyricorum carminum species extiterint, quas Grammatici persequuntur) brevitate eorundem, ac totius cantilenae exquisita vocum elegantia, nitore, sono, concinnitudine numerorum, descriptione rerum suapte natura maxime delectabilium fingere et accommodare consuevit. De hoc solo accepimus, eius iucundissima modulatione syluas et saxa fuisse commota. Itaque quo modo reliquae partes poeseos, eodem modo ista suam sibi insignem notam vendicat, qua potissimum commendatur, et ab aliis quasi secernitur. Nam in carmine heroico quis nesciat dominari, et eminere gravitatem, in bucolico simplicitatem, in elegiaco teneritudinem ac mollitiem, in iambeo, et satyrico acrimoniam et acerbitatem, in comoedia iocos, in tragoedia
[Gap: Greek text]
in epigrammatis acumen? Quae igitur laus propria paene relinquetur Lyricis? suavitas, quae cum ex verborum floribus, sententiarum copia, collocatione pedum, rerum ipsarum ornamentis permagna exsistat, accessione cantus et fidium pulsu adhibito non mediocriter augetur.

Quapropter quod haec carmina cum cantu, et ad lyram pronuntiari solerent, a canendo
[Gap: Greek text]
(et forma diminutionis
[Gap: Greek text]
paruae odae seu odulae) ut latine carmen eadem ratione, et
[Gap: Greek text]
ab instrumento musico lyrica, et vates Lyrici cognominati sunt. Dicuntur praeterea Graecis appellationibus
[Gap: Greek text]
quarum eadem est potestas, quae primi illius: cantus enim iis signatur. A melos autem cum vocetur melicum, non ignorandum est, propterea quod ea vox cantum significaret, poetas omnes, quasi cantores (quos se ipsi fatentur, cum se non scribere, aut loqui, sed canere dicunt) appellatos fuisse melicos, et ipsam artem melicam, propter suavitatem nimirum. Verumtamen melicum carmen in eo dici maxime coeptum est, quod ad neruorum tibiarumue cantum esset idoneum: qualia sunt lyricum et dithyrambicum. Quin immo, cum melicum dicimus, nomine generis potiorem speciem appellamus, et lyricum intelligimus. Melici ergo a lyricis separari non debent. Simonidem Suidas nunc
[Gap: Greek text]
nunc Lyricum vocat: et Platoni
[Gap: Greek text]
canticorum scriptores ac Lyrici sunt. Item Sapphus, Alcmanis, Anacreontis, qui in Lyricis numerantur, horum, inquam, versus
[Gap: Greek text]
dicuntur. Iam igitur si melodiam (quo nomine harmonia afficitur) reliquis cantionum formis attribui videas, et Archilochi, Hesiodi, Mimnermi, Homeri, Phocyllidae poemata
[Gap: Greek text]
legeris, didicisti, opinor, quid te intelligere oporteat. Sed ad nomina redeamus. Lyricum a laudatione atque votis appellatur

hymnus, de quo seorsim agemus. Pindari Odas inscriptas videmus
[Gap: Greek text]
quasi poemata sint rerum imagines quaedam, ut vox latine sonat, forme, species: hinc
[Gap: Greek text]
formulae: fortassis formulae poematis, seu parua poemata, poematia: qualia de Graecis fecit Theocritus Syracusanus, de Latinis Ausonius.

DE PARTIBUS ODARUM. CAPUT XXVIII.

CARMEN lyricum, quod scholiastae Pindari tradiderunt, antiquitus tantum erat monostrophon, posterius tribus partibus constare coepit, strophe, antistrophe, et epodo. Laudes quippe Deorum Dearumque carminibus comprehensas, aram circumiens chorus decantabat. Primum ambitum, quo sinistrorsum ingrediebantur,
[Gap: Greek text]
conuersionem: alterum quem dextrorsum redeuntes conficiebant,
[Gap: Greek text]
reversionem, ipsa cantica oden et antoden vocabant: quae quidem ab illis itionibus, et reditionibus etiam strophae, et antistrophae. Tandem in medio, et velut in conspectu Deorum quiescentes, quod reliquum erat cantus persoluebant: id
[Gap: Greek text]
quod accineretur ceteris partibus, sive
[Gap: Greek text]
quod post strophen canebatur,
[Gap: Greek text]
dicebatur. Strophae et antistrophae totidem, ac iisdem versibus, pari fere numero syllabarum componebantur: epodus alios, vel plures,

vel pauciores quam illae recipiebat. Si quando oda plures strophas, et epodos haberet, in sequentibus praecedentium ratio custodiebatur. Et hic quidem mos Graecis fuit. Quod vero praescriptum est odis Horatianis, ode dicolos, tricolos, distrophos, tetrastrophos, etc [Abbr.: et cetera] . declarat ex duobus, tribus, aut quatuor diversis generibus conflatas esse: et aliquando post secundum, interdum post tertium, aut quartum carmen reversionem fieri ad primum genus. Itaque ode secunda. Iam satis terris. Est dicolos tetrastrophos. Sic te diva potens. Dicolos distrophos. Sed haec uberius Grammatici.

DE REBUS, ET ARTIFICIO carminis lyrici. CAPUT XXIX.

Q. HORATIUS huic generi materiam attribuit deorum heroumque laudes, olympionicas, seu pugilum equitumque victorias. Hanc adeo praecipuam esse in dicavit et Pindarus his versibus Olymp. carm. 2.

Et Pindarum, ut alias, aemulatus Horatius Ode 12. lib. 1.

Quem Virum, aut heroa, lyra, Vel acri
Tibia sumis celebrare Clio:

Quem Deum, cuius recinet iocosa
Nomen imago?

Atqui postea terminos protulit, et complexum est amores (quales celebrarunt Alcman, Sappho, Anacreon) conuivia, compotationes, et res hilaritatis plenas. Haec omnia argumenta esse Lyricorum ostendit Flaccus.

Musa dedit fidibus divos puerosque Deorum,
Et pugilem Victorem, et equum certamine primum,
Et iuvenum curas, et libera Vina referre.

Tractantur Lyricis etiam iurgia, insectationes, vota, preces, exhortationes ad voluptates honestas. Commendatur sobrietas, iustitia, fides, continentia, parsimonia, religio, ceteraeque virtutes. Laudes eodem referuntur non deorum modo ac hominum, sed aliarum quoque rerum. Itaque Horatius non solum laudavit deos, Augustum Maecenatem, Drusum, Aelium Lamiam, Pindarum, verum etiam loca amoena, villas, vina, fontes, et virtutes, quas dixi paulo ante. Cadunt in lyricum vituperationes quoque hominum, rerum, vitiorum: ut iniustitiae, perfidiae, libidinis, luxuriae. Exhortationes ad capessenda pro Repub. pericula, deplorationes calamitatum publicarum, desideria, conquestiones, locorum, temporum descriptiones, deliberationes, inuitationes, detestationes. Item quaecunque lyricis numeris devinciri, et brevi poemate concludi videntur posse, sub hoc genus cadere existimantur. Stesichorus quidem et bella, et clarissimos duces memorari hoc carmine posse monstrevit. Quem imitatus Simonides, cum de Regum Persarum historia elegias condidisset, certamen

navale ad Salaminam initum lyrico versu cantavit. Pindari poesin si quis inspexerit, finibus non sane angustis lyrici materiam circumdabit. Fertur enim 17. libris poemata multa comprehendisse. De varietate poeseos Pindaricae Horatius quoque meminit.

Politam inprimis, candidam, floridam, et numerosam dictionem, accuratam voluptatem, vegetum ingenium, animi libertatem non secus, quam vel satyrae, vel epigrammata, hilaritatem, digressiones et plures, et liberiores, quoniam ad laudationes amplificationesque conferunt (unde Pindarus in amoeniora saepe loca vagatur) haec, inquam, omnia requirit [(printer); sic: requit] et amat poesis lyrica. Non recusat frequentiam sententiarum: quarum aliae sunt apertae, ut illa,

nec imbellem feroces
Progenerant aquilae columbam.

Aliae quodam verborum circuitu tectae, ut,

Tune quaesieris (scire nefas) quem mihi, quem tibi, etc [Abbr.: et cetera] .

lege Odam lib. 1.

Saeculum Pyrrhae nova monstra questae.

Brevitate delectatus est Horatius: quod consilium nos quoque maxime probamus: nihil enim suavius, quam posse plures epulas simul degustare.

LEPOS ET GRATIAE ANAcreontei carminis. CAPUT XXX.

UNUM genus inter lyrica eminet, cui Anacreonteo nomen indiderunt, ab Anacreonte nimirum, qui illud vel invenit, vel unus omnium creberrime felicissimeque tractavit. A mensuris et pede praecipuo iambicum dimetrum catalectum appellant. Primus pes iambus est, aut spondeus; alter iambus: tertius rursus iambus, cum una syllaba, quae plerunque vocis antegressae particula est. Quamuis Anacreon ipse non raro anapaestum, aliquando tribrachym prima regione locet: nonnumquam seu dimetra acatalecta, seu alias quasdam dactylicorum species intermisceat, quae sono et numero prioribus illis catalectis non admodum dissimiles apparent. Hoc genus Anacreonteum adeo per se venustum est, ut nihil a quoquam venustius excogitari fingique possit: et is, a quo nomen accepit, multas eidem suavitates, illecebrasque adiunxit. Est in eo, quemadmodum Quintil. lib. 10. de Xenophonte iudicat, inaffecta iucunditas: sed quam nulla possit affectatio consequi, ut ipsae fecisse sermonem
[Gap: Greek text]
videantur. Facilitas simplicitasque carminis tanta, ut eam aut nullo modo, aut difficillime labor et cura assequatur. Animadvertit hoc etiam diligentissimus Horatius: quocirca de illo scripsit Ode 14. lib. Epod.

Qui persaepe cava testudine flevit amorem.
Non elaboratum ad pedem.

Cum igitur tam dulce carmen hoc sit, et tantum eidem leporum Anacreon pepererit, obseruavimus quaedam apud illum, unde eius deliciolas bona ex parte manavisse putamus. Quae si studiosi imitabuntur, argumenta ipsa detestabuntur, ut item in Propertio, Horatio et aliis, recte et Christiane fecerint. Sunt inprimis
[Gap: Greek text]
et
[Gap: Greek text]
latini repetitiones, et conduplicationes vocant. His varie usus est: quam varietatem exponemus, et exemplis omnia illustrabimus: quae, ut latina demus, nemo postulet, est enim eorum festivitas inimitabilis: docti iudicabunt.

Interdum duo versus idem habent principium, idque nunc initio odes, ut

Nunc in medio, aut circa medium,

Nunc ad finem.

Aliquando tres versus eodem modo exorditur.

Hoc modo quandam Odem claudit, cuius initium,
[Gap: Greek text]
Illa sane bellissima est repetitio

Ode 5. ubi singularis in multitudinis numerum commutatur, loquitur autem de rosa.

In interrogationibus est multus et frequens, etiam initiis. In hirundinem.

Et alibi.

Atque in fine etiam,

Libentissime immiscet articulos: quin etiam statim iterat eosdem.

Quae dulcedo a nobis latine scribentibus, quando articulis funditus caremus, exprimi non potest. Sunt et haec exempla conduplicationis.

Hunc versum alicubi intercalarem facit: ut appareat per quam eo fuisse delectatum. Aliam Oden sic incipit.
[Gap: Greek text]

Aliam sic.
[Gap: Greek text]

Et illam quoque in columbam paene similiter.

Et rursum hoc modo.
[Gap: Greek text]
etc [Abbr.: et cetera] .

Ode,
[Gap: Greek text]
duorum versuum principia alternatim repetuntur, secundi etiam quartum, unico semper versiculo interiecto. Sequitur deinde continenter trium versuum simile principium. Denique nimium extenderetur oratio, si notare omnia ornamenta huius carminis velimus, quibus id condecoravit Anacreon: quae legendo sentiri facilius, quam ullis verbis explicari possunt.

DE HYMNO.

FINITIO HYMNI, ET ANtiquitas. CAPUT XXXI.

HYMNUS, proprie si loquamur, nihil est aliud, quam
[Gap: Greek text]
Dei laus per carmen, sive cantus in Deum, sicut Scholiastes Sophoclis

definivit, et confirmat responsum Anacreontis. Rhodigin. lib. 15. cap. 9. in qua quidem poesi vates Christianus cupide, et cum laetitia versari debet: est enim tum propter rem subiectam, tum propter quandam divinam delectationem nobilissima. Nihil illa, cum apud Graecos, tum Latinos antiquius; versus siquidem et ad sacra, et ad colenda numina adhibebantur primum: quamuis quidam in agresti vita apud pastores prius extitisse usum eorum affirment: sed hoc obscurius est. Hos igitur hymnos dicere quid vetat? Romae non paulo ante, quam ullius poetae extaret memoria, a Saliis sacerdotibus Martis, versus Saliares dicti, Numae Pompilii instituto concinebantur, quos Rex ipse, ut credebatur, composuerat. Testis fide dignus Cicero 3. de orat. Numerorum Vis aptior est in carminibus et cantibus, non neglecta a Numa Pompilio rege doctissimo, maioribusque nostris: Ut epularum sollemnium fides et tibiae, Saliorumque Versus indicant. Sed multo post sequentibus saeculis hymnorum canendorum, Deorumque carmine rogandorum mos increbuit, quod epistola 1. lib. 2. narrat Horatius, post quam multa de poetices utilitate commemoravit.

Castis cum pueris ignara puella mariti
Disceret Unde preces, Vatem ni Musa dedisset?
Poscit opem chorus, et praesentia numina sentit,
Caelestes implorat aquas docta prece blandus,
Auertit morbos, metuenda pericula pellit,
Impetrat et pacem, et locupletem frugibus annum.

Et quoniam ex Hieronymo et Iosepho Davidem in morem Simonidis, Flacci, Pindari et Alcaei lyra

personuisse constat, qui et Philoni
[Gap: Greek text]
ut item psalmi eius hymni: et certum est eum lyricis, et hymnographis Graecis multo maiorem natu esse, quod ex chronologiis aperte colligitur, non video quare hymni inuentionem non iustius Hebraeis concedamus: maxime cum et Moyses hexametris versibus compositum carmen, teste Iosepho, id est, hymnum deo cantaverit. Atqui Moyses ipsum Davidem quot saeculis anteivit?

Illud scire nos oportet, etsi hymnus proprie Dei Opt. Max. laus sit, licere tamen nobis etiam divos, hoc est eos, qui ex hac aerumnosa hominum vita demigrantes,, in caelum recto itinere pervenerunt, et ab Ecclesia Catholica praecipua veneratione, templis aedificatis, diebus festis, et precibus ac caeremoniis anniversariis coluntur, hymnis celebrare, pro illis commentitiis ac detestandis Ethnicorum numinibus Iove, Mercurio, Baccho, Iunone, Pallade, Venere. Ita videmus cotidie sacris in aedibus hymnos de gloria, et virtute caelestium a piis sanctisque viris conscriptos decantari. In quibus quamquam verborum pigmenta, et sermonis puritatem non cernimus, pietatem nihilominus, ut Christiani solent, reveremur ac suspicimus.

DE HYMNIS IN DEUM Opt. Max.

---

page 146, image: s162

CAPUT XXXII.

DEUM esse unum essentia, trinum personis, omnes qui sumus Christiana disciplina imbuti, credimus. Licebit ergo poetis Deum modo ut unum canere, eique bonorum omnium summam perfectionem, et copiam tribuere: modo singulas personas seorsim celebrare, et religiose ac timide proprietates earum, quibus distingui solent explicare. De deo patre loquemur tanquam de fonte aeterni luminis, de principio sine principio, de antiquissimo et faecundissimo parente, de rerum et naturarum omnium effectore. Filius ante omnia tempora e patre natus, et patris sapientia, mens et consilium est, humani generis liberator, iudex orbis, rex saeculorum immortalis. Spiritus sanctus est bonitas, qui a patre et filio ab omni aeternitate processit, qui est utriusque sempiternus et inexplicabilis amor, divinus ignis, qui hominum animos cupiditate immortalitatis incendit. Haec et plura separatim de singulis dicuntur, cum interim una et eadem sit omnium potentia, sapientia, bonitas, virtus, maiestas, aeternitas.

Omnes autem illi hymni, qui certo aliquo anni, noctis aut diei tempore canendi scribuntur, ut ab Aurel. Prudentio in lib.
[Gap: Greek text]
ad galli cantum, ante cibum, post cibum, ante somnum, ad incensum cerei paschalis, in Epiphaniam: ab aliis in Pentecosten, Natalem Christi, Nomen Iesu, ad preces matutinas, tertiae, sextae, nonae, vesperas, completorium, etc [Abbr.: et cetera] . ad Deum pertinere, et Deo

ipsimet conscribi intelliguntur, quod admonendum ratus sum.

Quamuis autem de Deo infinita suggeratur dicendi materia, non idcirco existimabit prudens poeta, quaecunque a divo Augustino, Hilario, a divo Thoma, a scholasticis doctoribus, a Dionysio Areopagita, a Damasceno, et allis de Trinitate ac Deo subtilissime disputata fuerint, ea sibi sumenda esse ad explicandum. Illa potius sumet, quae non tam abstrusa et spinosa videbuntur, quaeque a populari intelligentia tantopere non abhorrebunt. Qua in re oratores prudentes imitabitur [(printer); sic: imitabuntur] , quibus moderantur auditorum aures, et qui quod [(printer); sic: quid] illae respuunt, immutant, non philosophos, qui disceptant de iis quae ipsi soli intelligunt. Non paulo rectius faciet, qui hymnos panget huiusmodi, in quibus Dei erga genus humanum beneficia exponuntur, quam qui de processione spiritus sancti, de relationibus divinis, et hypostasibus, ceterisque obscurissimis rebus philosophabitur. Iam si mente assequi illa mysteria vix, ac ne vix quidem datur, quid tandem, obsecro, in sermone nobis continget, immo in carmine, ubi etiam perfectissime intellecta non quovis modo eloqui aut possumus aut debemus? Quare celebremus ut sapientissimum in rerum universarum procreatione, earundemque gubernatione, ut potentissimum in conservatione. Laudemus ut liberalissimum in tanta beneficiorum copia: siquidem commoda quibus utimur, lucem qua fruimur, spiritum quem ducimus ab ipso nobis dari atque impartiri videmus, ut Orator dixit. Praedicemus ut clementissimum

maximeque misericordem, qui humanam naturam induit nostri causa, et interclusum ad caelos aditum sua morte nobis reseravit. Poterit insuper religiosus poeta ea beneficia extollere, quae privatim ab ipso est consecutus. Alia item multa de Deo fine periculo erroris licebit canere. Quomodo sit mens soluta et libera, ab omni coniunctione materiae penitus segregata, qui sentiat, meminerit, praevideat, moveat, alat, foveat, sustentet omnia. Nulli subiectus, omnia potens, nusquam absens, malorum vindex, bonorum remunerator, immutabilis, quem nullus attingat dolor, nullus angat metus, nulla perturbet iracundia, nulla torqueat invidia.

Visum hic perelegantem M. Antonii Mureti hymnum apponere in S. Trinitatem.

O nullis hominum peruia sensibus
Naturae penitus sola capax tuae,
Cuius condita sunt omnia numine,
Aeterna et monas et trias.
Nato aequaeve pater, nateque par patri,
Et manans ab utroque inclyte spiritus,
Circumfusa tuo nubila lumine
Nostro discute pectore.
Da mens per speculum cernere te queat
Nostra, et posthabitis te petat omnibus,
E iussisque tuis pendeat, et tibi
Soli dedita seruiat.
Tu clemens miseris da veniam pater:
Tu fili miseris sterne viam ad patrem:
Tu sanctum miseris pneuma vagantibus
Praefer conspicuam facem.

Simplex aetherei numinis unitas
Quae distincta eadem est, veraque trinitas
Aeternis vigeat semper honoribus
Et terra simul, et polo.

DE HYMNIS IN DIVOS. CAPUT XXXIII.

ANTIQUI vates, praesertim Homerus et Orpheus, quoties falsos illos, et impuros deos canebant, multos sane locos enumerabant, in quibus ipsi versati fuissent, quibusue praeessent, et magnam inde epithetorum varietatem, ac multitudinem nominum coaceruabant, quibus hymnos suos referciebant. Nos hoc in caelitibus nostris commendandis facere minus possumus. Quid ergo? totam, opinor, vitam, omnesque actiones Divi explicabimus. Ne hoc quidem: non hymnus magis, quam panegyricus diceretur: aut certe ad iniustam magnitudinem carmen excresceret. Eligemus igitur unum aliquod factum, unam aliquam praeclarissimam virtutem, seu plures, prout longi esse in animum induxerimus, et illam, illasue, quam poterimus suavissime elegantissimeque prosequemur. Licebit autem vel simpliciter extollere, et admirari sanctum: vel tum hoc facere, tum ipsis laudibus brevem precationem annectere: qua id ab illo petamus, quod ipsum inprimis Deo annuente, nobis concedere velle existimabimus. Interdum tantummodo

aliquid rogare Divum toto hymno possumus, quamuis eiusdem laudes numquam non intercurrent: et usitatum esse omnes norunt, laudare eum a quo quid petas. Non indigent caelites nostris laudibus: at nos eorum beneficiis indigemus. Initium hymni venustum est, quando ceteros mortales inuitamus ad sanctorum nobiscum concordibus votis modulanda praeconia: cum salutamus eosdem, ut Prudentius Bethleemitas pueros.

Saluete flores martyrum,
Quos lucis ipso in limine
Christi insecutor sustulit.

Item cum exordimur ab exclamatione. Exclamationibus autem, et admirationibus totos interdum hymnos complere licitum est. Iam vero hymnis ecclesiasticis perpetuo eam clausulam adiungi animadvertimus, qua patri, filio et spiritui sancto gloria honorque attribuitur, hac aut similibus rationibus.

Deo patri sit gloria
Eiusque soli filio,
Cum Spiritu paraclito
Et nunc et in perpetuum.

Hoc seruavit Hieronymus Vidas hymno in D. Homobonum.

Regi tamen sit gloria
Horum datori munerum
Qui trinus, unus, omnia
Regit [(printer); sic: Rogat] Deus per saecula.

Et Sannazarius in divum Gaudiosum.

Laus tibi caeli pater, atque princeps
Omnium rector simul et creator,
Quem fides veri studiosa trinum
Credit et unum.

Et Muretus omnes hymnos suos ita concludit.

Simplex aetherei numinis unitas
Quae distincta eadem est, veraque trinitas
Aeternis vigeat semper honoribus
Et terra simul et polo.

Idem hymnum in D. Sylvestrem Pont. Max festive admodum inchoavit ab apostrophe ad urbem Romam. Scimus autem hoc esse insigne orationis ornamentum apud Rhetores: immo enimvero etiam apud poetas.

Priscos Romae duces desine laudibus
Efferre immodicis, qui valida manu
Fines imperii protulerunt tui
Quacunque Oceanus patet.
Hic solus tibi plus contulit omnibus, etc [Abbr.: et cetera] .

Praeterea hymnus in diem Epiphaniae, est colloquium elegans et pium inter poetam et Magos. Interrogat poeta, quae ipsos causa e patrio solo huc adduxerit, quem quaesitum venerint, cui munera demum apportent. Respondent illi ad singula. Tum rursus percontatur, quid singula dona sibi velint: id Magi explicant. Hymnus ita distinctus sequitur.

Poeta.

Magi.

Poeta.

Aut quae cum populus sacra Deo facit
Aris tura solent dari?
magi:

Magi.

Antequam colophonem addam, unum monebo. Est autem hoc. Caveamus
[Gap: Greek text]
in dimetris iambicis, quae in Ecclesiasticis hymnis perpetuo solent, anxieque seruari. Nec mirum, quando eum leporem similiter quaesitum studiose videmus in aliis plurimis, quae leguntur et canuntur in templis. Si inciderint cum aliqua festivitate, non erunt reiicienda, tanquam absolute semperque vitiosa. Inuestiganda autem, et continenter usurpanda nequaquam.

DE HYMNIS IN VIRG. Dei matrem. CAPUT XXXIV.

QUANDO Ecclesia Catholica honoribus augustissimis Mariam virginem Divum atque hominum Reginam prosequitur, eamque mundus universus suppliciter merito veneratur, putavi etiam in hoc libor, atque adeo in ista hymnorum disputatione aliquem tam sacrosanctae atque divine matri, et qualemcunque honorem prae ceteris caelitibus esse tribuendum. Cuius virtutes commendationesque cum omnes paene

omnium libros expleverint, deesse materia hymnographis numquam possit. Mihi tamen rem totam animo complectenti, Deiparae hymni in duo genera videntur posse distribui: nempe ut alii universi, seu vagi sint, alii proprii seu certi. Id est, ut quidam eas laudes comprehendant, quae in Virginem quovis tempore possint convenire: quales sunt, quod nata in familia Davidis, quod semper virgo, quod pudica, verecunda, demissi animi, prudens, tabernaculum divini spiritus, genetrix Dei, quod historiis tam multis iam olim adumbrata (quae recenseri poterunt) quod a prophetis praenuntiata, quod humani generis amantissima, etc [Abbr.: et cetera] . Alii pertineant ad dies sollemnes, illi ab Ecclesia dicatos, ad Conceptionis, Natalis, Annuntiationis, Visitationis, Expiationis, Assumptionis: ut sint, inquam, horum dierum peculiares ac proprii.

In Conceptione ergo praedicabimus, et suspiciemus admirabilem praerogativam, quod in solam hanc macula illa foedissima originis non ceciderit: addemus caussas
[Gap: Greek text]
brevissime. In Natalibus gratulabimur orbi terrarum divinissimae huius puellae ortum, quam Deus pater placidissimis oculis, ut unigeniti sui futuram parentem aspexerit, cui totum celum arriserit, et applauserit. Valebit hic una et altera dulcis comparatio a nitidioribus flosculis, aut rosis exorientibus petita. Item ab aurora, a sole, a stella surgentibus: harum quippe rerum spectacula gratissima sunt, et insignis est earundem pulchritudo. Ad gaudium praeterea et tripudia mortales excitare oportebit. In Annuntiatione satis fuerit rem gestam

cum stupore describere. In Visitatione matrum sibi occurrentium laetissimos complexus, et parvuli prophetae intra uterum maternum exilientis, ac praesentem Deum gestu, non voce salutantis officium. In expiatione Simeonem senem ulnis sustinentem infantulum, cuius nec aspectu expleri, nec osculis satiari queat. In Assumptione magnificentissimum virginis triumphum attingemus, et maiestatem quam adepta apud filium sit. De hac assumptione, quid D. Bernardus suo more, dulci videlicet eloquio scribat, accipiant, et sibi pro argumento usurpent poetices alumni. Quod si parvuli necdum nati anima liquefacta est, ut Maria locuta est quid putamus quaenam illa fuerit caelestium exultatio, cum et vocem audire, et videre faciem, et beata eius frui praesentia meruerunt? Sed et illud quis cogitare sufficiet, quam gloriose hodie mundi regina processerit: et quanto devotionis affectu tota in eius occursum caelestium legionum prodierit multitudo? quibus ad thronum gloriae canticis sit deducta? quam placido vultu, quam serena facie, quam divinis amplexibus suscepta a filio, et super omnem exaltata creaturam? cum eo honore, quo tanta mater digna fuit: cum eo honorer, qui tantum decuit filium. Faelicia prorsus oscula labiis impressa lactentis, cui virgineo mater applaudebat in gremio. Verum numquid non feliciora censebimus, quae ab ore sedentis in dextra patris hodie in beata salutatione suscepit, cum ascenderet ad thronum gloriae, epithalamium canens et dicens: Osculetur me osculo oris sui? Christi generationem, et Mariae assumptionem quis enarrabit? Quantum enim gratiae in terris adepta est prae ceteris, tantum et in caelis obtinet gloriae singularis. Nihil etiam impedit, quo minus in hymnis istis seu propriis, seu vagis seruentur ea, quae superiore capite praescripta fuerunt.

Unum restat, quod tacendum non est: oportere in his hymnis inesse aptam verborum dignitatem atque pondus, quantum versiculi breves (quibus potissimum hymnos scribimus) patiuntur, et sustinere queunt. Nihil nec vulgare, nec vulgariter dicendum de Matre Dei, in qua omnia magna, divina, caelestia sunt.

Ceterum antequam huic disputationi de hymnis extremum caput, extremamque manum imponam, libitum est mihi, quos nuper Roma accepi a Francisco Bencio, amico per veteri, hymnos aliquot sane quam pios et elegantes paradigmatum loco hic subicere: e quibus etiam illud discas licet, hymnos qui ad preces diurnas, aut nocturnas canendi componuntur, ad Divos certos posse dirigi.

FRANCISCI BENCII E SOCIETATE IESU AD HORARIAS PRECES MILITUM EQUESTRIS ORDINIS beati Georgii. hymni singulares. Ad matutinas.

Et sacras vocem iubet in divinas
Soluere laudes.
Sit patri, et nato patre non minori
Et tibi compar utriusque, sancte
Spiritus, nulli reticenda in omni
Gloria saeclo.

Ad laudes. Ad Deum patrem.

Ad primam. Ad Christum filium.

Ad tertiam. Ad Spiritum sanctum.

Dexter aspira radiis, tuique
Numinis aura.
Sit patri, et nato patre non minori, etc [Abbr.: et cetera] .

Ad sextam. Ad Michaelem Archangelum.

Ad nonam. Ad Beatum Georgium.

Ad Vesperas. Ad sanctissimam Virginem.

Ad Completorium. Ad omnes Angelos.

DIE FESTO SANCTI ROMOALDI, rogatu Eremitarum Camaldulensium conscripti. Ad Vesperas.

O solitudo montium,
O vallium silentia,
O devium, ac densum nemus
Altae quietis conscium
Hic ratus et vilis cibus,
Parcus sopor, nec integer,
Arctumque diversorium
Et lingua septa carcere.
O laeta semper mansio
Procul tumultu gentium
O cella, parua quamlibet
Caeli patentis aemula.
Hic lacrimis rorantibus
Genas, sinumque proluis,
Et recta conscientia
Gaudere cor mundum iubet.
O dulce cordi gaudium
Curis soluto turbidis,
O lacrimarum flumina
Divinae pacis pignora.
Hic non cupido noxia:
Non anxius quisquam timor,
Sed purus, et simplex amor,
Fructus perennis otii.
Illa nihil iucundius
Vita nihil beatius
O vita non mortalium;
Dicenda, sed caelestium.
Dum tendis hic fidas preces,
Mentisque in altum lumina.
Egressus humanas vices,
Sedes beatas peruolas.
O Romualde nunc tuis
Ades precamur filiis.

Tuamque tentantes viam
Vultu benigno respice.
At nos, quibus tam fulgidum
Est lumen a caelo datum,
Amplo datori munerum
Decet referre gratias.
Deo patri sit gloria
Eiusque soli filio
Cum Spiritu paraclito
In sempiterna saecula. Amen.

Ad laudes.

Uni vacans et unice
Post se relinquat omnia.
Sit usus intentae precis,
Tuti quies silentii,
Sit caritas, quae ferueat
Divini amoris ignibus.
Sit dulce poenitentiae
Ieiuniisque et lacrimis
Quod tempus hoc vitae datur,
Deo iuvante, impendere.
Praesta beata Trinitas,
Concede simplex unitas
Ut Romualdum moribus
Camaldulenses exprimant. Amen.

HYMNUS SANCTI ROMUALDI. Ad Matutinum.

Migravit in caelum, die,
Terris relicta sarcina.
Nunc ante conspectum Dei
Locatus in caelestibus,
Capit laborum praemia
Quos laetus olim pertulit.
Nunc denegasse corpori
Iucundiora, et asperis
Duxisse vitam legibus
Per dura gaudet praelia.
Quot ille pugnas daemonum
Contempsit, et truces minas?
Proculque fusis hostibus
Quot rettulit victorias?
Quid te maligne spiritus
Iacentis infirmos pedes
Et crura nocturnum iuvat
Saevo aggravasse pondere?
Quid membra tot ieiuniis
Exhausta plagis tundere?
Quid vulturum taeterrimam
Vultu referre imaginem?
Tentatus ipse quo magis
Dum vita mortalis fuit,
Probatus hoc caelo magis,
Fulget corona gloriae.
Hic mixtus inter agmina
Laudes Deo canentium,
Comes beati muneris
Laudes et ipse concinit.
At tu regis qui sidera,
Terrasque iungis aetheri,
Nostras eorum laudibus
Permitte laudes inseri.

Deo patri sit gloria
Eiusque soli filio
Cum Spiritu paracleto
In sempiterna saecula. Amen.

METRA, LONGITUDO hymnorum. CAPUT XXXV.

SI hoc in negotio priscorum exempla confideremus, minime ambiguum est, hexametro hymnos contexi solere. Homerus enim, et illo maior natu Orpheus, et Callimachus in deos deasque permultos longis versibus condiderunt, qui ad citharam canebantur. Quos feliciter imitati sunt Ioannes Picus Mirandulanus, et noster Vida, Scaliger in tres personas Trinitatis, in Virginem genitricem, Apostolos, Stephanum, Laurentium aliosque caelicolas. Praeterea Vida, sicut ante eum Iovianus Pontanus, elegiacum carmen adhibuit, cum in Christum e cruce pendentem hymnum faceret. In hymnis Ecclesiasticis ferme lyrica tantum metra frequentantur, et ex horum generibus ut plurimum iambica dimetra acatalecta, itemque Sapphica. Nos rem cuilibet integram relinquimus, et hymnos lyrico metro factos potissimum probamus.

Hymni qui hexametris versibus fiunt, ut plurimum sunt longissimi, et potius libri seu volumina, ut videre est apud eos, quos paulo ante nominavi. Aliorum generum plerunque contracti sunt, et

non ita multorum carminum. Quamquam Aurelius Prudentius paene semper conficiat longissimos. Certa mensura constitui non potest. Illud scio, quemadmodum me, sic alios multos scita et ornata brevitate mirum in modum delectari. Ex una strophe (sic quippe libet appellare qualiumcunque versuum quaternionem) non fit lyricum, nec hymnus. Ex duabus apud Horatium legimus Sapphica. O Venus Regina Cnidi, lib. 1. Ode 30. Et, Persicos odi puer apparatus, eiusdem lib. Ode ultima. Et, Montium custos nemorumque virgo lib. 3. Ode 22. Eodem modo hymnus ex duabus minimum fieri potest.

Et haec de hymnis pro tenuitate nostra. Quae si nimium pauca, minusque accurata videbuntur, hoc responsum esto, non habuisse me (ut neque in funebri poesi, quae tractatio infra, disciplinam epigrammatariam sequetur) cuius vestigiis ingrederer: propterea scilicet, quod haec pars poeseos nobis quidem Christianis et Catholicis perfamiliaris, et perquam usitata est: at non veteribus, aut certe aliter veteribus, quam nobis, ut ex dictis planum fieri potuit. Porro quamuis ecclesiasticorum hymnorum ingens exstet numerus, tamen (quod fateri necesse est) non ea diligentia, eoque ingenio contexti, elaboratique sunt, ut inde artem aliquam plenam colligere queas: magisque illorum auctorum sancti mores admirandi, quam ipsi scribendo magnopere imitandi sunt, iuxta illud, quod e Grammatico haud contemnendo, cuius praeceptionibus puer instituebar, etiam hodie memini.

Tu vivendo bonos, scribendo sequare peritos.

DE IAMBEA POESI. CAPUT XXXVI.

FACTITATOS esse iam bos ante comoediam, quae ex illis postea profluxerit, quomodo ex heroica poesi tragoedia, auctor est Aristoteles. Nam similiter ut materies gravium honestarumque rerum, quae carmen heroicum efficiebat, adiuncta forma dramaticae imitationis tragoediam procreavit: sic ridicula, ioci, conuitia, cavillationes, quae iambico tractantur, dramata adhibito ipsam comoediam genuerunt. Ergo iam tum illis temporibus res humiliores, maledicta, iocationes materiam dabant iambographis: qui poetae versi deinde sunt in Comicos, manente eadem materia, forma vero
[Gap: Greek text]
commutata. Constat igitur, quam sit antiqua haec poesis: nempe aequalis seu aequaeva ipsi haeroicae. Cum porro prisci mortales iambicis plerunque numeris mutuum rodere, et lacerare consuevissent, et hi se inter maledicendum obiurgandumque frequentes offerrent (quo etiam
[Gap: Greek text]
conuitiari, probra iacere nominatum hunc versum contendit Aristoteles) evenit, ut qui postea versibus corruptos et improbos aliorum mores, vitamque insectarentur, hosce numeros sequerentur, tanquam instituto accommodatissimos: siquidem et Strabo ait:
[Gap: Greek text]
Et quia vitia accusarent poetae iambici, solutosque hominum mores liberius et acrius reprehenderent, permissum id illis fuit, sive peccatorum sive peccantium odio:

tantoque magis permissum, quod istuc negotium ad corrigendas vitae rationes, et emendandos animos non parum valere animadversum est: cum quisque id studio haberet, ut in istam aciem, hoc est in poetarum vituperationem, reprehensionem, maledicentiam ne in curreret.

Cognosci iam potest, ut existimo, in quibus qualibusue argumentis potissimum exerceatur hoc genus poeseos: in obiurgationibus, reprehensionibus, vituperationibus, detestationibus, quorum omnium materia sunt, vitia, scelera, flagitia, mali mores denique. Item quaecunque non decent, aut aliena sunt virtutis, gravitatis, honestatis. Non ergo adhibendum hoc genus carminum neque ad probos, et innocentes vulnerandos, neque ad nocentes et improbos commendandos: quandoquidem quomodo in hos non cadit virtus, quam solam laudari par est: sic in illos cadit turpitudo, quae aut sola, aut maxime vituperatur. Haud iniuria saeviit hoc stimulo Catullus in Suffenum, Egnatium, Strumam, Vatinium, Mamurram, Caesarem. Horatius (quamquam epodis) in Maenam libertum Pompeii, in Maevium poetam, homines ineptos, arrogantes, superbos, honore indignissimos, luxuriosos, inuidos, impudicos. Ex his duobus solis discere possumus rationem modumque huius carminis recte componendi: in aliis vix eiusmodi iambos invenias, ut de imitatione magnopere cogitandum sit. Ac Horatius quidem apud latinos primum se esse gloriatur, qui hoc carmen dederit: in quo ab illa Archilochia acerbitate et verbis, quae Lycamben ad laqueum compulerunt, abstinuerit: eius

tamen poetae vim et spiritum retinuerit, atque expresserit.

Parios ego primus iambos
Ostendi Latio, numeros animosque secutus
Archilochi, non res et agentia verba Lycamben.

Significat ergo Flaccus se moderatiorem extitisse. Catullum porro antiquiorem quin boni harum rerum aestimatores omnibus iambographis latinis praeferant, nihil dubito. Usurpant nihilominus iambum, etiamsi id minus proprie, in laudatione, in gratulationibus Catullus et Flaccus. Ille Phaselum suam praedicat, et paeninsulam Sirmionem: hic vitam rusticam. Beatus ille qui procul, etc [Abbr.: et cetera] . praeterea Canidiam veneficam irridet. Docet Aristoteles convenire iambicis verba translata, et cum maxime imitetur locutionem quotidianam seu vulgarem, ea nomina, quibuscunque in sermonibus uteretur aliquis: cuiusmodi sunt, inquit, propria et translata, et ornamentum. Qua voce putant Aristotelem significare voluisse, hoc poema maxime excoli, et ornari debere. Illud ad extremum nosse te velim, nomine iambi sive iamborum intelligere et accipere nos non pedem (siquidem de pedibus non disputamus) sed ipsum versum: sic enim ab eruditis cum pes, tum versus, eadem scilicet voce saepenumero appellatur. Hac eadem voce (quomodo etiam cum dico, iambicum sive iambeum) intelligo nihilominus illud genus senarii, quod ultimum pedem spondeum postulat loco iambi, quem tamen spondeum praecedat iambus. Quod idcirco fieri oportet, ut versus nimia tarditate ne languescat. Quamquam Graeci, quibus est nihil negatum,

et Severinus Boetius lib. de consolat. philosophiae spondeum quinta sede collocare non verentur. Huiusmodi versus scazontes seu choliambi, quasi dicas claudicantes seu claudi, aut mutilati iambi vocantur (priores enim, qui iambo finiuntur, recti dicuntur) quibus persaepe utitur Martialis. Etenim cum versus iambicus ad maledicendum reperiatur aptissimus, tum nescio quo pacto in hoc uno negotio supra ceteros isti scazontes excellunt. De utroque Ovid. 1. de remed.

Liber in adversos hostes stringatur iambus, [(printer); sic: verse omitted]
Seu celer, extremum seu trahat ille pedem. [(printer); sic: verse omitted]

DE SATYRICA POESI.

NOMEN, ORIGO, ET NATURA Satyrae. CAPUT XXXVII.

POEMATIS huius appellatio unde nam tandem facta sit, necdum pro certo affirmari potest. A lancis genere inditam esse quibusdam placet: illo nempe, quo sacris cerealibus primitiae inferebantur fructuum dissimilium. Sic in satyra, inquiunt, variae ac diversae res tractari solent, quibus illa velut expletur et satiatur. Hinc atque a satietate satyram, quasi saturam appellari visum est: a quibus parum dissentiunt, qui a satyra farciminis genere, quod auctore Varrone passa, polenta, nucleis pineis mulso conspersis farciebatur, et tamquam saturabatur, deductum hoc nomen putant. Malunt alii a satyra lege, quae multas leges, multaque

vitia uno quasi fasce comprehendebat. Fortassis autem lex ista satyram consecuta, potius ah ipsa nomen accepit, quam dedit. A saliendo quoque dictam crediderunt aliqui, ob argumentorum varietatem: per quam fit, ut more satyri animantis illius sine modo atque ordine huc illuc ferri, rapi, ac volitare videntur. Quid si ab ipsismet satyris? quando in hoc poemate videmus diis illis petulcis, lascivis, dicacibus digna proferri, et satyricis fabulis ista ipsa poesis successit. Inter ipsos enim actus tragoediae, aut etiam acta iam tragoedia, ut illius severitas tristitiaque risu, et hilaritate aliqua temperaretur, satyros inducebant, qui lusibus, iocis, scommatis fessum, et tam atrocibus rebus audiendis maestum ac perturbatum spectatorem reficerent, atque ad iucunditatem traducerent. Nam tragoediae ipsi hilaritas et risus inimica sunt. Horat.

Carmine qui tragico vilem certavit ob hircum,
Mox etiam agrestes satyros nudavit, et asper
Incolumi gravitate iocum tentavit: eo quod
Illecebris erat et grata novitate morandus
Spectator functusque sacris, et potus, et exlex.

Verum istuc in latinis tragoediis non fiebat, et Graecorum inuentum putatur. Fabulae satyricae non multum diversae fuerunt ab Atellanis: cum utrobique mos esset, omnia suis ac propriis verbis Cynice, id est, sine pudore efferre, sermone parum verecundo, libero, aculeato, et ad risus eliciendos idoneo: quos quidem satyri etiam vultu, et toto corpore movebant. Exclusi postea dicuntur tragoedia satyri, et migravit in comoediam veterem

illam satyra, ubi locus procacitati et licentiae satyrorum dari opportunior videbatur. Chorus autem maxime satyricus, et acerbus fuit, ac cives improbos nominatim, nobiles iuxta ac ignobiles carpere solitus est. Cum igitur id potentioribus vehementer displiceret, et limites egredi chorus putaretur, sublatus est. Itaque Horatius.

Successit vetus his comoedia non sine multa
Laude, sed in vitium libertas excidit et vim
Dignam lege regi. Lex est accepta chorusque
Turpiter obticuit sublato iure nocendi.

Sed antiquae comoediae locum apud Latinos occupavit satyra, quod genus poematis Graeci non fecerunt, teste Quintil. Numeros latini mutarunt, seu novam quandam formam maledicen di atque insectandi reppererunt [Reg: repererunt] . Primus satyrographus Lucillius, maior avunculus Pompei Magni, qui primus nasi stylum acuisse dictus est a Plinio. Hic in civium vitiis liberrime ac salsissime accusandis, planeque satyrice exagitandis primo iambis usus est: quemadmodum Varro quoque post illum. Deinde senarios in hexametros mutavit, quia hic versus narrationi congruebat magis. Hunc Fabius et primum fuisse Satyricum, et insignem laudem adeptum scripsit. Post Lucilium numerantur Terentius Varro, Horatius, Persius, Iuvenalis. Arbitror iam satis intelligi, quale sit poema satyra: urbanum nempe, iocosum, salsum, ad rereprehendendos mores corruptos, et accusandam vitae improbitatem comparatum.

ARGUMENTA, FINIS, UTIlitas satyrae. CAPUT XXXVIII.

QUEMADMODUM priscae illius comoediae, item iamborum, et quorundam epigrammatum, ita satyrae quoque materia dici potest turpitudo vel risu digna, vel odio. Quocirca si quid ridiculum, aut odiosum non est, habet autem luctum, terrorem, commiserationem, ut res tragoediarum, in satyram minime cadit. Ergo in duobus peccatorum vitiorumue generibus persequendis omne studium satyrici versabitur, quorum aliud risum, aliud detestationem mereatur. Quamquam aliquando flagitia et scelera magna etiam ridentur, et multo salsius. Saepius tales risus ridet Horatius, et est caeteris duobus iocosior. Persius tristior est, Iuvenalis petulantior. Primum recte appellaveris festivum ac lepidum derisorem, secundum tetricum censorem, tertium petulcum et satyricum, et satyrum. Irridet et exagitat satyra inertes, parasitos, deformes, loquaces, ingratos, libidinosos, potatores, avaros, foeneratores, sicarios, fures, adulteros, etc [Abbr.: et cetera] , Recte etiam fecerit, qui morbos animi satyrae subiecerit, quod in his non secus occupata est, quam medicorum ars in doloribus, vulneribus et aegrotationibus corporum Proponit utraque sibi sanitatem: sed ista oratione, illa potionibus et herbis. Medicinas ambae aegrotis faciunt amaras, insuaves, et ingratas, secant,

urunt, non parcunt, Ergo satyram ad homines absterrendos a vitiis, et ad virtutem obiurgatione irrisioneque impellendos natam habemus confiteri. Ex quo patet, quanta sit eius utilitas: corriguntur nimirum perversi, et reliqui aculeos poetarum istorum metuentes, a nequitia et scelere longius refugiunt. Et quoniam amore virtutis abstinere se a pravis actionibus nolunt, formidine huius poenae et infamiae, quod nolunt, id facere compelluntur. Verumtamen ioci et sales satyrici carere obscenitate rerum verborumque debent, et crimina libidinesque ita reprehendi, ut ne dum animos reorum purgare volumus, alios interim sinceros et innocentes collutulemus, et ad morum turpitudinem quasi inuitemus. Diligentior hac in re Persius, et severior quam Horatius, et Iuvenalis.

ARTIFICIUM SATYRAE. CAPUT XXXIX.

DOCUIMUS satyram quandam esse medicinam: quapropter ne ea ob amaritudinem ab aegroto statim respuatur, imitandi nobis erunt medici, de quibus ita Lucretius.

Nam veluti pueris absinthia taetra medentes
Cum dare conantur, prius oras pocula circum
Contingunt mellis dulci flavoque liquore,
Ut puerorum aetas improvida ludificetur
Labrorum tenus, intere a perpotet amarum
Absinthi laticem, deceptaque non capiatur,
Sed potius tali tactu recreata valescat.

Eodem prorsus modo illinenda sunt quibusdam suavitatibus obiurgationes satyricae, ut aequiore animo excipiantur: iocis nempe et facetiis, quibus quodammodo animi ad hanc alioqui amaram potionem exhauriendam praeparantur et inducuntur. Sed orae poculi nimirum urbanitate ista condiuntur, et tum demum sentitur medicamenti amarities, cum est in ipsa viscera demissum. Quam rationem mirifice tenuit Horatius, qui admissus circum praecordia ludit, Persio teste. Nec dubitavit ipsemet hac de re praedicare sat. 1. lib. 1.

Praeterea ne sic, ut qui iocularia ridens
Percurram, quamquam ridentem dicere verum
Quid vetat? ut pueris olim dant crustula blandi
Doctores, elementa velint ut discere prima.

Et quamvis ad virtutem cohortari, a vitiis autem avocare magna contentione debeat satyra, non ideo tamen eam de ipsis disputare convenit: quod munus philosophiae relinquendum est, quae et magistra virtutum, et vitiorum sola explicatrix habetur. Versutum, sagax, callidum, disertum, acutum ingenium hic requiritur, et a leporibus minime abhorrens atque alienum. Utebantur satyrici veteres plerunque fictis nominibus, cum timerent potentiores in se cives irritare, si eos aperte lacessivissent. Aliquando ita fictis utebantur, ut tamen eorum significatio cum illorum vita moribusque congrueret. Interdum vera nomina ponebant, cum aliquos simili scelere insignes exagitabant. Sic Nero pro crudeli, Clodius pro moecho, et cetera ad eundem modum. Nostri poetae, quod iam pridem observavi, quando epigrammatis,

satyris aut alia quacumque poesi flagitium alicuius, aut peccatum duntaxat reprehendunt, parcunt nominibus, et ex Martiale, Horatio, Iuvenale mutua sumunt. Pontilianus, Fuscus, Pontus, Gargilianus, Posthumus, Glaphyre, Crestilla, Lycoris et similia: aut ipsi nova quaedam fingunt ex vocibus seu graecis, seu latinis, seu barbaris. Amat satyra varietatem materiae et argumentorum, crebras sententias, et acutas, atque etiam acres, dictionem submissam, quotidianae locutioni similem, remissos mollioresque numeros, puritatem et elegantiam in verbis. Partes certas nullas habet: aliquando insinuatione, saepius abrupto et incitato principio utitur. Et licet abrupta principia sint, ad totius tamen corporis compositionem pertinere debent: semperque loco exordii aliquid esse necesse est, quod ad ea quae sequuntur facilem comparet benevolumque auditorem. Atque illo principio Horatius,

Qui fit Maecenas, ut nemo quam sibi sortem
Seu ratio dederit, seu fors obiecerit, illa
Contentus vivat, laudet diversa sequentes?

id proponit, quod ubi longa exemplorum enumeratione probavit, apte concludit.