CAMENA Early Modern Latin Texts

image: s0001
APPARATUS ERUDITIONIS TAM RERUM QUAM VERBORUM PER OMNES ARTES ET SCIENTIAS, Instructus OPERA ET STUDIO P. MICHAELIS PEXENFELDERI, Societatis IESU Sacerdotis. Cum Indicibus I. Capitum. II. Rerum potiorum. III. Verborum difficiliorum Germanice redditorum cum auctario locuplete. IV. Modorum Antonomasticae locutionis capite nonagesimo octavo. NORIMBERGAE, Sumptibus MICHAELIS et IOH. FRIDERICI ENDTERORUM, An. MDC LXX.

CAPUT LXVII. Computatio Fastorum et Prognostica.

ULtima pars Astronomiae, est computatis temporum, vulgo Computus, sive Desciptio aut Ordinatio Anni Politici, potissimum Ecclesiastici. Calendarium vero, (ut vocat Ulpianus) sive Fasti, sunt Digestio mensium, et dierum tam Astronomicorum. quam Civilium. De quare compendio haec accipe.

Minutum est pars sexagesima horae; hora est pars diei certo minutorum numero definita; horae quarta pars est, quadrans. Hora aequalu, spatium est temporis, quo pars vigesima quarta Aequatoris supra Horizontem attollitur, respondetque diei naturali. Inoequalis, quo plures paucioresve partes eiuscdem Aequatoris supra Finitorem oriuntur, et convenit diei Artificiali; sumunt enim eiusmodi horae incrementum et decrementum cum ipsis diebus aestivis aut hibernis; dies est tempus certo horarum numero circumscriptum; qui vel est Naturalis scilicet- 24 horarum, quo spatio fit integra Aequinoctialis circuli et Primi Mobilis conversio seu circumvolutio; vel est Artificialis seu Civilis, tempus ab ortu Solis ad occasum numeratum; et hic dividitur in meridiem et vesperum; cui opponitur Nox, quae est spatium inter occcasum

Dies Naturalis Latine sic distinguitur. Primo, medium est noctis, unde Romani olim incipiebant et finiebant diem. 2. tempus huic proximum, denocte media. 3. gallicinium. 4. conticinium (scilicet gallorum gallinaceorum conticentium.) 5. tempus antelucanum, sive diluculum. 6. mane, cum dies clarescit. 7. tempus antemeridianum. 8. ipse meridies. 9. tempus pomeridianum. 10. tempestas suprema. II. vesper sive vespera. 12. crepusculum. 13. fax prima: 14. concubium noctis. 15. nox intempesta.

Dies Arlificialis diversa apudalias et alias nationes habet principia. Chaldaei enim et persae, hodieque Graeci, ab ortu Solis eum inchoant; Aegyptii et Astronomi a meridie; Romani veteres, et nos Germani, aliique complures Europae populi, a media nocte. Itali ab occasu ordiuntur, et terminant per 25 horas. Iudaei in duodecim horas tribuebant, utique inaequales; nam prima diei erat, cum illucesceret; duodecima seu ultima, cum Sol occumberet, hinc illis hora sexta, quae nobis duodecima, quos imitati sunt Romani posteriores, quibus dies etiam hiberna in XII horas distribuebatur, equidem multo breviores quam aestivae iis fuerant.

Statae seu Stativae feriae dicebantur Romanis, quae certis statisque diebus revertebantur; ut Agonalia, Saturnalia, Lupercalia, Quirinalia,

Terminalia, Floralia, etc. Deinde Conceptivae, quae quotannis a Sacerdotibus concipi solebant in dies commodos: ut feriae Latinae, Sementinae, Paganalia, Compitalia. 3. Imperativae, quas indicebant Imperatores et Consules pro arbitrio. 4. Nundinae, quae erant nonus quisque dies, quo rustici conveniebant in urbem, rebus domesticis provisuri. Dies Profesti dicebantur, quibus vitae humanae utiles ac necessarias artes licebat exercere. Hi erant triplices. 1. Fasti, quibus Praetori licebat sine piaculo haec verba fari: Do, Dico, Addico, hoc est, Iudicia exercere. 2. Nefasti, quibus non licebat. 3. comitiales, viedelicet comitiis dicati, in quibus cum populo agebatur pro contione; Intercisi, erant communes deorum hominumque, quorum quibusdam horis fas erat, quibusdam non erat, tria illa verba dicere.

Septimana spatium est temporis, septem dies naturales complectens, Graecis hebdomas, nobis etiam hebdomada. Sunt vero etiam annorum hebdomades, ut Danielis, de quibus cap. seq. Hebraeis dies septimanae ultimus erat Sabbathum, nobis est primus: qui et nominatur feria prima, unde dies Lunae, feria secunda, etc. Astronomi insigniunt nominibus septem Planetarum.

Mensis Usitatus seu Civilis est certus dierum numerus, quo unaquaeque gens duodenas fere anni partes suo quodam instituto observat, complectens quatuor, plus minus, septimanas. Mensis Solaris est tempus, quo Sol unam ex

XII signis Zodiaci peragrat, quod fit triginta plerumque diebus. Mensis Lanaris est tempus, quo Luna motu suo totum Zodiacum pervagatur; estque vel Periodicus, tempus scilicet, quo Luna redit ad idem Zodiacipunctum, unde digressa est, constatque diebus 27 et horis circiter octo; vel synodicus, spatium inter duo novilunia intercedens, diebus nimirum 29, horis 12, minutis 44; vel Apparitionis seu Illuminationis, quod est intervallum a primo conspectu Lunae nascentis, usque ad terminum Lunae evanescentis. Attici olim mensem Lunarem a Lunae coniunctione cum Solc: Iudaei a prima Lunae apparitione designabant: Mensium nomina sunt Ianuarius, Februarius, Martius, Aprilis, Maius, Iunius, Iulius, (olim Quintilis, cum annum a Martio auspicarentur Romani, quod postea per C. Iuliom Caesarem correctum) Augustus, (olim Sextilis) September, October, November, December; ex his primus, tertius, septimus, octavus, decimus, duodecimus 31 habet dies, reliqui 30, Februarius 28, et anno bissextili 29; nam tum dies unus intercalatur.

Annus est spatium XII mensium, sic dictus a circuitu temporis. Varro magnos circulos, vocat annos; parvos, annulos; inde annus; quia in modum circuli recurrit. Est vero annus duplex, Naturalis et Civilis. Naturalis seu Astronomicus vel est Solaris, scilicet intervallum temporis, quo Sol duodecim signa Zodiaci percurrit, quod fit diebus, ut supra memini,

365 et sex fere horis. Partes ipsius sunt quatuor quadrantes. Ver est anni pars prima ab Aequinoctio verno ad Solstitium aestivum, quo tempore Sol ascendit per Aretem, Taurum, et Geminos signa Venalia. Aestas, pars secunda, a Solstitio aestivo ad Aequinoctium autumale; quo Sol peragrat ria signa aestiva, et descendit per Cancrum, Leonem, Virginem. Autumnus, pars tertia, ab Aequinoctio autumnali ad Solstitium hiemale; quo tempore Sol descendit per tria signa autumnalia, Libram, Scorpium, et Sagittarium. Hiems pars est quarta, a Solstitio brumali ad Aequinoctium vernum; quo tempore Sol ascendit per tria signa brumalia, Capricornum, Aquarium, pisces. Dicitur etiam annus Vertens (Tropicus seu Temporalis, aut Alphonsinus ab Alphonsi Regis tabulis, quia Sol ab Aequinoctio verno vel Solstitio digressus, confecto Zodiaco, ad idem revertitur punctum. Dicitur et Sidereus, quando nimirum spatium peragrationis illius, a stella aliqua fixa desumitur. Porro initium anni (quem vernum vocant, quo Sol ad Aequinoctium vernum inaequalibus spatiis revertitur) duxerunt Romani posteriores a Bruma, (sicut et nos hodie) priores a Vere; Iudaei a novilunio ante Aequinoctium vernum; Athenienses ab Aequinoctio, quod sequebatur Solstitium aestivum : Aegyptii, sicut nunc Graeci, ab Aequinoctio Autumnali.

Annus civilis seu Politicus (qui et Fulianus dictus a Caio Iulio Caesare, emendatore temporum)

nunc Gregorianus audit, cum sit per Gregorium XIII Pont. ad meliorem rationem redactus, continet dies 365, cum quadrante diei, idest, horis 6, minus decem minutis et 44 secundis; cum ergo in Ecliptica Zodiaci quotannis a Sole emetiendi sint gradus 360, et Sol non conficiat in singulos dies gradum unum, sed tantum 59 minuta, et secunda 8, et tertia 19, et quarta 37, sit, ut singulis quadrienniis sit annus unus bissextilis, constans uno die intercalari sive adiectitio; ita habeat annus ille dies 366, cuius rei ratio est, quod sex illae redundantes horae, quarto quoque anno diem conficiant Naturalem. Praeterea cum sex illas hotas romputemus tamquam integras, neglectis illis minutiis, seu minutis, quae desunt horis, paullatim crescit error ille, et ex minutiis fiunt horae, ex horis denique dies; atque ideo contigit, aliquot demum diebus tardius ut anni exitum, et consequenter festos dies celebremus. Quae res cum animadversa esset Gregorio XIII, Pont. Max. dies ex Calendario decem exemit, anno Chr. 1582, statuitque, ad evitandum illum errorem, singulis deinceps ut quadringentis annis quartus quisque centesimus (non singulis centesimis ut olim) bissextilis esset. Unde perspicies, in quo correctio Calendarii Iuliani consistat, per quam est factum, ut Aequinoctium vernum ad XII Cal. Apriles restitueretur.

Quaeres, quid sit Intercalatio, aut quid intercalare? Respondeo, intercalationem (seu interiectionem

aut interpositionem) esse temporis minoris in maius insertionem, quae vel est bissextilis, cum dies VI Cal. Martias bis numeratur, unde et intercalaris (seu interiectitius et interpositius dicitur, quod dixi fieri quarto quoque anno quo tempore et littera Dominicalis est gemina, et annus bissextus aut bissextilis appellatur. Vel est intercalatio Epactarum, (quibus nomen a verbo [gap: Greek word] inveho, importo, intercalo) quia inseruntur dies undecim, ut annus Lunaris respondeat solari, quem diximus esse dierum 365, cum Lunaris sit dierum 354. Sed quid est annus Embolismalis et Embolismaeus? Idem, quod insititius, (nam deducitur nomen ab [gap: Greek word] , intersero, interpono) constans videlicet 384 diebus, seu mensibus Lunaribus, sive lunationibus tredecim, per insertionem unius Embolismi, seu 30 dierum, qui ad 354 dies anni Lunaris communis adduntur.

Cyclus generatim est quaelibet periodus seu circumvolutio annorum velut in circulum rediens; speciatim Cyclus Lunaris est intervallum 19 annorum; toties enim novilunia ad pristinas fere sedes et ad eundem anni solaris diem revertuntur, quo ratiocinio inducti Christiani circa annum Chr. CCLXXXV Cycli Lunaris [correction of the printer; in the print Lunares] numerum Calendario adscripserunt, quem, quia auro notabatur, numerum appellarunt aureum. Cyclus Solaris absolvitur 28 annorum spatio, quot scilicet annis, feriae sive dies hebdomadum in pristinum redeunt ordinem, seu, quo literae Dominicalis (quae est una ex septem

primis litteris Alphabeti, diem Dominicum ostendens) mutatio orbem suum relegit.

Indictio est intervallum trium lustrorum, seu XV annorum, qua revolutione peracta, iterum reditur ad unitatem, initiumque sumit quilibet annus indictionis in Bullis Pontificiis a Calendis Ianuariis anni sequentis; indictio Caesarea a 24 Septemb. quam Tabularii seu Notarii observant. Aiunt institutam esse ab Augusto Caesare post triumphum Alexandrinum, tempus solvendi tributi indicente; adeo quidem, ut contineret tria lustra; primo lustro seu quinquennio pendebatur aurum ad ostendendam Populi Rom. maiestatem; altero argentum por militum ftipendiis; tertio aes et ferrum pro armorum et pecuniae praeparatione (nam et aerea pecunia erat Romanis.) Alii eius institutionem ad Theodosium Magnum; alii ad Constantinum referunt; nobis non libet disceptare.

Hoc potius advertas, Annum Sabbaticum Hebraeis fuisse septimum quemque, qui nomen a requie adeptus est, quod eo uno cessarent agri sine aratione, et vineae sine putatione. Iubilaeum dicebant quinquagesimum quemque a iobal, seu clangore tubae, sonitu suo prae sentiam anni Iubilaei indicantis. Vocabatur et annus Remissionis, quod servi manumittebantur: et possessiones divenditae ad pristinos dominos et familias redirent. Nunc Fubilaeus Romanae Ecclesiae annus quisque est vigesimus quintus, olim erat centesimus, postea quinquagesimus.

Annus Platonicus (de quo supra quoque) secundum Ciceronem continet nostios annos 12554; secundum Alphonsum Regem 49000; secundum Ptolomaeum 36000; prout varie de Sphaere omnium tardissimae circumvolutione sentiunt; nos haec somniis adnumeremus, quibus tota Mundi duratio, sexies circiter mille annorum circo includitur. De quo paullo post.

Desiderius Et quis credat, orbes esse sidereos, quae, stante hoc Mundo, rotationem suam non absolvant? Mercurtalis. Praesertim cum in bonum mortalium a spiritibus illis caelestibus seu Intelligentiis girentur.

Ad Diaria quod attinet, seu Fphemeriaes, aut Caiendaria. nomen haec accipiunt a calendis, seu primo cuiusvis mensis die; dictae sunt a calando seu vocando, (Graecis [gap: Greek word] ) quod Calendis singulis convocaretur populus Romanus, pronuntiabaturque, quot dies a Calendis superessent ad Nonas; confluere autem Nonarum tempore populus in Urbem solebat, ut disceret, quid eo mense, in divinis humanisque rebus, facto opus esset; hinc Nonae sunt dictae, vel quod novae (per metathesin) initium observationis; vel quod ab ea die ad Idus novem interveniant dies. Computabantur a Romanis ad Nonas in Martio, Maio, Iunio, et Ocobri sex illi dies, qui Calendas sequuntur; reliqui menses quatuor tantum habebant Nonas. Idus sunt quasi iduantes seu dividentees mensem; et quidem Martio, maio, Iunio et Octobri dies

Iduum est decimus quintus: in reliquis decimus sextus. ab Idibus denominationem sumunt septem dies, statim Nonas insequentes, Iduumque diem antecedentes; unde octavo, septimo, sexto, quinto, quarto, tertio, (id est, tertio die ante Idus) et Pridie Idus vel Iduum dicimus. Idibus elapsis, qui sequuntur dies, nominantur a Calendis. sic decimus quartus Ianuarii est XIX Calendas Februarii vel Februarias, quae solet ita notari XIX Cal. Feb. et efferri: ecimonono die ante Calendas Februarii vel Calendarum Februarii, aut hoc modo signatur. a. d. XIX Cal. Feb. id est, ad decimum nonum diem ante Calendas Feb. Vel hoc modo: Ex a. d. XIX. Cal. Feb. id est, ex ante diem XIX. Cal. Feb. quod idem est, ac decimo nono die ante Cal. Feb. (per ellipsin scilicet.) Videris subridere ad has minutias. Agedum ad superciliosos illos te Astrologos, cognomento Iudiciarios, ducam, qui quibus Calendaria Vati ciniis, promissis et minis impleant, haud ignorare potes. Desiderius. Lippis est et tosoribus notum, quoties terriculamentis suis tempestatem dent non tam in pelvi, quam in charta. Videam, et audiam illos, aut te potius, illorum loco. Mercurialis. Sit ergo.

Ea pars Astronomiae, quae de effectibus siderum tractat, quibusdam, ut innui, Astrologia dicitur, et cum addito Prognostica Iudiciaria (vulgo Planetaria) Genethliaca, Astromantia, et Ars divinatoria vel divinatrix, quae cum tot vanitatibus referta sit, non tam est scientia dicenda,

quam vanissima et damnata deceptio, unde merito exploduntur Chaldaei, Genethliaci, Divinatorii, Iudiciarii, Prognostici, tamquam quam nugivendi, qui de futuris contingentibus, fortuitisque casibus et actionibus, quae ab humana pendent voluntate, certi aliquid ex habitu, forma, positura astrorum, eorumque per Signiferum mansionibus, peragrationibus, concursibus, intervallis, oppositionibus, eventurum affirmare audent, cum sidera possint inclinare, cogere nequaquam possint; quidquid denique fingant de Horoscopo, (puncto Nativitatis aut Conceptionis) et constellationum Characteribus; quibus ut non negamus Praedici posse effectus mere naturales, qui vel necessario fiunt, ut defectiones Solis et Lunaesd; vel probabiliter contingunt, ut pluviae, serenitates, tempestates, siccitates, animalium brutorum hominumque morbi; (quamquam etiam in his, teste experientia, in suis praenuntiationibus et divinationibus frequenter isti astromantes hallucinantur) sic inficiamur, posse ab illis bellorum pacisque initia, aut eventus, aliaque effecta a libertate agentium pendentia; vel Principum magnorum funera, clades, et minas (nisi forte in genere aliquid Cometae minentur) praedici; qualiacumque demum fingant siderum schemata seu schematismos, configurationes, aspectus, etc. unde prognoses et praedivinationes suas fingunt, saepiusque scientes et volentes fallunt, nequiquam ambiguo verborum sensu, mendaciis suis fucum illinere

Physiognomon (Physicis nixus rationibus) Physiognomica desumit signa ex figura et conformatione corporum ac membrorum, quibuscum magna est sympathia et necessitudo animae; hinc sanguinei ad letitiam, biliosi ad iram, pituitosi adsomnolentiam, melancholici ad tristitiam sunt procliviores; hinc a bestiis ad hominem minem coniecturam transfertur, praecipus ex naso, oculis, labris, et reliqua capitis figuratione. Inanis et infamis est illa physiognomia, quae futuros hominis eventus e lineamentis corporis coniectat, speciatim Chiromantia, qua chiromantes (ut vagabundi Aegyptii faciunt) e lineis manuum; metoposcopus e frontis; oneromantes per onyrocriticam, e somniis libere contingentia praenuntiare nititur.

In Auguriis paganorum seu Ethnicorum Augur olim vaticinabatur ex avium garritu, volatu, pastu. Et ariolus seu haruspex ex aruspicina (vel haruspicina) hariolabatur, dissectis et inspectis hostiarum extis; unde extispex, et extispicium.

Rogis damnanda Magia, per quam Magus cum malis Geniis colludit: et necromantia, qua necromantes diabolum sub alicuius demortui persona evocans et adiurans, scrutatur arcana; sive id faciat per pythones seu arreptitios: sive per signa in terra, aqua, aere, igne apparentia, quae dicuntur geomantia, hydromantia,

aeromantia, pyromantia, psychomantia, (manium evocatio) sive quocumque alio modo praestigium fiat, per expressum vel implicitum cum cacodaemone pactum.

Sed utique proscriptae non sunt praesagitiones rusticorum, longa observatione confimatae; pluviam enim praesagiunt, si viderint canes gramina mordentes, muscas, vespas, pulices acrius pungentes, fumum per camini gulam spissius subvolantem; nubes in cacuminibus montium considentes; boves aerem olfactantes, seque contra pilum lambentes; hirundines summis alis aquam verberantes; ranas insuetum coaxantes; formicas e cavernulis ova efferentes; corvos et cornices crocitantes; oleum lucernae scintillans, et fungos se inde tollentes; anseres continuo clamore perstrepentes; mergos anatesque pennas rostro purgantes: Lunam pallentem, nam

Pallida Luna pluit, rubicunda flat, alba serenat. Sole exoriente nubes se glomerantes, et partim ad Austrum, partim ad Aquilonem tendentes. Ventorum et tempestatum indicia illis habentur, si silv aemurinurant: si nubes ante Solem emersum rubescunt: si mane tonat: (nam meridiana tonitrua imbrem afferunt) si fulicae in arena colludunt: si corvi cum singultu se concufiunt: si flamma flexuose volitat, aut Iumina ex se flammas elidunt, aut ignis contectus favillam discutit, lcintillam proicit; aut ad ollas sublatas carbo adhaeret, aut vehementius perlucet.

At Serenitatis notae sunt, stellae et Luna puro nitore micantes: nebulae e montibus descendentes, aut caelo cadentes, aut vallibus insidentes: clara et frequens corvorum crocitatio: flocci vagabundi per aera: porci non lacerantes iactantesve straminis aut foeni manipulos: Phoebus pridie serenus obiens, postridie clarus nascens: nubes ad Occasum rubescentes. Amant agricolae humidum Aprilem, frigidiusculum Maium, cuius pluvias imitatur fere Iunius. Quarta Luna qualis, reliqua solet esse talis; proximus a plenilunio dies pluvius Plerumque mensem integrum denotat imbriferum. Autumni serenitatem plerumque hiems ventosa excipit. Signa fertilitatis habentur, Autumnus siccus et serenus; Ver temperate calidum; sterilitatis, quercus fecunditas, fabarum copia, locustae, vermes, erucae, etc.

Desiderius. Valeant igitur nugaces Fastorum Compositores, et frivoli illi vaticinatores rerum, quasi fataliter mortalibus eventurarum; qui si nuntiantprospera, et fallunt, miser fies frustra exspectando: si adversa dicunt et mentiuntur, fies miser frustra timendo; Sycophantae confidenti loqui, caelum cum Icaro petentes, indeque in medaciorum pelagus delabentes. Nam quomodo didicerunt, e stellarum compositione, notione, mansione et per Signiferum peragratione, hominum consilia, arbitria, varias voluntates, appetitiones, declinationes, fortuitos acrepentinos levissimis in rebus animorum impetus atque recessus? Quid enim? Cur

induendis vestibus novis alii sint dies fausti, alii infausti? cur alii, ducendae uxori male ominosi, alii bene? cur tempus alius alio felicius et opportunius dandis recipiendisque literis, reposcendo mutuo, rei mercaturis quaerendae: ad aucupandum, ad equitandum, etc. Offuciae sunt, nugae, praestigiae, fallaciae. Mercurialis. Probo hunc calorem, quem scio, unde hauseris. Quid Sol, Luna, et alia naturaliter possint sidera, supra indicavimus; quare non inviti dabimus hoc fatidicis illis, ut praedicere possint opportunitatem mittendi sanguinis, resecandi capillos, caedendi arbores, sementandi, plantandi, medicinas adhibendi, similiaque horum; quamquam et rusticos observantia longa haec docuit, quos quia natura non decipit, ita nec experientia fallit. Satis credo de artibus Mathematicis; nunc labor nos vocat et longior et operosior. Desiderius. Quis ille? Mercurialis. Chronologiam ab ipso Mundi exordio ad nostra usque tempora in compendium redigemus. Desiderius. Vereor, ne actum agamus. Nam ubi ad manum non sunt Epitomae Chronologicae? Mereurialis. Probe novi; uno possim recitare spiritu plures, quam manus utraque continet [correction of the printer; in the print continuat] digitos; quas non vidi tantum, sed pervolvi et perlegi. Quid ergo? An, in hoc nostro per Artes omnes et Scientias itinere, Chronologiam scitu iucundissimam non invisemus? Desiderius. Librum illa requirit, non pauculas paginas. Mercurialis. Non libros tantum et volumina, sed libellos quoque in libellulum

constringemus, perque ingentia temporum et rerum gestarum spatia compendiariam plane, si uspiam alibi, carpemus viam; quin floridam etiam; flosculos etenim historicos, unde unde non parvo labore congestos, sub conspectum dabimus. Desiderius. Quod abs te ne optare quidem, ne dicam postulare sustinueram, offers ultro; quas gratias vel in antecessum huic tuae debeo benevolentiae? Mercurialis. Solvisti grates, si opellam hanc meam consulueris bene; capesse spiritus, et cerebrum firma, ne vel memoria vel imaginatione laboret. Desiderius. Habeo meum globum aromaticum, hic vires addit afflatu. Mercurialis. Opportune; nam et oculis serviet ad regiones, in quibus res gestae sunt, quaquaversum geographice, ut te supra docui, adumbrandas, Eamus.

CAPUT LXVIII. Chronologia.

HIstoria est simplex rerum narratio, sine comparatione temporis, quo acciderint. Chronologia res gestas secundum seriem temporum praeponit [correction of the printer; in the print praeponit]; quod si nude et sine digestione historica id faciat, ad Mathematicum potius pertinet per Solis ac Lunae, et reliquorum Planetarum circuitus et cyclos (de quibus supra) annolum spatia metientem. Accurati Chronologi est, res actas illigare temporibus, et utraque

digerere; Historiographus insuper exponit consilia rerum gestarum, facit contiones, instruit acies, locorum situs describit, ostenta, clades, mutationes regnorum exponit. Annales seu libri Chronici, aut Chronica sunt earum rerum, quae de anno in annum, in historias, servato temporum ordine, rediguntur; Ephemerides autem seu Diaria (quae et Commentarii seu Commentaria) memoriae mandant, quae de die in diem contigerunt.

Distinctiones temporum vocant Chronographi Epocham vel Aeram, terminum videlicet temporis celebrem, unde principium sumunt annos numerandi. Sic nos-Christiani Epocham seu Aeram nostram a Christi Servatoris nostri Ortu desumimus: Iudaei a Diluvio, ab Abrahami nativitate, ab Exitu ex Aegypto, etc. Graeci ab initio Olympiadum; Romani ab Urbe (Roma) Condita; Arabes et Turcae ordiuntur Hegiram seu Aeram suam ab anno Christi 622. Omnes a Mundi principio, quod quia plerisque incompertum, Epochae sunt excogitatae.

Antequam vero in rationes temporum accuratius initas te adducam, scias, velim, iuxta communem et valde probabilem persuasionem, Mundum sexies millies annis (qui respondent sex diebus, quibus est creatus) duraturum, adeoque tria esse tempora memorabilia. Primum Legis Naturae, ab Adamo ad Abrahamum bis mille circiter annorum. Alterum Legis Mosaicae, ab Abrahamo usque ad

Christum, totidem fere annorum. Tertium Legis Gratiae, a Christo usque ad finem Mundi, paris circiter annorum intervalli. Aliqui praecipuam temporum supputationem in sex Mundi aetates referunt, ut prima sit, aetas ab Adamo, ad Noachum; secunda a Noacho ad Abrahamum; tertia ab Abrahamo ad Davidem; quartae a Davide ad Captivitatem Iudaeorum Babyloonicam; quinta ab hac ad Adventum Christ; sexta a Christo ad Mundi terminum.

Mire equidem, id quod tibi non ignorandum, in Computatione annorum ab orbis coeptu, usque ad tempus reparatae Salutis variant Chronici. Sunt, qui, ad Christum Natum, numerant a Mundi exordio annos 3983, ut noster Theophilus Raynaudus: alii 3947. Henricus Samerius itidem Soc. I. computat 3950 annos. Liberalius etiam Baronius, insignis Scriptor Histomae Ecclesiasticae, annos 5199. Venerabis Beda 5200. Nauclerus 5201. Regiomontanus 6984. Noster Pererius 4022. Sed Salianus noster cum Torniello supputat 4052, quibus duobus, cum bona aliorum venia, omnino lubens assentior. Quare digestionem annorum, secundum Chronotaxin Saliani, hanc accipe; si prius memineris, quemadmodum mensium intervalla bimestria, trimeftria, quadrimestria, etc. sunt; ita duorum annorum spatium vocari biennium, trium triennium seu trieteridem, quatuor quadriennium seu tetraeteridem, quinque quinquennium, alias lustrum seu Olympiadem. Aetas autem seu Generatio denotat

quodvis humanae vitae paullo longius tempus; Saeculum est annorum centum; Aevum longissimum, aut etiam perpetuum. His ita positis septenas Mundi aetates (largius accipiendo hoc vocabulum) ita collige:

Secunda Pueritia, a Diluvio adusque Divisionem Linguarum, annorum 382, ad annum Mundi 2039.

Tertia Adolescentia, a Nativitate Abrahae et filiorum eius, usque ad Mosem natum, annorum 476, annum Mundi 2464. (exitus Israelitarum ex Aegypto incidit in annum Mundi 2544.)

Quarta Iuventus, Iudicum Hebraeorum, usque ad Samuelem, annorum 476, annum Mundi 2940.

Quinta Virilis, Regum Hebraeorum, usque ad solutam a Cyro, Persarum Rege, Captivitatem Babylonicam, annorum 577, annum Mundi 3517.

Sexta Senilis, Principum et Sacerdotum Hebraeorum, usque ad Christum, annorum 536, annum Mundi 4052, Olympiadem 194, annum Urbis Conditae 751.

Octava erit in caelis vel inferis, eaque perennis, ut omnes norunt, qui verum DEUM norunt.

Est igitur DEUS factus Homo, et a Virgine Matre in hanc lucem editus, anno Mundi quater millesimo, quinquagesimo, secundo: Urbis Romae Conditae septingentesimo, quinquagesimo: Olympiade centesima, nonagesima, quarta: a Diluvio Noetico, bis millesimo, trecentesimo, nonagesimo, septimo: ab Egressu Israelis ex Aegypto, miltesimo, quingentesimo, nono: Ab ortu Abrahae bis millesimo, decimo, quarto: a prima Davidis in Regem. unctione millesimo, octogesimo, quarto: Imperii Augusti Caesaris quadragesimo, quarto: Hebdomade Danielis sexagesima, quinta. Namque sciendum est, Danielem Prophetam divino didicisse oraculo, septuaginta fluxuras hebdomadas usque ad Christum occidendum; per quarum hebdomadum singulas cum singuli annorum septenarii intelligantur, aiunt Scriptores Chronici, annos designari Lunares 490, seu Solares 470, qui, a tempore praedictionis (quae accidit regnante Artaxerxe Longimano seu Assvero, septimo Persarum Rege, anno regni eius 20, Mundi 3590) elapsi, in morte Salvatoris desierunt, quippe in medio septuagesimae hebdomadis, indignissima nece sublati.

His ita constitutis, nunc maxime memorabiles temporum Epochas percurramus. Notissime sunt, quae consignantur ex quatuor nominatissimis Monarohiis seu Imperiis, quorum primum Assyriorum inchoavit anno Mundi 1932, stetit annis 1404, usque ad Assaraddonem, minorem natu Sennacheribi filium, quem cum Nabuchodonosor

Primus seu Merodachus, (fuerunt enim duo alii Nabuchodonosores, Nabolassor videlicet seu Senior, et Nabuchodonosor Magnus) Babylonis Prorex, regno vitaque exuisset, ipse Babylonium Imperium (cui adiecit Assyrium) fundavit anno Mundi 3334, duravit annis 183, desiit in Balthasare, Rege Chaldaeorum.

Secundum, Persarum scilicet, exorsus est Cyrus, qui, devicto Astyage, Medorum Rege, potentia auctus, etiam Babylonios subegit anno Mundi 3517, substitit annis 208, defecit in Dario Arsani vel Arsetis filio, quem aliqui Codomannum prius dictum volunt.

Tertio, Graecorum, initium dedit Alexander Macedo, cognomento Magnus, anno Mundi 3724, perstitit annis 228. Exstinctum in Demetrio et Philippo Gryphi seu Grypi filiis, ultimis Seleucidarum (a Seleuco, qui cognominatus Nicanor) Syriae et Asiae Regibus; a quibus regnum devolutum in Tigranem Armenum; inde pervenit ad Romanos anno Mundi 3958.

Quartum, Romanorum, orsus est Caius Iulius Caesar an. Mundi 4006, cuius maiestas lapsu temporum ad Germanos devoluta est. Fuerunt autem Caesares seu Imperatores Romani usque ad Carolum Magnum septuaginta tres. [correction of the printer; in the print A Carolo Magno septuaginta tres] A Carolo Magno, qui regnare coepit anno Christi 800, ad Leopoldum Primum, nunc impernatem, omnino quinquaginta, quem etiam numerum prima littera Lnominis augustissimi refert.

Vis iam cognoscere ordinem et seriem illustrium quarundam in amplissimo hoc Mundi Amphitheatro personarum? Oculos animumque adverte; traducam per proscenium non eas solum, quae ad sacrae paginae intelligentiam magis faciunt, sed ex vetere recentioreque historia aliae super alias prodibunt, non tam spectandae, quam in transitu numerandae. Desiderius. Ambulatorio huic spectaculo tam avidus inhio, totus ut fieri cupiam oculus. Mercurialis. Tu in Traductione hac Scenica (sive eam Comoediam, sive Tragoediam, sive Pompam appellare libuerit) plures, quam Fabula admittere soleat, Actus exspecta. Nam ex Antiquioribus Annalibus novem omnino diversissimarum Personarum, et Actionum, Partes ac Ingressus producemus, videlicet a Mundi ortu ad Christum Natum. Exinde a Virginis partu singula in Scenam ingredientur saecula, totidem Actibus; unde Breviarium tu conficere poteris tibi Chronologicum, non tam ut discas res in orbe gestas, quam ut cognitas reducas in memoriam. Desiderius. Remove siparium, et Choragium explica. Mercurialis. Removeo.

PRincipio procreavit Deus ex nihilo (nulla materia praeiacente) caelum empyrium, terramque et aquam illi undique circumfusam.

In caelo creavit Angelos (Genios caelestes) in gratia, quos superbia statim depravavit, noxque insequens vindicta partem maximam intartarum praecipitavit; inde produxit Mundum sex dierum successione. Primus primi anni Mundi dies inchoatus est a vespere: priore parte sui tenebrosum habuit sub caelo silentium, posteriore condita est lux, (in aquarum abysso circumgirata) fuitque is dies Dominicus. Secundo die firmamentum, orbesque caelestes, sed sine astris; aer quoque et ignis producti sunt. Tertio die, congregatae unum in locum aquae, apparente terra, et paradiso terrestri exsistente. Quarto die luminaria constituta in caelis. Quinto ex aquis aves, piscesque educti. Sexto, e terra cetera animantia formata; et postmodum homo ipse a Deo ex luto fictus et animatus; tum Eva ex Adami costa efficta. Septimus erat Sabbathi, destinatus quieti, manente Adamo in paradiso, et in statu innocentiae ad dies aliquot. Decimo tertio die Evam seduxit serpens, illa Adamum, peccavit uterque carpendo fructum prohibitum, et deliciossimo eiectus est horto.

Ex luctuosis hisce primordiis quae deinceps calamitates non sunt consecutae? Cain, (vel Cainus) Adae primogenitus, Impiorum antesignanus, occidit innocentem fratrem Abelem, secumque in sclerum imitationem, omnem progeniem traxit. Aliquot post annis, circa ann. Mundi 130 a fratricida, urbium omnium prima condita est Enochia. Adamo natus Soth

sive Sethus, a quo Enos; ab Enoso Enochus. Cain a Lamecho occisus circa anno Mundi 688. Iubal instrumenta Musica; Tubalcain invenit arma. Anno Mundi 930 moritur Adamus; altero post anno Eva. Enochus seu Henochus vivus hinc translatus est anno Mundi 987. Exsistunt gigantes, et corporum et scelerum immanitate monstrosi. Construitur Navis prima, (quam S. Scriptura vocat Arcam) a Noe seu Noaeho; moritur Mathusalem, mortalium omnium annosissimus, scilicet aetatis anno 969. Anno M. 1656, ante Christum 2397 immisit Deus in ultionem flagitiorum Cataclysmum seu Diluvium Universale, perditis aqua omnibus mortalibus, praeter Noachum, uxorem, ac tres filios, Semum, Chamum, Iaphetum, eorumque coniuges, commune exitium, Arcae beneficio, evadentes.

ANno Mundi 1657, ante Christum 2396 a filiis Noe (qui hoc tempore plantavit vineam, et esum carnium introduxit) disseminatae sunt familiae gentium: a Semo Asiatici, a Iapheto Europaei, a Chamo Africani, et (ut probabile est) Americani. Anno Mundi 1909 coepta aedificari turris Babylonica, inde confusio Linguarum et dispersio gentium. Anno Mundi 1932, ante Chr. 2121, factum initium regni Babyloniorum seu Assyriorum per Nemrodum

seu Belum. Anno Mundi 1997 regnat Ninus, qui Ninivem sive condidit, sive instauravit, et idololatriam invexit. Anno M. 2006 moritur Noemus, aetatis suae 950.

ANno Mundi 2039, ante Chr. 2014, natus est Abrahamus, Pater omnium Fidelium, seu recte de Deo sentientium, certa in eam professionem nota adscriptorum. Anno 2004 Zoroaster, Rex Bactrianorum, magia infamis est. Anno 2049 Semiramis regit Assyrios. Conflagrat Pentapolis. Evadit Loth, cuius uxor, respectans incendium, vertitur in salis statuam. Anno 2163. immolandus est Isaac, (cuius frater Ismael eiectus domo) natus ex Abrahama, Saraque sterili. Ex Isaaco progeniti Esau et Iacob Gemelli anno Mundi 2199. Circa haec tempora Inachus, primus Argivorum Rex. Abrahami obitus anno Mundi 2213, post annos vitae 175. Exinde 2258 Diluvium Ogygium. Varia Iosephi, qui filius Iacobi, fortuna, et undecim eius fratrum circa annum 2319. Sparta condita 2338. Iobi certamina 2398. Israelitae sub Pharaone Rege in Aegypto serviunt 2451 et seqq.

2498. Diluvium Deucalionis 2530. Areopagus [correction of the printer; in the print Arcopagus] Athenis 2539. Israelis Exitus ex Aegypto 2544. Exsiccatio Maris Rubri et Aegyptiorum submersio. Troia condita 2576. Mosi succedit Iosue, divinus Poliorcetes [correction of the printer; in the print Poliocetes], cuius ad imperium stetit Sol 2584. Circa haec tempora vixit Cadmus, Graecarum literarum inventor. Clades Beniamitarum 2621. Minos 2650. Ludi Isthmici 2700. Bellerophon, Perseus, Pelops, Niobe, Ianus, Amphion, Debora 2721. Iahel 2741. Midas, Gedeon 2768. Daedalus, Orpheus, Abimelech 2801. Hercules, Argonautae, Hydra, Minotaurus, Oedipus, Bellum Thebanum. Tyrus condita 2785, et postea Carthago anno 2842. Ludi Olympici instituti. Iephthe 2850. Excidium Troiae 2871. Samson, Heli.

SAmuel Iudex electus anno Mundi 2940, ante Chr. 1113. Reges Spartae. Saul, Rex Hebraeorum, 2962. David ex pastore Rex 2969. Goliath, Codrus, Rex Atheniensis, 2985. Salomon Rex 3020. Dedicatio templi Solymaei 3030. Roboam, filius Salomonis; hostis eius Ieroboam; Homerus 3039. Sesostris seu Sesac Rex, ludibrium fortunae. Abias, filius Roboami, 3077. Asa Rex 3080. Samaria conditur 3110. Achabus et Iezabel 3138.

Ochozias, Elias Thesbites, Adisaeus 3139. Iosaphatus, saphatus, Rex Iudae, 3145. Lycurgus, Rex et Legislator Lacedaemonum, 3152. Atalia et Ioas 3145. Pyramides Aegyptiae, Dido, Ionas 3216. Sardanapalus 3235. Caranus, primus Rex Macedoniae, Hesiodus Poeta 3245. Initium Olympiadum 3278, ante Chr. 775. Teglathphalassar, Assyriorum Rex. Roma condita 3302, ante Chr. 751, Olympiade 7. Achaz, Rex Iudae, 3309. Israelitici regni finis in Rege Osee. Israelitarum captivitas 3314. Tobias, Isaias, Sennacherib 3319. Sol regressus in gratiam Ezechiae Regis 3322.

NAbuchodonosor, cognomento Merodachus, evadit, Babyloniorum et Assyriorum Rex anno Mundi 3334. ante Chr. 719. Numa, Rex Romanorum, 3340. Gyges magus [correction of the printer; in the print magnus]. Manasses 3344. Iudith 3346, ante Chr. 707. Messenii bello subacti 3368. Tullus Hostilius, Rex Rom. 3383. Iosias, Rex Iudaeorum, 3395. Ieremias. Ancus Martius, Rex Rom. 3415. Nabuchodonosor Magnus 3429. Draco Legislator, Arion, Sedecias, Ezechiel, Tarquinius Priscus 3437, U. C. 138. Susanna, Stesichorus Poeta, Sappho Poetria, Solyma capta 3446. Sedecias perfidus. Finis regni iudae. Captivitas Babylonica. Nabuchodonosor in bestiam

3464. Solon, Evilmerodach 3472. Septem Sapientes Graeciae 3474. Servius Tullius, Rex Rom. Anacreon Poeta. Phalaris tyrannus, Aesopus, Pisistratus, Abaris magus. Balthasar, Evilmerodachi silius, 3445. Croesus victus. Pythagoras 3514. Babylon a Cyro, Rege Persarum, capta.

CYrus fundavit Imperium Persarum anno Mundi 3517, U.C. 116. ante C. 536. L. Tarquinius superbus 3521. Milo Athleta Cyrus a Tomyri victus 3523. Cambyses ei succedit, et huic Darius Hystaspis, equi hinnitu, ad regnum perveniens. Zopyrus 3534. Consulum Romanorum initium 3545, II. C. 244. Rex Porsenna, Horatius Cocles. Primus Dictator, Titus Largius, 3557. Pugna Marathonia, Cynegirus, Xerxes, 3567. Coriolanus, Pindarus, Sophocles, Euripides, Aristides, Herodotus; Salaminia pugna, Thermopylae [correction of the printer; in the print Thermophylae], Artemisia. Iterum victi Persae, duce Mardonio. Fabii trecenti caesi 3578, U.C. 277. Thucydides, Themistocles, Socrates, Democritus, Pausanias Rex. Artaxerxes Longimanus seu Assverus, Estheris coniunx. Cimon Miltiadis filius. Esdras scriba 3596. Aman 3601. Decemviri Romae et Leges XII Tabularum 3604, U. C. 303. Celeberrimi

pictores Zeuxis, Parrhasius, Timantes; Statuarii Polycletus et Phidias. Nehemias, restaurator templi Hierosol. 3609. Censores primi Romani 3612. U. C. 311. Isocrates, Hippocrates, bellum Peloponnesiacum 3623. natus Plato. Aristophanes, Darius Ochus sive Nothus, Assveri successor. Alcibiades 3634. Dionysius Siculus 3648. Euclides, Lysander, dux belli, 3649. Arsaces seu Artaxerxes; Memnon, Rex Persarum, 3650. Cyrus Minor, Xenophon, Agesilaus, triginta tyranni Athenienses; Amnestia prima Tissaphernes. Romani Veios capiunt 3658. Roma, a Gallis capta, a Camillo servata 3665. Aristoteles Stagirae 3670. Demosthenes, Boeotium bellum 3767. Leuctrica pugna, Epaminondas 3683. Ochus, Rex Persarum. Ludi Scenici Romae instituti 3690. Marcus Curtius, Manlius Torquatus, Philippus, Rex Macedonum, Alexandri Magni parens. Alexander natus 3698, U. C. 397. bellum Sacrum, bellum Phoenicium, Valerius Corvinus, bellum Samnititum 3711, U. C. 410. Darius Codomanus 3715. Chaeronaea pugna 3716.

ANno Mundi 3718, U. C. 417, ante Chr. 335, Olymp. CXI. Alexander Macedo 21 annorum patri succedit, et anno 3720 in Asiam traicit. Eius mors 3730, et successores. Agathocles

fortunae filius 3730. Epicurus, Seleucus Nicanor, Seleucidarum origo 3743, U. C. 442. Colossus Rhodius 3749. Philadelphi bibliotheca 3770. Septuaginta interpretes Bibliorum. Bellum Tarentinum 3774. Galli in Graeciam irrumpunt, Pyrrhus in Italiam, Primum bellum Punicum 3790, U. C. 486. quod tenuit annos 24 praetextus, defendendi socios Mamertinos; causa, Siciliam adiciendi Romanis, Regulus. Iani templum clausum 3819. Bellum Gallicum. Punicum bellum secundum 3836, U. C. 535, ante Chr. 217. Causa illius, Saguntum a Poenis expugnatum. Hannibal. Repetitae Romanorum clades ad Ticinum, Trebiam, Thrasymenum lacum, Cannas pagum: Capuae luxuries, Poenorum pernicies. Fabius Cunctator, Marcellus, Scipio Africanus, Syracusae captae, Archimedes, Plautus, bellum Macedonicum 3854. Heliodorus sacrilegus; Cato Maior seu Porcius, Censor. Perseus, Rex Macedonum, in triumphum ductus 3883, ante Chr. 170.

ANtiochus Epiphanes seu illustris anno Mundi 3886, ante Chr. 167. Templi Solymaei prosanatio: Machabaei, Scipio Aemilianus, Polybius, Laelius, Terentius. Punicum bellum tertium 3605, U. C. 904. specie

vindicandi Regis Massanissae, socii Romanorum. Eversa Carthago 3605. Tryphon 3910. Bellum Achaicum. Corinthi excidium 3908. Numantiae 3921. Cracchorum seditio. Bellum Iugurthinum 3947, U. C. 646. et Cymbricum. Saturninus, turbator Reip. bellum Mithridaticum 3960, ante Chr. 93. bellum sociale 3963. bellum Marianum et Syllana proscriptio 3967. Florent Pompeius, Cicero 3973. bellum Servile et Spartanum 3981. Virgilius natus 3984, U. C. 683. bellum Pyraticum 3687. Catilinae coniuratio 3991. Pompeius Hierosolymam capit 3992. bellum Gallicum 3995. Cicero exul. Crassi clades 4000. tudi Actiaci. bellum civile 4005, U. C. 704. Annus confusionis fastorum. Pompeii caedes 4006. Alexandrinae bibliothecae combustio. Caesaris victoriae in bello Alexandrino, Pontico, Africano. Catonis caedes, postea Caesaris 4010. Interfectores Brutus et Cassius cum aliis, libertatis vindices. Biennio post ipsi quoque pereunt in bello Philippensi. Trium viratus Octavii Augusti, Lepidi, Antonii. Ciceronis caedes. Octavius vel Octavianus Augustus, Caesar, orditur principatum 4011, ante Chr. 42. florent Virgilius, Horatius, Maecenas. bellum Perusinum 4013. et Siculum. Herodes Ascalonita, Rex 4014. nascitur S. Anna 4016. familia Machabaeorum exstinguitur. Herodis crudelitas 4021. Actiaca pugna, Cleopatrae et Antonii fuga, interitus utriusque. Pantheon ab Agrippa aedificatur, aliaque magnifica

opera 4027. Marcellus. Templum Herodianum 4035. Ortus B. V. 4038. Conceptio Christi 4052. Nativitas S. Ioannis Baptistae, et Christi IESU a. M. 4052, U. C. 751.

Nunc vertenda theatri facies, et alia inducenda pompa, quod antequam fiat, quaedam prius ex historia Iudaica obiter relegemus. Fuerunt igitur Primae Aetatis Patriarchae decme, quorum primus, Adamus, vixit annos 930. Seth, filius eius, vixit an. 912. Enos vixit an. 905. Cainan 910. Mahaleel 895. Iared, 962. Henoch translatus anno aetatis 365. Mathusalem vixti an. 969. Lamech 777. Noe ante Diluvium 600.

Secundae Aetatis Patriarchae itidem deni. Noe post Diluvium vixit an. 350, universim 950. Sem 600. Arphaxad 438. Cainan posterior 360. Sale 433. Heber 464. Phaleg 239. Rehu seu Reu 239. Sarug 230. Nachor 148. Thare 405.

Tertiae Aetatis Patriarchae sunt quoque deni, si Iosephum cum undecim fratribus, in unum contrahamus numerum. Abraham vixit an. 175. Isaac 180. Iacob 147. Ioseph cum undecim fratribus. Ephraim et Manasses, Iosephi filii. Melchisedec, Rex et Sacerdos. Ismael 137. Esau, pater Idumaeorum. Eliphas, etc. Iob vixit an. 217, quartus ab Esau.

Pontifices Hebraei fuerunt sexaginta octo, quorum primus Aaron, ultimus Caiphas. E quibus quatuor Azariae; binomines vero, Achias, seu Achimelech: Ioachim seu Eliacim: Ieddoe sive Iaddus.

Iudices Hebraeorum suerunt sedecim; quorum primus Moses, Legislator, vixit annos 120. Iosue iudicavit populum iuxta Salianum annis 17, iuxta Bellarm. 26, iuxta Henricum Samerium 27. Othoniel iudicavit an. 40. Aoth an. 80. Barac et Debora 40. Cedeon 40. Abimelech iuxta Salian. 9, iuxta Bellarm. et Samerium 3. Thola 23. Iair 22. Hic Samerius ponit interregnum 18 annorum. Iephthe iudicavit annis 6. Abesan 7. Aialon 10. Abdon 8. Samson 20. Heli, Iudex et Pont. 40, iuxta Samerium 20. Samuel, iuxta Salianum 22, iuxta Bellarm. 20, iuxta Samerium 32.

Reges Hebraei usque ad captivitatem Babylonicam fuerunt triginta novem. Equibus tres primi Saul, David, Salomon, singuli vixerunt annis 40, dominantes XII Tribubus Israel. Inde facta est regni scissio in Israelem et Iudam a. M. 3060, ante Chr. 995. Reges Iudae fuerunt viginti; quorum primus Roboam, insipien tissimus Salomonis filius, qui regnavit annis 17. Abia 3. Asa 41. Iosaphat 25. Ioram 8. Ochozias 1. Athalia, mulier tyrannica, 6. Ioas 40. Amasias 29. Osias, sive Azarias, 52. Ioathan 16. Achas 16. Ezechias 29. Manasses 55. Amon 2. Iosias 31. Ioachaz menses 3. Ioakim vel Ioachim annis 11. Ioachimus seu Iechonias menses 3. Sedecias annis 11. Hic in captivitatem Babylonicam abductus est a Nabuchodonosore, cognomento Magno, a.M. 3446, ante Chr. 607.

Reges Israelis fuerunt novemdecim. Equibus primus Ieroboam regnavit annis 22. Nadab 2.

Baasa 24. Ela 2. Zambri 7 diebus. Amri 2 annis. Achab 22. Ochozias 2. Ioram 12. Iehu 28. Ioachaz 17. Ioas 16. Ieroboam iuxta Salian. et Bellarm. annis 41, iuxta Samerium 52. Zacharias 6 menses. Sellum uno mense. Manahem 10 an. Phaceia 2. an. Phacee 20 an. Osee 9 an. qui expugnata Samaria, sede regia, a Salmanasare, Rege Assyriorum, abductus est cum populo in captivitatem trans flumen Euphratem anno M. 3314, ante Chr. 739, anno regni Ezechiae 6.

Post liberationem e captivitate Babylonica, quae duravit annis 70, Duces Hebraeorum suerunt viginti; quorum primus Zorobabel; decimus septimus Iudas Machabaeus, gentis suae et fortitudinis gloria; ultimus Ioannes Hircanus, relictis quinque filiis; e quibus Aristobulus, natu maximus, principatum in regni sormam convertit.

Post Duces exstiterum Reges novem, quorum primus, ut dictum, Aristobulus. 2 Alexander Iannaeus, Aristobuli frater. 3 Alexandra seu Salome, eiusdem uxor, vidua. 4 Hircanus, Alexandri filius natu maior, securi percussus ab Antonio Triumviro. 5 Aristobulus, eiusdem Hircani filius, natu minor. 6. Antigonus, nepos Hircani. In hoc defecit Sceptrum Iudae [correction of the printer; in the print Iudaea]. 7 Herodes Ascalonita (ab urbe Ascalone, ubi educatus, hoc cognomen adeptus) gente Idumaeus, et Magnus dictus: subquo Christus natus. Qui duos filios ex Mariamne, Hircani filia, susceptos, Aristobulum et Alexandrum,

laqueo sustulit, Archelaum regni heredem instituit. 8 Archelaus, ex voluntate Caesaris Augusti, dimidium regni paterni, Iudaeam et Idumaeam, rexit: Antipae fratri Iordanis et Galilaea cessit: Philippo fratri Ituraea; ita Monarchia in Tetrarchiam abiit. Denique Archelao relegato Iudaea facta est Provincia Romana. Nonus tamen Rex a Caio Caesare creatus, Herodes Agrippa, foedissima tabe periit.

Desiderius. Theatrali prorsus voluptate me implevisti. Nunc spectabimus Saecula, in scenam ordine prodeuntia. Mercurialis. Annosa illa quidem, sed non aeque grandaeva et cana, ut priora: Martioque partim cruore, partim Sacro purpurea. Sequemur autem, inter ceteros Chronologos, potissimum Cardin. Robertum [correction of the printer; in the print Robesium,] Bellarminum, Iacobum Gaulterium, Theophilum Raynaudum, omnes S.I.

POntifices Romani hoc saeculo quatuor [correction of the printer; in the print (vulgo)] numerantur: S. Petrus, S.Linus, S. Cletus, et S. Clemens. Moritur S. Iosephus, Christi Pater Nutritius, 13. Chr. an. obit necem S. Ioannes Bapt. a. 33. Christi Mors, Resurrectio, Ascensio a. 34. Stephanus lapidatur Protomartyr eodem anno. Martyrium S. Iacobi Hierosolymis an. 44. Eodem anno divisio Apostolorum. Deiparae Mariae obitus an. 46. aetatis anno, ut creditur, 60, aliqui in annum 72

mortem gloriosam differunt. Ioannis Evang, discessus ex hac vita anno Chr. et aetatis 99 iuxta Ioannem de Bussieres S. I. in flosculis historiarum, iuxta Baronium 101. Persecutiones Ecclesiae duae, Neronis an. 66. Domitiani 99. Haereses XII, quarum prima Simonis Magi. Concilium Apostolicum Hierosolym. de Legalium abrogatione an. 51. Patres, Doctores Ecclesiae, Scriptores SS. Petrus, Paulus, Iacobus, Iudas Thaddaeus. Quatuor Evangelistae. S. Clemens, S. Hirrotheus, S. Dionysius Areopagita. S. Ignatius M.S. Polycarpus. Philo Iudaeus. Institutio praecipuorum festorum; Item Quadragesimae, Aquae Lustralis, Sacrarum Imaginum usus, Precum Canonicarum, Luminum, Tonsurae Clericorum. Imperatores fuerunt hoc saeculo XII. Primus Octavius Augutus ab Actiaca pugna, rexit Imperium annis 44. Tiberius 23. Caius Caligula 3. Claudius 13. Nero 13. Galba menses 7. Otho m. 3. Vitellius m. 8. Vespasianus an. 9. Titus 2. Domitianus 15. Nerva 1. Clades Variana. Viri doctrina illustres Ovidius. V. Maximus. Asconius. T. Livius, Persius, Silius Italicus, Lucanus, Seneca, Pomponius Mela, Plutachus, Quintil. Petronius Arbiter, Cornelius Celsus, Epictetus, Phil. Iuvenalis, Plinius Senior, Val. Flaccus, Martialis, Statius, Halicarnasseus, Velleius Paterculus. Messalina et Agrippina, feminarum dedecora. Seiani casus an. 33. incendium Romae 64. excidium Hierosolym. an. 70. Nero et Pilatus suimet

carnifices. Herodes Ascalonita et Agrippa vermibus consumuntur. Herodes Antipas in exilium relegatur Lugdunum. Theriaca inventa, et vitri flexilis temperamentum. Colonia Agrippina conditur. Prima Romae bibliotheca Asinii Pollionis. Phoenix avis ex Aegypto allatus Romam an. 35.

POntifices Rom. hoc saeculo vixerunt undecim. S. Anacletus rexit Ecclesiam an. 9. 8. Evaristus 9. S. Alexander 10. S. Sixtus 10. S. Telesphorus 11. S. Hyginus vel Hyginius 4. S. Pius 9. S. Anicetus 9. S. Soter 5. S.Eleutherius 15. S. Victor 9. Tertia Persecutio sub Traiano an. 120. Quartasub Antonino 140. Haereses XIV. Concilia duo. Inter PP. DD. et Scriptores eximii S. Iustinus M. S. Irenaeus, Hegesippus, Tertullianus, Clemens Alex. Item iustinus, Florus, Aelianus, Appianus, Athenaeus, Iulius Pollux, Aphthonius, Philostratus, Frontinus, Diogenes Laertius, Solinus, Tacitus, Plinius Minor, Suetonius, A. Gellius, Lucianus, Apuleius, Apollonius Tyanaeus, famosus magus. Victoria de Marcomannis relata per Christianos. Impp. Rom. IX. Traianus rexit Imp. 19. Hadrianus 21. Antoninus 22. Marcus Aurelius et Lucius Verus 19. Commodus 13. Pertinax m. 3. Didius Iulianus. mens. 2. Severus an. 18. Pila fortunae Imp.

Pertinax, et Petronius Praefectus aulae. Strategus Placidus, postea Eustachius M. Romae templum Pacis cum universis Hierosolym. spoliis conflagrat 193.

POntifices Rom XV. S. Zephyrinus rexit Eccles. 18. S. Callistus 5. S. Urbannus I an. 6. S. Pontianus 5. S. Antherus an. I. S. Fabianus 14. S. Cornelius 2. S. Lucius I. S. Stephanus 3. S. Sixtus secundus 1. 8. Dionysius 11. S. Felix primus 2. S. Eutychianus 8. S. Caius 12. S. Marcellinus 30. Persecutio Quinta sub Severo an. 204. Sexta sub Maximino 237. Septima sub Decio 253. Octava sub Gallieno et Valeriano 261. Nona sub Claudio 270. Decima et atrocissima sub Diocletiano et Maximiano 279. haereses XIV. praecipua Manichaeorum. Inter Ecclesiae DD. Origenes, Georgius Thaumaturgus, Arnobius, Methodius, Lactantius. Lapsus Origenis, quemadmodum prius Tertulliani. Claruerunt sanctitate S. Laurentius. S. Mauritius, Dux Thebaeorum. SS. Barbara, Caecilia, Apollonia, Agatha, Sebastianus, Georgius, etc. Zenobia, mirae virtutis matrona. Imp. Rom. XXIII. Antonius Caracalla regnavit an. 7. Macrinus 2. Heliogabalus 4. Alex. Severus 13. Maximinus 3. Maximinus et Balbinus 1. Gordianus 5. Philippus 6. Decius 1. Gallus et Volusianus 3. Valerius et

Gallienus 15. Claudius 2. Quintillus dies 17. Aurelianus 7 an. Tacitus 6.m. Florianus 2 m. Probus 5 an. Carus cum Canino et Numeriano 2 an. Diocletianus et Maximianus 20 a. Plautianus, Caracallae socer, exemplum Tragicum, 206. Vaterianus excoriatur a Persis et fale conditur 262. Viri docti Alexander Aphrodiseus, Photinus, Amonius, Porphurius Apostata, Iamblicus, Dio Cassius, Herodianus, Appianus, Pomponius, Papinianus, Ulpianus, etc. Incendium templi Ephesinae Dianae 203.

POncifices Romani XI. S. Marcellus rexit Eccles. an. 5. S. Eusebius 2. S. Melchiades seu Miltiades 2. S. Silvester 21. S. Marcus m. 8. S. Iulius an. 15. S. Liberius 15. S. Felix secundus 1. S. Damasus 17. S. Siricius 13. S. Anastasius 4. Durat Persecutio Decima; cui succedit XI sub Valerio et Maximino 301. XII sub Constantio Arriano 370. XIII sub Iuliano Apostata 261. XIV sub Valente Arriano 370. Haereses XVII. Arrius, haeresiarcha praecipuus. Concilium Generale primum, seu Oecumenica Synodus, Nycaena 318. et anno 381. Concilium Constantinopolitanum, Oecumenicum secundum. Inter PP. DD. et Script. eminent Arnobius, Lactantius, S. Athanasius, Eusebius Caesareens. S. Antonius Mag. Eusebius Emissen. S. Hilarius, S. Ephraem, S. Gregorius

Nazianz. S. Basilius Mag. S. Gregorius Nyssen. S. Cyrill. Hierosol. Evagrius, Palladius, Damasus, Prudentius, Didymus caecus, S. Epiphanius, S. Ambrosius, S. Amphilochius, S. Philastrius, S. Gaudentius, S. Chrysostomus, Ruffinus, S. Hieronymus, Sophronius. Claruerunt sanctitate SS. Lucia, Dorothea, Catharina, Ursula, Blasius, Hilarion, Nicolaus, Martinus, Macarius, plurimique Martyres. Magna pars Imperii cum Constantino Imp. ad Fidem conversa. Crucis e caelo ostentum fuit omen victoriae adversus Maxentium et Maximinum ann. 306. Crux Christi inventa ab Helena Imperatrice. Imperatores rom. in Occidente XII. Constantius et Galerius regn. 3. Constantinus Mag. 31. Constantinus Iunior 4. Constans 13. Constantius 24. Iulianus 2. Iovinianus m. 7. Valentinianus an. 12. Gratianus 8. Valentinianus secundus 17. Honorius 28. In oriente Valens 25. Theodosius 7. Arcadius 13. Eventus Tragici, Maximiani horrenda mors 311 et Diocletiani 316. Crispus et Fausta 324. Ablavius, fortunae pila, 337. Valens crematur in tugurio 378. Arbogastes se confodit 399. Eutropius concidit 399. Instituta Academia Bononiens. Viri doctrina clariores Olympiodorus, Capitolinus, Lampridius, Vopiscus, Trebellius, Spartianus, Libavius, Ammianus Marcellinus, Sextus Aurelius Victor, Aelius Donatus, Ph. Proba, Falconia, Iuvencus. Herodotus. Vegetius. Macrobius, quem aliqui ad secundum saeculum referunt.

Horrendi terrae motus per orbem 369. et fames 367. Cruces vestibus inspersae 337. Inducta supputatio per Indictiones [correction of the printer; in the print Indicationes], (abrogatis Olympiadibus) quae essent an. 15 et notae tributorum Caesari persolvendorum 313. Aureus numerus excogitatus 325. Caedes Thessalonicae 336. Constantinopolis condita 330. Alleluia cantari coeptum in Eccles. Institutus ordo militaris S. Lazari.

POntifices Romani XII. S. Innocentius rexit 15. S. Zosimus 1. S. Bonifacius 5. S. Caelestinus 8. S. Sixtus tertius 8. S. Leo Mag. 21. S. Hilarius 7. S. Simplicius 15. S. Felix tertius 19. S. Gelasius 5. S. Anastasius secundus 2. S. Symmachus. Persecutores Ecclesiae Geisericus seu Gensericus, Arrianus, Hunnericus, Cosroe, Attila. Alaricus Romam capit, et diripit. Haereses XI. haeresiarchae praecipui Vigilantius, pelagius, Nestorius, Eutyches, Dioscorus. Concilium Ephesinum, tertia Synodus Generalis. Concilium Chalcedonense, Oecumenicum quartum. Inter PP. et DD. ac Scriptores illustriores S. Augustinus, Cassianus, Orosius, S. Paulinus, Severus Sulpitius, Isidorus Pelusiota, S. Cyrillus Alex. Theodoretus, S. Leo Mag. S. Prosper, S. Eucherius, S. Sidonius, S. Hilarius Arelat. S. Vincentius Lirin. Salvianus, S. Chrysologus, Gennadius, S. Maximus, S. Paschasius, S. Caesarius

Arelat. Sanctimonia praelustres SS. Alexius, Simon et Daniel Stylitae, Pulcheria, Remigius; Genovenfa, etc. Salutationi Angelicae addita verba: Sancta Maria Mater etc. Usus Cereorum in sesto Purificat. B.V. Impp. Occid. Valentinianus teritus reg. 30. Maximus m. 3. Avitus m. 10. Maiorianus an. 4. Severus 5. Anthemius 6. Olybrius m. 7. Glycerius an. 1. Iulius nepos paucos m. ultimus Momilius Augustulus. Impp. Orientis Theodosius Iunior 43. Marclanus 6. Leo Thrax 18. Zeno 18. Basiliscus 1. Anastasius 27. Primus Rex Italiae Odoacer. Primus Hispaniae ex gente Visigothica Adolphus. Primus Galliae Pharamundus an. 420. tum Clodomirus, Meroveus, Childericus, Clodovaeus, etc. hic Christi fidem suscepit anno 496. a S. Remigio undis ablutus; in unctione ampulla delata caelitus. Clari eruditione Symmachus, Prudentius, Sedulius, Ausonius, Claudianus. Exempla Tragica, Wandalorum vastatio a.455. Hunnericus 484. Gainas an. 400. Stilico 408. Ruffinus. Chrysaphius eunuchus 450 Aetius 454. Maximus Imp. 455. Zeno vivus sepultus 491. Paulinus et Eudoxia. Puncta ab Hebraeis in scribendo excogitata. Hiberni conversi per S. Patritium: Norici per S. Severinum. Monachi Insomnes seu Acaemitae. Trisagion e caelo auditum 422. Origo urbis Venet. 45 I, iuxta Bell. 42 1. librorum milia centena vicena conflagrarunt Constantinop. 476. Initia regni Gothici in Hispan. 413. Gallici 420. Wandalici in Africa 427.

Hungarici per Attilam 442. Anglici 463. Italici in Odoacre 470. ostrogothici per Italiam in Theodorico 493. Occidentale Imp. in Augusto coeptum, deficit in Augustulo an. 470.

POntifices Rom. XIII. 8. Hormisda rexit Eccl. annis 9. S. Ioannes I menses 9. S. Felix IV an. 4. Bonifacius secundus an. 1. Ioannes secundus 3. S. Agapitus 2. S. Sylverius 3. S. Vigilius 15. Pelagius 5. Ioannes tertius 15. Benedictus 4. Pelagius secundus 12. S. Gregorius Mag. 13. Persecutores Ecclesiae. Anastasius Imp. Theodoricus, Rex Arianus. Haereses X nominatiores. Acephali, et Monothelitae. Concilium Constantinop. secundum, Generale quintum. Claruerunt sancitate S. Sigismundus Rex Martyr 526. S. Hermenegildus Mag.583. PP. et Scriptores celebres S. Fulgentius, Boetius, Anastasius Sinaita, Ennodius, Procopius Gazaeus. S. Climacus. Cassiodorus. S. Gregor. Turonensis et Greg. Mag. petrus Diaconus, Fortunatus. S. Benedictus Ordini suo dat initium an. 520. Boii sive Bavari ad Christum conversi circa annum 540. A.570 regni Longobardici initium per Alboinum, quicum sua Rosimunda et rivali Helmichio inter exempla tragica memorandus. Impp. Orientis quinque: Iustinus, qui fuit ante subulcus, regn. an. 9. Iustinianus Legum lator 38. Iustinus Iunior 17. Tiberius 5. Mauritius cum liberis a Phoca occisus

an. 17. Totila, penultimus Regum Italiae, Romam capit et diripit: Italiam et Siciliam vastat, et interimitur a Narsete cunucho, insigni stratego, circa an. 552, qui; sicut et Belisarius, variantis fortunae documentum fuit. Alaricus manu Clodovaei cadit an. 507. Initium Exarchorum, loco Caesaris, Orient. in Italia Imperantium 568. Mediolanum excisum 525. Polonici principatus initia 550. Inventa specula ustoria 514. Codex et Pandectae productae 530. Ars serici ex bombucibus conficiendi ex India in Europam invecta 557.

POntifices Romani XXI. Sabinianus m. 5. Bonifacius tertius m. 8. S. Bonifacius quartus an. 9. Deus dedit 3. Bonifacius quintus 8. Honorius 12. Severinus 11. Ioannes quartus 1. Theodorus 7. S. Martinus 6. S. Eugenius m. 6. S. Vitalianus 14. Adeo datus 7. Donus 1. S. Agatho 4. S. Leo secundus 1. S. Benedictus secundus 1. Iohannes quintus 1. Conon 1. S. Sergius 13. SS. Martyres Anastasius, Trudo, Leodegarius, Lambertus. Clari nominis Scriptores S. Isidorus Hispal. S. Sophronius, S. Ildefonsus, Ioannes Moschus. Sanctitate insignes S. Augustinus, Anglorum Apostolus, 600. S. Ioannes Eleemosyn. 610. S. Columbanus 614. S. Gallus 618. S. Emmeranus 652. S. Gertrudis. 664. Haereses XI. In quibus Maronitae, et Sergius, Monachus, dementator Mahometis,

qui an. 622. novam promulgavit sectam ex Arianismo, Iudaismo, Ethnicismo conflatam. Concilium Constantinop. III. Generale VI. Pantheon dicatur Deiparenti. Usus campanarum, Instrumentorum Musicorum in Ecclesia; conversa Flandria per S. Eligium, Franci Orientales per S. Kilianum, Hollandi et Frisones per S. Wilebrordum et Suibertum. A Persis Crucem Sactam recuperat Heraclius Imp. Reges Italiae XI. Impp Orientis IX. Phocas regn. an. 8. Heraclius 31. postea Monothelita. Constans 27. Constantinus tertius 3. m. Heracleonas 6 m. Constantinus Pogonatus seu barbatus 17 an. Iustinianus Iunior 10. Leontius 3. Tiberius tertius 6. Phocae iussu Narses vivus comburitur 605. Ipse quoque male perit. Brunichildis, decem Regum trucidatrix, equinis caudis alligata discerpitur 618. Deiectio Colossi Rhodii 647. Mahometis in Arabia et Saracenorum progressus, occupata magna parte Africae, et Insula Rhodo. Primus Dux Venetorum creatur 697. Inventio Ignis Graeci. Annorum supputatio apud Arabes ab Hegira, sive expeditione in Mecham facta, anno 621. Zechius Croata initium dedit regno Bohemiae, et frater eius Lechus Poloniae. Origo Sacelli Oettingani B.U.in Bavaria circa an.616.

POntifices Rom. XIII. Ioannes sextus rexit Eccles. an. 3. Ioannes septimus 2. Sisinnius

dieb. 20. Constantinus an. 6. S. Gregorius secundus 16. S. Gregorius tertius 11. S. Zacharias 10. Stephanus secundus dieb. 4. Stephanus tertius an. 5. 8. Paulus 10. Stephanus quartus 3. Hadrianus 23. Leo tertius 20. Perfecutores Christianorum Leo Isauricus cum haereticis Iconomachis 740. Constantinus Copronymus [correction of the printer; in the print Capronymus] 767. Habdalla Saracen. 770. Haereses IX. praecipuae Iconoclastarum et Albigensium. Concilium Generale VII, Nicaenum 11, 708. PP. DD. Scriptores celebres Ven. Beda, S. Damascenus, Usuardus. Claruit S. Wilibaldus, S. Anthusa, Capronymi filia. S. Walburga. S. Richardus. S. Bonifacius Ep. Mogunt. S. Hubertus. S. Burchardus. Saxones et inferiores Frisones per S. Ludgerum conversi: Alemanni per S. Corbinianum. S. Suibertus primus sollenniter in album caelitum relatus 710 Saraceni Hispania potiuntur. Introducta exosculatio pedum Pontificis Rom. Datus titulus Christianissimi Carolo Martello, Regi Galliae, an. 740. Impp. Occidentis seu Reges Italiae, seu Longobardorum IX, quorum ultimus Desiderius debellatus a Carolo M. Impp. Orientis Iustinianus Iunior iterum an. 8. Philippicus 1. Anastasius secundus 2. Theodosius tertius 1. Leo Isauricus 24. Constantinus Capronymus 34. Leo tertius 5. Constantinus cum Irene matre 40. Constantinus solus 7. Initia regnorum Hispalensis, Cordubensis, Asturum, Legionensis 727. Calipharum in Aegypto 700. Turcae minorem Armeniam occupant. Finis regni

Longobardici et Exarchatus post annos CC, quam inceperat. Alphonsus, Legionensis Rex, pertaesus tributum Virginum, profligat Mauros 791. Insignes strategi Carolus Martellus et Carolus M. Imp. Instituta Academia Patavina 790. Inventa inductio solearum ferrearum pedibus equinis.

POntifices Romani XVI Stephanus quintus rexit Eccles. an. 5. S. Paschalis 9. Eugenius 2. Valentinus dieb. 40. Gregorius quartus 16. Sergius secundus 3. S. Leo quartus 8. Benedictus tertius 8. Nicolaus 9. Hadrianus secundus 4. Ioan. octavus 10. Marinus 1. Adrianus tertius 1. Stephanus sextus 6. Formosus 4. Stephanus septimus 4. Vexant Ecclesiam Saraceni in Hispania et Orie-te an. 812. 821. 850. 851. 852. Et Rex Danorum Ericus et Bulgari 813. haereses VI. Concil. Oecumenicum VIII. Constantinop. IV. Scriptores celebres Theodorus Studites, Angelomus, Strabo, etc. Sanctitate eximii S. Edmundus Rex M. Singularis pietas ac fortitudo Imperatricis Theodorae 870. Convertuntur ad Christum Dani, Sclavi, Saxones, Hungari et Bulgari cum suis Regibus Cacano et Bogore. Russi, Normanni, Triballi, Moravi. Carolus M an 800 restituit Imperium Occidentale, deinceps a Germanis obtinendum: regnavit autem Carolus an. 14. Ludovicus Pius 27. Lotharius 15. Ludovicus secundus 20. Carolus

Calvus 2. Ludovicus tertius 10. Carolus Crassus 3. Arnulphus 12. Impp. Orient. Nicephorus 10. Michael Curopalates 2. Leo Armenus 7. Theophilus 12. Michael cum Theodora matre 25. Basilius Macedo 20. Leo sextus 25. Strategi celebrati Arnulphus Imp. 895. Ramirus I, Rex Legionensis, 845. Electores Pontificis Rom. primum appellati Cardinales. Lilia scuto Francico indita. Aquisgranum conditur. Leo, Basilii filius, a psittaco servatur.

POntifices Rom. XXVIII. Theodorus secundus rexit Eccles. dies 20. Ioannes nonus an. 4. Benedictus quartus 3. Leo quintus dieb. 40. Christophorus 7. m. Sergius tertius an. 2. Anastasius tertius 2. Lando sive Landus pauculis mens. Ioannes decimus 16. Leo sextus m. 7. Stephanus octavus an. 2. Ioannes undecimus 5. Leo septimus 4. Stephanus nonus 3. Martinus secundus 3. Agapitus secundus 11. Ioannes duodecimus 9. Leo octavus 1. Benedictus quintus 10. Ioannes decimus tertius 7. Domnus secundus m. 3. Benedictus sextus 1. an. Benedictus septimus 9. Ioannes decimus quartus 1. Ioannes decimus quintus 10. Ioannes decimus sextus m. 4. Gregorius quintus an. 3. Silvester secundus an. 4. Saeviunt Bohemi in Christianos circa an. 942. S. Wenceslaus pro Christo trucidatur. Item Bonifacius in Russia. S. Odo propagat Ordinem Cisterciensem. S.

Romualdus instituit Chamaldulensem. S. Eduardus Rex, novercae insidiis, caesus 978. Hungari plenius conversi per S. Stephanum. Item Poloni et Dani Religionem Catholicam cum suis Regibus amplexi: Prussi quoque, Nortwegii, Moscovitae. Septem Electores Imperii romano - Germanici constituti 996 a Gregorio V. Impp. Occid. Ludovicus IV regn. an. 6. Conradus Saliquus 7. Henricus Auceps 20 Otho primus, Magnus cognomento, 37. Otho secundus 10. Otho tertius 18. Impp. Orient. Constantinus octavus regn. an. 49. Romanus 2. Nicephorus Phocas 2. Ioannes Zemisces 6. Basilius et Constantinus 50. Strategi celebres Henric. Imp. Hungarorum cecidit 40 milia an. 944. Et Alphonsus V, cognomento Mag. Rex Hispaniae. Initium regni Navarrae 912. Aragonici 915. Castella fit sui iuris 939. Burgundia Imperio adiecta 945. Initium Marchionatus Montisferratens. 967. Principatus Saxonici 970. Lotharingici 981. Sabaudici 998. Moscovitici 990. Inter exempla tristia Hatto, Episcop. Moguntinus, a muribus corrosus, 970. Maria Augusta, iussu Othonis tertii mariti cremata, 996. Ludi Equestres seu Troiani primum usurpati (vulgo Torneamenta.) Magdeburgum co-ditur. Mutatio nominis Pontificii primu- usurpata in Ioanne XII.

m.5. Ioannes XVIII an. 6. Sergius IV 3. Benedictus VIII 2. Ioannes XIX 10. Benedictus IX 11. Gregorius VI 3. Clemens II vix annum. Damasus II non an. Leo IX, stricte VIII, 5. Victor II an. Stephanus X non ann. Nicolaus II non an. Alexander II non an. Gregorius VII an. 12. Victor III an. Urbanus II an. 11. Paschalis II an. 18. Innumeri Christiani a Sclavis, Hungaris, Danis, Russis interfecti. Inter haeresiarchas notior Berengarius. Claruerunt S. Burchardus, primus Episc. herbipolensis, quem saeculo isto ponit Raynaudus, sed Gaulterius saeculo VIII. S. Fulbertus. Hermannus Contractus. S. Odilo. S. Anselmus, Theophylactus, Petrus Damianus, Ivo Carnotensis, Marianus Scotus, Lanfrancus, etc. S.Henricus Imp. cum Kunigunda uxore virgine virgo 1024. S. Stanislaus Episcopus m.1079. S. Arnulphus 1080. S. Ioan. Gualbertus. Institutum triduanum in capite Quadragesimae ieiunium. Globus aureus cum cruce Insigne Imperii. Addictum Deiparae Sabbathum 1095. Eiusdem Officium institutum, seu Preces Horariae. Usus et nomen disciplinae seu flagellationis publicae. Commemoratio omnium defunctorum. Ordinis Carthusiensis auctor S. Bruno 1086. Cisterciensis S. Robertus Abbas 1098. cuius postea instaurator S. Bernardus. Impp. Occid. Henricus II, sanctus Bavarus, reg. 11. Conradus secundus 15. Henricus tertius III 16. Henricus IV 50.Orient. Romanus 5. Michael quintus 4. Constantinus Monomachus 12. Theodora Porphyrogenita

an. 1. Michael sextus 1. Isaac Comnenus 4. Constantinus Ducas 7. Romanus Diogenes 4. Michael septimus 6. Nicephorus Boto 3. Alexius Comnenus 38. Hierosolyma Saracenis adempta 1099. Insignes strategi Godefridus Bullionius, Dux Constantinus, Robertus Guiscardus, Huna Anglus. Initium regni Bohemiae ex Ducatu 1087. et Poloniae 1077 et Scotiae 1098. Inter viros doctos Avicenna Phil. et guido Aretinus, Monachus, repertor notarum musicarum, an. 1022. Romanus Imp. dolo Zoes uxoris strangulatur. Viginta milia puerorum proficiscuntur in Palaestinam ad bellum sacrum 1013. Pereunt fame, peste, gladio.

POnt. Rom. XVI. Gelasius rexit Eccl. an. 1. Calixtus 6. Honorius II 5. Innocentius II 13. Caelestinus II m. 5. Lucius II non an. Eugenius III 8. Anastasius IV 1. Adrianus IV non ann. Alexander III 22. Lucius III 4. Urbanus III 2. Gregorius VIII non ann. Clemens III 3. Caelestinus III 6. Innocentius III 18. S. Thomas, Archiep. Cantuariensis, m. 1170. Haereses praecipuae Waldensium et Albigensium. Concilium Gen. IX. Lateranense primum et Gen. X. Lateranense secundum. Doctrina claruerunt S. Bernardus 1130. Cedrenus, Euthymius, Hugo de S. Victore, Richardus a S. Victore, Petrus Comestor, Petrus Cluniacens. et Blesensis [correction of the printer; in the print Blesentis], Otho Frisingens. Ioachimus

Abbas. Floruerunt sanctitate S. Bruno Carthus. 1115. S.Hugo Grationop.1115.S.Norbertus, institutor Ordinis Praemonstratensis, 1130. S. Hildegardis 1148. S. Benedictus, puer duodennis, constructor prodigiosus pontium Avenione et Lugduni, 1177. Corpora trium Regum Magorum Coloniam translata, 1168. Festum Concept. B.V. celebrari coeptum 1136. Ordines militares instituti, Templariorum, et Hospitalariorum, seu S. Ioannnis Hierosolym. hodie Melitenses, 1119. Calatravae 1158. S. Iacobi 1170. Alcantarae 1176. Teutonicorum Marianorum 1190. Conversae Gothia, Livonia, Pomerania denuo, Finlandia, Suecia. Theologia Scholastica in meliorem formam digesta per Petrum Lombardum, Ep. Parisiensem, 1140. Hierosoluma a Saladino recepta, crux ab eo flagellata. Gratianus edit Decretum. Impp. Occid. Henricus U regn. 20. Lotharius II Saxo 14. Conradus III Suevus 3. Fridericus I Aenobarbus 37. Henricus VI, cogn. Asper, an. 8. Orientales. Calo Ioan. Comnenus 24. Manuel Comnenus 38. Alexius Comnenus 2. Andronicus Comnenus 3. Isaacius Angelus 10. Alexius Angelus 6. Alexius m.6. Portugallia fit regnum 1179. Eruptio Tartarorum in Europam 1188. Creta Venetis vendita 1195. Insignes strategi Henricus Leo, Dux Brunsvicensis, Guilielmus, Dux Aquitaniae, Dominicus Michael Venetus, et Iacquellinus. Exemplum Tragicum Andronicus 1181. Fridericus Aenobarb. misere mersus 1190. Inter Doctos Averroes, Eustathius, Homeri Interpres.

Michael Glycas. Gottfridus Vintoniensi, Ioannes Sarisberiensis, etc. Monachium, Bavariae caput, conditur 1177. Guelfi et Gibellini factionibus suis Italiam turbant, illi summi Pont. Alexandri III, hi Ius Imperatoris propugnantes. Otho Wittelspachius Principatum Boiariae obtinet 1183. Unde hodierni Duces.

POntifu es Romani XVII. Honorius III rexit Eccl. an. 10. Gregorius IX 14. Caelestinus IV dieb. 18. Innocentius IV an. 11. Alexander IV 6. Urbanus IV 3. Clemens IV 3. Gregorius X 4. Innocentius U m. 6. Adrianus U mens. unum. Ioannes XXII mens. 8. Nicolaus III an. 2. Martinus II, alias quartus, an. 4. Honorius IV an. 2. Nicolaus IV an. 4. Caelestinus U m. 5. Bonifacius VIII an. 9. Persecutor Christianorum Mindanus, Lithuanorum Dux. Inter haereticos nominati Flagellantes. Concilium Gen. XII, Lateranense IV, et Generale XIII, Lugdunense I, et Gen. XIV, Lugdunense II, an. 1274. Floruerunt doctrina Innocent. III, Papa. S. Raymundus. Iacobus de Vitriaco. Vincentius Bellovic. Thomas Durandus, Nicolaus de Lyra, Nicephorus Callistus. Doctores Scholastici Guil. Altisiodorens. 1216. Guilelmus Parisiens. B. Albertus Magnus 1240. Alexander Halensis 1240. S. Bonaventura. S. Thomas Aquinas 1270, etc. alii in utroque sexu sanctitate clari S. Dominicus,

Fundator Ordinis Praedicatorum seu Dominicanorum, 1201. S. Franciscus, Institutor Ordinis Franciscanorum seu Minorum, 1209. Floret S. Antonius de Padua seu Patavinus 1230. S. Elisabetha Landgravia Hassiae. S. Hedwigis 1243. S. Lutgardis 1246. S. Petrus Mart. 1252. S. Clara, Fundatrix Franciscanarum Monialium, 1211. S. Ludovicus, Rex Galliae, obiit 1270. S. Ivo 1280, S. Rochus 1287. S. Albertus Carmelita 1292. S. Nicolaus Tolentinas 1295. S. Ludovicus tolosanus. In Tartaria, Livonia, Prussia propagatur fides. Ordo Carmelitarum confirmatur 1180. innotescit Europae 1200. Ordo S. Trinitatis pro Redemptione Captivorum Romae 1208. Eremitarum S. Pauli 1215. Eremitae S. Augustini in unum coguntur 1243. Ordo Servitarum seu Servorum B.V. 1251. Ordo Militaris S.Mariae de Mercede pro Redemptione Captivorum aIacobo, Aragoniae Rege, instituitur 1232. Ordo Caelestinorum 1274. Campanae sonitus tum ad Consecrationem, tum Salutationem Angelicam decretus. Concordantiae Bibliorum editae. Biblia capitibus distincta. Pileus rubeus Cardinalibus attributus 1245. Festum SS. Sacramenti institutum. Iubilaei celebratio centenaria. Magisterium S. Palatii. Genuflexio, ad Homo factus est. Domus Deiparae Nazaretanae Galilaea transfertur in Dalmatiam 1291. hinc in Picenum, in Silvam Lauretanam 1282. Impp. Occidentis hoc saeculo, iuxta P. Nicolaum Avancinum S. I. in Elogiis Impp. Germ. Philippus

occisus an. 1208, regn, an. 9. Otho IV. Dux Brunsvic. exauctoratus 1210. Fridericus II, Suevus, obiit 1250. Conradus IV, Suevus. Guilielmus Hollandus occisus 1255. Interregnum. Rudolphus I Austriacus, Comes ab Habspurg, electus 1273, obiit 1291. Adolphus Nassovius occisus 1298. Albertus I Austriacus electus 1298. occisus, iuxta Gaulterium et Bucelinum, a nepote 1308. Impp. Orientales Balduinus, Belga, regn. an. 9. Henricus 7. Petrus mens. aliquot. Robertus an. II. Balduinus II, ultimus Latinorum, an. 34. Michael Palaeologus 33. Andronicus 40. Imperium Orientale Latinis obtigit an. 1200. Ablatum eis post annos 55. Initium Imperii Trapezuntini an. 1203. Austria, Styria, Tirolis, et Carinthia Rudolphi Imp. familiae adiecta 1282. moxque Burgundia et Bohemia. Initia Libertatis Helveticae 1295, vel 1307, admirabile tentorium, in quo solis et Lunae circuitus Friderico Imp. a Soldano missum. Landishutum in Bavaria conditur 1204. Straubinga 1208. Rudolphus, Comes Habspurgicus, Austriacorum Caesarum et Archiducum, ob pietatem et venerationem SS. Eucharistiae, fortunatissimus auctor. Insignes strategi Simon Montfortius et Matthaeus Montmorantius. Academia Parisiens. instauranta 1232. Viennensis in Austria constituta 1239. Salmanticensis 1240. Cantabrigensis 1277. Neapolitana et Patavina, et Perusina 1290. Viri doctrina illustres Ioan. a S.Bosco, Mathem. Alphonsus X, Rex Castellae,

Math. Accursius, IC. Godefridus Viterbiensis, Conradus Urspergensis, Matthaeus Paris, Martinus Polonus, Saxo Grammaticus, Historici. Exempla Tragica Petrus de Vineis, Friderici Cancellarius, exoculatus, caput ad columnam allisit, 1249. Conradinus Suevus et Fridericus Austriacus securi percussi Neapoli 1268. Vesperae Siculae, quibus ultra 8000 Gallorum a Siculis intra duas horas caesa 1281.

POntifices Rom. X. Benedictus X rexit Eccl. m. 8. Clemens U an. 9. Ioannes XXI, alias XXII, aut XXIII, an. 10. Benedictus XI, alias X, vel XII, 7. Clemens VI 10. Innocentius VI 10. Urbanus U 8. Gregorius XI 7. Urbanus VIII an. 11. Bonifacius IX 14. Saraceni variis in locis necant Christianos. Haeresiarchae notiores Lollardus et Ioan. Wicleffus. Concil. Gen. XV, Viennae in Gallia, an. 1321. Scriptores sacri et DD. Scholastici Ludolphus de Saxonia, Guido Carmelita, Simon de Cassia, Taulerus, Berchorius, Raymundus Iordanus, Praepositus Uticensis, vulgo Idiota. Durandus 1300. Ioannes Duns, Scotus, Franciscanus, Aureolus, F. Guilielmus Ockam, F. Franc. de Mayrone 1320. B. Henricus Suso Dom. 1340. Ioannes Taulerus eiusdem Ord. 1350. Robertus Holkot eiusdem Ord. 1350. Gregorius Ariminens. Augustin. Th.1359. Thomas Argentinas eiusd. Ord. Th.1350. S.Brigitta,

Sueciae Regina, 1360. Ioan. Cantacuzenus 1360. Petrus Berchorius 1360. S. Catharina Senensis Ord. S. Dom. obiit 1380. B. Raymundus. Ioannes Rusbrochius. Bartholus, fax Iurisc. Franc. Petrarcha, uterque floruit c. an. 1345. Ioan. Aventinus. Baldus IC. 1390. Ioan. Calderinus, Ioan. Boccatius, Nicephorus Gregoras, Ioannes Villanus, etc. Sanctitate illustres, praeter memoratos, S. Elzearius Comes 1325. S. Andreas Corsinus 1370. S. Francisca Romana 1390. Conversa Lithuania et Iagello, eius Princeps, itemque Samogitia. Iubilaei celebratio facta quinquagenaria. Festum Visitat. B.V. institutum 1378. Reductio Iubilaei ad annum 30 per Urbanum VI. Impp. Occid. seu Germanici hoc saeculo ab aliis enumerantur quatuor, ab aliis quinque, nimirum Henricus VII, Comes Luzemburg. iuxta Bell. regnavit an. 5. Fridericus III Pulcher, Austriacus, aemulus Ludovici. Ludovicus, Bavarus, IV, alias V, regnavit annis 33, obiit an. 1347. Carolus IV regn. an. 32, obiit 1387 iuxta Bucel. iuxta Gault. 1379. Wenceslaus iuxta Bell. regnat annos 39, iuxta Gault. 21, iuxta Bucel. deiectus imperio tamquam ignavus an. 1400. Impp. Orientales Andronicus Iunior regnat an. 14. Calo Ioannes 30. Manuel 2. Andronicus 39. Othomannici Imperii initia 1300. Praefecturae Italicae in Marchionatus liberos mutatae 1340. Avenio fit iuris Pontificii 1350. Delphinatus ad Gallos transit, ea conditione, ut Regum Galliae primogenitus, Delphinus vocetur 1345 vel

1349. Item Burgundiae Principatus. Hannonia, Zelandia, Frisia Ludovico Bavaro cedunt, cum Lusatia et Tiroli, 1350. Strategi Alphonsus XI, Rex Hisp. 450. Tamerlanes terror Orbis. Ordo Iesuatorum institutus a S. Ioanne Columbino 1356. Eremitarum S. Hieronymi 1380. Militia Equitum Periscelidis in Anglia 1344. Clemens U sedem Avenionem transfert 1305. Ab eodem exstincti Templarii 1311. factiones Guelforum et Gibellinorum in Italia invalescunt 1360, anno 1309. Equites S. Ioannis Hierosolym. rhodum recuperant 1309. Per Graecorum obfirmationem in schismate res Othomannicae crescunt. Annata 1394. Bellum inter Venetos et Genuenses 1353. In Exemplis Tragicis Andreas Rex Neapol. coniugis odio strangulatus 1344. petrus, Rex Castellae, securi percussus 1360. Baldus fatum suum caniculae debet. Baiazetes, Rex Turcarum, in cavea ferrea circumfertur a Tamerlane; Amurathes, ante ipsum Rex victoriis inclitus, a servo confoditur. inventa acus nautica 1303. Bombarda a Germaois 1380. Institutae Academiae, Avenionensis 1300. Ferranensis 1316. Pisana 1339. Aurelianensis 1312. Heidelbergensis 1346. Pragensis 1361. Cracoviensis 1361. Andegavensis 1361. Senensis 1388. Coloniensis 1388. Erfordiensis 1392. Equites stellae in Gallia 1350. Austriae Dux Leopoldus ab Helvetiis occisus 1386. Illorum foederatio an. 1307.

POat. Ram XIII. Innocentius VII rexit Eccl. an. 2. Gregorius XII an. 8. Alexander U non annum. Ioannes XXII, alias XXIII, vel XXIV, 5. Martinus III, dictus V, 13. Eugenius IV, 16. Nicolaus U 8. Callistus III 3. Pius II 6. Paulus II 7. 8ixtus IV 10. Innocentius VIII 8. Alexander VI 12. Persecutiones in Oriente a Mahometanis. Concilium Gen. XVI Florentiae 1434. Claruerunt PP. DD. Scriptores celebres S. Vincentius Ferrerius Dominic. S. Bernardus Senensis Franciscan. Thomas Waldensis, Turrecremata, Dominic. Petrus de Natalibus, Panormitanus, Nicolaus Cusanus, Aeneas Sylvius, Ioan. Picus, Mirandulanus Comes. B. Laurentius Iustinianus, Ioan. Nauclerus scripsit Chronicon usque ad ann. 1500. inde Surius continuavit. Bessarion Cardinalis Gerson, Thomas Kempensis, Ioannes de Monte Regio, Georgius Purbachius, Paulus Venetus, Zabarella, Geminianus, Georgius Trapezuntius, Blondus, Gaza, Perottus. Lascarus, Valla, Calepinus, Rudolph. Agricola, Pomp. Laetus. Bapt. Mantuanus, Iovianus Pontanus, Hermolaus Barbarus, Angelus Politianus, Alexander ab Alexandro. Eminet Alphonsus Tostatus an. 1440. qui, natus annos non plus 40, scripsit quatuordecim bene magna volumina Commentariorum in SS. Scripturam, unde merito de ipso scriptum: Hic stupor

est mundi, qui scibile discutit omne. Ioan Nider. B. Iohannes de Capistrano Franc. sanctitate ac doctrina celebratissimus, 1440. S. Antoninus Ord. Praedic. 1445. Baptista Platina 1472. Gabriel Biel 1490. Albertus Cranzius, Coccius Sabellicus, Guil. Peplnus, etc. Impp. Germanici seu Imp. Rom. Rupertus Bavarus regn. 10, moritur 1410. Sigismundus Luzemburgicus an. 27, obit 1437. Albertus II Austriacus 2. an. obit 1439. Fridericus IV Austriacus reg. 54, moritur 1493. Maximilianus I Austriacus an. 26, obit 1519. Impp. Ortentales Ioannes Palaeologus 28. Constantinus 6. Imperium Orientis transit ad Turcas 1452. Imp. I. Mahumetus II an. 28. Baiazethes 32. Reges Hispaniae Ioannes II, obit anno 1404, regnat 47. Henricus IV reg. 25, obit 1454. Ferdinandus U Catholicus reg. 25, obit 1477. reges Galliae Carolus VII reg. 39, obit 1461. Ludovicus XI reg. 22, obit 1483. Carolus VIII. an. 15, obit 1498. Ludovicus XII an. 17. Praeter memoratos sanctitate illustres fuere B. Catharina Bononiensis. S. Lidwina 1433. S. Lutgardis 1446. S. Didacus Complutens. 1463. S. Franciscus de Paula, Instituor Ordinis Mininorum, 1473. S. Udalricus precibus Ungaros ab obsidione Augustae repellit, et magna clade afficit 1455. In Helvetia obit B. Nicolaus de Saxo an. 1487. Fratres Mendicantes S. Hieronymi 1405. Ordo S. Mauritii in Sabaudia 1440, S. Michaelis in Gallia 1469, S. Georgii in Hungaria 1493, Velleris aurei in Hispania 1430.

Iubilaeum ad 25 annum reducitur per Paulum II. Prima Processio sollennis circumgestando SS. Euch. 1404. Constantinopolis capta a Mahumeto 1453. Sacra Sindon Sabaudiae obtigit 1459. Familiarum Iudaicarum 40000 pulsa ex Hispaniis. Inquisitio Hispanica 1492. Strategi Ioannes Zisca, haereticus, et Catholicorum hostis acerrimus. Ioan. Darcia e finibus Lotharingiae, vulgo Aurelianensis puella, Georgius Castriotus Scanderbegius, Ioannes Hunniades, Stephanus Waiwoda, Bathoreus, Ladislaus Pannonius. Ducatus Wurtenbergensis initia 1470. Burgundia redit ad Gallos 1476. Helvetii stipendium a Rege Galliae accipere coeperunt 1479. Albertus Dux Bavariae recusat oblatum Hungariae regnum 1440. Institutae Academiae Herbipolensis 1403. Lipsiensis 1408. Ingolstadiensis 1416. Rostochiensis 1415. Lovaniens. 1427. Pictaviensis 1431. gripswaldensis 1456. basileensis 1459. Friburgensis Brisgoiae 1467. valentina 1470. Tubingensis 1477. Moguntina 1482. dolana revirescit 1482. Typographia inventa 1440 a Ioan. Guttenbergio Argentoratensi, vel 1452 a Ioan. Faustio Moguntiae. Liber primus excusus Augustinus de Civitate Dei et Lactantius. Orbis novus auspiciis Hispanicis detegitur 1495. Camera Spirensis seu Dicasterium Imperiale in Germania instituitur. Austria decoratur titulo Archiducis 1488. In exemplis Tragicis Alvarus de Luna Hispanus an. 1453.

Desiderius. Pene canum me fecit tot spectata saeculorum canities. Mercurialis. Quanto plus te fatigarem spectando, si centenaria annorum spatia non ita turmatim, sed viritim magis transirent. Quod si multas ex personis, quibus in hoc apparendum erat theatro, desideres: vel non eo, quem rerum et temporum series postulabat, ordine prodeuntes conspexisti: vel, ut in turba fieri solet, complures omnino non subiecisti oculis, id ne imputes Chronologiae, hoc Choragium instruenti, sed properationi [correction of the printer; in the print praeparatione] nostrae, per quam curiosius Scenicae huic Traductioni tempus animumque indulgere non licuit. Et hoc ipsum, quod in theatrum dedimus, vereor, ne plusculum sit excessisse ab ea progressione, quam viae nostrae ratio exigit. Desiderius. Numquam ita mihi processisse videor, quam hic considendo, et cum mortuis, ut quidam ait, loquendo. Est vero, quod abs te cupiam obtinere. Mercurialis. Cedo, quid illud? Desiderius. Saeculum ut XVI, cuius nobis memoria recurrit saepius, et XVII, quod agimus, et in quo miris modis agimur, paullo producas accuratius secundum annos digesta. Mercurialis. Obstat brevitatis ratio. Desiderius. Poteris et sic brevis esse. Mercurialis. Et fastiditus simul. Desiderius. In me fastidia haec onerabo. Mercurialis. Nescis, quid petas; in hoc argumento quis nasum Rhinocerotis non habet? quidquid nos perstrinxerimus, omnino praetereundum fuisse videbitur aliis; quae nos praetermisimus, dicent

illi memoranda fuisse: quaeque alios scire iuvat et meminisse, libenter ignorabunt alii. Desiderius. Illi suo; nos nostro obsecundemus genio. Mercurialis. Evincis rogando. Aspice, prioris Saeculi anni procedunt in podium densate.

POntifices Romani XVII. Paulus III rexit Ecclesiam uno mense. Iulius II an. 9. Leo X 8. Adrianus VI 2. Clemens VII 10. Paulus III 15. Iulius III 5. Marcellus II non integro mense. Paulus IV 5. Pius IV 5. Pius U 6. Gregorius XIII 13. Sixtus U 5. Urbanus VII non integro mense. Gregorius XIV an. 1. Innocentius IX pauculos menses. Clemens VIII 13. Concilium Gen. XVII. Lateranense U 1512. Datum initium concilio Tridentino 1546, quod fuit Gen. XVIII. In Indiis Orientali et Occidentali occisi pro Christi fide plurimi, ex Dominicanis, Franciscanis, et Societatis IESU hominibus. In Anglia saevitum in Catholicos ab Henrico VIII, qui cum regno defecit a Religione 1534. et Eduardo VI ac Elisabetha Regina, quae ad regnum evecta 1558. Inter alios ob Fidem Catholicam interfecti sunt Maria Stuarta, Scotiae Regina, 1587. Praesul Roffensis, Thomas Morus, regni Cancellarius. In Gallia quoque et Belgio plurimi Catholici, avitae [correction of the printer; in the print accitae] Fidei tenaces, leto dati. Sanctitate illustres exstiterunt S. Ignatius de Loiola, Conditor

Societatis IESU, 1540. S. Franciscus Xaverius eiusdem Soc. Indorum Apostolus. S. Teresia, Instauratrix Ordinis Carmelitani, 1550. S. Carolus Borromdus, Cardin. obiit 1584. S. Philippus Nerius instituit Congregationem Oratorii 1575. Initia Coetuum Religiosorum; e quibus Theatini an. 1545. quorum Patriarcha B. Caietanus. capucini 1525. Clerici S. Pauli 1533. Somasci 1568. Militia S. Lazari renovata 1565. Equites S. Spiritus in Gallia 1579. Equites Lauretani 1580. Ordo Humiliatoruma Pio U exstinctus. Impp. Rom. Carolus V, Austriacus, regn. 38, resignat 1556. Ferdinandus I, Caroli frater, Austriac. regnat 6, obit 1564. Maximilianus II, Austr. 12, moritur 1576. Rudolphus II, Maximiliani filius, Austr. 35, obit 1612. Imp. Turcarum, Selimus, regn. an. 8. Solimannus 46. Solimus Iunior 8. Amurates III 20. Mahumetus III 8. Reges Hispaniae, Philippus I, Austr. 38. carolus U Imp. 40. Philippus II 42. Philippus III 23. Reges Galliae, Franciscus I 32. Henricus II 12. Franciscus II 1. Carolus IX 14. Hernricus III 15. Henricus IV 21. Duces vero Bavariae (ut hoc tribuamus Patriae nostrae) fuerunt hoc Saeculo Albertus Sapiens, obiit 1508. Principatum Bavariae ad unius imperium redegit an. 1507. Ratisbonam recuperavit an. 1486. haec iterum liberis Imp. civitatibus accensa 1492. Guilielmus Constans obiit 1550. Ingolstadium muniit 1538. Albertus U Magnanimus obiit 1579. Leonem tamquam canem manu mulsit,

et pedibus substratum habuit, assiduumque lateris comitem. Societatem IESU Ingolstadium advocavit 1556 et Monachium 1559. Eiusdem filius Wilhelmus, cognomento Religiosus, successit, obiitque 1626. hic Societati IESU magnificum Templum et Collegium exstruxit Monachii 1590 et 1592. Hereditarius Catholici Regis titulus ferdinando Hispano concessus a Iulio II, vel potius restitutus. Institutum festum S. Iosephi. Introductum Calendarium Gregorianum 1582. Festum S. Maria de Victoria sive Rosarii 1573. Triduana 40 horarum comprecatio inducta a Societatis I. Patribus. Legatio Aethiopica ad Pontif. 1524, et Iaponica 1585. Rhodus Insula amissa 1522. Melita frustra a Turcis tentata 1565. Cyprus eisdem cedit 1571. Item Belgradum in Hungaria 1521. Buda 1541. Strigonium et Alba regalis 1543. Sisekum 1593. Sed repulsi ab obsidione Viennae 1526. Ad Naupactum seu Echinadas Insulas ingenti clade a Christianis affecti 1571. Exercitus Caroli U occupat Romam 1527. Diversae victoriae Caroli U adversum Protestantes 1547. Lutheranismus Augustam invadit 1528. Ibidem cuditur liber, cui nomen Interim, 1533, et anno 1530 Confessio Augustana. Conficitur Transactio Patavica seu Passaviensis 1525. Rustici passim tumultuantes domantur armis 1525. Ingolstadium frustra obsidetur in bello Smalcaldico 1541. Iesuitarum in Bavariam adventus 1544. Mauritius, Elector Saxoniae, exauctoratur 1548. Metae, Tullum,

Verdunum cedunt Gallis 1551. Mantua fit Ducatus 1530. Florentini Ducem accipiunt 1536 et Senenses 1555. Hungaria et Bohemia Austriacis accedit 1526. Franciscus Vallesius in regno Galliae succedit Regi Ludovico XII, Duci Aurelianensi, 1515. capitur in praelio ab Hispanis 1525. Henricus II, Rex Galliae, in ludis Nuptialibus lanceae fragmento perit 1546. Henricus III a parricida cultro confoditur 1588, in eo desiit Valesiorum familia. Henricus IV, e gente Borbonia, cognomento Magnus, Romanam Religionem profitetur 1593. Philippus II, Rex Hisp. moritur 1558. Livonia se Polonis subicit 1561. Ernestus. Dux Bavariae, eiecto Gebhardo Sectario, fit Archiepiscopus Coloniens. 1584. Eodem tempore Antverpia et aliae urbes in Belgio ab Alexandro Farnesio expugnantur. Bavariae pars ultra Danubium in Palatinatum Novum seu Noricum cedit 1505. Eiusdem variae ditiones ob refundendos sumptus bellicos, in fraterno dissidio, Austriacis obtingunt. Nomen Geusiorum in Belgio 1572. Defectio Batavica ab Hispanis. A Batavis Breda capitur 1578. Apparatissima classis Hispanica ab Anglis et ventis disiecta 1588. Cassiopea, nova stella, apparet in caelo 1572. Inter Exempla. Tragica Solimannus Turc. Imp. unco ferreo suspensus 1509. Selimus cruentus suorum carnifex 1513. Christiernus, Rex Daniae, in cavea clathrata inclusus 1522. Ladislaus, Rex Hungariae, in palude perit 1526. Thomas Volsaeus, Cardinalis, ludibrium Fortunae

1578. Sebastianus, Rex ultimus Lusitaniae, in praelio cadit 1578. Lusitania seu Portugallia Hispanis adiungitur. Navigatio circa Orbem universum a Magellano instituitur 1519. Insulae Philippinae inveniuntur 1564. Orichalcum factitium excogitatur: Item aqua (quam vocant Fortem vulgo) secretaria, metallorum secretioni serviens. Nec non vasculum (Cupellam appellant) ex osse bubulo, ad auri et argenti expurgationem. Palma a Venetis conditur 1593. Inter strategos eminuerunt Ludovicus gonzaga Rodomontius, Annaeus Momorantius, Albuqvertius, Villierius Rhodius, Carolus V, Columna, Ioan. Austriacus, Alexander Parmensis, etc. Academiae institutae Wittenbergensis 1502. Uratislaviensis 1505. Francofurtensis 1506. Complutensis 1517. Osumensis in Hisp. 1549. et Gandensis eodem anno. Rhemensis 1550. Conimbricensis 1550. Dilingana 1552. Trevirensis et Pisanae instauratae. Eborensis 1559. Tarraconensis 1572. Duacena 1573. Musipontana 1573. Caesaraugustana 1583. Ut Scholarum Publicarum, ita Virorum Doctorum magnus hoc Saeculo proventus fuit. Iuvat ex plurimis aliquot commemorare. Inter Cardinales doctrina excellentes. Ximenes, Toletus S. I. Alanus, Lipomanus Contarenus, Caietanus, Sadoletus, Polus, Hosius, Gropperus, Roffensis, Caesar Baronius, Bembus. Post hos, Scriptores sacri celebriores aetate se subsequentes, Petrus Tataretus Ph. et Th. 1509. Ioan. Reuchlinus, Petrus

Galatinus, Marcus Marulus, Iacobus Sannazarius, Tabiensis, Bapt. Mantuanus, Fridericus Nausea, Pet. Cochlaeus, Catharinus, Thom. de Vio, Eugubinus, Eckius, Pighius, Driedo, clichtovaeus, Franc. de Victoria, Melchior Canus Cominicus et Petrus a Soto, Pagninus, Staphylus, Io. Trithemius, Gropperus, Lindanus, Cornelius Iansenius, Tapperus, Titelmannus, Blosius, Andreas Vega, Sixtus Senens. Hieron. Vida. Rebuffus, Surius, Arias, Stapletonus, Panvinius, Gabriel Prateolus, Alphonsus a Castro, Ludov. Granatens. Navarrus, Bannes, Medina, Bredenbachius, Genebrardus, Coccius, etc. Scriptores Profani Tycho Brahe, Math. Petrus Crinitus, Lascaris, Hieron. Osorius, Erasmus, Vives, Beroaldus, Petrus Gregorius, Covarruvias, Longolius, Pierius, Budaeus, Paulus Iovius, Guicciardinus, Despauterius, Vatablus, Beatus Rhenanus, bembus, Mart. Cromerus, Alciatus, Gemma Frisius, Georgius Agricola, Tiraquellus, Fernelius, Scaliger, Turnebus, Ortelius, Lambinus, Sigonius, Cardanus, Rosinus, Muretus, Brissonius, Orlandus Lassus, Musicorum princeps, obiit Monachii in Bavaria 1591. Natalis Comes, Lilius Gyraldus, Aventinus, Paulus Manutius, Conradus Gesnerus, Ulysses Aldrovandus, et plurimi alii, quos ipsa copia a Proscenio huius Saeculi excludit. Sequens vero Saeculum tot Viris doctis et Scriptoribus est illustre, quot caelum stellis. Atque ut de aliis nihil dicam, religione et doctrina

praestantibus rei litterariae Auctoribus, Societas certe IESU quot libros in lucem ediderit, testatur Catalogus a P. Petro Ribadeneira collectus anno 1608, quem prosecutus est P. Philippus Alegambe usque ad annum 1642, in libro bene magno, quem vocat Bibliothecam Scriptorum S. I. ubi enumerat tot Opera et Elucrubationes nostrorum hominum, ut ipsi soli ingentem Bibliothecam constituant. Quibus per subsequentes annos, ad hunc millesimum, sexcentesimum, sexagesimum octavum quanta accessio facta sit, novo propediem Catalogo evulgabitur. desiderius. Felicia tempora, tot Sapientum feracia! Mercurialis. Et simul infelicea, tot zizaniis librariorum heterodoxorum luxuriantia. Academiae institutae Mantuanar 1625. Madritana, Salisburgensis, Tyrnaviensis, Bambergensis Othoniona. Contemplemur igitur Scenam huius Saeculi nostri, non minus in Religionis quam Regnorum causis perturbati.

MErcurialis. Quod ante monui, repeto. Annos sigillatim prodeuntes inspiciemus, sed quasi per transennam ea tantum observaturi, quorum meminisse, et nostra, et nostrae plus interest eruditionis; neque enim recte inquirit aliena, qui ignorat sua. Desiderius. Explica Scenam. Mercurialis. Adverte oculos, aperitur.

Anno 1600. Iubilaeum Romae; celebris pugna ad Neuportum in Belgio. Canisa in Ungaria a Turcis capitur.

1601. Tragicis exemplis accedit Comes Essexius in Anglia interfectus. Turcius Alba regalis eripitur in Ungaria. S. raymundus inter Caelites refertur.

1603. Elisabethae in Anglia succedit Iacobus, Scotiae Rex. Mahometi III succedit filius Achmetes.

1604. Ambrosius Spinola Ostendam in Belgio expugnat. Regnum Sueciae a Polonico avellitur. Colonia a Gallis in Canadam ducitur. Origo Monialium Annuntiatarum.

1605. Clementi VIII successit Leo XI. Leoni Paulus IV. Materia cothurni Demetrius Moscus. Coniuratio in Iacobum, Regem Angliae. Illustre martyrium Henrici Gametti S. I.

1606. Bellum inter Pontificem et Venetos. Mors Iusti Lipsii, Litteratorum celeberrimi. Alousius Gonzaga S. I. Beati titulo decoratur, biennio ante ipsum Stanislaus Kostka.

1608. Rudolphus II. Imp.cum Matthia fratre colliditur. Donawerda a Bavaris capitur. Carolus III, Dux Lotharingiae, decedit. S. Francisca, Vidua Romana, Caelitum fastis adscribitur.

1609. Induciae annnorum XII inter hispanum et Batavos. Ius, lis, et bellum inter Neoburgensem Ducem et Brandeburg. de hereditate Ducis Iuliacensis. maurorum ex tota Hispania expulsio. Sectarum Calvinianarum inter se digladiationes in Batavia. Victoria Polonorum contra Suecos et Moscos. Ferdinando, Hetruriae Duci, succedit Cosmus II. Initium Ligae Catholicae.

1610. Henricus IV, Galliae Rex, nefarie perimitur: fuccedit Ludovicus XIII annor. 9. Origo Monialium, quibus nomen a Visitatione. S. Carolus Borromaeus Card. inter Divos consecratur.

1611. Smolenskum a Polonis expugnatum. Gustavus Adolphus Carolo Patri in regnum Sueciae succedit. Ursulinarum [correction of the printer; in the print Urdulinarum] Institutio.

1612. Rudolpho II Imp. postquam regnasser annos 35, succedit Matthias. Poloni caeduntur a Moscis. Turbae Tranfilvaniae sub Gabriele Bathorio. Franciscus II, Dux Mantuanus, absque virili prole decedit. Hinc turbae bellicae propter successionem. Cultus Divinus et litterarum studia mire passim promoventur per Patres Soc. I. inquit Bucelinus in Nucleo Historico.

1613. Bethlem Gabor Transilvaniae principatum occupat, occiso Bathorio. Persarum victoriae contra Turcos.

1614. Aquisgranum domatur a caesare. Legatio Patriarchae Babylonii Romam. Stellae novae apparitio.

1615. Induciae vicennales inter Caesarem et Turcos. Ludovicus XIII, Rex Gall. ducit Annam Mauritiam, primogenitam Philippi III Regis Catholici; hic Elisabetham, sororem Christianissimi. Concilum Trid. in Gallia recipitur.

1616. Bellum inter Ferdinandum, Archiducem, et Venetas. Oritur Congregatio Clericorum Regularium Somaschae, alias S. Maioli.

1617. Iubilaeum Protestantium. Ancraeus, alter in Gallia Seianus. Achmeti Turc. Imp. succedit Osmanes. Inventio Terrae Australis. Batavorum in sectarum varietate divisio. Instituta Congregatio Fratrum Ioannis Dei ad su scipiendos et fovendos pauperes infirmos.

1618. cometa horribilis, diuturni belli prodromus in Germania. Pax in Italia, et inter Turcas ac Persas. Turbae Grisonicae. Plurs oppidum Rhaetiae seu Grisonum collapso monte oppressum. Caesaris Ministri Pragae per fenestras praecipitantur.

1619. Iubilae um universale indictum. Bohemiae rebellio. Matthiae Imperatori, qui regnavit an. 6, succedit Ferdinandus II, ipsius patruelis, filius Caroli Archiducis, ante annum Ungariae et Bohemiae Rex coronatus. Vienna obsidetur a Comite Turriano. Fridericus, Comes Palatinus, Elector a rebellibus Bohemis Rex coronatur. Bethlehem Gabor invadit Ungariam Continuantur dissidia inter haereticos Hollandiae Arminianos, Gomaristas, aliosque.

Instituitur in Moravia Ordo militaris sub protectione B. V. S. Michaelis et S. Francisci, ad propagationem et Defensionem Reip. Christianae.

1620. Insignis victoria Pragensis relata a Maximiliano, Bav ariae Duce, et Bucquoio; fugato Friderico. Henricus Tampierius, celebris strategus, cadit ad Possonium.

1621. Paulo V, post 15 annos regiminis, succedit Gregorius XV. Cosmo II, Hetruriae Duci, succedit Ferdinandus II, decem annorum puer. Philippo III, Hispaniarum Regi laudatissimo, succedit filius, Philippus IV, annorum 16. Fides Catholica in Bearniam Galliae introducta. Turci caeduntur a Polonis. carolus Bucquoius ad Neosolium in Ungaria occumbit, strenuus belloi dux. Mortuo Alberto Archiduce, Isabella Clara Eugenia, vidua, fit gubernatrix Belgii. Parlamenti Anglici contra Ministros regios insolentia. Rhaeti seu Grisones ab Hispanis et Archiduce Leopoldo domantur. Obitus Roberti Bellarmini S. I. Cardinalis.

1622. Gregorius XV refert in numerum Sanctorum Isidorum, agricolam Hispanum, Ignatium Loiolam, Institutorem S. I. Franciscum Xaverium S. I. Indorum apostolum, Teresiam, Virginem, fundatricem Carmelitarum Discalceatorum, et Philippum Nerium, auctorem Congregationis Oratorii. Item Fr. Petrum de Alcantara, Ordinis Minor. strictoris observantiae Beatum declaravit. Instituit quoque festa S. Annae et S. Ioachimi; severumque

Decretum pro honore Conceptionis B. V. Mariae edidit. Instituta ab eadem Congregatio de propaganda Fide. Durlachius, Marchio, a Tillio caeditur. Mansfeldius atteritur. Osmanes Turcarum Imp. strangulatur; Mustapha patruus e carcere in solium vocatur. Bibliotheca Palatina Romam defertur.

1623. Gregorio XV, post duos annos Pontificatus, succedit Urbanus VIII. Bethlemus iterum Ungariam infestat cum 80000 Turcarum. Dux Brunsvicensis Christianus a Tillio caesus: Tartari a Polonis. carolus, Iacobi Angliae filius unicus, post irritos tractatus nuptiarum cum Maria, sorore iuniore Philippi IV, ducit Henrieam mariam, sororem Ludovici XIV. Maria Hispana nupsit an. 1630 Ferdinando III, tunc Regi Ungariae. Mustapha de solio deponitur, imponitur Amurates IV.

1624. Maximilianus V. B. D. Renuntiatur Elector S. R. I. exauctorato Friderico Palatino. Breda capitur a Spinola. Decertationes Hispan. et Gallorum de valle Telina. Obitus Henrici, Ducis Lotharingiae, sine prole mascula; cuius filia Nicolaa natu maior successit in principatum, nupta Carolo, patrueli suo, filio Francisci Comitis Vademontii, fratris praedicti Henrici. Batavorum in Indiam excursiones. Tartari caeduntur a Polonis: Reformatio Religionis in Austria, Bohemia, Moravia. Franciscus Borgia S. I. inter Beatos Adscribitur.

1625. Iubilaeum sollemne Romae. elisabetha Portugalliae Regina, in Sanctarum, felix Capucipucinus

in Beatorum catalogum relati [correction of the printer; in the print relatis]. Mors Iacobi, Regis Angliae, successor Carolus filius. Bellum inter Sabaudum et Genuenses. Dux Saxoniae Altenburgicus a Tillio superatur. Halberstadius et Mansfeldius hostiliter grassantur.

1626. Rex Danus a Tillio profligatur. Tumultuantes in superiore Austria rustici a Pappenheimio subiguntur. Gustaphus Adolphus, Rex Sueciae, invadit Borussiam. Pax Rhaetica. Religio in superiore Palatinatu instauratur. Mansfeldi clades et mors. Persecutio Iaponica. Reliquiae S. Norberti transferuntur Magdeburgo Pragam. Leopoldus, Caesaris frater, ducit Claudiam Florentinam.

Austria eiciuntur a Fide Romana alieni. Danus iterum a Tillio caesus. Horrendus terrae motus in Apulia. Moritur Vincentius Mantuae ac Montisserati Dux, sine liberis, cui succedit Carolus Ganzaga, Dux Nivernensis, iure agnationis, non sine contentione.

1628. A Ludovico XIII Rege, capta Rupella, Palatinatus superior Electori Bavariae a Caesare attribuitur. Electoralis Dignitas ad eius Posteros extenditur: Duces Mogapolitanio ditione sua exuuntur a Caesare. Caedes Bucquingamii in Anglia.

1629. Pax Sueco-Polonica. Pax Danica. Edictum Caesaris de Bonorum Ecclesiasticorum restitutione. Silva Ducum a Batavis capitur. B. Corsinus Ordin. Carmelit. in numerum Divorum refertur. Caietanus Thienaeus, nobilis Vicentinus, clericorum Regularium seu Theatinorum Fundator, Beatus declaratur.

1630. Mantua a Caesarianis expugnatur. Caroli Emanuelis, Ducis Sabaudiae, obitus. Succedit Victor Amedeus. Gustavus Adolphus, Rex Sueciae, adoritur Germaniam. Pax cum Mantuano. Spinola decedit e vita. Albertus Wallensteinius, Fridlandiae Dux, exauctoratur militari imperio. Cardinalibus attribuitur titulus Eminentissimorum.

1631. Magdeburgi excidium. Suecus nostros ad Lipsiam Caedit; et in Franconiam movet. Incendium montis Vesuvii.

1632. Archistrategus Tillius ex vulnere gloriose moritur Ingolstadii, quod frustra obsessum a Suecis. Wallensteinio redditur imperium militare. Ad Norimbergam Regi Sueco Maximilianus Elector fortiter resistit. Exinde Rex in praelio Luzensi interficitur; in quo etiam occubuit Germanicus Achilles, Pappenheimius. Montmorantius in Gallia capite plexus. Ibi floret Cardinalis Richelius. Obitus Leopoldi Tirolens. Archiducis, et Sigismundi, Regis Poloniae; huic succedit filius Wladislaus IV. Obiit quoque Fridericus Palatinus aetatis anno 37. traiectum a Batavis captum.

1633. Lotharingia a Gallis occupatur. Mors Isabellae Clarae Eugeniae, Belgii Dominae. Ea gubernatio tradita Ferdinando Cardinali Infanti, Regio Hisp. fratri. Tertia pars Urbis Constantinopol. conflagravit. Clerus Augusta Vindel. expellitur. Ratisbonam Weinmarius Dux capit.

1634. Wallensteinius e medio tollitur. Ratisbona a nostris recuperatur. Landishuta in Bavaria funeste diripitur a Suecis. Rustici tumultuantur in superiore Boiaria ad Oenum. suecorum clades in praelio Nordlingano. Pax inter Polonos et Moscos.

1635. Bellum Franco-Hispanicum; eius causa Trevirensis Elector, ab Hispanis in custodiam datus. Pax Pragensis inter Caesarem et Saxonem. Obitus Serenissimae Elisabethae Lotharingicae, Electricis Bavar. Nuptiae Maximiliani cum Maria Anna, Austriaca, Ferdin. II filia. Augusta Vindel. fame expugnatur a Bavaritis.

1636. Ferdinandus III in regem Romanorum eligitur. germani in Galliam irrumpunt, duce Galassio. Trubae Leodienses. Nascitur Maximiliano, Electori, filius, Ferdinandus Maria.

1637. Obitus Ferdinandi II Imp. Piissimi Clementissimique, re et nomine, anno aetatis 61, imperii 19. Subrogatur Ferdinandus III, filius eius ex Maria Anna, Guilielmi Bav. Duc. filia. Batavi recipiunt Bredam et arcem Schenkiam. Obitus Caroli Gonzagae, Ducis Mantuani, relicto successore, nepote suo ex filio, circiter octenni. E vita quoque migravit Victor Amedeus, Dux Sabaudiae, relictis duobus filiis sub administratione uxoris, quae soror Ludovici, Regis Galliae, quorum maior, Ludovicus Amedeus, septennis, Dux est declaratus.

1638. Weinmarius nostros caedit ad Rheinfeldam. Deditur ei Brisacum. Carolus Ludovicus et Rupertus, Comites Palatini, Friderici filii, vincuntur ab Hatzfeldio. Terribiles terrae motus in Calabria. Ludovico XIII nascitur Ludovicus XIV, et Maximil. Electori Bav. Maximilianus Philippus Hieronymus. Cosaccorum rebellio.

1639. Mortuo Duce Weinmario, eius exercitus transit ad Gallos. Bellum civile in Anglia. Bannerius Suecus inferiorem Germaniam infestat. Archiduci Leopoldo Guilielmo imperium militare a Caesare fratre committitur.

1640. Casalis in Ita Iia: Atrebatum in Belgio a Gallis obtinetur. Leopoldus Archid. Suecos e Bohemia submovet. Amurati IV Turco succedit Ibraimus frater: Georgio Wilhelmo, Electori Brandeburgico, filius Fridericus Wilhelmus.

1641. Regna Cataloniae et Lusitaniae ab Hispano deficiunt. In Lusitania Brigantinus [correction of the printer; in the print Bragatinus] Dux, Alphonsus, evehitur in solium. Mors Ferdinandi, Cardinalis Hispani, Belgii Gubernatoris. Invalescit in Anglia et Scotia Magnatum (Parlamentum vocant) adversus Regem, Carolum I, potentia. Iansenii liber de Gratia damnatur. Bannerius et Schlangius, Suecici Duces, a Caesareis et Bavaritis victi fugatique e Palatinatu superiore. Comitia Ratisbonae. Albertus Sigismundus, Dux Bav. fit Episcopus Frisingensis.

1642. Caedes Lamboici exercitus in agro Coloniensi. Ubiis succurritur a Caesareis et Bavaritis copiis. Ioannes Werthius, insignis belli Dux, e Gallica captivitate redux, cum Gustavo Hornio, Sueco, perimutatur. Maria Medicaea, Ludovici XIII mater, decedit Coloniae, variis iactata casibus. Obitus Cardinalis Richelii in Gallia praepotentis, cui succedit Mazarinus Card. Dorstensonius, Suecus, Caesarianos caedit. Galli Perpininianum in Catalaunia capiunt. Initium belli Hispano - Lusitanici. Philippus Wilhelmus, Palatinus Rheni, Neoburgicus, ducit Annam Catharinam Regis Poloniae, Ladislai, sororem. Praeliminaria Pacis Germanicae.

1643. Comes Gebrianus, Dux Gallicae militiae, ad Rottwilam occumbit. Galli ad Dutlingam praelio superantur a Bavaritis. Bellum inter Pontif. et Ducem Parmensem propter principatum Castri, iure fiduciario a Parmensi possessum, et, contra leges fiduciae, nimio aere alieno obligatum. Oblitus Ludovici XIII, postquam regnavit an. 33. succedit filius Ludovicus XIV, Gall. Rex.

1644. Urbano VIII, post annos 21 Pontificatus, suffectus Innocentius X. Bellum Sueca-Danicum. Dorstensonius Galassum fugar. Georgius Ragotsius, Princeps Transilvaniae, turbat Ungariam. Tartari a Polonis vincuntur. Galli ad Friburgum Brisgoiae cladem a Bavaritis accipiunt; sed illi potiuntur Philippoburgo ad Rhenum; et, in Belgio, Theonvilla

et Gravelinga. Rex Carolus, Anglus, a suis praelio victus. Imperii Pacificationis Monasterii et Osnabrugae initia.

1645. Caesariani a Dorstensonio iterum fusi fugatique. Gallo-Winmarienses caesi a Bavaritis ad Mergentheimium, prope Herbsthusium. Iterumque inter eos, apud Allersheimium, acri Marte certatum; Dux Gallorum, Anguiensis, sauciatus; Mercius, Boiorum insignis strategus, generose mortuus, victoriam adversum Gallos obtentam post se reliquit, non tamen integram. Michaeli Federovicio, Moscorum Duci seu Czar, succedit filius, Alexius Michalovitius. Pax inter Danos, Suecos et Hollandos. Turcae inferunt bellum Venetis, invadunt Insulam Cretam, vulgo Candiam.

1646. Obitus Mariae Imperatricis, quae fuit soror Philippi IV Hisp. Ferdinandus IV coronatur Rex Bohemiae. Carolus Urangelius, supremus suecorum Ductor, perrumpit Germaniam superiorem; frustra obsidet Augustam, et Galli portum Orbitellium; capiunt tamen Longonem; repelluntur in Catalonia ab urbe Ilerda: occupant in Belgio Winoxbergam, Cortracum, Mardiccum et munitissimum Flandriae portum, Dumquercham, seu Dumkercham.

1647. Seditio ingens Neapolitana, auctore Thomas Aniello seu Masaniello, piscatore. Sueci occupatis faucibus Brigantinis frustra obsident Lindavium. Armistitium Ulmense

inter Electorem Bavariae et Suecos, Gallosque; sed non nisi semestre. Werthius et alii quidam Tribuni Bavariti clam ad Caesarem transeunt: non item milites. Seditio Weinmariensium Brisaci. Ansemlo Casimiro, Electori et Archiep. Moguntino, subrogatur Ioannes Philippus.

1648. Galli et Sueci foederati, post conflictum ad Sumerhusium, in quo Caesarei exercitus Ductor, Melander seu Holzapfelius, Bavariam vastant. Reiciuntur a traiectu Oeni. Konigs markius, Suecicus Dux, capit Pragam Minorem; a Maiore strenue repellitur. Lamboius parelio superatur ab Hassis. Pax Germanica Monasterii initur. Pax inter Hispanos et Batavos. Ladislao IV, Poloniae Regi, substituitur frater, Ioannes Casimirus. Ibraimus Sultanus e solio et vita deturbatur, sufficitur Mahometus septennis.

1649. Pacis Germanicae exsecutio Norimbergae instituitur. Carolo Ludovico Palatino Rheni, Heidelbergensi, S. R. I. Thesaurario et octavo Electori restituitur Palatinatus inferior. Carolus I, Rex Angliae, a subditis, publice securi percutitur. Leodium ab Electore Coloniensi ad obsequium redigitur per Maximil. Henricum V. B. D. Coadiutorem patrur Electoris, cui sequenti anno successit in Archiepiscopatu Coloniensi, et Episcopatu Leodiensi ac Hildesiensi. Pax inter Polonos et Cosaccos. In mari Aegeo Turcarum classis a Venetis per incendium pene tota deleta. Translatio

Reliquiarum SS. MM. Cosmae et Damiani Monachium ex Urbe Brema, quondam Martyrum cultrice. Imperator Sinicus, invadente regnum praedone, post occisam sua manu filiam, laqueo vitam abrumpit. Tartari, perfosso muro, magnam Chinae partem occupant.

1650. Turbae intestinae in Gallia inter Reginam, sub cuius tutela impubes filius et Principes regii sanguinis, custodiae mandatos. Christina, Regina Sueciae, coronatur; quae cum nuptias abnueret, Carolus Gustavus, Palatinus Rheni, stirpis Bipontinae, in Regem Sueciae destinatur. Compositio pacis inter Archiepiscopum Trevirensem et Canonicos. Nuptiae Ferdinandi Mariae V. B. D. cum Henrietta Adelhaide, regia Sabaudiae Principe. Carolus II, Caroli interfecti filius, ad capessendum regnum Angliae et Scotiae evocatur haud sane laeto initio. Iubilaeum Romae sollenne.

1651. Matrimonium Caesaris cum Eleonora, Duce Mantuana, tertia, post Mariam Hispanam, et Leopoldinam , Tirolensem Archiducem, Coniuge. Pacificatio inter Electorem Brandeburgicum et Palatinum Neoburgicum ratione Principatus Iuliacensis. Principes Galliae liberantur custodia. Cardinalis Mazarinus proscribitur, brevique revocatur. Carolus II cum exercitu Scotorum ab Olivero Cromwellio sunditur et fugatur; Scotia ab Anglis subigitur. Cosacci profligantur a Polonis. Maximilianus, Elector Bavariae, anno aetatis 78,

1652. Initio anni Maximilianus Henricus Archiep. et Elect. Colon. sacris initiatis, primam Deo hostiam litavit. Coram Neomysta Ernestus, Landgravius Hassiae, cum Eleonora Coniuge Professionem Fidei Catholicae edidit. Philippo Christophoro Archiep. Trevirensi defuncto, subrogatus Carolus Casparus. Bellum inter Anglos et Batavos. Apparet Cometes.

1653. Ferdinandus IV, Austriacus, Rex Romanorum coronatur. Wolfgango Wilhelmo, Comiti Palatino Rheni Neoburgensi, egregio Principi, succedit generosus filius Philippus Wilhemus.

1654. Christina, Regina Sueciae, tradit regnum Carolo Gustavo; et Fidem Catholicam amplectitur. Ferdinandus IV fatis concedit. Pax Anglo-Batavica. Moscus Smolenscum recipit. Eclipsis Solaris, multorum terriculum.

1655. Innocentio X, post decem annos Pontificatus, succedit Alexander VII. Bellum Sueco-Polonicum. Motus intestini Helvetiae.

1656. Incendium Aquisgrani. Horrida pestis Neapolitana. Ioanni Georgio I, Electori Saxoniae, succedit filius, Ioannes Georgius II.

1657. Bellum Sueco-Danicum. Iesuitae restituuntur in ditiones Venetas. Obitus Ferdinandi III, Rom. Imp. laudatissimi. Inde oritur interregnum Imperii Bavarum inter et Palatinum de interregno administrando controversiae.

Cromwellus, sub titulo Protectoris, tyrannum agit in Anglia. Cracovia Sueci pelluntur. Urbs Monasterium a suo Eipscopo et Principe Christophoro Bernardo armata vi compescitur. Iansenistae Gallia exulare et Hugonotae templa exstructa demoliri iubentur.

1658. Leopoldus I, Ungariae Bohemiaeque Rex, aetatis anno 18, Romanorum Imperator creatur; quinquagesimus a Carolo Magno, quem numerum prima Augusti nominis littera ominose designat; decimus quintus ex gente Austriaca, adnumerando Ferdinandum IV, qui designatus erat Imp. quippe Rex Romanorum electus. Primus enim ex Augustissima hac familia fuit Rudolphus I, deinde Albertus I, Fridericus III, Albertus II, Fridericus IV, Maximilianus I, Carolus V, Ferdinandus I, Maximilianus II, Rudolphus II, Matthias, Ferdinandus II, Ferdinandus III, Ferdinandus IV, Leopoldus Imp. in reditu Monachium deflectens, Electorem consanguineum [correction of the printer; in the print consanguineam] invisit. Galli in Belgio Audenardam et Ypras occupant. B. Thomas Villanova, Archiepiscopus Valentinus, Divorum Albo adscribitur. Philippo IV, Hispaniae Regi, nascitur ex Anna Maria, Austriaca, filius, qui, in honorem D. Thomae Villanovae, dictus est Thomas Carolus. Thoronium, Prussiae regalis civitas, post semestrem obsidionem Polono redditur. Atrox inter Suecos et Hollandos, Danorum auxiliares, navale proelium.

1659. Continuatur bellum Sueco-Danicum terra marique. Danis subsidio venit Caesar, Polonus, Brandeburgicus, praeter Hollandos. Sueci repelluntur ab obsidione Coppenhagae, seu Hafniae. Invadunt Curlandiam, iterumque pelluntur. Pax inter Polonos et Cosaccos, inter Hispanos et Gallos, inter Hispanos et Anglos.

1660. Ludovicus XIV, Rex Galliae, ducit in matrimonium Mariam Theresiam, Philippi IV. Hispaniae Regis, primogenitam filiam. Carolus II, Rex Angliae, in regnum restituitur. Carolus Gustavus, Rex Sueciae, mortem obit. Turca Transilvaniam intrat, et Waradinum capit. Bellum inter Moscos et Polonos. Pax inter Polonos et Suecos: itemque inter Suecos et Danos.

1661. Carolus, Rex Angliae, Londini coronatur; animadvertit in interfectores Parentis, et perduelles regni. Nuptias contrahit cum Bragantini Ducis sorore, Lusitana. Parisiis obit Cardinalis Mazarinus, magnae in Aula potentiae. Obitus Francisic Guilielmi, Cardinalis, et Episcopi Osnabrugensis, Verdensis, Ratisbonensis.

1662. Turcae et Tartari infestant Ungariam: excurrunt in Silesiam. Romae tumultus propter Crequium, Legatum Gallicum, a Corsicis militibus iniuria affectum. Inde bellum inter Pontificem et Gallos. Naturae debitum solvit optimus Princeps Leopoldus Wilhelmus, Archidux Austriae, Ferdinandi

III frater, et Ferdinandus Carolus, Archid. Dominus Tirolis. Electori Bavaro nascitur filius Maximilianus Emanuel. In Sanctorum numerum relatus B. Franciscus Salesius, Gebennensis Episcopus.

1663. Turcae Novarinum in Ungaria in potestatem redigunt. Galli, Nanceio diruto, potissima Lotharingiae loca sibi adiungunt. Vesuvius ardet. Pacificatio inter Pont. et Gallum. Germani cum Turcarum terrore pontem Esekensem 8565. pedum longitudine et 24. latitudine comburunt, vicinasque provincias infestant. Pax inter Polonos et Moscos. Comitia Ratisbonae.

1664. Centesimus quinquagesimus septimus ab orbe condito Cometes illuxit. Turcae solvunt obsidionem Canisae: Neoserinum diruunt. Caeduntur et profligantur ab Auxiliariis Copiis. Sancitur pax seu induciae vicennales cum iis. Archistrategus Nicolaus Serinus ab apro interficitur. Bellum inter Anglos et Batavos. S. Petrus Nolasco Romano Breviario insertus.

1665. A Caesare splendida Legatio ad Achmet Turcarum Imp. mittitur. Anglorum victoria navalis contra Hollandos. Intestinae turbae in Polonia. Mortuo Sigismundo Francisco Archid. Tirolis redit ad Caesarem. Bellum inter Episcopum Monasteriensem et Batavos. Iterum visus Cometa; incertum, priorne fuerit, an novus. Obitus Mariae Annae, Electricis Bavariae.

1666. Pax inter Episc. Monast. et Batavos. Atrocia proelia inter hos et Anglos. Memorandae Anglorum ucitoriae. Mors Alberti, Ducis Bavariae, fratris Maximiliani Elect. Nuptiae Leopoldi Caesaris cum Margarita, Hispana, Philippi IV natu minore filia. Brema a Suecis obsessa, et in ditionem ipsorum redacta. Alexandro VII sufficitur Clemens IX, ferie Pontificali ducentesimus, quadragesimus primus, iuxta P. Gaulterii Chronologiam.

1667. Turcae pertinaciter oppugnant Candiam. Horrendus terrae motus in Dalmatia. Gallus invadit Flandriam et Brabantiam, capit Duacum, insulas, Tornacum, etc. praetenso iure Dotis Uxoriae. Cosacci, Tartari, Turcae insestant Roxoloniam seu Ukrainiam, Poloniae oras.

1668. Pax inter Anglos et Hollandos. Rex Galliae Comitatum Burgundiae occupat, munimenta diruit, armamentaria evacuat. Alphonsus, Rex Portugalliae, exauctoratur; in eius locum Petrus frater substituitur. Nuptiae Maximiliani Philippi Hieronymi, Bav. Ducis, fratris Electoris, cum Principe Mauritia Febronia, Bullionia a Thour. Pax inter Hispanos et Gallos ratione controversiarum Belgii. Obitus Guidobaldi, Cardinalis, et Archiep. Salisburgensis.

Desiderius. Deum bonum! quot ambitiones et fraudes! quot odia et insidiae! quot bella et paces! quot lucra et damna! quot luctus et gaudia! quantum ubique larvarum, quantum vanitatum! Mercurialis. Et hoc est id, quod

sacrae paginae, Mundum appellant. Ad haec miseri mortales nascimur, in his vivimus, cum his morimur. Utinam bene! Desiderius. Enimvaero, scite longum Chronographiae syrma in Breviarium coarctasti, dum, quae per vasta volumina sunt sparsa, velut in codicillo collecta exhibuisti. Hoc mihi theatridion est pro Pompeiano Amphitheatro, in quod, tot saeculorum gesta, tam mirabilia induxisti, et oculis quadi ac auribus reprae sentasti. Quid iam restat? quo tendendum est ulterius? Mercurialis. Ad testem temporum, vitam memoriae, magistram vitae, lucem et nuntiam veritatis. Desiderius. Videlicet ad Historiam. Mercurialis. Ita est. Quod autem scenis hisce Chronicis applaudis, vide, ne mihi tibique explosionem magis concites; neque enim deerunt, quibus Chronotaxis haec nostra non semel videbitur hallucinata. Quos tamen haud moramur; eant ipsi vias suas; nos, Chronologorum minime oscitantium vestiga secuti, incessimus. Si qui nobis im putaverint varios temporum errores et lapsus, et nescio quos parachronismos, anachronismos, metachronismos irrepsisse, coarguerunt [correction of the printer; in the print coarguerunt]; eos ad diverses Chronologiorum opiniones et supputationes remittimus, temporum rationes a dimidiis, integris, inceptis, finitis annis ducentium, hominumque, et rerum celebrium, alias exordia, alias progressus, alias exitus in tabulas suas referentium. Hinc Criticorum iurgia, et Lectorum salebrae. Nos illa ridemus, has transilimus. Desiderius. Hoc quidem

est, legere rosas, et spinas aliis relinquere. Mercurialis. Apposite. Quidam in Chronologica scientia nihil nisi contortas Saturni rugas et implexi barbitii pilos scrutantur; amoenior Eruditio explicatas amat annorum frontes et liberales facies. Mavult res ad cognitionem quam rerum calculos ad numerum vocare. Ceterum inter plurima hoc saeculo noviter reperta sunt: Telescopium, quo distantissima, et ipsa etiam caelestia liquido patent; item maculae Solis, aliaque caeli arcana retecta. Hollandi rostratis curribus, supparis volantibus, anchora ad temonem appensa, in terra velificari didicerunt.

CAPUT LXIX. Historia.

PRima lex est Hilstoriae, ne, qui eam scribit, quid falsi dicere audeat; ne quidveri non audeat; ne qua suspicio gratiae sit in scribendo, ne qua simultatis. Est multeplex; nam vel tantum facta quaedam memorabilia (exempla vocant) narrantur, a reliquo historiae corpore abscissa: vel vita functorum res gestae memoriae mandantur: vel narrantur Tragica, aut rariorem aliquem eventum habentia [correction of the printer; in the print trahentia]: vel scribuntur Annales. Aut conduntur Epitoma seu Synopses: aut Commentaris (Diaria et Ephemerides:) aut iusto volumine Regum et Ducum acta litteris consignantur: aut fabulae, historiarum

more concinnantur. Primi generis narrationes vel sunt fusiores, non praeteritis levioribus etiam peristasibus, incurioiae tamen sententiarum, acuminum, epiphonematum: vel sunt tales, quae sententiis gravioribus roborentur, contentae solo puncto historico, uti fecit Valerius Maximus, Lipsius in Politicis. Secundi generis exemplum videtur in Plutarcho, Aemilio Probo seu Cornelio Nepote; (nam hic, auctor; ille, collector fuit) aliisque, ubi exmpimitur nomen, cognomen, patria, natio, pueritia, iuventus, munera Rei pub. ordo vivendi, genus mortis, cum adiecto encomio. Tertium genus in iudiciis et causarum indagatione sibi plus indulget, eruditione plenum, premit ea, quae historiae caput continent, sententiasque involucro tegit, nec descriptionibus abstinet, ut Sallustius. Quartum, quod est Annalium, strictius est phrasi, rebusque memorandis, minutioribus plerumque omissis: non excurrit in descriptiones, necessaria persequens, annos, Reges, et Consules observans: Ut Salianus, Torniellus, Baronius, etc. Quintum genus, videlicet Epitomarum, negligit fere annorum et temporum observationes, vel notando tantum memoratu digniora, vel aetates integras Imperatores et Reges coniungendo, ut Florus, Turselinus, Ioan. Busieres, etc. Sexti generis, scilicet Commentaria seu Diaria, acta quottidiana quam brevissime et simpliciter, prout acciderunt, et quasi per capita describunt, in modum narrationis familiaris, rem potius

quam verba attendendo; causae tamen rerum gestarum afferuntur; iudicii parcior est usus; ita scripsit C. Iulius Caesar; Gellius de pugna Nerviorum. Septimum genus complectitur historiam exactam et plenam, ut est Livii, Critii, Taciti. Et hodie Maffei, Mariani, Stradae, etc. quae quatuor integratur partibus, 1 narratione gestorum 2 descriptionibus rerum variis, 3 introductione contionum, deliberationum, etc. 4 encomiorum et iudiciorum expressione. Narratio sit plana et exquisita, ad quam spectat non modo nitor dictionis et maiestas et veritas, sed etiam iudicium ipsius Historici, nec non causae eventuum aut gestorum inexspectatorum: aut quae viderentur imprudentibus aliter geri debuisse; nec deesse debent subinde sententiae, maxime in laude aut reprehensione actoris.

Descriptiones sunt variae. Nam 1 est Topographia seu descriptio loci, cuius est faciem soli seu terrae exprimere, colores silvarum eminus renitentium, flumina maris et urbium, aspectum remotiorem aut propinquiorem, arces [correction of the printer; in the print aves] montibus impositas, aeris temperamentum, flores, plantas, aves. 2. Chorographia seu descriptio regionum non modo exprimit terras, adiuncta mentione maris adsiti, fluminum, nemorum, montium; sed et genium loci, fertilitatem, caeli intemperiem, feras, pocora, mores gentium, vestitum, virtutes, vitia, conditorem seu auctorem gentis, ritus, ceremonias, religionem, Deos. 3. Potamegraphia seu

descriptio fluminum exprimit eorum fontem et originem, ostia et exitum, flumina et amnes intercurrentes, latitudinem, celeritatem, colorem; germina, plantas, arbores riparum, arenas, saxa, gemmas, uniones, corallia, aurum, pisces, portenta, mensuram denique hydrometricam longitudinis, latitudinis, etc. 4. Thalassographia seu descriptio maris explicat naturam aquae, saporem fluctus, tempestates, aestus, et aestuaria, littora et portus, monstra, etc. Ventorum quoque, quibus illud mare perflatur, lenitatem, temperiem, violentiam. Insulas item terrae quaquaversus adsitas. 5. Oreographia seu descriptio montium exponit arbores et regiones, quas utrinque percurrunt amnes et Flumina, quae emittuntur e radicibus aut petris, locorum asperum vel mitem genium. 6. Cepographia seu descriptio hortorum describit sepimentum, ambitum, situm, plantaria, pometa, floreta, seu viridaria: distributionem areolarum, flexus viarum, flores eminentiores, xystos hortenses, ambulacra frondibus intexta, fontes salientes cum simulacris ligneis aut marmoreis, piscinas cum cycnis et anatibus, aliisque innatantibus. 7. Hylographia seu descriptio silvarum complectitur genus arborum, densitatem aut raritatem, unde opacitas aut lux, vias aut anfractus, voragines faciles et pervias, aut difficiles et invias, iuga et saxa imminentia, amnes et torrentes, fonticulorum copiam, soli pinguedinem aut sterilitatem, feras et serpentes. 8. Crenographia

seu descriptio fontium depingit umbram, marginem, flores, aquae frigus, claritatem, saporem, commoda. In artificiosis situm, statuas, siphunculos, copiam, impetum, cadentis undae strepitum, et saepe conchis aeneis propulsos globulos, quos perpendiculari aquarum exsultatione in altum eiectos eadem, quae expulit, patella recipit. 9. Poliographia seu urbium descriptio affert conditorem, locum, situm, moenia, propugnacula, firmitudinem et materiam murorum, formam, in quam muri excurrunt, spatium ambitus, aedificiorum elegantiam, pretium, altitudinem, aut contra; divisionem regionum seu platearum, an sint ex arte Architectonica, necne¨templorum, turrium, palatiorum, monimenta antiquitatis, aquam aut fluvium urbem secantem, pontem et eius materiam, incolarum multitudinem, mores, copias, divitias, negotiationem, Leges, Magistratus. 10. Oecographia seu descriptio domus delineat structuram, usum, commoditates, (ab horto, puteis, etc.) viciniam, quatuor caeli plagas. 11. Chronographia seu descriptio temporis, scilicet diei, noctis, anni quatuor temporum, meridiei, vesperis, aurorae, ortus, tempestatum, etc. 12. Prosopographia seu personarum descriptio indicat habitum corporis, mores animi. 13. Pragmatographia seu negotiorum descriptio explicatt intinerum amoenitatem vel difficultatem, eventus et casus, tam a natura quam a malitia profectos, transitus fluminum, navigationes, naufragia, naumachias, obsidiones

et expugnationes urbium. 14. Machographia seu praeliorum et conflictuum descriptio exponit profectionem seu expeditionem per facilia, difficilia, terras, flumina, itinere diurno, nocturno, celeri, tardo, animis alacribus, timidis, castrorum locum, delectum, vallum, munitionem; si prudenter aut imprudenter ab Imperatore posita: armorum genus et exercitus, gentes, populos, nationes, equites, pedites, velites, sagittarios, impedimenta, subsidia, cornua, frontes, alas, et omnem agminis figuram, addito militum numero. Ante conflictum animorum habitus, alacres, trepidos, silentium, clamores, adhortamina ducum utriusque partis, signum tubae et tympanorum; consflictum ipsum, laborem cornuum, caedes, sanguinem, fugam, victoriam, captivos, spolia, numerum caesorum, gratulationem, supplicia (supplicationes) ad Superos. 15. Limographia seu pestilitatis descriptio causas affert luis ex terra, ex tempore, hominum geentium multitudine; adducit initia contagionis sive a brutis, sive ab hominibus; ostendit obseratas et pro scriptas aedes, clausas tabernas, indictum iustitium, prohibitas merces et esculenta noxia, ditiorum utriusque conditionis fugam, pauperum desertorum inopiam, crebrescentia sensim funera, ex omni civium ordine: supplicationes, et animorum mutationes: foedam iacentium cadaverum faciem, copiam: solitudinem et vastitatem: reliquorum civium

maerorem squalidum, et cetera damna consequentia. 16. Pathographia seu affectuum expressio; huc spectat materiae aptitudo et gravitas, ut sunt funera, caedes illustrium hominum, aut innocuorum infantium, puerorum, virginum. Affectus praecipui sunt dolor, tristitia, timor, pudor, suspicio; verba sint accommodata in exclamationem et admirationem erumpentia, mixtis interrogationibus, minas, timorem, trepidam incertitudinem, et perplexitatem indicantia¨eventuum suspensiones affectum augentium, etc. Quae omnia Poetae minutius persequuntur.

Pars tertia historiae sunt Contiones, et his affinia. Fiunt vel nomine ipsius Actoris, vel ipsomet Actore introducto; debent autem esse breviores, ita ut argumenta spargantur magis, quam extendantur; sententiae crebrae et potentes, admixits refutationibus, v. g. in re militari timoris hostium: aut in civilibus adversae sententiae; adduntursimilitudines, deliberationes et consilia alia, petiones, supplicationes, etc.

Pars quarta encomia et iudicia; subiungendo laudationem victoriis insignioribus, funeribus, excidiis urbium; homines dilaudantur, aut vituperantur a natalibus, forma corporis, indole animi, moribus vitae: quales per gradus aetatis se praebuerint, quam utiles aut noxii Rei publicae. Urbes commendantur a conditoribus, firmitate moenium, ambitu, incolis, eorum felicitate, frequentia, mercimoniis,

utilitate, etc. Iudicia sint brevia et nervosa, maxime politica, nec nimis crebra.

Octavum genus historicum, ex fabulis contextum, requirit materiam ut iucundam, sic honestam: distribuit personas habita ratione regionum, praesertim primarum partium, Actores, variis inter se vel casibus, vel consiliis, vel fortunae vicissitudinibus iactandos, commiscendosque, et affectibus implicandos. Personarum praecipuae tardius agnoscuntur: multa pricipio credita, procursu scriptionis, falsa et controversa deprehenduntur; mens lectoris identidem ad nova cognoscenda rapitur, immixis narrationibus, vel amoenissimis, vel tristissimis; quae et ipsae interventu novorum gestorum intercipiuntur, cum dolore legentium [correction of the printer; in the print lingentium]; amissa insperatissimo eventu reperiuntur; personae redeunt, cum minime cogitantur: miracula crebro sparguntur, quae, errore depulso, inveniuntur naturae viribus perfecta; admirabilitas movetur varie; insperatum in rebus afflictis auxilium, personarum principalium diversae affectiones, earumque crebri errores, itinerum diversi casus, etc. Dictio est nervosa, mascula, florida, sententiis et adagiis impleta, audax metaphoris, supra legem historicam insurgens ac intumescens; quo in genere excellunt Aethiopia Heliodori, Argenis Barclaii, Utopia Bidermanni, etc.

Desiderius. Andabata sim, et meraco caecutiam die, si ad lucem hanc historicam, quam oculis meis tam clare infers, non discam, quae

sint historiologiae discrimina, quaerque in eius stilo diversa temperamenta. Mercurialis. Boni consule, Desideri, si quae de historiographia attuli, plusculum ad normam scholasticam accommodavi. Arcaniora historicorum mysteria te docebunt alii. Hic tu cave, ne periculosis te erroribus induas, si non satis noveris ordinem temporum, scribentium aetatem, patriam, religionem, mores, studia, affectus, etc. dum aut sua aut aliorum commenta, pro historia, hoc est, ficta pro factis cllide venditant, vel certe adferunt multa, ad Auctorum sensu detorta, truncata, debilia, mala fide aucta, vitiose citata, ad solam ostentationem et artem faciendi suci composita; universim talia, quae limpidum veritatis fontem turbant ac inficiunt, sitientique lectori limum pro lympha, toxicum pro antidoto propiant, non sine verborum lenocinio et stibio meretricio, quo non tam Veneres suas quam Venerem adornant [correction of the printer; in the print adorant]; hoc praesertim tempore, quo cacoethes scriptiandi et mentiendi ad insaniam usque plurimos otio abutentes in vasit, iuratos veritatis hostes, nec alia luce dignos quam Vulcani. Desiderius. Ita est, ut loqueris. Volusianis hoc genus chartis passim officinae librariae scatent. Ego, in delectu Scriptorum, illud mihi occinam: Hic niger est, hunc tu Romane caveto. Mercurialis. Recte vero. Nunc ad Morum Magistram Ethicam.

CAPUT LXX. Ethica; speciatim Prudentia.

PHilosophia Moralis partitur in Fthicam; Oeconomicam seu Domesticam; et Politicam seu Civilem. Prima, quam Aristoteles distribuit in decem libros, docet [correction of the printer; in the print docetque], quomodo moderandae animi affectiones, et quid iustitia, honesta amicitia, et vera virtus requirat. Altera, duobus ab eodem comprehensa libris, erudit, quomodo in familia vivendum, quid ad progenitores spectet, quid ad virum, uxorem, liberos, servos, et universam domus administrationem. Tertia octo contenta partibus, respicit Rem publicam, et instruit tam eos, qui praesunt, quam qui subsunt, ad finem Boni publici consequendum. Nos disseremus hic, quae Ethica strictius, hoc est, primo modo sumptae sint officia; adeoque, quomodo quis sit informandus de recto suiipsius regimine.

Varie de Bono disputarunt in Ethicis veteres Philosophi, hoc est, de reomnibus appetenda, deque eius distributione in Honestum, Utile, Iucundum; tum de felicitate, quae cum eo Bono coniuncta est; quam aliqui constituerunt in bonis externis seu Fortunae, ut divitiis, potentia, honore, gloria seu fama. Alii in bonis corporis, ut valetudine, pulchritudine, robore, voluptate. Alii in bonis animi, videlicet Virtute; et recte. Ea vero beatitudo, quae

consequitur mortali vita functos, est adeptio ac possessio finis ultimi, hoc est, Dei.

Humanarum actionum, quae utique a libera proficiscuntur voluntate, bonitas vel malitia desumitur ab obiecto. Quae num possint esse indifferentes, hoc est, mediae inter bonum et malum, non est huius loci disceptare. Facultatem Appetentem, iam supra diximus, esse duplicem: alteram vim irascendi et quasi propugnatricem cupiditatum, dum arma corripit, certatque [correction of the printer; in the print certaque] adversus ea, quae res gratas ac iucundas impediunt, noxiasque conantur invehere; alteram, vim sevinclinationem cupidinis ad consectanda sibi convenientia, et fugienda contraria.

In quibus appetitionibus cum concitatio quaedam aut remissio motionis, atque adeo immutatio in corpore interveniat, oriuntur inde variae affectiones, Graecis [gap: Greek word] , vulgo passiones; quibus quia virum sapientem vacare volebant Stoici, conabantur introducere [gap: Greek word] , seu animi tranquillitatem, nullis affectuum motibus obnoxiam, seu motionum omnium vacuitatem.

Numerantur autem permotionum, seu perturbationum, iactationum animi, undecim. Nam principio res obiecta proritat animum, atque ad se attrahit et inclinat; et haec propensio dicitur amor. Quod si ilico non obtineatur, incitat appetitum ad illam procurandam; et hoc est desiderium boni absentis. Quam si adipiscatur, efficiet in animo quietem et pacem, seu delectationem, laetitiam, sive gaudium ob praesentiam

boni possessi. Eundem ex opposito affectum gignit res mala, appetitioni per imaginationem proposita; et primo quidem per aversionem, qua conatur eam a se removere, appellaturque odium: deinde per studium rem illam propellendi; diciturque fuga seu abominatio mali absentis. Quod si malum adhaerescat, nec possit profligari, nascitur dolor seu tristitta propter rem adversam praesentem. Si bonum ita cupiditati repraesentetur, ut obineri queat, efficitur spes illud consequendi: contra desperatio, si nequeat obtineri. Quod si vero malum futurum aegre averti queat, confidat tamen homo se illud depulsurum, nascitur audacia; sin' minus, timor. Si malum sive reipsa sive imaginatione adsit, consurgit ira, et illud eiusque auctores e medio tollere conatur. Zelorypia et gratia, referuntur ad amorem: aemulatio ad desiderium: misericordia et invidia ad dolorem: admiratio adlaetitiam: verecuudia et reverentia ad timorem: indignatio ad iram.

His ita praemissisque sapientia prima est, stultitia caruisse: estque hoc ipsum Virtus, perfectio scilicet animi constans, conveniensque, laudabiles efficiens eos; in quibus est. Vitium contra (pravitas animi, labes, depravatio, vitiositas9 vituperabiles reddit, quibus insidet; illa in mediocritate consistit: hoc in excessu seu exsuperatione, et defectu seu defectione; nam aut excedere decorum, aut ab illo deficere, est utique in culpa ponendum; cuius gradus sunt complures. Nempe, siquis improbe agit ex incogitantia aut fragilitate naturae, est

deuctum seu noxa, si cogitate, facinus: si studio, nequitia. sienormiter, scelus aut flagitium: si malitiose, ut alieni fiat aegre, perversitas; perversum autem non pudet malitiae; et qui non resistet consuetudini sensim obrepenti, fiet inemendabilis.

Tu, si vis teipsum regere, praecognoscas inclinationes naturales, quo illae te rrapiant, quomodo obsequendum illis aut obsistendum, ne extra limites abeant; deinde, ne ignores illa obiecta, in quae propensiones tuae feruntur; tertio, ne lateant te invitamenta et irritamenta, a quibus huc illuc traheris.

Atque ut dilucidius capias, quid ad officium hominis pertineat, boni praesertim Christiani, scito, praeter varias alias divisiones, Virtutes quasdam esse a Deo infusas, quasdam studio et actione acquisitas; iterumque alias Theologicas; circa Deum proxime versantes; alias Marales, quod mores hominum secundum verae rationis praescriptum dirigant, ac componant. Illae sunt Fides, Deum respiciens ut Veracem: Spes, in Deum tendens; ad beatitudinem ab eo obtinendam: Charitas ineundem fertur, utin summum Bonum, propter semet diligendum.

Moralium praecipuae sunt quatuor, Prudentia, Iustitia, Fortitudo, Temperantia; absolvuntur omnes duabus partibus, declinatione a malo, et operatione boni; vocantur etiam Cardinales, quod in iis veluti cardinibus omnis honestae vitae ratio versetur et volvatur.

A Prudentia (cuius symbolum oculus apertus, speculum, serpens, etc.) ordiamur, quae

Virtus est, secundum dictamen honesti praescribens, quid expetendum, quid fugiendum. Ipsa docet, quid in quovis occurrrente negotio sit honestum, quid turpe; curatque, nihil ut cogites, Ioquaris, agas incassum aut incertum; sed omnia praemeditato, praecogitate, circumspecte, aestimando rem quamlibetex sua dignitate, sic prosequendo bona, ut assequaris: mala fugiendo, ut effugias. Et quia, mi Desideri, cupio ex hoc te itinere prudentiorem remittere domum, paullo pensiculatius (more tamen transeuntium) Prudentiae actus explicabo; quorum primus est inquisito mediorum ad finem praestitutum ducentium; quam sequitur delectus meliorum, eo conferentium, postea exsecutio eorum, et praestatio, quae selecta. Partes autem prudentis sunt. cognitio praeteritorum, intelligentia praesentium, utrumque adipisceris vel docilitate seu disciplina: vel sollertia seu excogitatione; inde iudicium oritur et ratio, quae per providentiam res futuras ad finem accommodat, ordineque disponit: per circumspectionem circumstantias (Quintil.) negotiorum caute diligenterque attendit: per cautiones declinat ac removet impedimenta, quae accidere possunt.

Itaque prospice finem, et dispice modos, rationes, ac vias eo conducentes; attende occasioni, ne elabatur, expendendo, an aliquid optandum aut inceptandum, quomodo aggrediendum, quid impedimentorum obvenire possit; stultum est enim dicere: non putaram. Finis

semper erit, aliquid honestum; cui quandoque iungitur Utile, quandoque etiam Iucundum.

Media provise certa, facilia usurPatu, (nam quod valde difficile, habetur tamquam [gap: Greek word] , (Quintil. impossibile) pauciora potius, quam plura; ne sibi mutuo obstent.

Postquam constitueris finem, et denotaveris rationes, (vulgo media) ad eum perveniendi, praecogita modum iis utendi. Si quid obstaculorum praecognoscis, anteveni tempestive; tum auspicare celeriter, perge cautim, absolvere matura strenue. Ab initio ne te praecipites praepropere agendo, nec desistas ante adeptionem finis, seu scopi propositi.

Si sic ages, eris providus, tametsi aliquando nos circumspectio nostra frustratur. Vecordes sunt, qui appetunt illicita: praecipites, qui nimium sestinant consultando: deliri, qui suscipiunt ea, quae fieri non possunt: inconsiderati et inconsulti, avi non satis attendunt ad veritatem, secundum quam iudicandum: inconstantes, qui cessant arecto iudicio semel suscepto: negligentes, qui non inquirunt rerum agendarum, vulgo agibilium constitutionem: anxii, qui id nimis sollicite faciunt: fucate prudentes, qui machinatur id consequi, quod conforme depravatae appetitioni naturae; callidi, astuti, dolosi, vafri, captiosi, veteratorii, fallaces, qui verbis alios inique circumveniunt: fraudulenti, cum id reipsa seu factis exsequuntur: stolidi, qui occoeptant multa, perficiunt nihil.

Sed haec strictius colligendo; ille prudenter operatur, qui praeteritorum memoriam retinet, praesentium conitione pollet, futurorum provisionem habet; qui per docilitatem et institutionem comparat doctrinam et notitiam agendorum: et per sollertiam fit sagax in inveniendo et coniciendo: per circumspectionem (accuratam considerationem et praemeditationem) advertit ea, quae cum rebus perficiendis sunt coniuncta, scilicet circumstantias seu adiuncta: per cautionem praecavet et removet pericula et impedimenta consecutioni finis obstantia: per moderamen et attemperationem iudicii (vulgo discretionem) occasioni se rebus et personis accommodat, ac medium tenet; per sinceritatem aut simplicitatem, malam simulationem, dolos et fraudes excludit: per sollicitudinem eius, quod decretum est, exsecutionem urget: per eubuliam bene consultat, vires suas ponderando, ne quid turbide, temere, incuriose, inexplorate aggrediatur: per [gap: Greek word] , seu perspicientiam, rectum iudicium de rebus in consilium adductis, format: per [gap: Greek word] (epiikiam, seu moderationem aut aequitatem) mentem legislatoris benigne interpretatur. etc.

Atque haec de Prudentia universim; nam Virtus haec in varias partitiones abit. Est enim Prudentia Oeconomica seu Monastica, quae in rei privatae ac familiaris administratione adhibetur; quomodo opus et fortunae usurpandae in emendo, vendendo, locando, permutando, donando,

cacipiendo: quomodo paranda et instituenda familia: quantum cibo, somno, vigiliis, labori tribuendum, etc.

Est etiam Politica, quae in vita publica ac civili requitur, expendendo, quemadmodum in hominum societate degendum: quomodo verbis, moribus, exemplis colenda amicitia, violata resarcienda; odia ponenda, offensae disfimulandae; qua moderatione, loco ac tempore occurrendum dissensionibus. quae praestanda ad communem consensionem facientia, etc.

Est tertio Regnatrix Prudentia, quae providet, ut et opportunae Leges malis moribus corrigendis ferantur, et, si plus aequo gravent, abrogentur; tributa et vectigalia aut ne cessaria instituit, aut tollit iniqua; iudicia ordinat; motus turbulentos et seditiones natas vel caute disicit, vel occurrit nascentibus, Bella consilio magis quam vi et armis comprimit, cives urbesque communi pacis vinculo adversus omnem hostem conciliat.

Quarto Polemica, seu Militaris, circumspectos et providos reddit in bello vel suscipiendo vel omittendo: in deligendo milite, illumque certa disciplina continendo, exercendo, excitando, numerando; instruenda acie, praevertendo hoste; comparandis alimentis, classibus, commeatibus, stipendiis: ineundis strategematis: occultandis suis, hostium detegendis, cladem reparando, victoria moderate utendo, etc.

Desiderius. Si bonum, ut dicunt Philosophi, est ex integra causa, seu absoluta persectione, malum ex defectu quolibet; quid non requiretur ad animum tot Prudentiae actibus, ac partibus, ceu numeris totidem absolvendum? Et si tantae molis est prudenter agere; quid erit insuper temperate [correction of the printer; in the print temerate], fortiter, iuste? Mercurialis. Virtutes quodam inter se vinculo colligatae sunt: alia pendet ex alia, veluti annuli tortiles; tu vide, unam ut tibi compares; suas illa secum adducet comites. Sed ecce, Temperantia in occursum venit nobis: altera manu urceolum et scutellam fictilem, altera frenum tenens. Componamur in tantae Nymphae praesentiam.

CAPUT LXXI. Temperantia.

NUlla Virtus acriorem habet hostem quam ista, est enim domesticus, et intestina seditione movet tumultus; blandiendo militat, amore hostilitatem exercet; perimit benefaciendo. Alia vitia sub femineo schemate vim exserunt masculam; Intemperantia seu Incontinentia quos vincit, effeminat; hoc nocentior, quo amabilior. Voluptates, inquit Tullius. biandissimae sunt dominae; maiores partes animi a virtute detorquent. Circen dixeris, in aureo poculo, toxicatum philtrum propinantem; unde

Philautia, (caecus amor sui) ingenerata nobis, optat illa, quae hilarant; et animum illecebris illectat, quibus intricetur, ac, fucatis bonis captus, in tetra delabatur vitia, dum immoderate obsecundat cupiditati voluptatum, opum, honorum; cui se opponit Temperantia, inimica libidinum, et omnium commotionum dominatrix; quae, latius sumpta, actiones et affectiones quasvis inordinatas temperat et refrenat. Strictius. est moderatrix voluptatum, quae gustu atque tactu percipiuntur. Utrumque comprehendendo, dicere possis, esse virtutem, quae intemperantes animi affectiones, circa sensuum praesertim oblectationem; cohibet. Cuius partes sunt variae, pro diversitate rerum, in quas nostrae cupidines tendunt, ac reprimendae sunt.

Prima est Abstinentia, delectationem in ciboruni usu moderans, utne excedatus copia per ingluviem; nec aviditate nimia; nec paratu iusto exquisitiore; nec intempestive, contra praescriptum temporis.

Sobrietas immoderationem in potu castigat, quem lege necessitatis et honestatis circumscribit. Contra utamque peccant virturem voraces et bibaces, epulones, glutones, gulosi lurcones, patinarii, manducones, catillones, comedones, phagones, liguritores, bibones, calicum trahones, ingluviosi popinones, qui se potitando quottidie ingurgitant, ac insaturabiles effarciunt pantices (abdomina et aqualiculos;) inebriati vero titubant, vacillant, vociferantur,

brute bacchantur, conseruntque manus, lapsant, screant, sputant, et (cum bona venia) meiunt, vomunt, et tantum non resorbent, quae reiecerunt et evomuerunt, belli homunculi, et crudi asoti.

Ut vero mens est perspicax et sana in corpore sano abstemiis; sic remulentia hebetat, et furiat potos, (appotos, potulentos;) temulenti enim fiunt turbulenti, vinolenti, violenti. Tum crapula hesterna afflictat postridie caput, constante quidem mente, quam prdie evertit ebrietas. Ebrios ac ebriosos divexant cruditas, tremor, vertigo, arthritis, et alii morbi dolorifici; eque vita cruciabiliter exturbant; ecce suavitas voluptariorum!

Castitas seu Continentia conrpus et animum continet ab impura voluptate, quae, si est integritatis incorruptae, virginitas dicitur: si sensus tuetur externos a rebus illecebrosis, quae munditiae ac castimoniae officere possint, pudictiae nomen meretur; aversaturque mollitiem et blandimenta, quibus nitor ille obfuscari et maculari queat, contra vero lasci vientem carnem asperioribus edomat. Quibus subserult Verecundia seu pudibundus rubor, qui est timor ingenuus, vel dedecoris admittendi, vel puodor liberalis, admissi.

His adversatur Luxuria seu Incontinentia, aut foeda libido; dum stuprator stuprat, violat, corrumpit virginem; adulter torum polluit alienum; scortator suum; concubinarius pellicem alit, ganeo per lupanaria reptat, meretrix

pudicitiam prostituit; leno et lena lenociniis alios seducunt et inquinant [correction of the printer; in the print inquixant]. Vah propudia! omnes detestandi et exsecrandi.

Ceterum non sola adulteria, (aut incestus, stupra, scortationes, aut quivis illegitimi concubitus) sed et omnis Venerea salacitas, libidinosae basiationes, (oscula, basia,) amatoriae cantilenae, inverecundae collocutiones, imo obscenae cogitationes sunt impudicitia, animumque cum corpore foedant. Tu sis castus, pudicus, impollutus; absit procacitas in gestibus, obscenitas in dictis, petulantia in factis; et, ne te spurcities ulla contaminet, praescinde libidinis invitamenta; qualia:

Otia, mensa, libri, vaga lumina, verba, sodales,
Haec tolle, hanc minue, hos muta, haec claude, haec fuge, vita hos.

Mansuetudo (lenitas, placiditas, Gellio) appetitum vindictae seu irae coercet; cui accedit humanitas, (comitas, affabilitas) quae in verborum suavitate vultusque hilaritate spectatur, cum quadam animi facilitate et ingenulitate alterius sententiae, quatenus fieri potest, acquiescentis.

Submissio (Christianis humilitas) omnem fastidit arrogantiam, reprimitque affectum excellentiae sibi non debitae, nec sua iactat, nec aliena despicit, cuius soror modestia, de qua paullo post.

Clementia (placabilitas) poenas delicti causa infligendas mitigat; nec raro eas dissimulat, ubi vel exasperatio timetur, vel emendatio non speratur. Quibus opponuntur superbia seu auppetentia inordinata eminendi; fastus, tumor mentis; iactantia, vana gloria, ambitio; durities, inhumanitas, severitas nimia, incementia, saevitia, crudelitas, vel nimia lenitas, indulgentia, etc.

Frugalitas restringit desiderium, immoderatum habendi, media inter tenacitatem et prodigalitatem, opes nec coacervans anxie, nec spemens insipienter; nec prodigens, sed comparcens; nam parsimonia est ei pro thesauro; et indigentia pro mensura; ita, ut nec scrinia auro ac cimeliis, nec domum supellectilibus supra usum necessarium instruat; nec tamen egestatem incurrat. Contra facit, Avaritia seu cupido immoderata habendi, malum inexplebile, cui perinde est, per fas ditescat, an nefas.

Studiositas (cuius administrae sunt sedulitas et assiduitas) quemadmodum animum ad moderatum scientiarum studium accendit: ita refringit aviditatem, (curiositatem vocamus) sciendi et cognoscendi ea, quae non congruunt; dum quis resciscere praeter modum avet multa; aut etiam noxia et prohibita scire cupit; aut ideo tantum scit, ut videatur scire. Tu tempera desiderium sciendi: disce non multa, sed delecta: non futilia, sed utilia; nam quaedam praestat nescire; quodque tua nihil interest,

percontari desine. Labores vero ita moderare, ut nec illis te frangas, nec, eos defugiendo, ignaviae, pigritiae, aut torpori cedas. Laboriosus esse mature incipe, sero desine; etiam in otiosis negotiosus, ne cessando hebescas. Licet tamen interquiescere lasso, et vires relaxatione colligere ad alacrius resumenda, quae tantisper seposuisti; ignavis autem semper sunt feriae. Dum alii rerum suarum satagunt; tu tibi deesse noli; labores honestos ne detrecta, autsubterfuge; sed cum alacritate subi, orsosque urge sedulo et constanter, citra tergiversationem et dilationem, donec iis defungaris; ne sinas abire diem sine linea; et in pretio ponas quamvis temporis particulam; quid enim sumptuosius tempore?

Iam Modestia, quam aliqui latius pro temperantia seu moderatione cupiditatum accipiunt, pressiore significatu est actuum externorum ad normam rationis et honestatis moderamen; quae nec oris fert effrenem loquacitatem, nec oculorum protervam evagandi licentiam, odit nugas, verbis non effluit, captionibus abstinet, sugillat nihil, nemini derogat, nec sibi arrogat, frontem habet explicatam; lusui ac iocis si indulgendum, personae dignitatisque memor nihil committit illiberale; vestium luxum molliorem ac peregrinum aversatur, munditie decoroque oblectatur. Cui se adiungit Eurirapelia, quae cavet unice, ne quid indecorum et immodicum in laxamentis animi et convictu hominum. Quibus adversatur immodestia, tetricitas,

morositas, (morum difficultas) asperitas, austeritas, rusticitas, inurbanitas, incivilitas, etc.

Tu itaque (ut ad Modestiae et Humanitatis praxin te instituam) modestus eris, si demissus fueris animo, non arrogans; verecundus, non procax, non effrons: comis, non morosus, difficilis, aut torvus: taciturnus potius, quam loquax: severus, quam frivolus; ingratus est garrulus nugator, qui non veretur facta infecta loqui, et blaterans aniles ineptias blatero; et effutiens arcana sibi concredita futilis locutuleius; et qui solent interloqui importune. Tu ergo, ubi loqui non est necesse, tace; silentii nulla paenitudo.

Siquid inaudiisti, quod abscondendum, ne divulga, abstrude potius, quam obtrude; quod tibi certo non constat, ne affirma aut nega, nedum asseveres aut inficieris. Contra siquid dispalescit rumore, aut alius quis narrat, suadet, dissuadet, adhortatur vel dehortatur, ne repugna praefracte, neve contende obstinate: nam aeque diffidentia atque credulitas est detrimentosa, omnisque audacia contradicendi odiosa.

Affabilu eris, si cum quolibet homine bono, nobili ac ignobili, consuetudine uti non dedigneris: et quemcumque (prout fert utriusque dignitas) adis, aut praeteris, aut habes obvium, salutes amanter; salutantem resalutes comiter: discedentem a te comiteris aliquo usque; compellanti te, vel interroganti responses

placide, abnuendo certe vel annuendo; ita omnibus poteris esse amicus, non item familiaris.

Exhibe te candidum erga quemlibet, quicum tibi versandum est, citra vafritiem et versutiam: nihil mali facile suspicare; aut illius alium insimula: siquid amicus (amiculus) deliquit, citra amarorem mone, corripe, corrige. Sis alienus a dolo et suspicione, aeque ut a simulatione; assentationes relinque hypocritis. Adulator simulat candorem palpo et offuciis: ore amicus, re fraudulentus insidiator ac versipellis veterator.

Urbanus ut sis, vide, quid utique te deceat ac dedeceat; compone te ad elegantiam, fuge rusticitatem, inter maestos maere; inter hilares hilaresce; inter iocantes etiam tua dicta et facta exorna facetis leporibus festivisque iocis. Ne sis tetricus, neque proterve dicax: ille nec profert, nec ipse ferre potest liberales iocos ac iocationes: hic lacessit alios scommatibus et dicteriis, cachinnatur inficete, et arridet omnibus morionum ritu; civilitatis est subridere et renidere blande: derisorum deridere stolide: scurrarum scurrari sordide: sannionum contemptim habere alios, exhibere despicientiam et ludibria distrotis labris, exserta lingua, digitis in ciconiam formatis, aliisque sannarum generibus.

Concors ut dicaris, vive tranquille cum convictoribus, contubernalibus, civibus, popularibus, seu conterraneis Plin. nemini invideas

successus fortunatos, potius congratulare; subortas simu tates inveterascere ne sinas; ne transeant in odium et inimicitias: rixosorum est contendere, altercari, vivere in iugi discordia: querulorum queritari, et numquam non de aliis conqueri.

Mansuetus fueris, si nec irritabilis, nec inexorabilis: non effervescens in iram, sed eam cohibens: non reponens iniurias, sed sufferens. Laesit te quis? utere conniventia, et pudefacies illum; si paenitet fecisse, da veniam, ignosce, et condona culpam. Si offendisti ipse, ne pudeat agnoscere offensam; offensum vero affari et deprecari, non simulate, sed ex animo, id quidem est sibi devincere omnes.

At iracundus et sui impos; excandescens ilico, et fremens, furens, minitans, maledicens, imprecans diras, criminantem recriminans, verberantem reverberans quid proficit? perturbat res magis et exasperat alios ad belluinam saevitiam, quae denique in homicidia erumpit, sed apage furias eiusmodi.

Generosus animus est compos sui, tametsi indignatur indigne factis, et obloquitur male volis, non tamen stomachatur (certe non male sectum ob unguem;) infensus si est alicui, non ideo infestus, vitiis irascitur, non personis: mavult esse mitis, quam trux; benignus, quam dirus; parare omnes; irritare neminem; atque ita concordare cum omnibus, discordare adversus neminem. Quibus omnibus

consequeris Virtutem, quam Tullius moderatricem permotionum appellavit, modumque et mediocritatem, qua honestatem et decus conservemus, ac teneamus; contra qui agunt, intemperantes et incontinentes dicuntur. Desiderius. Nihil omisisse videris earum rerum, quae ad Temperantiam pertinent. Mercurialis. Summatim contraxi, quae latissime explicari possent, si temporis et viae ratio permitteret. Vides hanc columnam? Posuit eam pro limite Fortitudo, cuius fines nunc ingredimur.

CAPUT LXXII. Fortitudo.

OStensum est de rebus, quae invitabili et pellaci iucunditate seducunt a tramite recti; sequitur, ut noverimus, quid praestandum, ne nos abducant illa, quae conterrent difficultatibus, periculis, casibus adversis. Atque hic opus est Fortitudine, quae non tantum ardua strenue suscipit et aggreditur, sed sustinet etiam; adeoque firmitate animi ad superanda quaecumque difficilia in Virtute exercenda et vitio defugiendo occurrentia; qua scilicet adversantia omnia propter honestatis finem, aut fortiter patiendo, toleramus, aut constanter agendo vincimus; ita, ut nec indigno timore nec temeraria audacia ab officio

deflectamus, qualiacumque sint mala, quae nos incurrunt, animi, corporis, honorum, opum, etc.

Partes. quas Fortitudo complectitur, sunt Fiducia seu Fidentia, seu spes boni ardui consequendi, aut mali superandi auspice Deo, Virtute duce. Ei ancillatur Securitas seu Tranquillitas, excludens curas inutiles, sedansque vanos metus in re adversa perferenda et exantlanda. Utrumque Extremum est Diffidenua seu meticulosa Confisio; et Praefidentia, seu nimia, et supra vires ac facultatem Confidentia.

Magnanimitas est rerum magnarum appetitio et exantlatio, ac humilium et caducarum contemptio, nihil praeclarum praeter solam Virtutem ducens ac suspiciens, cetera tamquam peritura despiciens. Cui adversatur abiectio animi, habentis cum vulgo in magnis, quae pusilla et minuta sunt. Magnificentia est grandium virorum; operum et sumptuum ad publicam utilitatem aut Dei honorem effectio, et administratio ampla ac splendida.

Patientia est rerum adversantium, honesti causa, voluntaria ac diutuma perpessio, ita, ut quod tolerandum est, id feratur, si non hilariter, aut valde prompte, saltem non gravate, et cum tristitia moderata.

Aequanimitas (vulgo Longanimitas) pectus munit, ne ob remotionem mali dilatam, aut boni sperati consecutionem, maestitudine obruatur. Utriusque adversaria est Impatientia et Excandescentia.

Perseverantia (Virtutum coronis, corona et consummatio) firmat animum, et stabilit in bono, non obstante molestia, quae ex illius diuturna continuatione nascitur; seu est continuus vitae tenor, et perpetuitas in honestis et laboriosis.

Constantia non tantum perfert et obdurat, perpetiendo mala, longitudine temporis molesta; sed etiam stabiliter superat Virtutis impedimenta, unde unde advenientia; quae non rapitur alieno prolubio; siquis tamen meliora ostendat, cedit, et sequitur, cogitans, satius esse regredi, quam male progredi.

His se opponit Levitas et Inconstantia, quae cito a proposito resilit; item Pertinacia et Perficacia sensum suum obstinate retinens, seu in re animo concepta persistens, inconvenienter rationi.

Harum Virtutum actiones in summam et praxin sic contrahes; utdicas, virum esse fortem, et constantem, animique excelsi, qui adversus omnia vitia dimicat, se ipsum vincit, sibi imperat: qui nec extollitur prosperis, nec deicitur adversis: nec consternatur ad casus repentinos, sed quaerit viam [correction of the printer; in the print iram], aut eos declinandi prudenter, aut, si videt inevitabiles, perrumpendi intrepide; honesta praefert utilibus, etiam cum honoris et opum neglectu: vulgi sensum aspernatur; nihil ad ostentationem, sed ad conscientiam cuncta referens: nec mercedem ex aliorum sermone, sed suis e factis petens, altiora sectando, et caelo digna. Aequam

servat in omnibus mentem, et ad dura occallescit. Utque non est temerarius, se inconsulta audacia periculis ingerendo; ita nec pavidus et formidolosus ea excipiendo; non murmurat, non conqueritur in rebus asperis, sed ferendo pervincit; admittit quandoque lacrimas et gemitus, non eiulationem et lamentationem; iniurias non vindicat, ne maledicendo quidem; sed omnia Dei voluntati, tamquam divinae testimonia amicitiae, transcribit. Quem impavidum et imperterritum nec amor vitae, nec metus mortis, aut quaevis alia terricula de gradu dimovent; mullis illecebris emollitur: nemini blandus, nulli adulans, stat in se inconcussus et imperturbatus, quippe cui nihil accidit vel laetabile nimis, vel nimium illaetabile ac intolerabile.

Contrarium agunt fracti, molles, et pusilli animi, intumescunt rebus secundis, subsidunt in adversis, ad inopina percelluntur et contremiscunt, nesciuntque, quo se vertant, effeminati et trepidi ad quemvis strepitum. Pressi aliqua calamitate, implent omnia querimoniis, plorant indecenter, eiulant, lamentantur: aegrimonia se emaciant, sicque, impatientia sua aerumnas conduplicando, succumbunt.

Stulte tamen et stolide audaculi dum cupiunt defugere notam timiditatis, in contraria currunt: offerunt se audacter ad negotia; quibus sunt impares, fretique temeritate provocant pericula, quae poterant evitari; nec relinquunt aliquid inausum, unde fit, ut recedant pudores

De cetero inter virum fortem seu strenuum, et languidum, ignavum, desidem hoc quoque discriminis est. Ille, quae muneris sui sunt, agit gnaviter: hic deserit negligenter; ille officium sollicite exsequitur, hic socorditer; ille sedulo, hic remisse: ille quiete, hic tumultuarie: ille confiderate, hic praecipitanter: ille serio ac diligenter, hic oscitanter, properanter, festinanter, raptim, obiter, cursim, levi brachio, perfunctorie ac desultorie: ille tempestive et ordinate, hic intempestive et confufe: ille nihil cunctando, sic omnia procrastinando. Ille nullibi non viget, hic nullibi non friget, numquam non variat, iam restitans, iam resultans, intermissaque resumens, mox iterum deponens; dixeris illum Marpesiam cautem inter assultantes undique fluctus stabilem; hunc arundinem quolibet vento agitatam. Desiderius. Haec ad vivum a te depicta sunt; sed cedo, quis inhabitat arcem illam in monte positam? Mercurialis. Themis, Iustitiae, antistita cum filia sua Astraea et frequenti familia. Eo concedamus, et, quantum peregrinis conceditur, interiora lustremus.

CAPUT LXXIII. Iustitia.

IUstitia, patentiore significatu, est Virtutum omnium complexio; restrictiore, Virtus est, suum cuique tribens; haut dubie praestantissima; quippe quae homines a mutuis iniuriis avertit, civitates erigit et custodit, regna eminere et florere facit, pacemque in orbe constituit. Eam docti varie partiuntur; audiamus illos; nam qui bene distinguit, bene docet. Primo Naturalis appellatur, per quam natura solum aut ratione ductrice, quod aequum est, praestamus.

2. Legitima (IC. Legalis) conformiter Legibus, ex constitutione Principis aut populi auctoritate latis, agit ea, quae conducibilia sunt communitati, adstringendi ad parendum subditos seu subiectos per Senatusconsulta, plebiscita, decreta, edicta, constitutiones Principum, responsa prudentum, seu brevius, Virtus est respiciens bonum commune cum in decernendo et gubernando, tum in obtemperando. Cuius pars est Aequitas seu [gap: Greek word], ab [gap: Greek word], decens, Latinis, aequa Legis (non tam secundum verba quam ex mente Legislatoris) interpretatio, de qua etiam supra. Huc pertinent Consuetudines laudabiliter a Maioribus introductae, et usu roboratae.

3. Hinc oritur Iustitia Distribuens (IC. Distributiva) observatrix convenientiae seu proportionis Geometricae in dividendis et dispertiendis muneribus, praemiis, oneribus inter personas Rei publ. pro cuiusque dignitate et merito.

4. Commutans Iustitia (IC. Commutativa) aequum cuique reddit in mutuis commutationibus, contractibus, pactis, etc. secundum proportionem arithmeticam, seu aequalitatem et congruentiam rei datae ad acceptam. Huius partes sunt Emptio, Venditio, Ususfructus, Usus nudus seu solus, Locatio, Conductio, Depositum, Pignoris acceptio, Fideiussio, Promissio simplex, Stipulatio, Transactio, etc.

5. Vindicans seu Puniens (IC. Vindicativa) vim et iniuriam vel defendendo propulsat, vel eam in nocentes aut sceleratos animadvertendo castigat.

Virtutes Iustitiam comitantes sunt: Religio, qua DEO, tamquam omnium Creatori ac Domino, debitum cultum et honorem tam interne quam externe exhibemus; quod fit cum aestimando supra omnia, laudando, promptis non minus quam supremis obsequiis colendo; eiusdem amicos rite venerando, sacrificia, vota, iuramenta reverenter faciendo, nosque totos ei consecrando; quae omnia vulgari vocabulo Pietatem vocamus; hanc Ascetici libri Devotionem appellant, quae apud Latinos exsecrationem significat et diras. Religioni adversatur Superstitio, quae est cultus vitiosus veri vel

falsi Numinis; estque duplex; alia, cultus indebiti sive incongrui, cum Deus verus colitur, modo non licito, tribuendo ei cultum vel falsum et perniciosum, vel superfluum; alia est, ratione reicultae, cum scilicet cultus, Deo debitus, rei creatae defertur. Sed de his alibi plura. Huc revocatur Paenitentia, quae est Divini Iuris laesi reparatrix, qua delicti admissi paenitudine ducimur, et, per dolorem ac detestationem illius, ablatum quasi, Deo honorem reddere studemus, cum proposito emendationis; accedente vel ultro susceptae afflictationis vel imperatae satisfactionis opere; brevius, dixeris esse detestationem peccati, cum efficaci voluntate, Deo per illud offenso, satisfaciendi.

1. Pietas quae est contestatio nostri amoris erga illos, a quibus vitam accepimus, nempe Deum, (de quo paullo ante) parentes, patriam, cives [correction of the transcriber; in the print concives], et eos, qui nobis parentum loco debent esse, scilicet sanguine iunctos; contraria Impietas.

2. Observantia, et veneratio Maiorum, vel aetate, dignitate, sapientia, virtute praecellentium, quibus omnibus exhibitio cultus et honoris debiti praestanda; adversatur irreverentia et despectio. Huius assecla est Oboedientia Seu prompta voluntas parendi Superior um praeceptionibus, eorumque iussa exsequendi, reclamante Inobedientia.

Gratus animus (quibusdam Gratitudo) est, qua beneficia ab aliis in nos prosecta agnoscimus, aestimamus, laudamus, et, data opportunitate ac facultate, remunerari et rependere, redhibere, reddere, referre decernimus. Seu brevius; Virtus est, qua bene meritis non gratiam habemus solum et agimus, sed etiam, cum possumus, referimus. Contrarium agit Ingratitudo (Val.) seu animus ingratus.

Liberalitas (benignitas, largitas, beneficentia, munificentia) ea, quae decenter et moderate acquisivit, sine tenacitate erogat, pro modo scilicet facultatum, et quibus oportet. Munificus sponte donat, Liberalis rogatus; ille maiora, iste minora. Opponuntur Prodigalitas et Avaritia.

Amicitia. Est mutua duorum vel plurium inter se benevolentia, Virtute fundata, et bonorum communicationi coniuncta, non sine affabilitate et comitate sermonis. Cuius tres sunt species: Naturalis erga ranguine iunctos: Socialis, quam consuetu o vitae conciliavit: Hospitalis, qua ex aliqua commendatione aut literis cum hospitibus coniungimur.

Verias seu Veracitas est, qua quis verbis et factis se talem demonstrat, qualis in se est, dum, quod clausum est pectore, etiam sermone promit, et rebus ostendit. Opponitur Hypocrysis seu simulatio, quae est significatio falsi in factis, animo fallendi; mendacium contra mentem loquitur; cui adhaerent astutia, dolus, fraus, fucus, verborum ambiguitas, vulgo

Aequivocatio. Sed Sinceritas nihil agit affectate, simulate, apparenter, dicis causa; omnia potius ex vero et bona fide; cui iungit se fidelitas, facta conformans promissis et dictis; In fidelitas est adversa.

Sed nunc Iustitiae et Virtutum ei subiectarum actiones plusculum describamus. Nemo nostrum nascitur sibi uni: necessitas cohabitandi consociat omnes trina lege, qua quisque obligatur, 1 laedere neminem. 2 tribuere suum cuique. 3 prodesse insuper, cuicui datur. Iustus igitur non vendicat sibi, quod alterius est; nec usurpat, insciente illo aut invito: quod habet apud se depositum, reddit fideliter, non abnegat, multo minus abiurat: fraudare enim est aeque scelestum esse, acfurari. Quod commodato accepit, idem redhibet, non aliud, et quidem citra damnum: pro eo vero, quod est mutuatitium (mutuo datum) restituit, quidem aliud, paris tamen aestimationis.

Siquis a te mutuatur, ei mutua; maximc si stipulanti adstipulatus es: postula tamen chirographum seu syngrapham, aut pignus, aut hypothecam, aut aliam cautionem: quia opus est cautela ob mortalitatem et lubricam fidem hominum.

Cum debitum exolvitur, expunge nomen debitoris, tradeque illi apocham, qua testeris, esse tibi solutum, et te accepisse solutionem; aut des aeceptilationem, qua testifeceris, esse tibi satisfactum, quocumque inter vos convento modo, Festus.

Iniurius est sibiipsi, qui se obruit aere alieno, ut tandem cogatur cedere bona sua creditori: aliis vero iniuriosus est, qui exigit, foeneratoris more, illicita foenora supra sortem: sed qul pauperat debitorem anatocismis, (id est, usura ex usura) nequissimus usurarius est.

Tu potius age iuste, appete nihil alieni, sta firmiter tuis promissis et pactis (five ultro quidpiam condixisti, aut transegisti cum quopiam: sive exoratus, et quibuscumque conditionibus aut exceptionibus (si nonsint mutatae:) neque da ansam cuique expostulandi tecum.

Iam in dispensandis bonis serva itidem, quod aequum et iustum: collauda, commenda, promove laudabiliter agentes; reprehende, obiurga, floccipende illaudabiles: miseresce delinquentium inscienter, aut praeter voluntatem, seu fragilitate naturae, imputaque errores imperitiae et incogitantiae; nec exprobra rigide, aut impropera; sed, sponte sua sacinorosis, succense; eos vero, qui peccant alieno instinctu vel impulsu, non extra culpam ponito.

Pro impetrando beneficio, ne pigeat petere ob nixe, aut etiam supplicare submisse: superbus enim mendicus nihil emendicat; importunus flagitator est odiosus, obtinet nihil: si petitum iusta de causa negatur, ne obtunde, ne admurmura, ne maledic.

Si adsunt competitores beneficii, da digniori maius, indigniori minus, indigno nullum; pro beneficiis in te collatis a quocumque, ostende grati animi significationem, quod fiet, benefactum

agnoscendo, praedicando, pensando, redhostiendo; aut saltem agendo gratias, si non potes [correction of the printer; in the print potest] referre; munera enim remunerari saepe non licet; quod si tibi quis aliquid largiatur non rogatus, haud respue pertinaciter, ne videaris aspernari, tibique vitium agrestis, inflati, ingrati animi obiectetur.

Etquia viro bono et frugi haud satis est obesse nemini; sic quaerit prodesse, cui cui potest praestatione gratuiturum officiorum. Quare tu, siquis indiget consilio, aut te consulit, da ei consilium: si indiget solatio, solare: si subsidio, subveni: si ope, opitulare: si patrocinio, patrocinare: suggere aliquidnescienti, si tibi succurrit, seu venit in mentem: eum, qui te opperitur, ne morator: et cuicumque potes gratificari ulla re, ne gravator; sic demerebris gratiam; inofficiosi est, velle rogari aut exspectari.

Dives es? esto igitur erga amicos munificus strenis et donariis; erga peregrinos hospitalis; erga pauperes liberalis; (etiamsi pecuniosus non sis, imperti tamen etiam de modico, sinon largiter; at liberaliter) erga miseros sis misericors, non irridendo infortunium, sed commiserando: et sic non addendo afflictionem afflictis, sed adimendo.

Si praeterea fueris obsequens, (obsequiosus Gell.) observans, reverens, venerans erga superiores: officiosus erga pares: lenis et placidus erga inferiores: parabis tibi amicitias veras, nec eris contemptui aliis, ut solent fastuosi, tumidi, parasiti: quin osores ipsos tibi conciliabis.

mentiendo numquam; nihil affingendo cuiquam, nihil promittendo oretenus; non iurando facile; si aurem iurasti; iuramentum servando, seu factis colendo: mendax enim, et qui deierat, et peierat, habet hanc poenam periurii, ut tandem amplius non credatur nec iurato, nec iuranti.

Amicitiam cole non tani emolumenti, quam virtutis causa; sit morum similitudo, sed honestorum; dissue et dissolve, quod male contractum; in eo, quod bene coalitum, persevera non fidus minus, quam constans. Ut ameris, ama, teque amabilem redde: secretum ne prodas: delinquentem mone, vel etiam amice obiurga, vicissim ab eo corrigendus; obsequium parit gratiam, sic tamen, ut videas, cui fidas; verbo; sis amicus, sed usque adaram.

Ad Dei obsequia promptum te exhibe, cave, nequid absurde de eo sentias, deliramenta haereticorum contemne; decentia ab illo pete; cum adora mente prostratus et corpore, tamquam auctorem et datorem bonorum omnium; ei laudes persolve, sacrificia exhibe, eius sacramenta suscipe, oblationes, decimas, vota, gratiarum actiones redde. Cave, ne gravius ipsum offendas, et, si offendisti, detestare offensam, meliora propone, et ad peccati expiationem ac satisfactionem venire contende; Caelites venerare: quottidie in teipsum descende, dicta, facta, cogitata recognosce, conscientiam excute; siquas lapsiones atque culpas reperisti, dole, et Deum precare, quo tibi propitius

ignoscat; siquid ex virtute gestum, grates age, et auxilium perseverandi ac progrediendi in bono pete.

Desiderius. In hac arce sedem credo posuisse Gratias, ita oculos meos et mentem in se converterunt omnia, quaecumque occurrebant. Non incolae duntaxat aedium, sed muta etiam simulacra loqui videbantur. Hoc mihi, velim, explices in digressione ex hoc palatio, quid sibi velit signum hoc grande portae supercilio insistens, cui faciem albus obvelat pannus? Mercurialis. Fides est, quam Cicero dictorum conventorumque constantiam appellat; nomen habet inde, ut fiat. Velamen indicat, eam debere esse tectam et secretam, nec ulla proditione frangendam. Desiderius. Intelligo. Et illae tres virgines ex lapide fictae quid innuunt, quod inter se connexae sint; quarum una aversa, quasique a nobis discedens est: aliae duae, vultu converso, quasi ad nos accedere videntur. Mercurialis. Gratiae sunt Latinis, Graecis Charites, beneficii dati acceptique Symbola, quibus docetur, ex uno merito sequi alterum: et pro una gratia exhibita, velutique a nobis abeunte, plures ad nos ab aliis redire. Plura ne pete; neque enim urbanitas permittit, aliena in domo, otiosos oculos diutius circumferre. Exeamus per atrium, et ab hoc Gyneceeo divertamus ad Andronem. Desiderius. Quid ibi visuri? Mercurialis Adolescentes morum elegantia spectabiles. Desiderius. Hic ego totus fieri cupiam oculus. Mercurialis. Et auris quoque; eamus.

CAPUT LXXIV. Civilitas morum.

MOrum compositio et elegantia spectatur in lingua, gestu, motu, incessu, et toto corporis habitu; in convictu et familiari consuetudine, et in omni actione, cuius regula est Decorum illud, quod Graeci [gap: Greek words] appellant. De quo antequam incipiam fari plura, bonam abs te veniam precor, si tibi, moribus polito iuveni, minutias quasdam pueriles persequi videar; nam et pueris prodesse cupimus. Desiderius. Omitte praefationem. Quae puer didici, iuvenem meminisse iuvabit. Mercurialis. Decorum corporis in motionibus membrorum consistit, ita, ut caput (nam ab hoc ordiendum est) nec sit impexum, nec muliebriter comptum, nec lendium aut vermiculorum sordibus foedum. Coma non sit prolixior, et frontem tegens; nec humeris involitet, ut caesaries dici possit; nec capillitium concusso capite discutiendum; nec caput ipsum unguibus scabendum aut scalpendum; nec illud quatiendo petita neganda; nec aures fodiendae.

Oculi ne sint torvi, quod est truculentiae: non vagi et volubiles, quod est insaniae: non improbi et procaces, quod est impudentiae: non immodice elati, quod est superbiae: non limi, quod est suspiciosorum et insidias timentium: non immoderate diducti, quod est stolidorum:

non conniventes et crebro nictantes, quod est inconstantium: non stupentes, quod attonitorum: non nimis acres, quod iracundorum: non innuentes et loquaces, quod est impudicorum: sed placidi, verecundi, compositi, dimissi, nec in vultum, quocum loqueris, sed sub mentum desigendi.

Supercilia exporrecta, non adducta, quod est torvitatis: non sublata, quod arrogantiae: non in oculos depressa, quod male cogitantium. Frons sit hilaris et explanata, non in rugas contracta, non mobilis, aspera, obducta, perfricta. Nasus ne rugosus; Nares mundae, et ab omni mucoris purulentia alienae; pituita stiophiolo excipienda, averso paullisper corpore, et declinato; quod ipsum faciendum, si incidat sternutatio, postquam resalutandi, qui salutem precati sunt; non opera data sternutamentum iterandum, nec vocis tinnitus aut sonitus intendendus. Malae [correction of the printer; in the print ac] ingenuo seu genae nativo pudore sint tinctae, non rustico suffusae. Os non prematur, nec hiet, nec porrigatur, sed leniter oscuiantibus se mutuo labris coniungatur. In oscitatione si non datur deflectere vultum, linteolo aut vola tegendum os, et crucis imagine signandum veteri Catholicorum more; oscitans ne loqui pergas. Omnibus arridere, stultorum est: nullis, stupidorum; subridendum seu ridendum ore clauso, modice aperto. Dedecet in cachinnos effundi, aut hinnitum ridendo edere, aut illas usurpare voces: risu diffluo, dissilio, emorior. Hilaritas exprimenda,

ut habitus oris ne dehonestetur; nec animus dissolutus arguatur. Quod si risus teneri nequeat, modeste id fiat, manu aut mappula faciem tegendo; sine causa ridere, morionum est. Labra non mordenda, nec lambenda; ne sint nimis compressa, ne nimis diducta. Aversus exspuito, ne quem conspuas, aspergasve. Siquid per screationem aut exscreationem purulentius eieceris, pede contere, ne cui nauseam moveat; id si non licet, sputum muccinio excipito, non resorbeto. Fetentem in alios fumum ne ructando vel eructando exhales; indecori sunt ructus et ventris sonitus; quid dicam oris vomitus? ab imo pulmone pituitam trochleis ne adducas. Inter loquendum ne identidem subtussias, seu tussiculis interpositis ne loquaris: nec clarius, quam natura postulat, nec alicui in faciem tussias. Dentes sint mundi, et saepius pura aqua eluendi; siquid iis inhaesit, lentisci vel ossiculi cuspide eximendum est, non cultello et unguibus.

Cum loqueris, cave, ne praecipites sermonem, aut hesites lingua, aut palato immurmures; sed distincte, clare, articulate consuescito proferre verba; in his nullus sit aculeus, nulla inurbanitas, nulla offensio; ne alteri verba suppedites, tamquam indiserto: ne interpelles, ne exsibiles aut obstrepas; ne praesentium attentionem aliorsum traducas; nihil nimis deprime et extenua; neve extolle; ne nimis prope consistas, ut anima ipsum contingas, quocum loqueris, ne cubito tangas; nihil fare castis indignum auribus:

ne levia, abiecta, frivola, anilia. Iusiurandum ne audiatur ex ore tuo. De sacris, divinis ac caelestibus rebus loquere timide, non audaciter: parce, non effuse; considerate, non temere: religiose, non impie, non scurriliter, etc. Si nominanda res; quae nauseam aut pudorem movere possit, circuitione utendum.

Iam cervix non sit inflexa, nec in alterum humerum vergens, sed molliter erecta; Scapulae non adducendae, nec humerorum alter attollendus, et alter deprimendus, sed aequo libramine temperandi. Brachia non in tergum detorquenda; non manus in ilia reiciendae. Ne ansatus incedas, sublata et curvata brachia ad latera admovendo; ne manibus gesticuleris, etc.

Non sedendum distractis aut divulsis genibus, aut sibi mutuo impositis; nec standum divaricatis tibiis ac distortis; sedenti coeant genua, stanti pedes, aut certe modice diducantur; pedibus ne ludito. Incessus non sit fractus, non praeceps, non vacillans; nec nimis lentus, nec nimium festinatus, nisi urgeat necessitas, et tum etiam, quantum fieri poterit, decoris non obliviscendum. Ne sedendo in alterum inclines; inflexurus genua, recto corpore, reducto aliquantum pede sinistro, utrumque poplitem mediocriter curva. Ne passus amplos facito, aut pedes altius attollito, aut cum sonitu in terram deponito, auttibias collidito; neque vacilles pedibus, sed in vestigio primo consiste. Membra,

quibus natura pudorem addidit, diligenter tegenda. Vestis sit munda et composita; in vestitu mediocritas et decentia commendatur; sit is conveniens statui, et ab omni levitate remotus.

In congressibus, dignis honore de via decede, caput aperi, poplites etiam, si persona gravior, inflecte; quoties aliquis te alloquitur, compone te in rectum corporis statum; vultus nec tristis sit, nec torvus, nec impudens, protervus, instabilis, sed hilari modestia temperatus. Cum aequalibus loquere amanter et comiter: cum maioribus reverenter ac paucis, titulum honoris subincde repetendo; galerus sub axillis non tenendus, sed ante pectus; ausculta loquentibus, ipse ne loquaris, nisi rogatus, praesertim apud viros auctoritate pollentes. Siquid obscuri dicitur, frontem contrahe, aut compone vultum, quasi non intellexeris. Ne cui obtrectato, ne temet anteponito, ne tua iactato, ne aliena despicito. Cave, imiteris homidnes morosos, asperos, intractabiles, quibus plurima facillime displicent; in minutissimis rebus inveniunt, quod cavillentur. Raro quemquam blande salutant, aut humaniter colloquuntur, aut placide aspiciunt, aut sedate respondent; saepe negant, quod alii affirmant; quodque ipsis benevole et officiose sit, aut ossertur ab aliis, id importune atque inurbane aversantur; verbo, non placet id, quod placere deberet.

Iam plurimum etiam refert, nosse conditiones personarum, quibuscum agas; an mores

faciles, difficiles, aperti, tecti, molles, duri, rigidi, praefracti, agrestes, praeproperi, male benevem tardi. Siquid impetratum ab altero aut ei persuasum volueris: aditus ad agendum capta: opportunitatem temporis observa; reputa tecum, pectus humanum mare esse quoddam, fluctuantibus undis assidue agitatum; huic non ante te et negotiatua committas, quam naturam eius, malaciam, tranquillitatem, ventos secundos exploraris; velis an remis utendum sit, considera. Verbanesinas effluere, nullo animi conceptu formata et maturata. Attende, quale sit, quod tractatur; quo vultu viaque ad tui consecutionem propositi enitendum. Siquid petendum, in consilium, verborum adhibe gratiam; iuverit saepe necessitatem duntaxat indicasse: aliquando circuitione, quam Rhetores Insinuationem vocant, eritopus. Facilius obtinet, qui grati animi studium prae se fert. Rusticitatis est, negare, antequam rogeris: aut beneficii pretium nimia mora vel aestimatione excandefacere. Contra, reprehensione non caret facilitas in concedendo, unde dona vilescunt. Festina promissio libertatem perdit: perlubens concessio paenitudinem adducit. Vitiose promittitur petiturve, quod vel praestari non potest, vel non decet. Postulatorum repulsa alias verbis et rationibus est praemollienda; alias consensus in petita, dilatione temporis moderandus: alias abnuendum per internuntium, non sine officiorum de cetero pollicitatione; alias monstrandum consilium, quo suis petitor

commodis prospicere possit aliunde. Siquid duriusule agendum, idnecessitate facti mitigandum. Comitas conciliat amorem: demissio et patientia pacem ac concordiam; vilis aliorum aestimatio odium et contemptum. Extrema numquam non fugienda: nam ut virtus et veritas medio consistunt loco; ita morum quoque civilitas: quae, si est immodica, aulicam affectationem sapit: si nimis parca, rus olet. Aeque in vitio ponendi vir stolatus et mulier barbata. Plura huc pertinentia te docebit superior dissertatio, de quatuor Virtutum Moralium actionibus instituta.

Porro in liber alibus lusibus requiritur alacritas, laetitia, modestia, vivacitas, vigor animi; virtute, non fraude vincendum; remissionis causa, non lucri. Dehonestant ludum nimia insolentia, clamor, turba, gesticulationes stultae, dolus maius, mendacium, pervicacia, rixarum parens.

In Convivio quid agendum? Ornant illud modestia, hilaritas, verecundia, taciturnitas, urbanitas. Consecraturus mensam, orationem seu precationem profer articulatim, non praecipitans verba. Ad nomen IESU genu flectito. Inter postremos et manus lava; et, quidem invitatus, accumbe, ante alios mantile seu mappulam ne explica; nec manum admoveto patinae; siquid datur lautius, recusato modeste et verecunde: si instabitur, accipe, et age gratias; mox, decerpta aut resecta particula seu portiuncula, praemissa excusatiuncula,

quod reliquum est, illi reddito, aut alicui proxime assidenti. Siquis praebibit, bene illi precare; sed ipse bibito modice. si non sitis, tamen admove cyathum labiis. Quae ante te sunt in disco vel cochleari, sume, vel fuscinula, prout videris alios praeivisse. Citra plenam saturitatem refice corpus; post epulas Deo dicendae gratiae.

Rus amandandi sunt, qui illoti et sine precatione ad mensam accedunt, receduntque; aut sedent ad eam innitentes cubito, aut incurvo corpore; qui panem non scindunt, sed digitis de illo frustilla defringunt, aut plus abscindunt, quam absumere decreverunt, aut eum decorticant. Item, qui post accubitum statim in paropsidem involant, irruuntque; bolos fervidos et inexploratos in os ingerunt; aut, quod haustum est cochleari, pleniore spiritu afflant; qui digitos in iura seu embammata intingunt, (non accipiunt buccea panis fuscinulae affixa) aut eos salino indunt; aut, si eos contaminaverint, lingunt; qut siquid dulcius iis adhaeserit, lambunt; qui bolos immittunt, ut buccae utrinque tumeant; aut diductis labiis porculorum mandentium sonos imitantur; aut equorum bibentium, cum potum sumunt; aut bibunt ore pleno; vel dum loquuntur; qui palatum interius ac dentes lingua perpurgant: qui dentes, sine ulla intermissione, adusque sudorem exercent: qui nugantur manibus, ludunt cultello, et in quadra aliquid caelant: qui oculis circumactis alios observant; qui pulpamenta in ossibus

haerentia non rescindunt cultro, sed abradunt, aut dentibus avellunt; qui praemorsum panem aut cibum praemansum vel ambesum in orbe reponunt, aut iuri intingunt: qui semesa aut abrasa ossa sub mensam abiciunt: qui putamen ovinon cultello, sed unguibus purgant, et albumen excipiunt non pane, sed pollice: qui vorant [correction of the printer; in the print vocant] et tuburcinantur, seque farciunt, tamquam si distensione rumpendi; et siqua alia sunt, ut sunt innumera agrestium et incivilium contra urbanitatem peccata.

In templo totus corporis habitus ad religionem componatur; facies ad altare, animus ad Deum dirigendus; cum praeteris aedis sacrae fores, aut crucis imaginem, reverentiam exhibe; intra templum coram ea te prosterne in utrumque poplitem.

In Paedagogto, aut schola, sive phrontisterio adolescens taciturnus assideat, et decenter compositus corpore: nullis susurris lectionem interturbet; officii admonitus, ne proterve responset; ingenium praebeat docile et tractabile: dictata libenter excipiat: narrata praeterlabi ne sinat; excerpta memoriae mandet. Nec minus in cubiculo honestas et verecundia sit cordi, nihil inciviliter, nihil impudice fiat: nihil denudetur, quod mos et natura tectum esse voluit; priusquam cubitum concedat, ingeniculans, Lamprid. vel humi, vel in genuali subsellio, acta, dicta, cogitata diurna discutiat, Deo pro beneficiis acceptis gratias ferat, erratorum veniam cum dolore et emendationis proposito

petat; Nec ante corpus in cervical reclinet, quam frontem et pectus, crucis figura signarit. Tum quietus iaceat, et (Medi corum quidem consilio) nec pronus, nec supinus, sed dex tro incumbens lateri indormiat et obdormiscat. Septem horas dormisse satis. Dies auspicandus a precibus, et actionum primordia a Deo capienda. Sed numquid haec verbosius quam vel nostrae ferat profectionis ratio, vel optima tua a teneris unguiculis institutio? Quidquid ex his redundat, illis me debere arbitrabar, qui cum et a natura et a fortuna satis instructi sint liberaliter, illiberales tamen sunt moribus, illepidi, insulsi, invenusti, inconcinni, male tornati, bardi, et, velut ex hara prodeuntes, non sine magnorum virorum iustissima querela. Olim (ut hoc addam) tres puer habebat matres, unam, quae peperit: alteram, quae mammam dabat: tertiam, quae educabat; prioribus ego duabus nomen suum et munus relinquo; tertia feminas comat; pueros, quibus haec canimus, permittat viris. Ganymedes nolo et Adones fuso aptiores quam calamo; sed Iulos per ignem euntes, hoc est, viriliter excultos, et, qui a parentibus et educatoribus discant virtutem, verumque laborem. Verum recedamus ab his nucibus (in quibus tamen nucleus honestatis includitur;) ad suas nos pyxides, ampullas, et guttos Medicorum natio vocat; imprimis gallum paremus gallinaceum, quem Aesculapio, Valetudinis Praestiti, immolemus. Morborum agmina iam ante praeterivimus incolumes, nunc familiam

Galeni et Hippocratis inspiciamus, quos, aiunt, homines, esse homini Deos. Desiderius. Telis non erat Diaulus ille, de quo Martialis:

Nuper erat Medicus; nunc est Vespillo Diaulus;

Quod Vespillo facit, fecerat et Medicus.

Mercurialis. Aculeate in Medicastrum, non Medicum; cuius officium est, ut tuto, ut celeriter, ut iucunde curet. Illud hic agamus, et quaeramus, cur neglecto doctrinae ordine, omissis Oeconomicis et Politicis, tamquam Ethices partibus, Medica tractemus? Desiderius. Quaestioni tumet respondebis tuae. Mercurialis. Cum Oeconomica et Politica plurimum ab usu et experientia pendeant, tantisper eas semoveamus; et scientias, quae contemplando magis acuunt [correction of the printer; in the print amant] intellectum, persequamur. En in Aula Academica ingredimur Medicorum Auditorium. Desiderius. Mihi satis erit, a primo saltutasse limine. Mercurialis. Quid refers pedem? Seu Latine seu Graece loquantur, intelligemus; sin' aliter; exclamabimus: o Celse, Celse! Desiderius. Te doctore vel antrum Sibyllae subibo. Mercurialis. Tu tantum vide, foliis ne carmina mandes. In digressu non possum non tecum communicare totius Compendium Ethicae. Desiderius. Qui? Mercurialis. Epictetus duabus voculis tradidit: [gap: Greek words] , sustine et abstine. Quorum altero monemur, ut adverfa fortiter toleremus: altero, ut ab illicitis temperemus voluptatibus. Desiderius. Paucis omnia dixit.

CAPUT LXXV. Medici, cum Pharmacopoeis et Chirurgis.

SI corpus hoc nostrum ita haberemus natum, ut invaletudini et mutationi obnoxium non esset, sed semper constitutum bene, integrum, et in optima permanens habitudine; nulla prorsus arte ad id vel incolume conservandum, vel e morbo recreandum, restaurandumque indigeremus. Quia vero mutatur continenter, patitur, et ad interitum tendit; nec constitutionem illam, cum qua exstitit minime vitiosa, retinere potest, omni opera et procuratione prohibendum est a lue morborum, in eaque, qua licet, sospitate conservandum.

Morbos accersi (accersiri) intemperantia quis dubitat? Unde, teste Seneca, Medicina paucarum quondam fuit scientia herbarum; deinde ad hanc pervenit tam multiplicem varietatem. Neque mirum est, tum illam minus habuisse negotii, firmis adhuc solidisque corporibus, et facili cibo, nec per artem voluptatemque corrupto. Qui postquam coepit non ad tollendam, sed irritandam famam quaeri, mille pestes corpus humanum inundarunt.

Valetudo sustentatur partim notitia sui corporis, et observatione earum rerum, quae aut

obesse solent, aut prodesse: partim arte medicandi. Haec vero tribus constat partibus; prima morbos avertit; altera sanitatem tuetur; tertra reficit valetudinarios; seu, quod idem est, curat, praeservat, conservat Generalis Mrdicinae di visie est in Hygiasiicam seu Hygienam, et Therapeviicam, illa valetudinem in morbos pronam erigit: haec lapsam restituit. Quibus serviunt tres aliae scientiae. 1 Physiologia complectitur notitiam elementorum et corporis, maxime humani; idque per Botanicam, Chymicam, et Anatomen, seu dissectionem animalium. 2 Pathologia, morborum nomenclaturas ideam, staturam seu statum, naturam, differentiam, aliaque pathemata declarat. 3 Simiotica, continet morborum tam ea, quae malum patefaciunt, signa, quae Dilotica vel Pathognomonica dicuntur: quam ea, quae morborum eventus docent, et Prognostica vocari solent. Therapeuticen iterum distribuunt in Diaeteticam, quae sanat per rationem Diaetae seu victus; et Cherurgicam quae medica et perita manu morbos externos ab homine depellit; et Pharmaciam seu Pharmaceuticam (pharmaceutria [correction of the printer; in the print pharmaceutica] est venefica) pharmacis seu medicamentis curat. Desiderius. Hem, quot vocabula in Graecia nata! Mercurialis. Ubi Medicina et aliae scientiae altae et educatae.

Rursus Medici vel sunt Empirici hoc est, sola experimentorum observatione nixi; vel Methodici, respicientes duntaxat ad morborum causas et indicationes, posthabita experientia; vel sunt Dogmatici, coniungentes rationem experientiae:

Ex his alii dicuntur Galenici, qui modum Galeni in medendo sectantur per potiones medicatas, catapotia, emplastra, variaque medicamenta tam Simplicia (quae sine admistione alterius rei, ut sunt plantae, animantes, terra, aqua, parantur) quam Composita seu ex Simplicibus mixta; alii appellantur Chymici, (a Graeca voce [gap: Greek word] , quae est auri argentique praeparatio; vel a [gap: Greek word] , liquor) sive Hermetici, (ab Hermete Trismegisto) sive Paracelsistae a Paracelso, sive Spagirici, ( [gap: Greek words] seu [gap: Greek words] , educo, et [gap: Greek word] , conflare, quod in extrahendo sive separando subtiliores partes a crassioribus: et eos congregando sive coagulando ars Chimica seu Chemica aut Chimiatria occupetur;) hi caloris vi et artificiosa manuum operatione parant separando pura ab impuris, mirabili subtilitate, medicamina, quae vocant ipsi sptrituosa, extrahendo intimas rerum vires, (quintam essentiam nominant) quae cum tenaciores sint, quam ut separari possint tundendo aut macerando, opus est igne, a quo per clibanum [correction of the printer; in the print libanum] et ustrinam convertuntur aut in spiritum et oleum, quod fit eliquando (off. distillando) aut in flores (ita loquuntur) sublimando; aut in salem seu pulvisculum eas redigendo (off. calcinando;) desudantque in emolienda medicina cathalica, praesentanea adversus omnes invaletudines. Anatomici corpora mortuorum incidunt, viscera patefaciunt, et membratim et articulatim omnia examinant. Clinici olim dicebantur quasi lecticularii, qui,

lectulis aegrotantium assidentes, diaeta curabant bant et pharmacis; ars ipsa clinice. Hodie clinicae sunt feminae, decumbentibus inservientes. Primi Medicorum Archiatri vocantur.

Medicamentorum alia intra corpus recipiuntur; aliae foris admoventur, ut varia unguentorum linimenta. Omne auxilium seu praesidium corporis (ita Celsus, Medicorum Cicero, medicamina vocat) aut demit aliquam materiam, aut adicit, aut evocat, aut reprimit, aut refrigerat, aut calefacit, aut durat, aut mollit. Demitur materies sanguinis detractione, cucurbitula, deiectione, vomitu, frictione, gestatione, abstinentia, sudore, sputo, exercitatione corporis.

Medictss sanus aut minus recte valentibus praescribit diaetam, aegris pharmaca valentia, praesentia, efficacia. Diaeta est optima medicina, quippe securissima, et sine violentia, dum docet moderari cibum et potum, somnum et vigilias, repletionem et exaninitionem, corporis et animi commotiones, nequid istorum admtittatur ante naturale desiderium, nec extendatur ultra satietatem, nec adhibeatur aliter, quam expediat.

Medens, cum invisit aegrotum, (quidam sunt aegri magis aegritudine animi, quam infirmitate corporis,) non aggreditur medicationem temere, ut solent circumforanei medicastri, circulatores, ophiophagi, veterinarii et mulomedici; sed indagat prius morbi speciem, sedem, causas, non tantum ex relatione decumbentis,

qua parte quid doleat; sed ex aliis indiciis; nempe, ex laesione functionum, quae demonstrat statum animalis facultatis, 2 ex arteriarum pulsu et tactu, qui prodit, quomodo se habeat vitalis facultas; sitne pulsus seu percussus venarum vegetus, remissus, lentus, incitatus, aequabilis, inaequabilis, formicans, vermiculans, varie subsultans, et micans, quam Medici saprizantem appellant. 3 ex inspectione lotii, (in matella vel matellione vitreo) quod detegit constitutionem facultatis naturalis; ubi advertitur ad colorem, copiam, paucitatem, mollitiem, duritiem, quam consistentiam vocant.

Deprehenso statu facultatum, instituit prognosin, sitne morbus letalis, an salutaris, an anceps; observando varios affectus, habitus ac difficultates corporis, symptomata, pathemata, proxysmos, (accessiones et decessiones morbi) iisque praecognitis, irremediabilem seu immedicabilem, relinquit intactum; salutarem aggreditur medelis confidenter; et conservat naturalia, quae videt superesse in aegrotante; ut natura corroborata iuvet propellere inimica sibi; demumque infit seu incipit oppugnare illa, que vocant praeternaturalia; iam diaeteticu (sepe enim graves morbi sola curantur abstinentia et quiete; iam pharmaceuticis;) iam chirurgicis; et accurat, ut medicamina comprehendant, respondeant, proficiant, iuvent, vincant; (vulgo operentur) attenditque gnaviter, quando morbus incessit, increscit, gravescit, subsistit, minuitur, inclinatur,

in summo incrementoest, veterascit, etc. Aeger aegrescit, motiunculis tentatur, male habet, aegrotat, graviter laborat, meliusculus esse incipit, convalescit, sanescit, consanescit.

Daaeta reficit diminutas vires: non tantum moderatione alimenti et quietis, sed et externis somentis, refocillationibus, (somentationibus Ulp.) et frictionibus ac suffitu, seu suffimentis et suffitionibus, aut odoramentis, atque apophlegmatismis seu commansis, (vulgo masticatoriis) qui sunt remedia vel in ore retenta, vel manducata, aut linguae subdita. Pharmacis profligatea, quae molesta sunt, tum humores commovendo et alterando, (Ovid.) tum evacuando; tandem membra roborando (vulgo confortando.)

Alterantia remedia sunt, quae calefaciunt aut frigefaciunt, humectant aut siccant; tum vero ut peccans materia possit facilius educi, vel attenuat et discutit eam: vel incrassat: velemollit, relaxat, et solvit: vel adstringit, attrahit, obstruit, obstipat, indurat, prout res postulat.

Evacuantia sunt, cum per deiectionem relaxant, inaniunt, solvunt, ut sunt vomitoria, seu vomitum cientia; et purgantia seu cathartica, aut extergentia, (Med. extersoria) sive per urinam, ut sunt diuretica; tum sudorifera et sternutationem excitantia (Med. sternutatoria:) et gargarismi, quibus liquor palato agitatur, retinetur, vomiturque, ita humores eliminantur exitiosi. Antidota item et alexipharmaca,

quibus pelluntur mortifera venena (Med. peremptorta:) inter quae theriaca est praesentissima; et amuleta, quibus depelluntur fascina et veneficia.

Roboranua sunt, quibus aliquod membrum peculiariter corroboratur: ut pectus asthmaticis, (Med. Thoracicis) cor cardiacis, ucntriculus stomachicis, iecur hepaticis, lien spleneticis, renes nephreticis, articuli arthriticis, etc. stupefacientia et soporifera fallunt sensum, oblitterando dolorem.

Invaletudine profligata, sanitateque recuperata Medicus celebrat soteria cum revalescente, qui illum remuneratur sostris. Sed restitutio, qua quis magis relevatur, quam integre convalescit, facit valetudinarinm, aut obnoxium infirmitatibus; aut, quod prius, clinicum seulectulo affixum; sive, quod pessimum, recidivum, id est, denuo recidentem in morbum.

Utuntur Medici in suis praescriptionibus (quas vulgo Recepta vocant) notis huiusmodi. rum. Recipe. [note of the transcriber: Special character] libram; [gap: Greek word] semis; [gap: Greek word] unciam; [gap: Greek word] drachmam; [gap: Greek word] scrupulum; gr. granum; g. guttulam; p. pugillum; m. manipulum seu fasciculum; ana, de singulis tantumdem significat. Vocant autem id basin, quod est primarium inter Ingredientia, seu compositionem constituentia; reliqua adiuvantia et corrigentia.

Iuxta quas formas Pharmacopaeus (aromatarius, myropola, pigmentarius, unguentarius) praeparat et componit medicamenta (in quibus

pretio excellunt et virtute, lapis Bezoar pulveratus; aurum, uniones, et gemmae potabiles (in ergasterio, vulgo laboratorio) includitque liquida guttis et ampullis: arida ligneis capsis, capsulis et capsellis, pyxidibus et py xidiculis; reliqua fictilibus seriis ac fideliis; vel stanneis lagenis, variisque nartheciis, myrotheciis, alabastris, et vasis unguentariis; et circumponit in pharmacopolio (officina pharmaceutica, taberna aromataria, myropolio) per forulos et repositoria, adscripta cuivis sua nomenclatione. Idem ex herbis aliisque rebus eliquat aquam, aliosque sucos in clibano seu fornacula (vulgo distillatoria) superimposito turbine, seu meta fumaria; quaedam infusionibus diluit, et macerat.

Comportat vero medicamentariam materiam undecumque, ut nec aversetur ipsa rerum excrementa: imo toxica; quippe nihil est, quin contineat aliquid medicamentosi: potissima tamen partem desumit ex herbis, ideoque oportet esse botanicum.

Chymici seu Chemici medicinas suas parant multa digerendo, stillatim eliquando, sublimando, rarefaciendo, condensando, ignem reverberando, extrahendo, solvendo, coagulando, fermentando, figendo, idque variis instrumentis, vasis, vasculis, receptaculis, conchis, furnulis, circulationibus, etc.

'Balneum maris seu Mariae vocant; quando res dissolvenda, inclusa vasi, aquae calidae in aheno

(diploma vocant) contentae imponitur; Balneum roris; quando vas aquam non tangit, sed a calore ascendente calefit, solviturque res in illo. Operationis autem Chimicae duo sunt genera; Solutio seu Dissolutio; et Coagulatio, seu Chimico vocabulo Caleinatio. Corrosionem vocant, cum res coagulata per spiritus corrodentes in calcem reducitur; Vaporationem, cum per furnum calcinatur, ut loquuntur; hoc est, in calcem seu salem redigitur; Reverberatio est ignitio, corpora in subtili orem clacem reducens; Elevatio seu Sublimatio, quando partes subtiles elevantur, et in summitate condensantur. Elevatio humida, est destillatio, qua partes humidae in halitus extenuatae [correction of the printer; in the print exteruatae], a siccis separantur. Descensio [correction of the printer; in the print Defensio], cum partes subtiliores descendunt. Exaltatio res in puriorem virtutis gradum transponit. Extractio est digestio e corporea concretione, partes subtiliores relictis faecibus dissolvens. Fermentatio est fermenti cum re fermentanda incorporatio, ut ipsi cum Solino loquuntur. Apud eosdem [correction of the printer; in the print casdem] Ignis flammans est, qui metalla excoquit, purgat, liquefacit; Torrens, qui recrementa metallorum separat; Candens quo metalla ponunt exuvias; Corrodens, quo rediguntur in calcem, et Ignis Graecus aqua non exstinguitur. Secundum eosdem omne Mixtum constat Sale, Sulpure, Mercurio; Id quod v. g. in ligno aquosum est, Mercurius dicitur: quod oleaginum, Sulpur: quod siccum calore concrescit, (ut ex ligno, cinis) Salem dicunt;

Quibus operationibus eliciuntur primo Decocta seu Decocturae, quibus paullatim aliquid coquendo diminutiur; et Succi, Fluidae medicinae. Secundo Balsama, Extracta, Tincturae; quae dicuntur Medcinae Molles. Arabes vocant Elixir. Quintam illam Essentiam, seu spiritum, ex auro, herba, aut vino extractum. Tertio Pulveres, seu Triturae, medullam variarum rerumartificiose pulveratarum includentes; unde officinis dicuntur Magisteria, quasi peculiari arte consecta; suntque Medicinae Siccae. Ex quorum omnium mistura porro parantur Medicinae Compositae multiplices, intus vel extra corpus usurpandae.

Trtus sumuntur potiones ex aqua, melle, et saccharo conditae; (Iulepos vocant) et serapia, (vulgo syrupi) et linctus, paullo concretiores, tamen fluxi, sorbitiones videlicet et potiuncule medicatae; tum illinctus seu eclimata mollicula, (vulgo electuaria,) bolus, (utnominant purgatorius) theriaca, et variae conditure seu condita, inter quae dicuntur officinis Conservae, quae valetudinem conservant; deinde catapotia, (pilalae vulgo) pastilli, trochisci, (rotulae) globuli aromatarii, crustulae orbiculatae, conquadratae, etc. vulgo morselle; et varia scitamenta solida.

Foris aepplicantur mollicella, linimentae et unguenta; cerata et emplastra (in massam coacta, et igni praemollienda) spissiora; et cataplasmata, ex Viridibus herbis decoctis et contusis facta; oculis

collyria; dentibus dentifricia; ventri fomenta medio corpori epithemata seu malagmata (duritiei emolliendae comparata;) ano sive sedi dysteres (clysteria, enemata;) et balans sive glandes, vulgo suppositoria; insessiones etiam, et sacculi, quibus insidet aeger.

Chirurgus (chirurgiae vel rei chirurgicae [correction of the printer; in the print chirurgiae] peritus, vulnerarius.) manum suam Medico commodat, in morbis potissimum externis, et noxis corporis curandis; quarum quinque sunt genera. 1 cum quid extrinsecus laesit; ut in vulneribus. 2 cum quid intra se ipsum corruptum est; ut in cancra. 3 cum quid innatum est; ut in vesica calculus. 4 cum quid increvit ut vena, quae intumescens in varicem convertitur. 5 cum quid deest; ut cum curta pars est aliqua. Hinc et curationes chirurgicae dividuntur in quinque classes. In prima sunt cancer, bubo, hernia. In 2 vulnera, plagae, offensiones, allisiones, percussiones, contusiones, concussiones. In 3 ulcera et fistulae. In 4 fracturae ossium, et rupturae. In 5 luxationes et extorsiones articulorum.

Chirurgus medetur ferro, igne, emplastris; ferro quidem, dum secat sive lanceola sive scalpello phlebotomo venas: Mediam, (vulgo Medianam) Cephalicam, Basilicam, et quae inter indicem et minimum digitum ducitur, vulgo Salvatella, omnes secundum logitudinem brachii e capite descendentes, etc. mittitque sanguinem phlebotumeno (Phlebotomus est ipse potius chirurgus) diligenter cavens, ne scalpro nervum attingat, vel arteriam violet aut incidat, aut sectiunculas, trcussiones, velcitus repetat. Vulnusculo

linteolum vino madefactum imponit; ubi satis spissescentis fanguinis detractum est, et exceptum pelvi, subiectis excipulis, deligat brachium, illudque sensim intorquendo inserit mitellae sericae, de collo alterius pendenti; si periculum est [gap: Greek words] seu defectuionis (vulgo deliquit) phlebotumenum in lectulo reponit; aceto tempora per ungit, balsamum naribus allinit. Noxius a phlebotomia somnus est: Exsecat autem verrucas, aliasque partes excrescentes: et aperit abscessus seu apostemata: radit ossascabra: limat prominentia: serra refecat emortua; aut perforat, (ob subtus latens pus) peruritque putridas carnes cauteriis, aperitque fonticulos causticis medicamentis, ad erivandos [correction of the printer; in the print erivando] humores pravos. Ambusta (cum uredo afflavit brachium aut pedem) ustione vel frigore sanat.

Idem reponit fuis locis membra luxata, seu cmota, vel extorta suis sedibus, et compagibus: aut prolapsa. Intorta vero, curva, gibbosae reducit ad nativam figuram et statum; adhibens quandoque habenulas tractorias, eximit e vulneribus festucas, tela, et alia, forinsecus illata; deinde supprimit, exsaniat, depurat (Prompt.) saniem seu pus exprimendo; tum linamentis subinde volsis (seu e conceptis linteis) et rasilibus (feu ex lanugine linteorum erasis) turundis, lemniscis, peniculis, cuneolis, complet; deinde imponit hapsos seu lanulas, et obligat; postea glutinat, iungit, (quandoque suendo seu sutura) et committit labra (margines,

oras) vulnerum seu plagarum, donec se contrahant, et coeant, crustam induant, cicatricem recipiant; aut in ulceribus caro sinus impleat, rupta pusiulatione; consolidat ossa iuncta, inductione calli: adhibens, ubi opus est, deligationem quae in luxatis et fractis fit partim circumligatione et constrictione per scandulas seu tabellas ligneas, aut bracteas ferreas; partim fasciatione spleniorum et pittaciorum, (sunt haec fasciae latiores) et taeniarum achatenularum, quae sunt fasciolae angustiores. Priora sunt vulnera, quae collisa, quam quae discissa.

Medicamenca Chirurgica sunt varia; nam quaedam sunt suppuratoria [correction of the printer; in the print suppratoria], quae suppurationem seu puris materiam commovent: quaedam repelleniia fluxiones: quaedam glutinantia et siccantia: quaedam cicatricem, ducentia vel ad eam perducentia: quaedam sanguinem sistentia: quaedam exulcerantia cutem: quaedam depascentta callosam et superfluam carnem: quaedam eandem producentia, vulgo incarnantia: quaedam deglabrantia et depilantia ut dropax et psilotrum: quaedam erugantia: quaedam hydragoga, seu hydropicorum aquam inanientia: quaedam diapasmata, e siccis pulveribus conflata, et, in odorisetiam gratiam, quandoque inspergenda: quaedam errhina naribus indenda: quaedam crustifica, Graece escharotica, emplastica, vulneraria. etc.

Iam supellex Chirurgica quam est multiplex? Xyrotheca. (capsula novacularia Iunio) minora continet instrumenta [correction of the printer; in the print instrumentc], ut sunt cultri tonsorii,

seu novaculae, forpiculae, dentifrangibula seu odontagrae, in quibus nominatiores, quas vocant, ungulam caprinam et pedem anserinum: terebella, scalpella, hami simplices et duplicati: specilla varia, in quibus vulneraria adhibentur ad perscrutationem vulnerum: alia ad meatus angustos explorandos et aperiendos: ligulae et spathulae ea vocantur specilla, quibus illinunt unguenta et emplastra: siphunculis inspergunt humores: clysteribus immittunt enemata: radulis et limis radunt scabritiem iungendorum ossium, dipyrenum, specillum molli lana praetectum, faucibus immittunt in angina. Alphonsinum est ferramentum, ab Alphonso Chirurgo inventum ad vesicam et alia interiora perscrutanda, apertum, clausum, parvum, magnum, mediocre, collo vel rostro anserino, gruino, ciconino. Modiolus vocatur Celso ferramentum concavum et teres, cuius usus in exscindendo osse parvo: terebrae in magno. Forpex decepcoria dicitur, quae intra vulnus recepta diductiur ad sinus dilatandos; Forpicum usus et formae variae; sunt enim rostris seu mucronibus rectis, curvis: cavis, solidis: laevibus, denticulatis seu serratis, orbicularibus, ad purgandas vulnerum oras, extrahenndas sagittas, et globos plumbeos. Catheter, g. catheteris, Celso est fistula aenea argenteave aperiendo meatui urinario; Pyulcus Galeno instrumentum, ad pus exinaniendum: et scolopomachaerium ad vulnerum radices exsecandas: et phacoti, scalpra cuspide lenticulari, ad laeviganda

fracta ossa. Meningophylaces eidem; videntur esse instrumenta dextre eximendi ossicula fractae calvariae, ne laedantur meninges, seu membranulae duae, cerebrum circumquaque continentes. Sycingotoma sunt ferramenta ad exscindendos fistularum seu ulcerum sinus, et callosos abscessus. Cauteria seu instrumenta Caustica serviunt ustioni ad exsiccandum, amputandum, erivandum. Catarracta exillis dicuntur, quibus fluxus oculis perniciosus avertitur. Serrulae adhibentur ad resecanda ossa; praeter alia machinamenta et ferramenta Chirurgicis officinis nota. Inter quae Pontanus noster vol. 3. part. 2. progym. 54. memorat Vertibula, Terebra torculata, Tenaecula camulata; quae quid sint, nec exponit ipse, nec alii, quos hac de re legi.

Chirurgorum gregales sunt Iatraliptae, qui unguentis et perfrictionibus curant; Ophthalmici, seu Medici Ocularii, oculis medentur; Lithotomi calculos vesicae exscindunt.

Sediam claudamus rivos, sat prata biberunt. Et forsan, plus satis pro instituto nostro. Haec attuli, ut ne imperitius cum Medicis loquamur: utque ea, quae ab ipsis vel fiunt, vel fieri praecipiuntur, pro modulo nostro intelligamus. Desiderius. Falleris, si putes, haec aequo prolixiora fuisse mihi: audiendo, contraxi sitim audiendi. Alius, quam adhuc fueram, Artis aestimator Medicae, ex hac Schola Aesculapii discedo, quam ego dignam iudico, cuius Auctor sit Deus Apollo, qui de fe:

Inventum Medicina meum est, Opiferque per Orbem
Dicor: et herbarum subiecta potentia nobis.

Mercurialis. Plurane addamus. Nam nescio, quo potentiore digito aurem mihi Iurisprudentia vellicat: et ad suos, quos ostentat, Codices et Pandectas respicere iubet. Desiderius. Pareamus Legibus.

CAPUT LXXVI. Iurisprudentia et Iurisperiti.

IUrisprudentia seu Iurisperitia (quae est iusti et iniusti, ad res divinas et humanas pertinentis, scientia) nomen habet a Iure. Ius varii significatus est. Nam 1 est idem, quod iustum et debitum, seu aequum et debitum, ortum videlicet habens ex aliqua obligatione. 2 significat idem, quod Legitimum, seu, quod est Legi tamquam regulae conforme et adaequatum. 3 est facultas seu potestas aliquid agendi, obtinendi, disponendi, utendi sine culpa; cuius potestatis violatio iniuriam constituit. 4 accipitur pro sententia Iudicis. 5 pro Lege; nam Ius per apocopen est quasi iussum 6 pro scientia Legum; ad quam ut perveniatur, sciendum est, Ius seu Legem esse rectam agendorum, aut omittendorum rationem, in bonum commune, ab eo, qui curam habet communitatis, promulgatam.

Hoc modo Ius (sive Lex) in Naturale et Positivum distribuitur; Illud est hominis menti a Deo per lumen naturae inditum, quo honestum ab inhonesto secernitur. Ad quod revocatur Ius Gentium seu quod auctoritate omnium fere populorum constitutum; v. g. Legatos non esse violandos, vim vi licere repellere, etc. Ius Positivum (ita loquuntur ICti,) vel libera Dei vel hominum voluntate positum est, etab ea dependet. Et hoc dividitur in Ius Divinum ac Humanum; illud est a Deo proxime latum ad gubernandos homines, prout corpus aliquod politicum constituunt; continetque praecepta Veteris et Novae seu Evangelicae Legis; in Veteri quidem seu Mosaica de moribus, ceremoniis, iudiciis; in Nova de Sacramentis [correction of the printer; in the print est] mandatum Humanum, ab hominibus est sancitum et traditum, continetque Ecclesiasticum seu Canonicum; et Civile seu Politicum.

Et huius quidem Iuris sex recensentur species a Iustiniano. 1 Lex. de qua supra. 2 Plebiscitum, quod a plebe, cum auctoritate, statutum. 3 Senatusconsultum, quod Senatus iubet atque constituit. 4 Principum Placita, quae Princeps per epistolam constiituit: vel cognoscens decrevit: vel edicto praecepit. Rescripta sunt, quae consulentibus respondet. 5 Praetorum Edicta; quod etiam Ius Honorarium vocatur, quod, qui honores seu Magistratum gerunt, ei dent auctoritatem. 6 Responsa Prudentum, hoc est, sententiae, et opiniones eorum, quibus permissum erat, de Iure respondere;

nam antiquitus constituti erant a Caesare, qui Iura publice interpretarentur, cum auctoritate, a quorum responsis Iudici recedere non licebat; fueruntque Iurisconsulti appellati.

Ius Canonicum seu Pontificium (dictum a canone seu regula, qua homines ex Statutis summorum Pontificum, et Conciliorum Ecclesiae, diriguntur ad rectam vivendi normam, et finem beatitudinis aeternae) constat quatuor libris principalibus. Primus vocatur Decretum, collectum Gratiano, Monacho Ord. S. Benedict. circa annum D. 1150. in quo sunt Statuta diversis Conciliis et SS. Patrum auctoritatibus firmata. Secundus Decretales, (Epistolae scilicet Consultantibus, a Pontificibus rescriptae) editae circa annum Chr: 1231. Tertius dicitur Liber Sextus, nempe post quinque Decretales compositus a Bonifacio Pont. et promulgatus circa annum 1298. Quartus sunt Clementinae (nimirum Constitutiones) per Clementem Pont. V. conceptae, et postea propositae anno Domini 1321.

Sunt autem in his libris varii Tituli, Rubricae, (verba, charactere rubente expressa) Distinctiones, Canones, Capitula, Causae; Quaestiones, Paragraphi. Versiculi, quae sic notantur: Lib. libro. d. di. dis. distinctione. can. vel C. canone. c. vel ca. capitulo. causa solis exprimitur numeris. q. quaestione. §. paragrapho. v. vel vers. versiculo. Clem. in Clementinis, etc.

Ius Civile est, quod quaeque sibi Civitas aut populus peculiare constituit. Origo Iuris Civilis profluxit a XII Romanorum tabulis aeneis, quibus Leges incisae anno U. C. 302. Inde, subsecutis longe temporibus, post varios Legislatores, et Legum Auctores ac Interpretatores, tres prodierunt Iuris Caesarei, Codices: Gregorianus, Hermogenianus, et Theodosianus, a suis Collectoribus sic appellati. Postea Iustiniani Imperatoris iussu et cura, totum Ius Civile quatur voluminibus comprehensum est, circa annum CHR. 530. qui dicuntur Libri Legales, seu Corpus Iuris Civilis; et sunt Pandectae, (a [gap: Greek word] et [gap: Greek word] , quasi omnia continentes) sive Digesta, quibus Leges et Statuta Romanorum prolixius diffusa digeruntur. Distribuuntur vero Digesta in tria volumina: Digestum Vetus, Novum, et quod appellant Infortiatum, quasi valde fortes Leges contineat, ridentibus Grammaticis. Sequitur Codex Iustinianeus, quo Sanctiones et diversa Mandata Imperatorum continentur. Tertius principalis Liber Iuris, appellatur Novellae vel Authenticum; Novellae quidem, quia in eo collectae Novae Leges tam ab Iustiniano, quam ab Antecessoribus latae; quae postea dictae sunt Authentica scilicet Statuta, quia cum optima fide ex Graeco in Latinum traductae. Ubi notes Authenticum esse volumen; Aurbenticam vero esse Legem antiquo Iuri superadditam, et Codici insertam. Quartus Liber nuncupatur Institutiones Iustiniant, quae sunt Introductio quaedam ad Ius Utrumque. Ad

Novellas adiunctus est Liber Feudorum, (dicitur etiam Collatio decima) Feudum vero est vocabulum Gothicum et Longobardicum, quasi a fide de ductum, estque genus clientelae, quo vel dignitas, vel vectigal, vel praedium aliquod ea lege alicui datur, ut et ipse, et ipsius posteri atque heredes, beneficii auctorem perpetuo agnoscant, et quasi pro patrono colant; eiusque caput, existimationem et sortunas tueantur. Quibus accedunt posteriorum pontificum et Imperatorum Constitutiones, quarum illae dicuntur Extravagantes, quae vel Iuri Canonico vel Civili non sunt insertae.

In quibus omnibus libris prout variae sunt divisiones in Collationes, Titulos, Rubricas, Tractatus, Leges, Textus, etc. ita notis brevioribus et signantur in hunc modum. tom. id est, tomus. li. id est, liber. tex. textus. ff. Digestis. V. vetus Digestum. N. novum. Instit. Institutionibus. C. Codice. c. capite authen. authentica. auth. authentico. Coll. collatione. gl. glossa. Col. columna. Can. Canone. Con. concilio. rub. rubrica. tr. tractatu. §. paragrapho. L. lege. vers. versu, et versiculo; ver. verbo. rum. respondeo. Q. Quaeritur. q. quaestione. ar. vel a. articulo. opp. oppono. I. U. D. Iuris Ufriusque Doctor. ICti. Iurisconsulti. PP. Patres. Pont. Max. Pontifex Maximus. DD. Doctores, etc. quorum responsa maximam partem constant auctoritatibus, quas vocant Allegationes.

Nunc vero paullo pluribus Artem Iuris et Aequi persequamur. Datur Iurisprudentiae opera, ut ne desint, qui sciant praestare humanam societatem salvam a dissidiis 1 vinculorum, quibus consortio illa continetur. 2 casuum, quibus labefactatur. 3 remediorum, quibus restituitur. Vincula sunt iura triplicia: Personarum, Rerum, Actionum.

Ius Personarum est potestas personae in personam, cuius vi, una praeest, diciturque sui iuris; altera subest, ideoque iuris est alieni; quare huc spectat maritalis potestas super uxorem: patria super liberos: tutelaris (vulgo tutoria) super impuberes pupillos; curatoria (ICtis) super puberes; potestasque Magistratus super subditos.

Ius Rerum est, quo persona quaepiam habet potestatem in quampiam rem: estque vel Dominium; cum res tenetur iure proprietatis; (IC. proprietarius dicitur) vel Possessio; cum tenetur ab eo, qui usumfructum habet, hoc est, ius alienis rebus utendi, fruendi, salva earum substantia; (IC. usufructuarius) vol Servitus; cum persona vel res est alteri obstricta, ut ex ea vel fructum percipere, vel aliquid circa ipsam impedire possit, ut ius stillicidii, luminis, tigni immittendi; in praedio rustico iter, actus seu via, qua quis pedes vel eques commeare potest.

Ius Actionum est factum quoddam obligans eum, qui admisit illud: Sive sit [correction of the printer; in the print Successit] Conventio, qua duo vel plures consentiunt in aliquid dandum,

vel faciendum; seve obligant ad praestandum; uti fit in stipulatione, pollicitatione, et quocumque pacto, aut contractu; sive sit Delictum, quo admisso oritur ius poenae inferendae, etc.

Casus, a quibus venit dissolutio, vel labefactatio humanae, societatis, sunt; aut invasio alieni iuris; aut desertio proprii; aut violatio contractuum; quorum summa est, do, ut des; facio, ut facias; vel do, ut facias; vel facio, ut des: ex illo enim trino casu origo omnium litium.

Remedium est, ut restituatur unumquodque in suum locum secundum preaescriptum Iuris: quod, praeter superius positas divisiones, est Municipale, seu privatum uniuscuiusque Civitatis; Provinciale, quod proprium provinciae cuipiam. Ius Praetorium seu Honorarium, quo Praetor corigit vel supplet quaedam in Iure Civili utilitatis publicae causa. Ius Publicum, quod ad statum rei communis spectat; Privatum, quod ad singulorum commodum. Ius Singulare, quod contra communem civilium ordinationum tenorem, propter aliquam naturalem aequitatis rationem, certa constituentium auctoritate, est introductum; vocaturque Privilegium. Brevius: est Lex privata seu privatis facta. Ius Consuetu. dinis; quod in morem vetustas publica approbatione perduxit; unde et Ius non scriptum dicitur; aliud scriptum. et tabulis impressum. Ius summum seu strictum, seu apex Iuris, est Ius inflexibile, et minime foro deserviens; improprie vero illud dicitur summum, quod praedura

interpretatione trahitur ad species factorum inconvenientes. Aequitatis Ius, seu aequum et bonum, est humanior et benignior Iuris interpretatio. Dum autem alrqui controversantur inter se, de suo Iure, eiusque sensu, itur ad Iurisconsulios, seu Iuris Interpretes aut Iurisprudentes; inter quos qui excellunt, Iuris Antistites appellantur; aliquando consulitur illorum Academicum Collegium, ut id, quod in Iure dubium seu controversum, (Iuris controversias) legitimis responsis explanent. Inter quos si et tu nomen profiteri velis, et cum nomine scientiam: ante omnia illos, quos dixi, Constitutionum Libros (sunt enim quatuor) tibi pernoscendos putes; sunt in iis prima Iuris praecepta: honeste vivere, alterum non ladere, suum cuique tribuere. Indidem disces, quae Iuris vocabulis subiecta sit significatio; nam abaque hac quid erit Ius nisi rus, consufum et sentibus perplexum? Quibus ut te implicationibus per varias artes et scientias liberem, vide, quem laborem susceperim. Desiderius. Agnosco gratus. Mercuriaelis. Theologiae nunc inibimus sacraria. Desiderius. A quibus exesse iubentur profani, inter quos me censeo. Ego vero; siquid liceret. Mercurialis. Edisfere. Desiderius Si liceret ex hoc Utriusque Iuris Lyceo mihi paullo peritiori abire. Mercurialis. Peritiori? An nescis, quomodo canes e Nilo bibant? transcurrendo. Non sumus Hesiodi, una qui nocte dormiendo sive in Helicone, sive in Papiniani, Ulpiani, Bartoli, aut Baldi

auditorio, Apollinis Themidisve sacerdotes evadamus. Desiderius. Non tam aversus equos animo Sol iungit ab isto, ut spes mihi adeo ridiculas faciam; id te exoratum eo, ut, quando frigida illa duo verba Meum et Tuum non frigefaciunt, modo, sed nescio, qua antiperistasi, incendunt omnia litibus; mihi non gravate, vel transcursu tantum, exponas potiores earum rerum sive desinitiones, sive descriptiones, quas non Iurisconsulti modo versant ore et calamo, sed Leguleii quoque ad ignorantium ruborem crepant. Mercurialis. Scio, quid petas, et memini, me quoque aliquando subrubuisse, haec audientem nec satis intelligentem. Adesdum animo: percensebo, quidquid in hoc Legum et Iurium negotio communius se offerre solet; sic tamen, ut quemadmodum in nullius iuravi verba Magistri, ita siquid aliter illi sentiant, et loquantur, mihi fraudi esse nolim, habeo, quos sequar. Tu me audi. Desiderius. Tuo suspensus ab ore.

Ordiendo a Legibus, praeter supra memorata, aiunt Ius intelligentes, Legem esse praeceptum commune, iustum, stabile, ac sufficienter promulgatum; brevius; Iuris et Aequi regulam. Legis relaxationem, seu exemptionem ab ea, vocant Dispensationem, publica scilicet auctoritate factam. Legislatione Lex fertur, conditur, sancitur, statuitur, sciscitur, iubetur. Abrogatur, antiquatur, aboletur, cum robur ei obligandi adimitur. Derogatur illi, cum pars aliqua ei detrahitur. Obrogatur ei, cum alia

fertur Lex, priori abrogandae. Declarasur interpretatione, ipsam in certo quodam casu carere vi obstringendi; id si fiat a Legislatore, dicitur interpretatio Authentica; si ab aliis, Aequitas, seu [gap: Greek word] ; si praeter aut contra eam, constans et durabilis alicui gratia conceditur, est Privilegium. Lex colitur, servatur, observatur, frangitur, rumpitur, perfringitur a legirupis, per legirupionem, ut Plautus loquitur. Exlex vivit sine Lege, aut nulli obstrictus Legi. Legitimum, quod conforme Legibus.

Olim quemadmodum Magistratus Romani creabantur Comitus, ita Leges quoque ferebantur. De quibus, in observantiam Antiquitatis, haec accipe. Comitium erat Romae locus in foro, quo populus cum litium, tum Comitiorum caulsa coire solebat; ubi multa visenda: ut carcer, quem Tullianum appellabant. 2 Rostra, seu capacissimum suggestum, e captivarum navium rostrum exstructum, ac postea templum nominatum. 3 Statuae plurimae deorum ac hominum. 4. Puteal Libonis, quod ara fuit, quam tenentes manibus Iudices iurabant, se ex animi sententiaiudicaturos. Comitia vero erant Conventus populi; Curiata quidem, hoc est, ex Curiis, quas Romulus ex tribubus tribus, in decem partes, ob curam Rei publicae habendam, dictas et divisas, constituit; quae deinde, ad suffragium dandum, secundum censum et aetatem curiatim evocabantur. Centuriata Comitia crant, cum centuriatim seu per singulas

centurias suffragatio fiebat, et quidem in Campo Martio extra urbem. Tributa inibantur Comitia, cum plebs sine patriciis, secundum Urbis regiones et locos, tributim seu per tribus, posteriore aetate multum auctas, ad suffragandum vocaretur. Leges antequam ferrentur, prius scripto exponebantur publica per trinundinum, hoc est, tres nundinas, seu dies viginti septem. Exinde praemissis auspiciies (scilicet avium inspectione, observatione de caelo, tripudio sive terripavio, aut solistimo, de quibus cap. seq.) ibatur in Comitia. Sin' ea non placerent, obnuntiabant augures, et impediebant. Quid, quod et morbus Comitialis (epilepticus) diem ceteroquin Comitialem, seu gerendis comitiis aptum, vitiabat. Legem [correction of the printer; in the print laturi seu suasuri], facta sortitione circa ordinem dandi suffragii, in qua prima Centuria seu Fribus dicebatur Praerogativa; ante lationem diribebantur seu distribuebantur tabellae duae, in quarum altera inscriptum littera A, id est, Antiquo, nolo: In altera U. R. Uti rogas, id est, approbo. Quae deinde cistis, urnis [correction of the printer; in the print cunis] seu sitellis per pontes angustos collocatis iniciebant, et ad ineundlum suffragantium numerum dirimebantur, seu exemptae recognoscebantur; Legem [correction of the printer; in the print inquam] laturi suasurive rogabant populum seu Quirites, ut discederent in suas classes, ac irent in suffragia, (inde Legis rogatio;) quae si Tribunis non arridebat; tum inter cedebant, hoc est, sese opponebant sollenni verbo: veto aut vetamus, impediebantque lationem Legis. Denique quod plures

Tribus, Centuriae aut Curiae comprobassent, sanciebatur, ita quidem, ut quod Populus Romanus (cuius pars vilior plebs dicebatur) ratum habuisset, eius Patres Conscripti sive Senatores fierent auctores, hoc est, confirmarent; omnesque Cives iuramento firmarent. Denique Lex sive Centuriata, sive Curiata seu Tributa in aes incidebatur. Hic nota, Depontanos olim dictos, senes Sexagenarios, qui de ponte deiciebantur, hoc est, suffragio, quod in ponte ferri solitum diximus, priv abantur. Desiderius. Probe cepisse mihi videor, quae de Iuribus et Legibus generatim edisseruisti. Mercurialis. Quaedam etiam speciatim attingam, ausculta.

Qui de Iure et Iustitia disputant, ita fere solent loqui. Dominium habere dicitur, cui Ius est (nisi Lex obstet) de re aliqua tamquam sua perfecte disponendi; sive Ius illud sit in re, sive ad rem. Ius prius habet, cui potestas adest, rem aliquam, tamquam propriet suam, legitime vindicandi. Posteriore praeditus est, cui datur actio in personam, quae rem illam possidet. Dominium Directum, si est in rem solam; Utile, si in solos fructus. Iurisdictionem obtinet, qui auctoritate et eminentia pollet super alios, ad eorum regimen et gubernationem. Servitus est subiectio, qua quis vel ipse vel res ipsius obstricta est: alteri ad fructum ex ipsomet, vel re ipsius, percipiendum. Possessio est detentio rei, adminiculo corporis, animi, iuris. Alia bonae dicitur fidei, alia malae. In possessionem mittitur, cui ratione damni crediti, seu infecti,

hoc est, nondum facti, quod tamen futurum timetur, rerum custodia a Praetore mandatur, non ut possideat, sed ut in possessione sit. Malae fidei possessor incubare et incubator dicitur.

Aquiritur vero dominium variis modis. Vel bello, ut est praeda et spolia, ac peculium, quod dicitur Castrense; vel casu et fortuslo, ut inventione thesauri; (pro derelictis [correction of the printer; in the print derelicta] habentur, quae dominus ea mente abiecit, ut in numero rerum suarum esse nolit; bona incerta sunt, quorum dominus nequit reperiri aut cognosci.) Vel industria, labore, arte, natura; ut venatione, opisicio, agricolatione, etc. Vel praescriptione seu usucapione, quod fit per continuationem temporis Lege definiti. Vel pactis seu pactionibus, conventis, conventionibus duorum aut plurium inter se, unde nascatur alterutris obligatio: quae si utrinque oritur, Pactum seu Contractum Onerosum ICti vocant. Quod aliquando ipsa rei traditione perficitur, ut in Deposito, Commodato, Mutuo, Permutatione, Pignore, donatione; aliquando scriptura seu instrumento literarum legitime facto: aliquando verbis, seu certa ac concepta contrahentium formula, unius interrogatione praecedente, alterius responsione subsequente, ut in stipulationibus sit. Sed in Emptione, Venditione, Locatione, Conductione sufficit, consensus quovis modo exterius utrinque explicatus. Et hi sunt dicunturque Contractus nominati; alii vocantur Innominati, quia peculiare nomen non habent, nempe: Do, ut des, etc. quemadmodum ante intellexisti.

Quod si pactum uni tantum parti onus et difficultatem adferat, vocatur Gratuitum; ut est Promissio liberalis et spontanea, non sine acceptatione illius, cui promissum est factum, etsi nondum secuta sit traditio. Quidam nudam promissionem, quae nondum accepta, malunt vocare Pollicitationem. Donatio est doni acuius in aliquem collatio, nullo cogente iure facta. Antidorum est remuneratio obsequii seu beneficii accepti, grati animi causa. Donatio, mortis causa, est revocabilis ante mortem; secus Donatio inter vivos; cum dominium iam sit in alios [correction of the printer; in the print alias] translatum, solo remanente usu fructus [correction of the printer; in the print fructos]. Pactum nudum vocant, quod Iure Civili necdum est roboratum; quod si robur obtineat, appellatur vestitum; cum nimirum pactum vel ex alterutra sit parte praestitum, vel stipulatio accesserit: vel factacontestatio et fides per scripturam, ut si Creditori Debitor profitetur debitum per syngrapham, (syngraphum) chirographum, tabulas et alias nominum factorum cautiones. Creditor vero per apocham seu acceptilationem testetur, satisfactum esse sibi a Debitore; unde chirographarius uterque dicitur.

Acquiruntur etiam res aditione hereditatis, seu per Testamentum aut Testamentariis tabulis, quibus aliquis, vi ultimae seu supremae voluntatis, ab altero instituitur heres: est ergo Testamentum iusta mentis contestatio in id sollenniter facta, ut post mortem valeat. Testamentum clausum vocant, quod Notarium et Testes

lateat id, quod in eo continetur; Nuncupativum, quod noverunt Testes, qui, sollenni forma, debent esse septem, iidemque [correction of the printer; in the print iisdemque] testabiles; resignatur Testamentum, cum aperitur. Codicillus appellatur illa scriptura, qua voluntas quidem extrema declaratur, sed nulla fit heredis institutio. Legatum ICtis est donatio a Testatore relicta, et ab herede post mortem illius praestanda ei, cui donatum est, quem Legatarium vocant. Fidecommissum significare solet Legatum seu hereditatem ita alicui commissam esse, ut alienari non possit aut relinqui aliter, quam Testator ordinaverit. Latini vocant heredes et hereditatem fiduciariam. Testamentum Holographum [correction of the printer; in the print Geographum] est ipsius auctoris manu totum scriptum. Improbum, quod contra Leges; Inofficiosum, quod contra merita; Inhumanum, quod contra pietatem. Ordo in Terstamentariis tabulis est iste. 1 praefatio. 2 legata, etiam pia. 3 institutio heredis. 4 substitutiones secundorum heredum, qui olim dicebantur In ima cera scripti. 5 Testatoris dispositiones. 6 clausula generalis. Intestabilis est, qui iure Testamentum facere non potest.

Fit etiam rerum Acquisitio per mutuum. quando res ita traditur in usum alteri, ut restituere teneatur tantundem eiusdem rationis. Usura lucrum est ex mutuo ideo praecise, quia mutuum est (seu ex mutuo qua mutuo) sine respectu vel damni emergentis (seu detrimenti [correction of the printer; in the print detrimentis] ex re mutuo data obventuri;) vel lucri cessantis (hoc est, emolumenti

consecuturi, si mutuatum non esset;) adeoque usura est lucrum seu pecunia, quae in foenore sorti vel praeter sortem accedit. Sors est ipsa pecunia, quam Creditores foenerantur, dicitur etiam summa, seu caput foenoris. Interusurium est usura medii temporis. Usura usurae est lucrum ex usura non soluta, Graecis [gap: Greek word] ; quamquam vocabulum usura accipitur etiam pro usu et familiaritate. Usura hebdomatica Iudaeorum est, qui octavo quoque die tantum exigunt, ut anno absoluto unus florenus usuram ferat dimidii floreni, unde Wucher a Wochen. Apud Graecos erat menstrua, seu usura centesima, qua de centum florenis foenori cedebant duodeni, et centesimo mense explebat sortem. Unciaria usura centesimo primo anno exhaurit summam. Quincunx Centesimae seu Quincuncialis usura est, quoties ex centum nummis quinque in usuram veniunt quotannis. Et haec [correction of the printer; in the print hoc] est usura seu foenus Germanis usitatum, et Imperialibus conforme Legibus. Semissis Centesimae, sex parit nummos; bes vero octo. ICtis quaedam usura est aperta, alia palliata.

Acquirimus etiam res per emptionem et venditionem, dum emptor tenetur dare pretium pro merce; venditor tradere mercem pro pretio; per pretium intelligitur pecunia: per mercem res quaevis pecunia aestimabilis. Est autem pretium naturale seu vulgare, quod vulgo mercibus imponitur; summum, supra quod carius vendi non possunt; infimum, quo minus

absque detrimento exigi non potest; medium, quod inter utrumque consistit; iustum seu legitimum, quod a potestate publica, ob bonum commune, est taxatum. Venditor tenetur emptione de evictione, ut siquis rem emptam vindicet emptori [correction of the printer; in the print ab emptore] tamquam suam. Reiractus gentilitius est ius revocandi venditionem rei immobilis a consanguineo. Negotiatio est, quando res emitur eo fine, ut pluris vendatur. Moncpolium est, cum unus vel plures efficiunt et consequuntur, ut ipsi soli genus aliquod mercium vendere queant.

Sed iam de Censibus agamus, seu Reditibus annuis, ex quibus aliorum implentur marsupia, aliorum deplentur. Olim Census erat facultatum cuiusvis civis aestimatio, secundum quam vel tributa pendebantur, vel etiam honores distribuebantur, et equorum gradus distinguebantur. Unde Poeta:

Ianua pauperibus clausa est, dat Census honores. Hinc capite censi, qui solis capitibus censebantur, et duntaxat numerum faciebant; qui et Aerarii et in Ceritum tabulas dicebantur relati, hoc estr, qui adempto iure suffragii pro capite suo, tributi nomine, aera pendebant. Quod siquis Eques esse volebat, in facultatibus possidere debebat quadringenta sestertia seu quadringenties millies sestertios, sive decem milia Philippeorum. Cenlus senatorius duplo erat maior.

Communiter Census ICtis est Ius percipiendi annuam pensionem, seu reditum ex re, aut persona

alterius; qui aliquando redimi potest, capitalem summam redhibendo; pro lubitu vel Censum dantis, vel recipientis; aliquando perpetuus est. Litteras, quibus alter alteri de Censu pendendo obligatur, Ulpianus Censuales vocat.

Cambium vero quid esse putas? Desidenius. Rem et vocabulum peregrinum. Mercurialis. Ita est; quamquam nonnemo putet hanc, elegantem et antiquam esse vocem. Ego malo Collybum cum Graecis dicere, quando vel unum genus pecuniae permutatur cum altero, sive de praesenti per collybistas seu nummularios aut argentarios: vel per literas ad exteras nationes transfertur et transportatur:

Locatio et Conductio fit, cum aut persona aut res [correction of the printer; in the print aures] aliqua ad usum vel fructum pro pretio conceditur; Locator enim vel se vel rem suam pretio utendum dat: aut faciendam suscipit; quod Latinis dicitur redimere; Conductor est, qui operam illius emit. Elocatio ultra novennium appellarur Emphytensis, (Latine insitio, vel plantatio; quia ab initio sterilia tantum in culturam concedebantur,) quae est concessi rei immobilis secundum utile dominium, pro pensione seu obsequio certis temporibus praestando. Emphyteuta est, cui conceditur. Feudum (de quo iam supra) Latinis beneficium; requirit fidelitatem et obsequium ab ipsa persona exhibendum, qui vulgo Vasallus seu Feudatarius dicitur. Latine Beneficiarius seu Cliens. Unde praedium beneficiarium, clientelare. Romani dicebant

dare mancipio fundum, in fidem suam accipere clientem, inicere manus fundo mancipato; mancipio accipere, fidem patroni sequi, in fidem se conferre: obsequium vel clientelam exuere; feudum paternum, illis ius gentilitium.

Pactum Societatis est conventio inter aliquos, conferendi in communem quaestum et damum, secundum rationem contributionum. Ludus certamen duorum aut plurium ad animi oblectationem, ea tamen conditione, ut victori cedat res ab utroque deposita, secundum Leges sive ex fortuna, sive industria pendentes. Sponsione contenditur de veritate vel eventu rei alicuius cum lucro eius, qui verum coniecit. Depositum vocatur et res ipsa, quae alicui custodienda traditur: et Pactio, qua aliquid traditur custodiendum, ut integrum restituatur. Sed Commodatum aliquid, ad solum usum gratuito conceditur. Fideiussio est alienae obligationis in se susceptio, si, qui debet, fide non constiterit; huic accedit alieni periculi Praestatio, quam Assecurationem vocant. Unde phrases: praestare alicui securitatem: cavere alicui pecuniam: satispraestare, cavere per satisdationem, cautionem praestare, interponere, offerre, pecuniarum cautiones, praedes, vades, sponsores, fideiussores dare, item satisaccipere, satisacceptio, etc. Appromittit. qui pro alio promittit: appromissor; IC. expromissor Pignus creditori in securitatem seu cautionem datur.

Hypotheca, (quia in re immobili) sine traditione, nuda conventione continetur; hinc illa: res pignoratitia [correction of the printer; in the print pignoratia], pignoratio, pignus capere, accipere aliquid pignori; pignorare, pignorari, oppignorare, seu pignori dare.

Intellexisti modos acquirendi? Nunc rationes et causas disce restituendi; cum videlicet per Restitutionem reparandum est damnum alicui iniuriose illatum; sive ea iniuria pertineat ad bona fortunae, per furtum rem auferendo alienam, occulte et fraudulenter, scilicet invito merito domino; quae ablatio si fiat aperte per vim, est rapina; si Principis fisco aut aerario publico, peculatus; si loco sacro aut rei sacrae, sacrilegium; si liberi abstrahantur a parentibus, plagium: si fama (quae est bona nullorum de alterius moribus existimatio) violatur, est maledicentia, et obtrectatio, vulgo detractio; si honor (qui est testificatio excellentiae, alieno animo conceptae) laedatur et imminuatur verbis, est convitium, si scripto, libellus famosus; si factis, contumelia [correction of the printer; in the print contumeliae]. Nec minus satisfaciendum pro iniuriis corpori illatis, per mutilationem, occisionem, etc. Animal, quod pauperiem fecit, seu damnum intulit, noxae deditur, hoc est, vivum traditur [correction of the printer; in the print truditur]. In communionem damni et obligationem Restitutionis vocantur, qui geminis his, ex antiquitate petitis, versiculis indicantur:

Iussio, consilium, consensus, palpo, recursus,
Participans, mutus, non obstans, non manifestans.

Quid id tu ad haec? Numquam pridem obtundo? Desiderius. Ah, quem te memorem? Vastam Pandectarum Iliadem in nucem contraxisti. Mercurialis Ridete, quidquid domi risuum est. An tu hunc Vocabulorum Iuris indiculum comparas Poemati Homerico, minutissimi characteris artificio in nucis angustias, sine ulla integritatis labe contracto [correction of the printer; in the print contractae]! o mentis albae hominem. Quin potius actutum nos hinc auferimus, antequam in varias controversias et lites de verborum significationibus incidamus. Reflecte oculos. Desiderius. Quorsum? Mercurialic. En stridet cardo, ultro panditur ianua; considentium in nos mittuntur oculi. Desiderius. Quorum? Mercurialis. Quos Minoes, Rhadamanthos, Aeacos dixere Veteres. Desiderius. Intelligo; Iudices sunt, qui velatis olim pingebantur luminibus. Mercurialis. Experieris Argos esse, non Tiresias; ingrediamur ad illos.

CAPUT LXXVII. Iudices, Iudiciarius ordo seu forma, Exsecutio Sententiae.

IUdiciorum aequitas et administratio continet Rei publicae incolumitatem et conservat; nam per illam suum cuique constat ius et securitas, dum reprimitur violentia, et animadvertitur in violatores ac iniurios rerum usurpatores,

implorando Leges, et adversus eos provocando, aut saltem testato denuntiando ac contradicendo, (ICtis protestando.)

Forma Iudicii triplex est. 1 per amicabilem Transactionem seu Compositionem controversiae. 2 per Iuridicialem in disceptando ordinem (ICtis Processum) seu Iudicium strictum. 3 per rigidam Exsecutionem, audita scilicet et [correction of the printer; in the print ] discussa lite, vigorem rei iudicatae ad effectum perducendo.

Amicabiliter componuntur controversiae inter partes, sumendo arbitrum (Iudicem Compromissarium) dum vel adiguntur ad eum; vel ultro se interponit honorarius disceptor, in quem compromittunt, (unde Compromissum et Compromissores) se acquieturos eius arbitrio, seu arbitrario iudicio, secundum aequum et iustum, qui quandoque dicitur sequester, vulgo Mediator.

Si non allubescunt compositiones pacificae, et collibet experiri iure, sectantur forum, ut Iudex Legitimus, (IC. Competens) habens scilicet Iurisdictionem vel Ordinariam, vel Delegatam, aut etiam Subdelegatam, (nimirum recipiens iudicialem cognitionem, ab altero sibi commissam) praesidet, armatus auctoritate publica, instructusque ministeriis Apparitorum, Accensorum, Praeconum, Viatorum, etc. exercet Iudicia die fasto, abstinet nefasto, aut cum per iustitium dictio iuris est intermittenda.

in ius non vocabat tantum, sed ducebat, trahebat, rapiebat Reum; (contra quem in iudicio agitur, quique defendit aut propulsat actionem;) id hodie fit contra manifeste (notorie) improbum, petitque decidi causam, velde simplici et plano, sine libello et ambagibus altercationum, hoc est, sine strepitu, figura et sollennitatibus Iudicii Ordinarii (IC. Processu summario;) aut acturus ordine legitimo (Iaridico Processu) seu Lege, intendit ei litem sive actionem, impingitque seu scribit dicam, ius postulans, seu vocans in ius; unde postulatio et delatio nominis. Accusator stricte est, qui alterius nomen defert in causa criminali; actor in civili; uterque cum onere probandi; quod Denuntiaetori impositum non est; Calumniator accusat de eo, quod iuridice ostendere non potest.

Sunt autem formulae variae constitutae pro varietate actionum, quibus aliquis ius suum persequitur in iudicio; quarum alia Civilis, qua suam quisque privatam aut iniuriam aut commodam, ob alterius delictum aut noxam, persequitur. Criminalis, qua de capitali fraude aliquis arcessitur ob vindictam publicam procurandam. Rursus aliud iudicium seu actio dicitur IC. Possessorium, ubi non de proprietate rei agitur, sed solum de eius possessione; Petiterium, ubi de dominio disceptatur; illud est Facti; hoc Iuris. Ubi attendendum, ut recte edantur postulata, ne cadatur formula. Actionum diversa sunt genera, prout varia vel sunt pacta, vel delicta; v.g. commoda,

depositi, empti, venditi, mutui, pigneratitia, de evictione, de dolo, metu iniusto, etc. Sic de vi, de ambitu iniuriarum, etc. Actio in rem dicitur Vendicatio vel Vindicatio; in personam Condictio.

Dehinc Reus citatur vel ad tribunal Praetoris in Praetorium, vel ad subsellia Iudicum in Dicasterium; idque vel per Praeconem; vel Libellum; vel Edictum (quod vocant Proclama;) nec raro peremptorie, tollendo seu perimendo tergiversationem, ut, si citatus non venerit, contumaciae condemnetur; qui aut praetendit rationes, (ICtis Clausulas) ut declinet forum, vellegali exceptione, vel privilegio, (IC. declinatorium fori) aut se sistit indicta seu dicta die, quod est obire vadimonium, seu in ius ambulare, et comparere; aliquando non sine testata aut praemissa contradictione, sive id faciat per se, sive per Procuratorem, (Mandatarium) Advocatum, (qui ius in iudicio suggerit, et praesentiam suam commodat;) aut Syndicum, (qui ab aliquo collegio aut communitate ad causam agendam delectus est. Actor vadatur Reum, sponsione illum obstringendo, vadimonium se non deserturum. Vicissim Reus petit ab Actore satisdationem, vel per pignora; vel fideiussores, aut cautionem, (ut vocant, iuratoriam) hoc est, promissionem iureiurando firmatam, fore, ut iniudicio adusque litis exitum permaneat, quo possit ipsum; si inique in iudicium tractus sit, reconvenire por restituendis seu

refundendis et resarciendis Expensis; et de iudicato solvendosi condemnatus alter fuerit.

Exinde Iudex agit Iudicium, perficitur Accusatio et Inficiatio; (Excusatio, Defensio) accusato aut fatente, liti cedendo, aut excusante obiectam culpam, vel diffitente; oblato prius ab Actore libello, qui continet intentionem litis, seu cardinem causae; ubi iterum locus excludendi actionem, (IC. excipiendi contra) opponendo Exclusionem [correction of the printer; in the print Exlusionem] vel Exceptionem: aut Dilatoriam, actionem in tempus differendo, extrahendo, protelando; aut Peremptoriam, actionem omnino perimendo et elidendo.

Postquam lis ab Actore intenta seu facta est; sequitur Depulsio seu Responsio Rei. Ex utroque oritur Contestatio litis seu Constitutio Iudicii, facta affirmatione unius et contradictione alterius litigantis; editurque iuramentum evitandae calumniae. Inde pervenitur ad Probationes (rationes, confirmationes, demonstrationes) et testimonii dictiones, dum producuntur testes idonei seu legitimi, ac iurati; (si non sufficiat auctoritas corum, et assertio nuda) hoc est, mares, puberes; non infames, non periuri, viles, inopes, inimici, sanguine iuncti, domestici, socii criminis; testes, cum nulla exclusione submoveri possunt, dicuntur omni exceptione maiores. Sed iusiurandum praescribitur verbis conceptis, ne iurator eludat per voculas ambigui significati, seu amphiboliam, vulgo Aequivocationem. Postea exhibentur Instrumenta seu auctoritates publicae, videlicet consignationes,

tabulae, litterae authenticae, (IC. Documenta) Syngrapha, Chirographa, Apochae, libri rationum, pacta et conventa, etc. Tertio adducitur ipsius Rei Confessio. Quibus accedunt iusiurandum, Praeiudicia ex re iudicata; Fama per rei evidentiam aut vehementem opinionem, aut coniecturam, ac praesumptionem hominis.

Est autem triplex Probatio. 1 Minor, quae rem perfecte non demonstrat, sed indiget delato iuramento. 2 Maior. scilicet per duos testes (in Causa Criminali debent esse omni Exceptione Maiores) 3 Maxima et indubitata.

Inde conficiuntur Interrogationes super articulis (ICtis Interrogatoria) seu rebus, quae ad cognitionem Actionis institutae necessario requiruntur, secundum circumstantias seu adiuncta causae et personarum; ad quae Inducti Testes iurando respondent, quod IC. est Deponere iuramentum. unde Depositiones et Attestationes; quae omnia Reus refellit, elevat, explicat, infirmat, redarguit, dum adferendo Exceptionem eludit Adversarii argumenta (IC. excipit contra.) Exceptio ab Actore resellitur Replicatione; huic a Reo opponitur iterata ac repetita refutatio seu redargutio, vel nova iurium productio, (vulgo Allegatio) quae dicitur Duplicatio; huic ab Actore obicitur Triplicatio; quam excipit Quadruplicatio, et interdum Quintuplicatio.

Sequitur Conclusio causae, et latio seu pronuntiatio sententiae; quae vel est Absoluta (IC. Desinitiva)

definiendo et determinando controversiam, dum secundum alterum decernitur; alter causa cadit seu lite; dum illi adiudicatur, huic abiudicatur; ille absolvitur, hic condemnatur. Vel, quae non est summa controversia, seu de [correction of the printer; in the print ] negotio principali aut causa, de qua disceptatur, sed de quaestione, super ea incidente, ICti Interlocutoriam vocant. Si non liquet; pendet lis, pronuntiatur amplius, hoc est, ampliatur, protrahitur, prorogatur iudicium. Aliquando Reus comperendinatur, actionem in perendinum seu tertiam diem protollendo ac differendo. Antequam sententia fertur, Praeses requirit vota Assessorum, rataque habet, communi Decreta sententia nec retractans, nec rescindens.

Promulgata decisione causae, fit Exsecutio; nisi Dilatio impetretur vel Incercessione seu Interpositione: vel Supplicatione alicuius; aut pars condemnata petat recognitionem causae, aut apellet, seu provocet, (intra statuti temporis terminos, qui nominantur Fatalia) ad Iudicium superius, in quo finis controversiae imponitur; nec vitilitigatores impune relinquuntur.

Quae omnia prius calamo excipiuntur per Scribas, Actuarios, Notarios, Libellarios, Tabelliones, Formularios, Amanuenses, Exceptores cursim scribentes, Logographos, Dicographos, (IC. Commentarienses) breviterque et succincte annotantur in codicibus scripturae primae seu Protocolli; (sic dicti, a colla prima seu glutine, quo olim glutinabantur libri)

aut Protocoli. (quasi a primo membro, nam [gap: Greek word] , membrum) unde postea diligenter exscribuntur, et perscribuntur, ac in Acta referuntur. Quorum scriptorum aliud Originarium; (vulgo Orientale) aliud Transumptum, seu Exemplum, (vulgo Vidimus;) Authenticum est, cui vel de Iure, vel de Consuetudine, plena fides habenda.

Ceterum idonei, incorrupti et integri Iudicis est, intelligentem esse Iuris et Aequi; et attentum ad eius Punctum; inflexibilem, severum, religiosum; non admittere clancularias delationes; quaestiones non consundere; non prolatare causas extrahendo diem, sed insistere: non sufferre perplexitates [correction of the printer; in the print perpexitates], et Sycophantias vulturum seu rabularum forensium, iniuste aliquem iudicio vexantium; vel praevaricando adversam partem iuvantium et cum ea colludentium, sed reicere; non praeiudicare inaudita causa; aut sinistre praeconcepta condemnare absentem aut indefensum; nec propendere favore aut odio huc vel illuc, sed medium esse, et partis neutrius; non corrumpi largitionibus, (unde iudicium nummarium) sed decernere simpliciter secundum Acta (vulgo Allegata et Probata, ac causarum merita; absolvendo innocentem, damnando sontem, etiam ad refusimem Expensarum, ne protervia maneat impunita; sed ut luat, qui peccavit, sive in aere, sive in corpore.

Denique quod ad Exsecutionem poenalem attinet, prout Delictorum (quo nomine etiam

Crimina comprehendimus) sunt discrimina, ita et poenarum, suppliciroum, mulctarum, quibus noxiae pro varietate Iurium Communium et Municipalium coercentur ab iis, qui vel merum habent Imperium, seu ius et potestatem gladii, ut olim Romae Quaesitores rerum Capitalium; vel mixtum, hoc est, coniunctum cum iurisdictione, seu iuris dicendi licentia non tantum in rebus capitalibus, sed etiam privatis. Delicta porro vel committuntur circa rem sacram, ut est schisma, haeresis, apostasia, periurium, blasphemia, Simonia, sacrilegium, sepulcri violatio; vel circa causas profanas easque publicas: ut crimen laesae Maiestatis, cum subditus adversus Principem aut Remp. perduellis est, aut rebellio, seu contumacia seditiosa, ambitus, coniuratio, collegia illicita, receptationes facinosorum, peculatus, (furtum pecuniae publicae) annonae flagellatio. Circa personnas privaias, plagium, (abstractio liberi hominis) vulneratio, homicidium, praevaricatio, (causae malitiosa proditio) tergiversatio, seu causae per accusatorem desertio; calumnia, concussio seu iniusta terroris iniectio; raptus; (feminae abductio libidinis causa) impudicitia varia; crimen expilatae hereditatis, repetundarum, furti. Delicta communia circa causas privatas et publicas: Prava suasio, iniuria in alterius contumeliam admissa, libellus famosus, pictura famosa, rapina, damnum praeter ius datum, scilicet a quadrupede, quod supra diximus, pauperiem vocari;

damnum contra ius vel iniuria datum, incendium, effractio, expilatio domorum, vis seu violentia alicui illata, crimen falsi in scriptura, vel instrumento, (mutando, delendo, radendo, celando, supprimendo, etc.) in moneta, testimonio, partus subiectione, nominis mutatione, etc. veneficium, magia, ariolatio, etc. Delictum, quod certum nomen in Iure non habet, stellionatus dicitur, (a stellione, animali fraudulento) estque fraus omnis, dolus malus, et impostura, ut si, v.g. quis, re aliqua vendita, postea aliam tradat, quam ante ostenderat, aut rem iam alicui obligatam iterum, obliget alteri, etc. Delictum improprie dicitur, quod sine dolo, sed non sine culpa admittitur, quae [correction of the printer; in the print quo] tunc est lata, quando omittitur diligentia et circumspectio, quam passim homines eiusdem conditionis adhibere solent; levis [correction of the printer; in the print sevis]

, est omissio diligentiae, quam diligentiores; levissima, quam non nisi diligentissimi impendunt.

Scelerosis infliguntur atroces poenae, ut alii deterreantur a sceleribus; ubi lictor rapit, loris ligat, vinculisque vincit sceleratos, iniciens manibus manicas, pedibus compedes vel pedicas, collo numellas, (collaria, obias) et detrudens aliquos in ergastula, ut, compediti inter ergastularios, exsequantur servilia opera, alios includit nervis, et exponit erectis in propatulo cippis: (Meniano infami) alios tradens carcerario custodiendos in carcere, et enervandos fame, squalore, pedore. Quidam prohibentur

exire domo, quod ICti vocant Custodiam privatam seu domesticam, Cicero manus iniectionem.

Mitius torquentur, quibus pollex inter duo ferramenta premitur; enormes malefici traduntur carnifici, subiciuntur quaestioni, imponuntur eqvuleo, praegravantur ponderibus, distringuntur et distorquentur fidiculis, aliisque modis, si confiteri nolint citra tormentum, (ICtis torturam) ut in confessos, demum supplicium constituatur iuxta promeritum.

Scorta et scortatores caeduntur virgis et flagris: impudicis prostibulis inuruntur stigmata seu cauteria infamiae, unde viri feminaeque stigmatiae seu stigmatici; uti et proditoribus ac falsariis. Saccularii, manticularii, abigei, depeculatores mulctantur fustibus seu fustuario, aut mulcta, vel strangulantur suspendio, in patibudo suspensi; praesertim effractores, directarii, vecticularii. Alicubi et furum socii (ICtis complices) ac receptatores aequiparantur compilatoribus ipsis, afficiunturque aequali noxa, pro varia tribunalium ratione.

Moechi, (alicubi) raptores, plagiarii, homicidae et rei laesae Maiestatis decollantur, gladio aut securi percussi; latrones, sicarii, piratae, sacrilegi, crurifragio plectuntur, rota contunduntur, eiusque radiis, elisis artubus, innectuntur et intexuntur; sed olim affigebantur cruci, seu furcae. Parricidae vero, fratricidae, insuebantur culeo cum serpente, (aut cum cane et gallinaceo) aquisque morsi, suffocabantur.

Principum interfectores discerpuntur quadrigis in diversum actis; bona vero illorum confiscantur acpublicantur; incendiarii, harioli, sagae, striges et veneficae cremantur super rogum: blasphemi elinguantur.

Calumniatores maligni, obtrectatoresque, et qui libellis famosis, anonyme scriptis, immerentes traducunt ignominiose; itemque convicti periurii, mutilantur aliquo membro; aut condemnantur ad metallifodinas; (latomias, lapicidinas) vel ad triremes; aut exterminantur, ac proscribuntur, seu relegantur cum infamia, sive inlocum certum, dicendi exules: sive ad vagandum, extorres; ut sic etiam Res publica liberetur purgamentis. Porro exulum tria sunt genera, videlicet Interdicti igne et aqua; Relegati, seu ad tempus amandati a patria; Deportati, et certis loci limitibus perpetuo circumscripti. Minora delicta puniuntur Girgatho (Suidae) seu catasta clathrata.

At crudelitas est, carnificinam exercere, dum immani cruciatu miseri (non raro insontes, ut olim martyres Christi, et hodie quoque) distenti torquentur, donec compago ossium divulsa membratim crepet, et singulae ossium commissurae distrahantur; vel ungulis, uncis, obeliscis, forcipibus, rastris, pectinibus ferreis, scorpionibus, plumbatis taureis sulcantur et dilaniantur; vel laminis ignitis et facibus adtiruntur, seu ustulantur; liquato plumbo perfunduntur: super testace is fragmentis volutantur: aut in ollam pice, oleo, sulpure, resina

bulliente impletam elixandi coniciuntur; aut assantur, et cremantur in craticula, aut lento igne torrentur; vel prunis inambulare coguntur; aut tunica candente, (quam molestam vocabant) ac galea induuntur; aut sub digitorum ungulis subulae et acus infiguntur: aut cruribus divaricatis in catasta extenduntur: aut surae nodosos inter asserculos compressantur: aut ad bestias damnantur; aut melle peruncti, sub ardentissimo Sole, muscarum et culicum morsibus exponuntur; idque exstante aliquando geminis escaphis solo capite; (quod supplicium scaphismus appellatur) aut trochlea in torculari pressantur; aut rotis cultratis discerpuntur; aut vivi terra obruuntur, aut longa fame enecantur, etc.

Turcae soleas pedum fustibus nervose pertundunt; Itali maleficum sublime tollunt, relaxatisque funiculis, pendulum repente cadere faciunt. Angli suspendiarios (patibularios) deponunt semineces, et tepentia exenterant viscera; nonnullos trahis illigatos raptant ad supplicii locum, capite humum verrentes. Tyrannorum princeps, Nero, Christianos, ferarum pellibus contectos, canibus obiecit lacerandos: aut palis per medium transfixos, cuspidibus sudium per os emergentibus, in usum nocturni luminis ardere iussit. Mezentius quondam mortua corpora iungebat vivis, et sanie taboque fluentes, crudeli in complexu, et longa morte necabat. Iapones, praeter crucis et ignis tormentum immane, cingulo tenus

hominem immittunt in scrobem spurcitiis oppletam; vel scalae innexo, certatim aquam infundunt, eamque, admotis ventri duabus tabulis valide agitatis, iterum exprimunt. Quod ex parte quidam nostra memoria imitati sunt, milites dicam, an latrones, qui, circumacto sune constringentes arctissime capita, per infundibulum ingurgitarunt undam, donec alvi instar tympani intumescerent. Alicubi eo processit immanitas, resupinos ut ligarent, nudoque eorum ventri pelves inversas, cum vivis gliribus intus inclusis, superposuerint, superque pelves ignem exstruxerint, quo excitati glires viscera dentibus perfoderent et perroderent; alii apertae medii corporis cavitati iniecerunt avenam in equorum pabulum. Sed pudet haec, aliaque saeculorum probra reserre pluribus, tantumque naturae convitium inserre humanae.

Desiderius. Quam fuit iucundum mihi Iudicis officium. Iudicii formam legitimamque punitionem abs te intelligere; tam graves et funesti hoc genus Phalarides et Busirides meis acciderunt auribus. Efficis profecto hac tua disertatione, ut, quo plus obeo viae, tanto plus referam oblectamenti, contra quam dici solet, longa itinera longa esse fastidia. Est tamen, quod insuper. Mercurtalis. Quid illud? Desiderius. Abunde cum perspiciam, quidquid hoc causarum est iudicialium, mei causa profectus et profectionis allatum et agitatum esse, sperare habeo, tuo me ductu, in Veteris Romae

forensia digredi, an regredi posse. Mercurialis. Ita fiet, Desideri, ut cum cancris instituamus iter. Desiderius. Etiam in Legibus retroivimus, sine initae viae dis pendio; cur in Iudiciis non id perinde agamus? Mercurialis. Ut video, et tecum mihi disputandum est, et ambulandum. Quod ergo bene vertant veterum Iudiciorum Divi Praesides, revisamus illa Romuli tribunalia, sed festinanter; inde pedem ad longe sacratiora Iura relaturi. Desiderius. Prae cupiditate volare videor. Mercurialis. Ne memoria me elabi [correction of the printer; in the print memoriae labi] imputes, si quaedam, iam ante dicta, iterumperstrinxero; malo plusculo longior quam obscurior esse. Desiderius. Praesertim in re Antiquitatis pulvere obsita.

Mercurialis. Controversiae in Iudiciis privatis (nam de his nunc loquor) erant triplices. 1 Personarum, de liberis ac servis, libertis ac patronis, inenuis ac libertinis; potestate parentum in filios, nuptiis, adoptionibus, capitis diminutionibus actutelis. 2 Rerum, de mancipationibus, usucapionibus, iurecessionibus, hereditatibus, fideicommissis, bonorum possessionibus, arrogationibus (sunt species adoptionis) et bonorum emptionibus. 3 de Obligationibus, quae erant de mutuationibus, commodationibus, depositis pignoribus, stipulationibus, fideiussionibus, emptionibus, locationibus, societatibus et mandatis, variisque pactionibus nomine carentibus; solutionibus, acceptilationibus, novationibus, delegationibus,

Praetores ex tribunali in Comitio ius dicebant, reddebant, constituebant, dabant diebus fastis, a fando dictis, quibus licebat iure agere, et Praetori sine piaculo fari: Do, dico, addico. Diebus Intercisis fas dicebatur certis tantum horis. Insignia Praetoria fuerunt praetexta, sella curulis, hasta, ministri, accensi, lictores, gladius. Cum Praetor ipse ius dicebat, tum ferebatur decrevisse, dixisse, addixisse, vel absolute, dedisse; sin' alterum iudicare iubebat prose, tum iudicium, iudicem, actionem dedisse. Iurisdictio his tribus verbis comprehendebatur: Dedit, v. g. bonorum possessionem; dixit, v. g. aliquem liberum esse; addixit, v. g. in iurecessione. Praetoribus assidebant in iudiciis per subsellia adiutores, qui hastae (quae ponebatur seu figebatur in loco iudicii) praeerant, inter quos Decemviri et Centumviri, etc.

Iudicii Ordo hic erat. Primo Postulatio actionis, dein Datio; Dationem sequebatur Editio; hanc in ius Vocatio. Actio alia stricti iuris secundum Leges: alia bona fidei secundum Aequum et Iustum. Vocaturus quendam in ius, adhibebat aliquem actionis testem, capta hominis praesentis aut forte intervenientis auricula, dicendo: Licetne antestari? (id est, possum te testem sumere?) Si testis responderet, licet; tum adversarium etiam obluctantem vel fugientem, manu iniecta, ad Praetorem trahebar. Inde petita [correction of the printer; in the print pedita] actione secundum Leges, postulabat

Actor, ut sibi liceret in adversarium intendere, sive conna cum agere; Reus contra Advocatum poscebat, qui sibi ius suggereret; Actor autem vadabatur Reum, ut certo se die sisteret. Interea dum res in vadimonio fuit; Reus cognita actione aut cessit, aut se ad dimicandum contra comparavit; si cessit; rem pacto aut alia transactione composuit, unde in edicto Praetoris: Pacta conventa; sin' iure experiri placuit, facta est intentio litis, die cognitionis praestituto. Vindiciae, dicebatur actio, cum de possessione, seu viu rei, erat instituta; Vindicatio, cum de dominio v. g. fundi. Aliquando Praetor iurisdictionem Recuperatoribus mandabat, qui nune Delevati Iudices vocantur; Arbitri arbitrarias causas cognoscebant; si gravior causa, praesertim Iuris, (nam facti levior erat) eam Praetor Centumviris committebat [correction of the printer; in the print committebatur], unde Iudicium Centumvirale. Datis Lectori [correction of the printer; in the print Lectori] iudicibus, permissum est Reo, quem ex iis, vel quos, vellet eligere; nam saepe per alios iudicabat Praetor, ut dixi. Inde uterque litigator sibi denuntiabat in perendinum, [correction of the printer; in the print ] diem. Tertius cum adesset dies, factum est iudicium; iurabatque Iudex Iovem, lapidem, se ex Lege et animi sententia iudicaturum. Litigantes iuramentum calumniae edebant. Post Oratorum ac Patronorum orationes, utramque in partem; si causa ambigua esset, dicebat [correction of the printer; in the print sciebat] Iudex, sibi non liquere; si satis cognita, condemnabat aut absolvebat. Iudicio in hunc modum peracto, tria alia Iudicia sequebantur. Primum de Reo, idque duplex;

nam si pro illo pronuntiatum, Restitutio in integrum appellabatur; si contra ipsum; Addictio [correction of the printer; in the print Adartio] vocabatur, id est, ni iudicatum faceret, creditori nexus addicebatur. Secundum de Petitore seu Actore, contra quem iudicium calumniae est habitum, cum, scilicet pecunia accepta, litem vel falso intendisse vel praetermisisse coargueretur. Tertium in Iudicem, si aut dolo malo, aut gratia, aut inimicitia sententiam dixisset, unde litem suam facere dicebatur. Pars condemnata astimationem litis praestare cogebatur.

In Iudiciis vero publicis agebatur de criminibus, maleficiis, iniuriis atrocioribus. Quaesitores dicti, qui ea Iudicia exercebant, secundum quaestiones a Legibus praescriptas. In iis Iudiciis ubi Oratores Se dixisse significarant, Praeco, elata voce, proclamavit: Dixerunt. Aliquando ad clepsydram dicendum erat, ubi usurpata illa sollennia verba: Effluxit, et Dixi. Ibi primo deferebatur et recipiebatur nomen Rei, iussu Praetoris in tabulas scriptum, quod est Reum fieri, seu Legibus interrogari; cum plures unum facere vellent Reum, Iudicium factum est, uter deferre deberet, quae res Divinatio dicta, in qua de futuro quaeritur. Ex multis accusantibus, primus, Accusator, ceteri Subscriptores dicti; Deiurata dein calumnia. Si statim fateretur accusatus, lis ei aestimabatur ut victo; et poena repetebatur; si inficiaretur, Delator eius, crimina in scripto edebat, et fideiussores de persequenda lite dati. His peractis,

Iudicii dies constituebatur; Reus interea, posita alba toga, atram et obsoletam induebat, barbam et capillum promittebat; Patronos conquirebat.

Exinde, voce Praeconis citatus, comparebat; fiebatque Sortitio vel Editio Iudicum; Sortitio quidem, cum Praetor, aut Quaestionis Iudex, Praescriptum Iudicum numerum ex urna educebat; quo facto, et Reus et Accusator poterat reicere, quos parum sibi aequos aut idoneos putabant; quod Reiectio dicebatur. In locum horum Iudex alios subsortiebatur, et Subsortitio dicta est. Editione Accusator ex 450 Iudicibus, centum edere seu nominare: Reus ex centum tenebatur edere 50. Inde Cognitio in duas plerumque actiones divisa; Utraque habuit Accusationem et Defensionem. Accusatio potissimum testimoniis nitebatur, quae triplicis generis erant. Quaestiones, (testimonia servorum in tormentis) Testes, Tabulae. Accusator, facta potestate dicendi, actionem inchoavit. Ubi accusatio perorata, Patroni ad singula capita respondebant, testibus utrinque adhibitis. In secunda actione Reus priore loco dicebat, posteriore Accusator. Ubi dixerunt Oratores, Sententiaque erat ferenda, Quaesitor suis Iudicibus tabulas distribuit, et, ut suas sententias ferrent, in consilium misit, hoc est, iussit ad urnas ire, quibus praeerant custodes, quorum cura attendere, quomodo sortes ex iis ducerentur; aut in eis calculi vel tabellae a Iudicibus deponerentur. Unicuique vero dabantur

tres tabellae ceratae; una A Absolutionis; secunda C Condemnationis; Tertia NL non liquet. Ampliano fiebat, cum Iudices significabant, non liquere, id quod ex diribitione tabularum patebat. Praetor, seu Quaesitor condemnaturus, praetextam posuit; eius sormula fere talis fuit: Condemnationis: Videtur fecisse; aut non iure videtur fecisse. Absolutionis: non videtur fecisse; iure videtur fecisse. Ampliationis: amplius cognoscendum. Addebatur utplurimum poena in condemnatione: Videtur vim fecisse: atque eo noentne aqua et igni illi interdico. Duo consequebantur Condemnationem, Aestimatio litis, et Animadversio. In Aestimatione litis, si Reus solvendo non esset, eius bona hastae atque auctioni subiciebantur; ea qui emissent, Sectores dicti, Redemptoresque bonorum, damnati vel etiam proscripti. Verberationis, Coerectionis, et Talionis curam habuerunt lictores apud Triumviros Capitales, ad Columnam Menianam [correction of the printer; in the print Meniam]

. Verberatio virgis facta, expeditis scilicet fascibus, mortis supplicium praecessit; Fustigatio in castris usitata; Talio est similitudo supplicii seu poenae, ut patiatur quis taliter, ut fecit. Ignominia et Infamia erat, cum quis munerum et honorum iure privabatur. Si Reus absolveretur, duo itidem iudicia relinquebantur, (ut supra indicavi) primum Calumniae, si falsum crimen intulisset accusator; alterum Praevaricationis, si cum Defensore collusisset, et alia vera crimina celasset. Calumniatoribus frons inurebatur funesta litera

C. Praevaricatores infamia notabantur publica; furriferi [correction of the printer; in the print furriferi], obnupto capite, in furcam seu crucem agebantur. Desiderim. Ne Apollo quidem Delphicus meliora consulentibus responsa dedit, quam tu. Veterum mihi Iudiciorum formam explicasti. Memini, cum Tullianas Orationes manu volverem, quoties in iis haesitarim, quoties caput scalpserim, et antiquarium rei Iudiciariae Interpretem mihi optarim; modo nactus sum. Mercurialis. Si interpretari est rem superficietenus delineare. Huic viae ad Veteres remensae satis est pretii, si ea tibi molesta non accidit: Desiderius. Molesta autem? periucunda et peramoena. Mercurialis. Sed enim: Quae mutata subito rerum haec facies? Veteris dum Romae forum obambulamus, subductis repente Romuli moenibus, nova Roma caput exserit, et pro Capitolio arcem illam Adriani; pro templo Concordiae, Vaticanum; pro tribunalibus profanis, sacri Iuris sellas ostentat.

Salve sancta petri sedes, Domus inclita Divum,
Relligione potens; Divini Numinis haustus
Tu populis spargis, caelique sacraria pandis,
Notitiam Verique Dei tu detegis Orbi,
Et sacras statuis Leges; cum Legibus aras.

Te Duce ac Magistra, quidquid de Deo ter Opt. Max. scimus ac loquimur, profitemur nos scire ac loqui. Desiderius. Sacer horror mihi concutit artus; Maior agit Deus, ad maiora scienda remittit. Mercurialis. Fac, animo constes. Cernis Templum hoc augustum, ingens,

centumque columnis nixum? Hic illa scientiarum Regina Theologia sedem habet, hic docet. Reverentem intro seramus pedem, et, quae summatim tradit, pro ingenio et nostro, temporis, et itineris, percipere studeamus. Desiderius. Aures attentas praebeo; Tu Spiritus alme, Spiritus sapientiae ac scientiae, placidus animis illabere nostris.

CAPUT LXXVIII. Theologia.

ESt haec, si nominis etymon spectemus, sermo de DEO; ob quam causam Metaphysici quibusdam appellantur Theologi; quemadmodum et Poetae, quod Divini Numinis laudes et encomia suis adumbrare carminibus tentarint. Pressius, Theologia est studium rerum Divinarum, seu scientia de Deo, partim ratiocinatione, partim caelesti revelatione nixa. Dividitur autem in eam, quam vocant Positivam; et in eam, quam appellant Scholasticam. Prior nomen inde habet, quod ponat et stabiliat fundamenta, locosque argumentationum Theologicarum, occupata potissimum in explicando et interpretando Sacrae Scripturae sensu iuxta auctoritatem SS. Patrum. Qui sensus duplex est; Alter Historicus seu Literae, (TT. Literalis) qui vel est Proprius, nitens simplici et nativo verborum significatu; vel Metaphoricus,

transferens verba ad sensum Improprium. Alter est Mysticus seu Spiritualis, qui non tam in verbis quam rebus, per verba significatis, continetur. Et hic est triplex. 1 Allegoricus, significans Christum vel Ecclesiam militantem. 2 Tropologicus, seu Moralis, spectans mores. 3 Anagogicus, respiciens vitam in caelo aeternam. Omnes faciunt ad verbum Dei in se fecundum fructuose exponendum. Theologia Scholastica, seu Dogmatica, aut Didactica, quae et Speculatrix, magis in cognoscendo quam agendo consistit; dum Conclusiones et Consequentias suas accuratius et more Philosophico speculatur, et ad prima Principia reducit. Haec latius sumpta, prout Religionis Dogmata enixius perscrutatur, uberiusque propugnat, distribuitur in Polemicam seu Controversam, (vulgo Controversisticam) quae mysteria fidei contra Haereticos defendit; et Moralem, seveam, quae de Moribus (vulgo Casibus Conscientiae) agit, ex theoria deducens praxin, dum ex principiis Theologicis docet declinare a malo, et facere bonum, explicando ea, quae ad directionem conscientiae pertinent. Alia divisio est in Theologiam Mysticam et Asceticam, (quae in affectibus maxime consistit) ac Symbolicam, quae per figuras et symbola explicatur.

Primus Sententias, ex SS. PP. ad fidei dogmamata spectantes, collegit libris quatuor Petrus Lombardus Parisiensis [correction of the printer; in the print Parisiensi], circa annum Christi 1140. quam ob causam eum Magistrum Sententiarum

appellant: quem deinceps alii subsecuti sunt; inter quos eminent D. Thomas Aquinas, cognomento Doctor Angelicus. Floruit circa annum D. 1268. unde Schola Thomistarum; et Ioannes Duns, origine Scotus; claruit circa annum 1294. qui Doctor Subtilis audit cum Sectatoribus [correction of the printer; in the print Sectoribus] suis. Prior Opus suum Theologicum, quod Summam vocavit, tres in Partes divisit. In Prima agit de Deo et Angelis. Secundam divisit in duas alias, quarum priorem nominavit Primam Secundae; alteram vero Secundam Secundae. In illa disputat de fine hominis, eiusque actibus, vitiis, ac peccatis, itemque de legibus et gratia; in ista de Virtutibus tam Theologicis quam Moralibus. In Parte Tertia de DEO Homine (seu Divini Verbi cum humana Natura communicatione, quod Sacratissimum Mysterium Graeci [gap: Greek word] , Latini Incamationem vocant;) et de Sacramentis.

Disserunt ergo Theologi, iuxta methodum S. Thomae in Parte eius Prima, de Exsistentia DEI, (ut loquuntur) quomodo videlicet exsistat ac sit; qui cognosci queat; quae sit eius natura, quae proprietates, attributa, perfectiones; quomodo simplex; excludens omnem compositionem; unus non admittens numerum aut consortem: summe bonus, infinitus, immensus, immutabilis, aeternus, nulla cognitione exhauriendus, (T T. Incomprehensibilis) ineffabilis; cognoscendus tamen intuitive (ut T. T. loquuntur) seu clare videndus a

Beatis per Lumen Gloriae. Ipse vero scit et videt omnia, quae facta sunt, et fient, fierique possent vel absolute, vel sub conditione. Et haec vocatur TT. Scientia Media seu Hypothetica, vulgo Conditionata. Eiusdem voluntas alia est Beneplaciti, quae si sit simpliciter et absolute efficax, numquam frustratur suo fine; quod si merum sit desiderium, frustratur saepe; hinc enim sunt peccata.

Alia est figni, qua exterius radiat [correction of the printer; in the print radicat] per praeceptum, prohibitionem, permissionem, consilium, oblationem opis praesentis ad agendum, quid ab Angelo vel homine fieri velit. Hinc oritur Doctrina de Providentia DEI, de desiderio omnes homines salvandi; de Praedestinatione (ut loquuntur) seu Destinatione et efficaci Decreto, transmittendi quosdam ad aeternam beatitudinem. (Reprobi dicuntur Praesciti, nequaquam destinati ad supplicia aeviterna.) In hac Parte disputatur etiam de Mysterio SS. Trinitatis, de Processionibus Divinis, earumque principiis, relationibus, notionibusque, et speciatim de Personis ipsis Sacratissimae Triados, Patre, Filio, et Spiritu Sancto, deque earum missionibus, per quas manifestantur Mundo. Et haec de DEO. De Angelis vero, qualis eorum natura, perfectio, multitudo, discriminatio, creatio seu inceptio, potentia sese movendi, intellectio, illuminatio, voluntas, status gratiae et meriti, (viam vocant) peccatum, poena, ordines, ministeria. Haec in Parte Prima.

In Prima Secundae, de Beatitudine, et fine hominis ultimo, qui est DEUS, et ipsius per visionem beantem (beatificam vocant) comprehensionem et fruitionem (ut loquuntur) possessio. De dotibus corporis beati, quod subtile, agile, clarum, nulli corruptioni obnoxium; de praemiis caelestium civium. Hic explicatur, qui sint actus humani, et qui ex iis quomodoque liberi ac voluntarii; qui non voluntarii, qui violenti ac coacti, qui medii seu mixti propter cupiditatem, metum, ignorantiam, incogitantiam; quaesit ignorantia antecedens, comitans, consequens. Quae actuum humanorum regula proxima, nempe conscientia, sive ea sit opinans, sive dubia, sive errans. An dentur actus indifferentes, seu adi [gap: Greek word] , ratione mali aut boni. Quid sit peccatum, et quotuplex; quae differentia, quoad speciem et numerum; quae eius macula, quis habitus, quae poena damni et sensus, cur illa aeterna; quod DEUS non sit auctor peccati; quomodo lues originaria ab Adamo in posteros propagata sit; quod cupiditatis pravae (concupiscentiam vocant) motus, qui reprimuntur, vel quibus resistitur, non sint peccatum; qua ratione, per labem illam protoplastorum, natura [correction of the printer; in the print naturam] sit corrupta et vulnerata. Exinde tractatus [correction of the printer; in the print tractatus] de Legibus, quarum ea est conditio, ut sint utiles, auctoritate publica conditae et satis promulgatae; ubi agitur de Legis Mosaicae obligatione et abrogatione; de Legis Evangelicae seu Gratiae inceptione, materia, (quae maxime

est Sacramentorum administratio) et usus obstrictione ac necessitate sive Praecepti, sive Medii, ut loquuntur, sine quo salus aeterna nemini datur; penes quem sit auctoritas, humanas ferendi Leges, interpretandi, adstringendi, relaxandi, abolendi, etc. Quae sint Censurae, seu Poenae Ecclesiasticae sive Pontificiae; Quid in Iure Canonico Excommunicatio, Suspensio, Interdictum. Quid sit Gratia Divina, quae eiusdem divisiones in Sufficientem et Efficacem; in gratis datam, et gratum facientem, (alias Iustificantem seu Sanctificantem:) in Excitantem (Vocantem, Operantem, Praevenientem:) in Adiuvantem, (Cooperantem, Comitantem, Subsequentem.) Quid sit meritum de Condigno, quid de Congruo, etc.

Iam in Secunda Secundae, Virtutes ex Gratia Divina, ceu radice prodeuntes, declarantur; in quibus praecellunt tres illae, quas Theologicas vocamus, Fides, Spes, Charitas. Fides quidem, cum sit ex auditu, nobis proponitur per verbum DEI scriptum, et non scriptum, seu Traditiones; itemque per auctoritatem Ecclesiae, hoc est, summum Pontificem, Conciliaque a summis Pontificibus approbata; et ipfius Ecclesiae certas notas ac signa, quibus veritas a falsitate discernitur. Est autem fides certissima quidem, obscura tamen; cuius mysteria digna redduntur creditu, cum illis, quas dixi, Ecclesiae notis, quod sit Una, Sancta, Catholica, seu Universalis. Hic disputatur [correction of the printer; in the print disputatum] de necessitate actuum fidei sive explicitae

sive implicitae; de confessione sive professione externa, de vitio opposito, quod est Infidelitas, prout convenit Iudaeis, Gentilibus, Haereticis [correction of the printer; in the print Heredicis].

Quid in fide erroneum, quid suspectum, quid offendens pias aures, quid temerarium, quid inducens ad aliorum peccatum expenditur. Quomodo hallucinentur Novatores, non distinguentes spem a fide; in quo consistat spei certitudo; cui opponitur desperatio ac profidentia (vulgo praesumptio.) Hinc gradus fit ad charitatem DEI et hominis; ubi fit mentio duplicis amoris, quorum alter amicitiae seu benevolentiae, (in quo tamen hoc discrimen est, quod amicitia apertius se exserat) cuius finis est is, cui volumus bene; [correction of the printer; in the print et a nobis distinetur;] alter, quem vocant concupiscentiae, (concupiscentem dicamus) illum ipsum, qui amat, respicit [correction of the printer; in the print respuit]. Hic explicatur ordo amandi alium pro alio; item corripiendi et corrigendi. Huc etiam spectant, quod Graeci dicunt [gap: Greek word] nos offendiculum, ruinam, impactionem vocamus, cum scilicet quid dicimus, facimus, omittimus, per quod alius inducatur in occasionem ruinae spiritualis, seu committendi peccatum. De hinc in disputationem veniunt Virtutes illae, quas supra diximus, Cardinales vocari, inter quas plurimum negotii facessit Iustitia; huic cum sit annexa Religio, Virtutum Moralium nobilissima, spectat ipsa quoque ad hunc locum; sed nos ei peculiarem destinavimus.

Pars Tertia Summae Thomeae agit de Verbo Incarnato et Sacramentis, quorum vi et efficacia meritorum Christi participes reddimur. Est autem Incarnatio Naturae Divinae cum Humana copulatio ac coniunctio in eadem hypostasi Verbi, scilicet secundae Personae SS. Trinitatis, Filii Patris aeterni, cuius ille Imago est, et Verbum, quod per Intellectum est genitum; qui, per unionem hypostaticam, nostram assumpsit naturam seu humanitatem. Hic explicatur Christi sanctitudo; quadruplex eius scientia, scilicet visio beata, scientia infusa, acquisita, et ea, quam per experientiam habuit; libertas eiusdem circa mortem subeundam. Coniunctio cum Voluntate Divina, praemia meritorum Servatoris, eiusque cultus. Quae sit communicatio idiomatum, seu attributorum utrique Naturae, Divinae et Humanae, communium. De Sacramentis vero, quomodo sint signa sanctitatis, et simul causae, dum gratiam et continent, et digne suscipientibus conferunt, quam Veteris Legis Sacramenta solum figurabant seu praesignabant; et complura alia, quae de illorum materia, forma, ministro, effectu, fructuque quaeri solent. Sacramentalia vocantur, ritus, ceremoniae, actiones exteriores ac religiosae, ab Ecclesia approbatae, conferentes cum ad decentem ac piam administrationem et susceptionem Sacramentorum; tum ad reliquum DEI cultum obeundum.

Desiderius. Quanta rerum Theologicarum silva est! Merc. [correction of the printer; in the print Mere] videbamur Templum aut Basilicam

ingressi, nunc experimur, in, nescio quod, mare nos delatos esse. Petamus littus; et hanc illis velificationem relinquamus, qui, quae nos cursim rasimus aequora, plenis ingentium voluminum carbasis sulcant. Nostri consilium itineris nosti; quocumque deferimur, hospites sumus. Ceterum in hoc genus argumentis, dum licet et res patitur, ex Ciceronis et aliorum Latinioris linguae Auctorum arculis verba sumenda duco; sed ubi res aliqua vel non exstitit, vel certe illis Latii Patribus Patratis nota non fuit, quo, quaeso, pacto nomen eius extare potuit? Nam quis ferat, ut, cum, nescio quo, Tulliano simiolo, fidem Divinam, voces Persuasionem? Ut Excommunicationem, aqua et igni interdictionem? Ut peccata morituro remittere, sit Deos superos Manesque Illi placare? Ut Sacramentum, Passio, Redemptor tamquam parum Romana [correction of the printer; in the print Romano] a Romanorum Religione proscribantur? Desiderius. [correction of the printer; in the print Mercurialis]. Mea quidem sententia minus religiosus est, quis quis in hac materia verbis aequo religiosior est. Merc. [correction of the printer; in the print Mere] amo te de hoc iudicio.

Nos cum sancta Matre Ecclesia et loquamur, et sapiamus. Id tamen, dabimus operam, ut si minus terse, non tamen sordide locuti videamur. Desiderius. Hactenus de [correction of the printer; in the print ] Theologia, quam dixisti Speculatricem vocari, egisti; Quae Practicae, seu Moralis, sit Methodus et Argumentum, nunc expedi. Mercurialis. Hic in varias itur distributiones; quidam digerunt eam secundum ordinem Alphabeticum;

alii fere modum et divisionem D. Aquinatis sequuntur, omissis, quae plus subtilitatis et speculationis habent. Qui Controversias Fidei tractant, diversa et ipsi incedunt via, et Haeresin, Hydram illam multicipitem, punctim caesimque adoriuntur. Institutionum Christianarum seu Doctrinae Catecheticae Summa continetur quinque capitibus. In 1 agitur de Fide et Symbolo Fidei. In 2 de Spe et Oratione Dominica. In 3 de Charitate et Decalogo ac Praeceptis Ecclesiae. In 4 de Sacramentis. In 5 de Officiis Iustitiae Christianae, hoc est, de peccato vitando, de virtute sectanda. Sed de his satis. Si quaeris, quomodo testimonia ex S.Thoma adducta notari soleant, observa, Summam ab ipso Theologicam divisam in Quaestiones, et has in articulos, suis inscriptas titulis. In his proponit Oppositiones; istis subiungit suas Assertiones seu Responsiones (quae vocantur Corpus;) post Responsiones subdit Solutiones obiectorum, hoc modo: S.Th. 1.P. q. 12. ar. 6. ad 1. id est, Prima Parte, quaestione 12. articulo 6. ad primum argumentum oppositum respondendo vel dicendo. Si notae sint huiusmodi: 1. 2. q. 6. etc. vel 2. 2. q. 3. exprimuntur ita: Prima Secundae; vel Secunda Secundae (Partis;) quandoque additur in Corp. hoc est: in Conclusione seu Assertione, quam facit S. Thomas: Quid vero dices ad has figuras? D. A. in 4. d. 49. q. 2. ar. 2. Explico: Doctor Angelicus in librum quartum Sententiarum, (nam in quatuor hos libros, commentarios

edidit) distinctione quadragesima nona, quaestione secunda, articulo secundo. Apud Scriptores Theologos reperies varias citationes. v. g. D. 6. s. 3. dub. 1. concl. 3. n. 4. vel tr. 6. c. 2. m. 3. h. est, Disputatione sexta, sectione tertia, dubio primo, conclusione tertia, numero quarto; vel tractatu sexto, capite secundo, membro tertio. Gl. indicat glossam seu interpretationem. Desiderius. Tot inter nobiles scientias, quas methodice ponis ob oculos, cui me applicem, ambiguum copia facit. Paullo ante in Ius Civile inclinabant studia mea, nunc animum ad se Theologia convertit. Alter enimvero sum in bivio Hercules. Mercurialis. Erit tempus, cum alterutrum literae Pythagoreae tramitem inibis; id ne inconsulto fiat impetu, lustremus porro domos, urbes, regiones, visuri, quomodo se consocient homines pro mutuo adiutorio, in familias, Res publicas, Regna, cuius rei fundamentum est Concordia; videamus imprimis, quid Oeconomia reposcat domestica? De Rebus Theologicis recurrit argumentum.

CAPUT LXXIX. Oeconomica.

ESt prudentia de obtinenda felicitate domestica, quae alias dicitur bonum samiliare, privatum, oeconomicum; ad quam tuendam requiritur primum parare, tum parta tueri. Minima hominum consociatio, est domestica; eaque triplex, coniugalis, patria, herilis, rite coalita in unam familiam: quam regunt paterfamilias cum matrefamilias; quibus subsunt filii et filiaefamilias, universumque famulitium.

Destinctio rei familiaris haec est. Possessio domestica vel est immobilis, vel mobilis; immobilis aut naturalis, aut artificialis; naturalis vel terrestris, ut ager et hortus: vel aquea, ut lacus, stagnum, piscina, fons; artificialis, est domus. Possessio mobilis vel est mensura, ut nummus: vel mensurata, eaque animata vel inanimata. Animata est vel homo, ut servus; vel bestia, quae facit vel ad nutritionem, ut ovis, capra, sus; vel ad laborem, ut iumenta; vel ad munditiem, ut felis; vel ad custodiam, ut canis; vel ad delectationem, ut psittacus, philomela. Inanimata possessio est vel necessaria, vel honoraria. Ibi sunt ad victum pertinentia, ut esculenta et poculenta; et supellectilia, eaque partim vestiaria, ut vestimenta, lectisternia, mappae; partim vasaria, ut cu linaria, cellaria, mensaria; partim sellaria, ut cistae, mensae: partim

operaria, ut securis; partim ignominiosa, ut matulae; honoraria sunt imagines, statuae, tapetia.

Acquisitio rei familiaris est vel simplex, vel mixta. Simplex est ordinaria, vel extraordinaria. Ordinaria fit labore; estque velnaturalis, vel artificialis. Naturalis est vel primaria, ut Georgica, sub qua Agricultura, Viticultura, Horticultura, et Cura silvestris: vel secundaria, eaque vel pecuaria, sub qua Pastoritia, Venatoria, Aucupium et Piscatura; vel fossura metallica, vel caesura lignorum.

Artificialis acquisitto est vel permutatio, vel aedificatio. Permutatio est mercatura, foeneratio, et operae elocatio. Mercatura vel est liberalis, eaque tum domestica, quae dicitur institoria (Sueton.) et stataria; tum externa, quae est maritima seu nautica: et terrestris seu vectoria: vel sordida, ut cauponaria. Foeneratio est usura, vel cambium, de quibus cap. 76. Operae elocatio est itidem vel liberalis, vel sordida; illa est, cum quis operam suam Reip. locat in officio aliquo publico; haec in privato, quae est mercenaria. Aedificatio est, qua domus acquiritur accommodata familiae quoad sanitatem, commoditatem ac iucunditatem: itemque rei familiari servandae.

Acquisitio extraordinaria vel est directa, ut hereditas, accretio per alluviem, dos, donatio, inventio thesauri: vel indirecta, (Quintil.) ut emptio, locatio, conductio, lusus, cautio, depositio pignoris, et similia. Acquisitio mixta,

cum plures modi acquirendi concurrunt.v.g. occupatione, accessione, aedificatione, confusione, usucapione, usufructu, parsimonia, etc.

Domum faciunt ornatam parietes bene fenestrati, albati, picturati, proiecturis ornati; tutam vero ianuae bene obseratae, fenestrae bene cancellatae seu clathratae; commodam vero conclavia iustae amplitudinis bene distincta pro vario usu: nempe ut sit, ubi convivant domestici, hibernaculum seu hypocaustum instructum fornace vel camino; Andronitis seu andron est pro viris; Gynaeceum vel Gynaeconitis pro feminis. Et pro parandis cibis culina; tum refertum supellectili mensaria cenaculum (tricinium, cenatio; et pro penore asservando cella (hypogeum, apotheca penuaria seu penaria, promptuaria, (promptuarium) mellaria, olearia, vinaria, carnaria, farinaria, casearia, granarium, etc. et pro requie nocturna dormitoria; proque aliis rebus idonea reconditoria, armaria, arcae, repositoria; denique pro transferendis rebus sportae, cophini, etc.

Cubiculum habeat lecticas, quarum latera utrinque lectum sustinentia sunt spondae, harum partes extremae, fulcra; quibus superextenta cadurca, aut filo texta, aut ligno coassata; et lectisternia (toralia, sindones lecticariae;) grabati (anaclinteria) sunt pro meridiana reclinatione delicatiorum, quam Latini meridiationem vocant: et vasa cum praefatione honoris nominanda, ut matulae (scaphia)

(pro vesica levanda; et adstructos secessus pro exone randa alvo, vulgo latrinas: civilius dixeris sellas patroclianas et familiares, loca communia: loca, quo eunt saturi, seu quo itur ad requisita naturae. Solet e lacunari suspendi cubicularis lucerna, seu lychnus, vel unius clychnii, (monomyxus) vel plurium (polymyxus.) Cubiculo vicinum est procoetium seu antithalamus; inde solarium, ex quo transitus ad viridaria, ubi ambulacra subdialia, hypaethrum, xystum seu xystus, exedra, peristilium, diaeta, stibadium; nec desunt aviaria, columbaria, gallinaria, et pergulae et porticus, sub quibus lignorum caudices (segmenta, fragmenta) et ruta caesa reponantur.

Bona ordinatio contubernii sita est in distributione rerum et officiorum: ut quaeque res in domo suum habeat locum; et quisque locus suam rem, quo pareat statim, quid absit, vel adsit: item quisque domesticus suam functionem, et quaeque functio suum agentem, ne, respectando alius alium, omnes agant incuriose, omnia tamen sub inspectione Oeconomi, (quem etiam procuratorem, curatorem, dispensatorem, promumcondum, subcuratorem, obsonatorem appellare licet) ad cuius curam pertinet non cibatus tantum et commeatus, (res cibaria ac potoria) sed praecipue rationes accepti et expensi; quas, antequam in rationarios codices referat, prius subnotat in Diariis. Servit etiam in quottidianum usum talea seu tessera, (lignum quadratum) in qua numerus

vel accepti vel expensi, invecti seu illati et exportati apprimitur, annotatur, inciditur crenis. Et quia aliud est parsimonia, aliud sordities, ditescendumque artibus est bonis, non malis, cavebit, ne, nimium parce faciendo sumptum, defraudet genium familiae, dum sordide et praeparce de victu quottidiano deradit, et improbe comparcdit. Paterfamilias curabit, ut omnes noctu sub clavi sint: meminerit, se esse primum mobile, uxorem et liberos stellaes fixas, Saturnum gravitatem, Iovem prudentiam, Martem fortitudinem, Solem religionem, Venerem humanitatem, Mercurium facundiam, Lunam ubertatem rerum, Centrum immobile iustitiam. Ab his ad officia coniugurn progrediamur.

CAPUT LXXX. Coniugalis Societas.

BAsis familiae est coniugium a Deo institutum, (sed nequaquam praeceptum omnibus, cum virginitas sit praestantior connubio) ad propagationem generis humani; inde enim veniunt legitimi liberi, et, propter hos, famulatus, cum reliquo apparatu oeconomico.

Matrimonio iunguntur mas et femina: nec refert, utrum ille sit iuvenis, an viduus, virgo, an vidua; dummodo ambo sint caelibes et nubiles, nec oppido dispariles aetate, nec arctius

propinquitate coniuncti, ne nuptiae fiant incestificae; neve ex nobiliore familia denubant, et innubant in ignobiliorem, quod parit discordiam.

Mas dispicit sibi de femina, ad nubendum habili, (nimium iuvenculae, nimiumque exoletae, et anus, sunt illocabiles) quae honeste nata sit, et pudice educata, famaque illibata: utrum insigniter dotata aut venusta, an indotata, non adeo curandum; quia dos, sive fuerit profectitia, videliceta parente profecta: sive adventitia, nempe a quovis alio proveniens; parapherna (IC. paraphernalia, sunt proprium uxoris peculium) et forma sunt bona sugacia et evanida, et excitant plerumque rivales, quorum alterum ferre repulsam necesse est; dotalia bona compensat virtus.

Postquam adiecerit animum ad aliquam, eamque honeste adamarit, ambit ipsam ducere in matrimonium, sive procet seu poscat eam a parentibus per pronubum, aut conciliatricem, (apage lenones et lenas) vocatur prensator aut procus; quod si uterque nupturientium patrimus est, aut matrimus, nihil tentant insciis parentibus: si his orbi; consulunt Curatores.

Cum Amans seu Amator (Amafius et Amasia nec Latine satis, nec pudice dicitur; Amatorculus amat levicule) obtinet, ut sibi amata despondeatur, constituuntur et celebrantur Sponsalia, confirmaturque desponsatio [correction of the printer; in the print Desponsalio] (quae est promissio seu stipulatio suturarum nuptiarum) arrhis, quas ICti vocant Sponsalitias, Solent desponsati,

publice promulgari e suggestu, ne connubia sint clandestina, aut interveniant impedimenta contractum connubialem vel prohibentia, vel etiam dirimentia, et ita fiant innuptae nuptiae; qui quidem Contractus Matrimonialis (quae est stipulatio, seu mutuus consensus de praesenti traditione corporum) apud Christianos evecta est ad dignitatem Sacramenti; nec rite confici potest, nisi in praesentia Curionis et testium. Ad evitandas lites scribuntur prius et consignantur tabulis pacta dotalia; quibus de dote et reciproca donatione convenitur et cavetur.

Matrimonio contracto, cuius vinculum est indissolubile, (neque enim more Hebraeo aut Gentilium licet repudiare, seu dare libellum repudii, aut polygamia uti) dies dicitur nuptiis, qua copulantur a Parocho, sollennique precatione et ceteris Ecclesiae ritibus iunguntur novi coniuges; quam Sollennitatem cohonestant utriusque partis necessarii et paranymphi, comitantes sponsam, pronubaeque eam concinnantes. Canitur Hymenaeus (Thalassio, Epithalamium) et in Nympheo geniale epulum ac choreae instituuntur. Digamus est, qui secundam uxorem duxit.

A nuptiis sponsa ducitur in aedes sponsi, fiuntque repotia: et tum iste recipit nomen mariti; illa maritae: eos vero, qui sibi eloca runt natam aut gnatum, incipiunt vocare socerum et socrum; ipsi ab eis appellandi, gener et nurus. Qui vero elocant nepotem vel neptem, fiunt prosocer, et prosocrus, (socer magnus, socrus

magna;) qui duxit, progener; quae nupsit, pronurus: sed mariti frater est levir; eiusdem soror, glos (oris;) fratris uxor, fratria; sororis maritus, sororius; ceteri coniugatorum, cognati sunt inter se et offines; est et lustrica necefsitudo ex baptisino orta, ubi, qui sacro fonte tingitur, dicitur susceptus, quem qui suscipit seu tenet manibus lustrandum, appellatur patrinus. (susceptor, pater inttialis, et quia ei nomen imponit, Onomosta; vulgo, Compater.

Officia Coniugum communia continentur amore et auxilio mutuo, itemque fidelitate coniugali et patientia. Mariti est, sustentare et protegere uxorem, honorifice de ea sentire, verecunde cum illa vivere, reverentiam potius quam metum sui conciliare, exorbitantem corrigere, quoad fieri potest, suaviter; nec, nisi extrema necessitate, venire ad verbera. Officia uxoris propria sunt, esse domiportam instar testudinis, castimoniae studere instar Penelopes, dispensare labores domesticos instar apiculae, esse condam potius quam promam: maritum habere pro lege et norma sua; alienis negotiis se non immiscere; denique non esse museum hirundinum. Sit concordia inter utrumque et mansuetudo; uxor sit viriplaca, et oboediat; vir imperet, sed non despotice, neque sit uxorius, ut illi, qui argentum accipiunt dote, imperium vendunt; ab utroque absit zelotypia, et quamvis offensiunculae quandoque domesticae intercurrant, procul tamen amandetur dissidium, unde sit maritus surdus, uxor

caeca; denique iura iugalia ab utroque stricte observentur. Desiderius. Quod ante de patientia meministi, mihi in mentem revocat, nescio cuius, responsum Philosophi, qui rogatus, cur, cum magnus esset ipse, parvam duxisset uxorem, subiecit, se ex malis elegisse minimum. Mercurialis. Democritus is fuit, celebratus a risu, uti Heraclitus a fletu [correction of the printer; in the print flectu]. Quid ad parentes et cognatos pertineat, porro disquiramus. Desiderius. Quod antequam facias, pauca, quaeso, interferas de veterum Nuptiarum ritibus, nam frequens illorum in Scriptoribus occurrit memoria. Mercurialis. Strictim aliqua tangam. Nuptias praecedebant auguria; inde nova nupta, quam communi nomine Caiam appellabant, deducebatur in domum viri cum facibus (hinc taedae iugales;) ipsa flammeo velata, seu obnupta, (unde nuptiae) colum et fusum gestabat; alia eiusdem utensilia puer (quem Camillum vocabant) in operto vase ferebat; uxores quasi unxores sunt dictae, quia postes ianuae maritalis oleo ungebant, dabantque operam, ne limen transgrediendo contingerent pede; ibi aqua ipsis et ignis offerebatur, ad significandam irruptam connubii copulam quacumque in fortuna; quibus ceremoniis adhibitus est deus, cui nomen domiducus. Novis coniugibus spargebantur a pueris praetextatis nuces, et Fescennina, hoc est, lasciva (quae et praetextata dicuntur) occinebantur carmina, faustaque vota acclamabantur. Divortium cum uxore facturus adimebat ei claves, et res suas habere iubebat. Desiderius.

Paucis explicasti, quod volebam. Mercurialis. Imus; et observamus, Confarreationem fuisse olim genus Sacrificii inter virum et uxorem, in signum firmissimae coniunctionis. Contra, Diffarreationem, etc. Virago est mulier, moribus viro similis. Virosa mulier libidinosa. Malierosus et uxorius nimium obnoxius et deditus feminis, aut uxori.

CAPUT LXXXI. Parentes, Liberi, Cognati, etc.

DEUS fecundat coniugatos sobole, mascula et feminea: cuius intuitu fiunt e coniugibus parentes, pater et mater; quidem sunt improles. Cum tempus est pariendi gravidae uxori, et Deus avertit casum abortionis, (fetus in utero conceptus, antequam perfecte formetur, embryo dicitur) enititur filiolum, vel filiolam; quandoque gemellos, raro tergeminos; et postquam peperit, (antea parturiit) fit puerpera, latitatura domi tempore puerperii, aliquot a partu seu enixu septimanis, inde prodit, et in aditu [correction of the printer; in the print aeditu] templi sacro lustratur carmine.

Obstetrix (deductis secundis, vulgo secundinis) excipit infantulum tepidulo balneolo, laetaturque, si videt esse corpusculo integro, et absque naevo; reponitque in cunis involutum fasciis, et religatum; vagientem autem delinit, cunarum prorsum rursum agitatione, et consopit.

Alma genitrix (aut etiam conducta nutrix, nutricula) fovet alumnum suum, reclinem in sinu; amplexatur, osculatur, suaviatur: praebensque ubera sitienti, lactat eum. Pusio ipse lactet, seu sucum lactis extrahit labris, seu lac suctu: (collactaneus dicitur, qui iisdem mammis nutritur) paullo post tamen satiatur seu nutricatur pulte, praemansove cibo in paedagogio. Geraria abstergit sordidatum molliculis linteolis, et involvit plumeo lectulo, ne algeat: saepiuscule etiam impositum ulnis circumgestat, ut assuescat sessitationi. Et quia submeiuli commingunt et conforiunt lectum, eum infantaria identidem repurgat.

A lactatione pervenitur ad ablactationem, (ut Scriptura S. loquitur, hoc est, removetur lactens ab uberibus) et a cunabulis ad serper astra (vehiculum ambulatorium, et subalare puerorum:) ut condiscat ibi manducare cibos solidiores; hic incedere firmiter, bimulus circiter; ad mucum abstergendum appenditur ei fasciola pectoralis: ad ornatum et pro amuleto [correction of the printer; in the print amuleta] bulla. Reliquum infantilis aetatis exigitur lallando, et lusitando pupis, crepitaculis, ceterisque crepundiis; sed petulanter evagantem aut flentem solent territare manduco. ficto terriculamento. Et sic paullatim masculescit, et in ephebeum deducitur, idemque patrissat aut matrescit. Posthumus dicitur, a morte patris natus: Caeso. exsectus matre perempta: Procu. lus, patre sene vel peregre editus: Cordus, ultra tempus legitimum in utero gestatus: Lucius,

prima luce natus: Manius mane. Opiter, cui superstes est avus, mortuo patre: Agrippa, pedibus prius exeuntibus prognatus; Ancus, adunco brachio puer, nec exporrectu facili: Expositus, seu proiectitius, qui est abiectus, ut pereat, vel ab alienis educetur; Suppositus, (supposititius, subdititius) qui pro vero et nativo subditus.

Ex utroque parente eodem nati, vocantur germani fratres et sorores: ex eodem patre duntaxat, semigermani: ex eadem matre tantum, uterini: ceteri venientes ab eadem progenie, consanguinei, (necessarii, propinqui;) e paterna stirpe, agnati; e materna, cognati: vitricus et noverca habent privignos et privignas.

Pater tui parentis utriuslibet, est tuus avus; mater eiusdem, tua avia. porro horum parentes, tuus proavus et proavia; istorum, tuus abavus et abavia: illorum, tuus atavus et atavia; rursusque horum, tuus tritavus et tritavia, qui supra sunt, vocantur maiores.

Liberi autem nostri sunt filius et filia: quorum liberi nobis erunt nepos et neptis; istorum, pronepos et proneptis; illorum, abnepos et abneptis; inde sunt atnepos et atneptis, trinepos et trineptis; qui infra hos erunt, appellabuntur posteri nostri. Hi omnes dicuntur descendere in linea stirpis recta, aut ascendere.

At in obliqua sunt tui patris frater, qui est tuus patruus; matris frater, avunculus; aviae frater, avunculus magnus; proaviae frater, avunculus maior; patris soror, tua amita; matris soror, matertera: supra hos sunt propatruus et proamita,

abpatruus et abamita; proavunculus et promatertera, abavunculus et abmatertera. Duorum fratrum liberi, sunt patrueles; duarum slrorum, consobrini; fratris et sororis amitini et matrueles (Ulpiano,) sed horum omnium indistincte, sobrini.

Officium parentum commune, liberos sustentare, et recte educare, hoc est, instituere ad pietatem et reliquas virtutes erga Deum et homines assuefacere ad laborem, conformare ad morum civilitatem: retrahere vero ab ignavia, protervia, squalore, etc. Satyricus monet:

Sed quaedam materculae solent nimis blandiri et indulgere filiis, (quos albae gallinae indigetant pullos) praesertim unigenitis; qua corruptela illi fiunt immorigeri, tandemque degeneres; in quo [correction of the printer; in the print qua] genere et paterculi quidam peccant, nam

Si damnosa senem iuvat alea, ludit et haeres
Bullatus, parvoque eadem movet arma fritillo.

Ingenuorum est liberorum, praebere se genitoribus, quippe vitae suae post Deum auctoribus, obsequentes ad nutum, praestare iis reverentiam, amorem, opem, et omne genus officii; fugere impatientiam, murmura, responsationes, contumaciam, pervicaciam, et quidquid adversatur pietati, aut dehonestamento est familiae.

Parentum quoque est, colligere liberis here ditatem; spurios et nothos exheredes iura volunt, hoc est, expelli ex patrimonio. Heres

alius est ex testamento; alius ab intestato. Ille vel est universalis, sive ex asse; vel ex parte tantum (ICtis partialis) uterque horum vel est necessarius heres (ut sunt omnes in recta linea descendentes et, post hos, ascendentes) nisi sit causa iusta aut exheredandi, aut praetereundi; vel non est necessarius, hocest, ad libitum testatoris. Si non sint plures, quam quatuor, liberi, legitima portio, est triens hereditatis, hoc est, pars tertia (olim ex lege Falcidia erat quarta) paternae substantiae, inter eos quatuor, aut pauciores, dividenda; si plures sint liberi, legitma est semissis seu pars dimidia inter ipsos cernenda seu herciscenda, quod idem ac partienda.

Si praemature demoriuntur, relicturi post se superstites orphanos, addecet constitui testamento orbitatis praesidium Tutores et Curatores; tutores quidem dantur pupillis, qui sunt impuberes, (hoc est, masculi, qui nondum complerunt aetatis annum XIV, puellae, quae nondum implerunt XII;) Curatores autem constituuntur puberibus, qui usque ad annum aetatis XXV vocantur Minores. (ICtis Minorennes.) Curatorum officium est, Indices hereditarios (Inventarium ICtis) conficere, et iuxta eos, deposita Tutela aut Curatione, (ICtis Curatela) rationem reddere, nihil esse abalienatum; quare debent operam dare, ut ex bonis immobilibus, hoc est, fundis, proveniant fructus: ut pecunia in annuos reditus convertatur: ut nihil omittatur

Cum ii, qui XXV aetatis annu explerunt, (Maiorennes vocantur ICtis) herciscunt bona inter se, distributio est penes natu maximum; praeelectio penes natu minimum, et sic consequenter. Alicubi primogenitus fit heres ex asse, reliquis sustentatio sufficiens pro conservanda dignitate status et familiae suae assignatur, uti fit apud Principes ac Magnates. Hereditas iacet, non adita; defertur, quando adire possumus; adimitur, cum heres institutus, postea scribitur exhaeres; aditur, cum quis se heredem esse dicto factove demonstrat; repudiatur, cum repellitur; omittitur, cum quis se excludi putat. Heredipetae captant hereditatem; adoptio est, cum alienus in filium adsciscitur, seu adoptatur; isque dicitur adoptivus; abdicatur, qui e familia et iure filii eicitur; emancipatur filius aut filia, cum e patria potestate exit, et sui iuris efficitur, filia, cum elocatur. Pergamus hinc ad turbam capillatorum, aut, si vis, ad pileatorum. Desiderius. Quid hoc aenigmatis? Mercurialis. Ad heros, inquam, et servos; hi apud veteres Romanos ex longo capillitio et nudo capite dignoscebantur ab ingenuis, qui solebant radi; donabantur pileo, cum, e servitute vindicati, efficiebantur liberi et libertint, unde ad pileum vocare est, ad libertatem vocare. In numismatis antiquis altera facies caput feminae exhibebat; cum inscriptione: Libertas: in altera cernere erat duos pugiones, adiecto pileo; quo Brutus et Casius, Caesaris

occisores, patriae liberatores indicabantur. Desiderius. Haec antiquitatis inspersio prae quovis mihi condimento est.

CAPUT LXXXII: Heri, famuli.

FAmilia per sobolem aucta, vel etiam imminuta, opus est, pro domesticis servitiis, conduci famulos et famulas, respectu quorum parentes fiunt heri et herae. Olim servi legebantur et emebantur e captivis, ideoque dicebantur mancipia, quia manu capti in bello; servorum nati, fuerunt vernae, vernulae, vernaculi, (ae, quorum dicacitate quaevis procacia dicta, vocantur vernilia) perinde in servitute manentes, donec essent facti liberi per manumissionem; atque tunc dicebantur liberti et manumissi, filii autem libertini: Apud nos Christianos omnes sunt liberi, quare pauperiores, qui serviunt conducti mercede, habentur instar clientum et clientarum, sub patronis et dominis, quos sibi elegerunt.

Herorum munus est praebere famulis salarium, aut mercedulam et alimoniam (sive sit diarium, seu victus quottidianus: sive demensum, cibatus menstruus) non maligne et sordide, ne conquerantur, se microtrogos potius esse quam artotrogos: distribuere pensa laborum quotdiebus; sed et intervisere, an quisque agat, quod debet, et quomodo; nam oculus domini saginat equum; habenda cura

non corporis tantum, sed et animi; tractandi moderata comitate, ut nec saevitia alienentur, nec indulgentia corrumpantur; dominum suum colant potius, quam metuant; in delinquentes satius uti obiurgatione, quam castigatione; idque sine contumelia et acerbitate. In maiori familia officia quoque distribuuntur, ut alius sit ianitor seu ostiarius, atriensis, mediastinus, scoparius, pedisequus, anteambulo, antecursor, cubiculartus ab admissionibus interiorbus, ab epistolis, etc. Dominae habent pedisequas, ornatrices, implicatrices. etc.

Officium famulorum erga dominos continetur veneratione, obsequio, fidelitate; sint boni et frugi, non cessatores, curiosi, futiles, harpaces, nugatores et nugivendi, rixosi inter conservos; exsequantur impigre demandatas operas; praecaveant heri incommoda; ne ogganiant impudenter, nisi velint tractari serviliter, et fieri mastigiae, verberones, flagriones; (plagipatidae, Plauto.) nihil effutiant rerum domesticarum, quod melius sileretur; nec aliunde in domum inferant; sit in iis celeritas cum ingenii dexteritate, ne videantur cerebrum habere in manu.

Domini ne sint Eucliones et harpyiae oeconomicae, quae ex ampla familia faciant amplam miseriam; insit ipsis pietas, qua Deus statuitur actionum omnium omega et alpha; nam Regis ad exemplum, etc. insit prudentia, ut sciant, quid, quantumque in diem, septimanam, mensem, annum expendere debeant, quid valeant; noverint uti dissimulatione, nec omnia ad vivum

resecare velle; insit vigilantia, liberalitas coniuncta cum attentione ad rem familiarem, et aequitate erga omnes. Servitutem velherus servo, vel servus potest renuntiare hero. Atque haec de Oeconomia domestica, cuius optimus magister est Usus, informatrix Experientta. Tempus est ex privatorum aedibus procedendi in publicum. Desiderius. Sequor.

CAPUT LXXXIII. Politia: ubi lustramen urbis.

REs publica dicitur reductio familiarum multarum sub Regimen unum: eo instituta, ut omnes queant degere tranquille, et agere sua secure et ordinate, ne potentior opprimat imbecilliorem. Ad hanc rem opus est coniunctione domiciliorum; quae, si minor, appellatur pagus; maior, oppidum; quandoque oppidulum; maxima, urbs; quae differt a civitate, quod haec constet civibus, illa aedificiis. 2 Limitatione ordinum, ut alii praesint cum potestate, et iurisdictione; alii subsint cum subiectione et obsequela. 3 certis Legibus et institutis, quibus omnes et singuli colligantur in unum corpus.

Forma Regiminis esttriplex; quippe administrat Rem publicam 1 alicubi plebs ipsa, permutans inter se officia per vices, diciturque Democratia, seu dominatio populi. 2 alicubi Optimates, diciturque Aristocratia. 3 alicubi potitur

rerum unus solus. diciturque Monarchia, seu Regnum; eiusque Dominator, Monarcha. Oligarchia, seu paucorum dominatus, habetur in vitio Politiae, seu Regiminis Politici.

Circumvisamus urbem. Ubi quaeritur, quae sit habitatio; an tuta, amoena, commoda. Tutae habitationi servit circummunitio: cum oppidis extrorsum circumdantur moenia, fossae, valla, imo et valli, inter quos intervallum est; introrsum veto pomoerium, qua civibus datur accessus ad munimenta; tandem locis editioribus speculae, in quibus civici excubitores excubant, vigilesque vigilant. Portas solent praemunire bipatentibus valvis, et deinsuper impendentibus cataractis, (cancellatis foribus) obsepireque seu stabilibus, seu subductilibus (subliciis versatilibus, pensilibus.)

Amoenam habitationem facit amoenitas fitus, pulcher prospectus, decora fastigia turrium, nitidaque inaedificatio platearum, nempe ut primarii vici, habentes utrinque contiguas aedes, sint ampli: earumque ordines directi, et ad symmetriam atque structuram conspicui; tecta potius compluviata et testudinata, quam pectinata et in angustum surgentia: sint dimensa quaquaversum viarum spatia; angiportus, iuxtim transcurrentes, sint angustiores, flexuosi, et fere curribus impervii. Anteriora domorum sint pervia, praestructis porticibus, ut pateat siccus transitus tempestate pluviosa: plateae vero ipsae stratae lapidibus, nc ambulationes sint lutosae.

Commode habitatur urbs, sita loco salubri, non ad palustria virus exhalantia; et cui bene prospectum est de omnibus necessariis, ut sunt aedificia publica, et ultro affluens aqua, et facile parabilia cibaria, ligna, etc.

Publica aedificia sunt imprimis templa ad amplitudinem urbis, proportionem et comparationem exstructa: tum Coenobia et Monasteria, religiosorum virorum ac feminarum claustra; inde curia pro conventu Senatus; praetorium pro exercendis iudiciis; cum adiuncto carcere pro custodia delinquentium; aerarium et armamentarium pro asservando publico aere et armis; Gymnasium et Scholae pro exercenda et bonis iuxta literis ac moribus imbuenda iuventute; Balnae diversae pro diverso sexu. Technophylacium, locus, ubi praestantia artis opera; Antiquarium, ubi vetusta asservantur.

Dehinc sunt: ptochodochia receptacula mendicbulorum, loemodochia peste afflictorum: leprodochia et hierocomia leprosorum: gerontocomia et adelphotrophia senio laborantium, et nosocomia aegrotantium: orphanotrophia pro enutriendis misellis pupillis, aut expofitis, (sicubiprobra ista fiunt;) et hospitalia seu xenodochia pro introducendis hospitibus peregrinis. (Parabolam Graecis et ICtis sunt homines ad curanda debilium corpora deputati.) Et diversoriae, ubi advenae divertant; vel etiam popinae, ubi edulia semper reperiantur parata; sicut et potulenta in cauponis et oenopoliis.

Fora (compita et quadrivia) debent esse plura in populosa civitate pro rebus venalibus, et distincta locis, ut scias, ubi quid quaeras; nimirum alibi forum pecuarium; (equarium, boarium, suarium) alibi olitorium, piscatorium, pistorium, carnarium, nudinarium, etc. alibi denique scrutar ium, ubi scrutarii venditant scruta, et mangones interpolatas vestes.

Opificia habentia [correction of the printer; in the print habentes] aliquid sordium aut strepitus, optime locantur in suburbio ut lanienae, ustrinae, sordescentesque officinae cerdonum, et strepitantes fabrorum: cloacae vero et foricae in recessibus platearum; quarum aliae diffusoriae, devehentes aquas immissas in fluentum, lacum aut mare, aliae subaivae, quibus conceptae aquarum sordes non alio evomuntur, sed, quasi terrae alveo inhaustae, sidendo conficiuntur; priores substratas esse oportet stratura declivi, plana, solida.

Aquaeductus fiunt ab aquilege, seu per aperta incilia, seu per occultos canales, derivatos e montanis scatebris, et effundentes aquam hinc inde in castella aquaria, et ex his, per siphones, in crateres et conchas: in defectu fontanae (fontalis, fontanalis) aquae fluvialis diffunditur tractoriis machinis; aut effodiuntur putei, circumdati oras crepidine: unde aqua vel hauritur situlis seu urnis, sive per rechamum, sive tollenonem, sive tympanum rotatile, ductilibus seu tractoriis; vel antlia, (hoc est, mobili intra arrectum canalem pertica, inferne

cavo aere praemunita, undae intra tubulum aeneum attrahendae, cogendaeque) penduli manubrii agitatione egurgitatur [correction of the printer; in the print egurgitur]. Ubi ne quidem talium est copia, constituitur cisterna depressiore loco, in quam pluviales aquae confluunt per collicias.

Adde his vias extra urbem publicas; quae veteribus, glarea vel silice stratae, instar erant aggerum et pulvillorum altiusculae et marginatae, hoc est, firmiter arctatae et strictae ad oras lapidibus grandioribus, ne diffluerent ac spargerentur. Dispositi per eas crebriores cippi quidam, eminentes, in quibus insidere fessis, onera reclinare, aut ex iis in equum ascendere fas esset. Extabant et columellae, quae, notis numerorum incisae, milliaria notabant; passim quoque monumenta et sepulcra adsita latus utrumque praetexebant. Memorabilis comprimis Via Appia, a porta Capena Capuam usque, deinde usque Brundusium lapidibus strata per milliaria Italica 474; latitudine 23 pedum, ut duo currus ex adverso libere quirent pervadere et commeare, nec brevior Via Flaminia, quae Roma Ariminum usque, et inde porro Aquileiam ducebat.

Adde navalia, quae sunt loca, ubi naves construuntur, aut subdunctae quassataeve instaurantur et asservantur. Adde portus, seu locos conclusos, quo portantur merces, et exportantur. Solent ex utraqueparte vel manu collocari turres, e quibus, ad claudendum aditum, duci catenae per machinas possint; vel

naturali situ acroteria et promontoria procurrunt; ubi aggeres continuata serie ad arcendos fluctus; latera capacia, navigiis excipiendis commoda; quaque non patet violentior ventis accessus; profunditas tanta, quae navis onerariae rebus convectis gravis, sit patiens; adsunt columnae cum ansis et anulis ferreis, quibus naves illigantur: crebrique fornices, quibus importata conduntur et asservantur; in faucibus speculae altae et munitae (qualis Pharos Alexandrina) ad praevidendos velorum adventus; unde nocturnis ignibus certi nautis monstrantur ingressus: nec non propugnacula ad tuenda sociorum navigia. Descriptionem portus Carthaginensis habes Aeneidos 1.

Magnifica quoque est pontium substructio, quorum alii lignei, qualis admirandus ille Caesaris lib. 4. de bello Gall. alii lapidei, ut ille Traiani Danubio instratus, et impositus pilis e lapide secto ac quadrato, fornicibusque devinctus et concameratus, de quo Dio Cassius et Xiphilinus. Huc accedunt moles ag gerum in aquis iactae, quibus illae frenantur et coercentur. Vide Curt. lib. 4. c. 7. Nobis non vacat plura de his meminisse. De Magnitudine Urbis Romae mira narrat Lipsius, in qua ait fuisse palatia 1780, totidem urbium instar, in quibus circus, sora, templa fontes, balnea, etc. insulae vero (domus ab aliis abiunctae) 46602. Quae cum, iam antea orbis caput, parem non haberet, Augustus tamen Caesar ita eam ornavit et excoluit, ut gloriaretur, marmoream se relinquere,

CAPUT LXXXIV. Societas Civilis.

URbicis ut bene sit omnibus, distinguendi certos sunt in ordines, suacuivis assignanda functio, providendumque, ut et agantur, quae agenda; et corrigantur, quae non agenda, aut perperam acta; et exorbitationes revocentur ad normam.

Ordo cirium est, quod alii sint patritii, oriundi claris prosapiis; alii ephori, (optimates, primates) cooptati in Magistratum sive suffragiis, sive subsortitione: alii plebs, privata curantes; omnes secernendi cognominibus seu cognomentis familiarum, propriisque praenominibus et agnominibus.

Primores Magistravum, sunt Senatores, invigilantes publicae saluti; et praetores, vacantes litigiis componendis; aedilesque, inspectores publicarum aedium; et tribuni plebis, procurantes, ut populus contineatur in bono ordine; et quodvis collegium intra limites suorum statutorum et privilegiorum.

Hi tribuni dividuntur alicubi in Duumviros, Trium viros, Quatuorviros, Septemviros, Decemviros, Centumviros. Quorum officium est ferre plebiscita, auctore Senatu; horum tamen iurisdictio (Duumviralis, Triumviralis, etc.) non est

diuturnior, quam in Duumviratu, Septemviratu, Centumviratu relinquuntur: sunt et tribuni Cereales seu panarii, carnarii seu macellarii, piscinarii, cerevisiarii, vinarii, etc.

Dum Senatus (Senatorum maior; et minor est ordo, et in hoc pedarii seu pedanei) agit consessum in curia, domo senatoria, senaculo) ubi album (vulgo matricula) civium et acta civica asservantur. (tabulae publicae, commentarii, Archivum, Tablinum vel Tabularium, chartophylacium, Grammatophylacium) Consul, (cuius officium alicubi annuum, alibi perpetuum; quibusdam in locis praesidet directioni cum collegis per vices temporum) aut ei substitutus Proconsul, cogit, dat, habet Senatum; dimittit consilium, proponit deliberanda; Consuiares vivi sententias dicunt; Syndici assidentes decidunt intricatos casus; Noiarii (scibae urbis, tabellarii, tabelliones, amanuenses curiae, actuarii, archigrammatei, dicographi) perscribunt et consignant auctoritates seu Senatusconsulta, vulgo Conclusa. Irenarchae, olim Censores, praesunt moribus corrigendis. Huc reseruntur varii Officiales, (Apuleio) Accensi, Apparitores, corycaei seu exploratores, circitores nocturni, portarum custodes, nuntii, cursores, viatores, etc.

Opifices habent suas sodalitates, (sodalitia) tribus, curias, corpora, ubi novitius, professus artificium, exhibet artis specimen Curionibus, demumque in ordinem recipitur; infima

plebs, sunt mercenarii, proletariaque multitudo, et relati inter aerarios, seu capite censi.

Civium est, praestare sibi mutua officia; licet alius alio sit honoratior; aut privilegiis et immunitatibus a censu et oneribus gaudeat; solent etiam indigenae praeinquilinis (qui ius civitatis non habens) eximi in quibusdam; peregrini alicubi sunt vectigales, eorumque bona caduca.

Quando cives rarefiunt, admittuntur novi mumcipes, hoc est, in album civium referuntur seu civitate donantur: quando superabundant, colonia (coloni) emittitur alio, ut ex illis aliisque convenis novum fiat municipium.

Magistratuum est videre [correction of the printer; in the print ], ne Res publica capiat quid detrimenti: quod fieret, si permitterent 1 quemquam civium vivere otiose, neque advigilare suis rebus. 2 aut vestium pretio modove excedere vitae et status sui conditionem, aliove luxu prodigere patrimonium. 3 aut facere quaestum malis artibus, et aliis praeripere sua. 4 aut tolerarent publica inhonestamenta, comessationes, popinationes, ganeas, lupanaria, labem iuventutis. 5 aut distribuerent publicas functiones, secundum personas, non secundum aptitudinem et merita. 6 conniverentque ad omnia praepostera. 7 et non sufficerent seu substituerent defunctis alios. 8 aut non contribuerent salaria iis, qui ministrant publico.

In Rebus publicis bene constitutis sunt. 1 severae Leges ad omnia; non facilc novandae, nedum temerandae;

ut sumptuariae de pretiis rerum et manupretiis, etc. nequis exlex aut illex possit defraudare alienum. 2 iusta exsecutio in violatores Legum, sine personarum respectu seu discrimine (vulgo acceptione.) 3 anmversaria examina, ubi quisque cogitur reddere rationem, qua industria victum quaerat: ne cui liceat esse otioso, aut in alios iniquo: aut exercere mendicitatem ostiatim; imo Magistratus ipse, siquem expilavit, repetundarum tenetur, aut ambitus, ob honores malis artibus comparatos.

Nisi haec obsefvantur, imprimis autem, ut iuventus recte educetur, subnascitur indubitanter perturbatio rerum, furta, rapinae, latrocinia, meretricia, mutuae oppressiones, pauperies; subversio denique et ruina Reip. tanto maior et facilior, quanto ipsa est populosior.

Speciatim Magistratuum est, providere communitati de subministratione rerum necessariarum, quod fit per Mercatores, et varios rerum venalium Curatores et Expositores; de praesidiis valetudinis; quod agitur per Medicos, de quibus cap. 75. De administranda iustitia, quod efficitur per Iudices, de quibus cap. 77. Curanda per servos publicos mundities platearum, meatus fontium, repurgatio caminorum, cautela ignium, tranquillitas noctium, unde circuino vigilum, qui horas proclamant nocturnas, et subinde Oscum illud ingeminant: Orse verse (custodi ignes.) custodia portarum et clavium. Alicubi sub serum crepusculum pro

signo urbis claudendae, pulsantur aera clusilia; ad incendium exstingendum aera incendiarta; malefico, cum duoendus, aes ferale sonat. Haec succinctius de Politia; plura si desideras, lege Lipsium de Doctrina Civili, et Exemplis Politicis: Petrum Gregorium Tholosanum de Rep. et Politica P. Adami Contzen. S. I. Nos avocat Mercurius, tinnulum manu quatiens marsupium. Desiderius. Nimirum Mercatorum deus. Mercurialis. Ita est; admoveamus nos ad illum, et eius exploremus artes. Desiderius. Obsequor. Est tamen quod insuper. Mercurialis. Quid illud? Desiderius. Sportulam de Magistratu Veteris Romae. Mercurialis. Rogatores, vel ponte dignus Milvio. Accipe.

Magistratuum Romanorum genera et discrimina fuere plura. Aut enim a temporibus dividuntur: ut Ordinarii, Extraordinarii; illi dicti, qui statis temporibus et semper in Rep. essent, ut Consules, Aediles, Tribuni, Quaestores; hi, qui nec eodem tempore, nec semper, ut Dictatores, Interreges. Aut a personis discriminantur, ut Patricii, Plebeii, Mixti. E quibus primi dicti, qui solis Patritiis patent, ut interregnum; alteri, qui soli plebi, ut Tribunatus, et Aedilitas plebis; postremi, qui cuique Ordini, ut ceteri omnes. Aut a qualitate agnominantur, ut Maiores et Minores, idque sensu duplici; vel ab auspiciis; vel a potestate maiore vel minore. Aut denique distinguuntur ab infignibus, in Curules et non Curules; illis ius est sellae eburneae [correction of the printer; in the print eburnea], ut Dictatori, Consuli,

Censori, Praetori, Aedili curuli [correction of the printer; in the print , Curuli], istis minime.

Consules appellati, quod bono consulerent publico, supremum Romae Magistratum, eumque annuum, sicut plerique alii gerebant; eorum insignia fasces et secures cum duodecim lictoribus, sella curulis, toga praetexta, scipio eburneus, sive sceptrum.

Praetores a praeeundo dicti sunt, quorum munera praecipua, Ludi, quos dabant in populi gratiam: Sacra, quae domi plerumque curabant Bonae Deae per uxores; Iurisdiclio tam in privatis iudiciis (in quibus Res Civiles) quam in publicis (in quibus Criminales tractabantur.9 Urbanus, apud quem Cives agebant; Peregrinus, apud quem Peregrini.

Aediles, quibus nomen ab aedium cura, inspiciebant opera publica, curabant incendia. Penes ipsos, ritus funerum, infamium muliercularum coercitio, balnea, aquaeductus, cloacae, plateae. lis, qui plus quam lege definitum essent, agri possidebant, diem dicebant: foeneratores reprimebant: popinas et ganeas inhibebant: in facta et dicta incivilia ac improba animadvertebant, mulctamque indicebant; Decretorum, Plebiscitorum, Senatusconsultorum custodia ad eos pertinebat: frangere poterant, quae in via publica iter impedirent; mensuras iniquas et pondera iniufta corrigebant; de laeae lusibus cognoscebant. Denique, ut omnia urbis loca et aedificia lauta, munda, integra, expedita servarentur, curabant.

Tribun: a tribubus nominati, auxilium ferebant plebi contra vim potentiamque Magistratuum; quorum iniqua decreta aut iniusta [correction of the printer; in the print iusta] rescindebant; ianuae eorum nocte dieque patebant ad miserorum querelas excipiendas; nullam horam ab urbe abesse poterant; intercedebant, hoc est, Magistratui se opponebant, unico verbo: Veto. In Senatum non veniebant, se dante valvas Curiae positis subselliis sedebant.

Quaestores nuncupati a quaerendo: quod pecunias publicas conquirebant et reponebant. Urbant tractabant pecuniam urbanam, et aeratio praeerant; Provinciales praesto erant Consulibus; ad ministeria belli.

Dictator a dictando seu iubendo nominatus, cuius dicto omnes audientes essent. In rebus arctis, aut desperatis casibus, imperitabat absoluto arbitratu; fuitque imperium eius semestre.

Censores dicti, sive quod ad eorum censionem arbitrium populus censeretur; sive quod quisque rem suam tanti aestimaret, quanti illi censuissent; creati in annos quinque, quia, lustris duntaxat singulis censeri populum, vetus institutum fuit. Eorum officium seu Censura fuit, publicas privatas opes describere, vectigalia locare, opera publica erigere, inspicere, probare; haec sarta tecta exigere; vias publicas tueri ac reficere; pretia sacrificiorum publicorum curare. Item, senatu [correction of the printer; in the print Cenatu] movere seu

eicere; equitibus equum et anulum adimere, tribu movere, aerarios facere; unde Magistri morum appellati; inde severitas et Virgula Censoria.

Interrex creatus est, Comitiorum causa, libera Rep. in tempus quinquediale; munus idem, quod Consulum. Consularis est vocatus, qui consulatum gessit, Praetorius, qui praeturam. Proconsul, Propraetor, etc. qui loco Consulis, Praetoris, etc.

Magistratus Minores erant varii. Quatuorviri curandarum viarum; Tribuni capitaies; Nocturni; Valetudinis; Monetales; Coloniae deducendae; idoneos ad arma iuvenes conquirendi; Curatores tribuum, etc.

Inter Ministros Magistratuum potissimi erant Praecones, qui ad hastam stabant, seu in auctione pretium rei indicabant; in contionibus audientiam faciebant: in Comitiis tribus citabant ad ineunda suffragia; latas Leges populo pronuntiabant; in iudiciis Iudices, reos, accusatores, testes vocabant; Oratores dixisso pronuntiabant; inde, praeconium facere.

Viatores vocabant PP. Conscriptos in Senatum. Apparitores praesto erant Magistratibus obsequii gratia; unde officium illorum apparitura et apparitio. Accensi populum ad contionem vocabant.

Ceterum tres erant Ordines Romae. Senatorius, Equestris, Plebeius. Ex his utrumque posteriorem complectebatur Populius, unde illae litterae, S. P. Q. R. Census Senatorius erant

sestertia 800, hoc est, 20000 Philippei. Equestris 400 sestertia. Civium honestiorum centum sestertia; quae Cicero lib. 2. de Leg. vocat centum milia aeris. De quo cap. 63. Qui vero amplius, quam mille, quingentum aeris non deferebant in censum, non adscribebantur militiae ob paupertatem; sed procreandae prolis gratia in urbe relinquebantur, unde Proletarii dicti. Qui vero vel nullo, vel perquam parvo aere censebantur, hoc est, qui tantum pro capite suo aera pendebant tributi nomine, dicebantur Aerarii, seu in tabulas Caeritum relati, nec ius suffragii habebant. Sunt autem inter Quirites ii Populares dicti, qui ea faciebant, dicebantque, quae multitudini iucunda esse volebant. Optimates vero, qui ita se gerebant, ut consilia sua optimo cuique probarentur. Nobiles dicti, qui Maiorum suorum imagines, sive ex aere sive cera fictas, in atriis propositas ostentare poterant. Novi, qui suas duntaxat imagines habebant. Ignobiles, quibus nullum ius simulacrum sui effingendi ac proponendi. Ingenui vocati, qui statim, ut nati, erant Liberi. Libertini erant ex illis orti, qui aliquando e servitute manumissi. Liberti e servis in libertatem vindicati sunt. Clientes appellati tenuioris sortis cives, qui se Proceribus Romanis in clientelam dabant, quosque sibi in Patronos adoptabant: quorum patrocinio caput et fortunas suas tuerentur; vicissimque Patronos ipsi suos omni observantia et obsequio colerent, ac

Desiderius. Dilucide. In Senatu quae agendi ratio? Mercurialis. Senatorum numerus alias ad 100, ad 300, ad 400, et amplius ascendebat; quorum insigne, ut memini dicere, tunica laticlavia, cui scilicet clavus latior intextus; angustior Equites ab illis discriminabat; dicti sunt Patres Conscripti. E quibus Pedarii, iuxta Festum, qui sententiam in Senatu non dixerunt, sed in alienam pedibus iverunt [correction of the printer; in the print iuverunt]. Alii aliter de Pedariis loquuntur, negantque, quemquam in Senatu suisse, cui non licuerit dicere sententiam. Videntur conciliari posse, si dicamus, Postremis Senatorum, post auditas Primariorum sententias, placuisse, magis pedibus quam linguis ostendere, quid sentirent; praesertim, cum sqepe non singuli rogarentur dicere, sed generali formula interrogarentur: Qui hoc censetis, illuc transite: qui alia omnia: in hanc partem. Quod erat facere Senatusconsultum per discessionem. Quod si dubitaretur, an legitimus Senatorum numerus adesset, quivis Senatorum dicere poterat Consuli: numera Senatum, Quod si Tribunorum aliquis intercederet, ne Senatusconsultum fieret, auctoritas tamen Senatus, hoc est, sententia plurium suffragio lata perscribebatur. Quod si Senatusconsultum probaretur a Tribunis, littera T fubsignabatur, et in aerarium deferebatur, ne posset supprimi vitarique. In eo perscribendo id moris erat, ut ea res, de qua rogatae sententiae

fuerant, summatim exponeretur. Exempli gratia: Quod M. Marcellus Consul verba fecit de Provinciis; D. E. R. I. C. hoc est, de ea re ita censuerunt. Iubebantur autem sententiae dividi, quae duas pluresve res complectebantur, quas non placeret in Senatu tractari. Desiderius. Romana me oblectat et Antiquitas, et Sapientia. Mercurialis. Didicerunt inde omnes gentes sapere. Nos ab iis abeamus, et pedes ac oculos in mercatum transferamus. Quid respectas? Desiderius. Eos, a quibus digredimur. Mercurialis. Amissum requiris aliquod? Desiderius. Omissum aliquid desidero. Mercurialis. Ecquidnam? Desiderius. Petitores et Prensatores honorum, quos Candidatos appellabat Roma, quales fuerunt? Mercurialis. Multa paucis accipe.

Candedati nomen adepti sunt a toga candida, quam gestabant, qui se Magistratum petere professi erant. Professio illa fiebat ad populum per concienem aliquam ad eum habitam. Ubi multum est laboratum in voluntate amicorum et populi concilianda. Qui aliquid studii ostendebant, Salutatores ad domum Petitoris veniebant; Deductores domo exeuntem in forum deducebant; Sectatores assidue latus stipabant. Conciliando populo multum valebat, ut Prensator Magistratus suo quemque civem nomine appellaret ac salutaret; hinc minister ad aurem, qui occurrentium nomina suggerebat, et nomenclator dicebatur; Festus fartorem [correction of the printer; in the print fratorem] appellat; quod clam veluti infarciret in aures Candidati

nomina salutandorum civium. Praeterea adhibebantur blanditiae appellandi, ut patrem, fratrem, patronum. Addebatur aisiduitas ambiendi, hoc est, obeundi, non Romana modo fora, sed municipum oppida, prensando singulos, manum prehendendo; rogando, petendo, beneficium reposcendo sive per se, sive per amicos. Accessit benignitas, dando congiarium, praebendo prandia, exhibendo gladiatores, dividendo pecunias; aut, praesenti etiam pecunia, populi suffragia emendo, ad quam rem ministri adhibiti, Interpretes, per quos pactio inducebatur: Sequestres, aud quos pecunia deponebatur: Divisores, qui singulis nummos distribuebant.

Desiderius Quantae molis erat, Romanos prendere Fasces! Mercurialis. Plerosque ambitio fecit reos ambitus seu empti Magistratus. Nos [correction of the printer; in the print eo] tandem progrediamur, a foro [correction of the printer; in the print tamquam] Romano in forum aliud, ubi licitum est, et vendere et emere.

CAPUT LXXXV. Mercatura.

QUando non omnis fert omnia tellus, homines inter se bona sua communicant; quae uno in loco superfluunt, transmittendo alio, quae defiunt, asciscendo et importando aliunde, etiam longinque ex oris transmarinis; cui negotiationi nomen est

Invehenda sunt ope vecturae et naviculariae necessaria, quae domi desiderantur, ut defectus sarciatur; quaeque supersunt, evehenda, ne sine usu pereant. Haec est summa ratio mercimoniorum, exercenda facillime in locis opportunis, puta maritimis, aut ad fluvios navigabiles, sitis; ubi merces consarcinatae; et cistae segestribus involutae, vectoriis imponuntur navigiis, et exonerantur.

Diuturnus mos fuit, merces ipsas permutaere mercibus, quae submutationes necdum omnino usurpari desitae; postea dependebatur infectum aes, (argentum, aurum) secundum indicta et taxata pretia rerum; tandem reperta est moneta, hoc est, aes signatum charactere valoris, quo facilius per manus ementium et vendentium transiret; tum indicatio pretii et licitatio; inde nominis et aeris alieni contractio ac solutio; nunc etiam, via valde compendiaria, pecunia curatur, mittitur, permutatur collybo, seu per collybum, vulgo cambium.

Mercatores seu Negotiatores maioris nominis (Lipsio Magnarii) venundandas mittunt merces ad celebria emporia; sed institores, tabernarii, nundinatores, propalae (qui merces propalam seu de palo pendentes habent, Plaut.) ac [correction of the printer; in the print At] scrutarii, frivolarii circumcursitant oppidatim, inque anniversariis nundinis, aut hebdomadariis mercatibus, venum promunt et exponunt sua, sub cadurcis, (velamentis crassis) aut in tabernis

et tabernaculis; venditaque involvunt cucullis, divenduntque (distrahunt Sueton.) vicatim, angulatim, domesticatim.

Genus venditionis est, cum res veneunt auctione, (sectione, seu sub hasta) ubi venditor ostentat rem promercalem, circumversando eam turbae circumsistenti, et indicat, quanti liceat, (facit pretium, aestimationem constituit, statuit;) tum aliquis emptorum licetur, aut licitatur, (olim empturus tollebat digitum) alius licetur contra pretium augendo; donec res addicatur pollicenti plurimum. Fit etiam, ut quis intercedat ementi, aut apponatur licitator; Proxeneta seu pararius conciliator est emptionis; Proxeneticon, eius merces. Emaces quidam empturiunt magis, quam emunt, leviter ab emptione resilientes, abeuntes discedentes. Vendaces, loquaciores impendio, cupiunt protrudere merces suas. Quaedam solvuntur mercatori praesentanea pecunia; alia creduntur, et referuntur in libros rationarios, seu in codicem, aut breviarium seu diarium, nominum, sive debitorum; quorum nominum alia sunt expedita et bona; alia impedita et mala, dum aere laborantes alieno emunt tamen, et versuras faciunt; et quando unum expungunt nomen, decem aliorum superest reliquatio; quae tametsi sint confessa, sunt tamen parum idonea, et paria solvendo, ideoque manent insoluta; quibus non expunctu, fit, ut concidat fides. Sed et ipsi Mercatores conturbant et decoquunt, hoc est, fortunis suis evertuntur, et mercaturam

deserunt, coguntur foro cedere, dum fidem creditoribus fallunt; unde dicuntur conturbatores, decoctores, desertores fidei; quandoque vero rediguntur ad incitas nulla sua culpa, sed infortunio.

Cum vero non raro interveniant fraudes, oportet esse cautum in mercando, quippe rari vendentium, contenti lucello aut quaesticulo, nimium quaestum seu lucrum quaerunt, venundantes magni, quod emerant vili, (quamquam est pretium triplex, summum, medium, infimum) eiurant etiam tantidem constare. Aut impostor merces supponit, obtrudit, extrudit invendibiles, vetustas, obsoletas, vitiatas, situ corruptas pro recentibus; aut adhibet mensuras fallaces, etc. Quaedam exponuntur venum, in speciem pretii duntaxat fabrefacta; non in valorem rei bonae, aut in usum durabilem. Est vero pretium iustum, duplex; unum, quod a potestate publica ad bonum commune est taxatum, diciturque legitimum; alterum communi hominum aestimatione determinatum; et appellatur vulgare; quod diximus esse summum, medium, infimum. Quidam commercantium nimis restricte et parce premunt venditorem.

Caritas annonae ingravescit (auget vel augetur) subinde; aut remittit, (laxat aut laxatur) convalescit, pro rerum abundantia vel penuria; rarum enim est carum, et carum rarum; saepe tamen monoolae, propolae, dardanarii in culpa sunt, qui, quae pretio imminuto praemercantur, postea pro lubitu taxant; adeoque

communitatem vexant, annonam flagellant, comprimunt, excandefaciunt; quare monopolia non sunt permittenda.

Ubi res delibrata superpondso augetur, est appendix; si quid adicitur, auctarium vel mantissa. Sed expendere liberalius, facit dispendia, quae depauperant; parcius, compendia, quae opulentant.

Quid requiris amplius in negotio hoc lucroso ac quaestuoso, nec raro damnoso, in quo omnes, augendae attenti rei, caro cupiunt vendere, vili emere. Et ubi hae non audiuntur voces?

Primae fere vota, et cunctis notissima templis,
Divitiae crescant et opes; ut maxima toto
Nostra sit arca foro.

Illiberales videlicet in hoc toti sunt lucriones (Festo) et quaestuarii (Senecae;) quod ego pace illorum dixerim Negotiatorum, qui rem ita faciunt et mercaturam, ut prosint sibi, laedant neminem; salutares Bono Publico, in cuius incrementum.

Nos relicto foro nundinario convertimur ad ludos et lusus, inter quae vocabula, teste Valla, hoc est discriminis: ut lndus sit quodvis ludicrum ad animi recreationem, corporisve exercitationem, fieri solitum, proposita tamen quadam lucri spe, damnique periculo; lusus autem ad solam referatur voluptatem; quod

tamen discrimen fere negligitur. Desiderius. Sive ludi sint, sive lusus; hic mihi salit animus, et pedes, ad rem voluptariam. Mercurialu. Mihi non eadem est aetas, non mens eadem; memini, cum esset. Iuveniles te decent spiritus, et exiliens in corpore sanguis. Odi Timones et misanthropos; quamquam [gap: Greek words] , ut alibi, ita a ludentibus est observandum maxime; quid deceat, ubi, quomodi; quatenus prodire fas sit. Aureum Tullii praeceptum est: cum iuvenes relaxare animos, et dare se iucunditati volent, caveant intemperantiam, meminerint verecundiae. Desiderius. Memori reponam mente.

CAPUT LXXXVI. Modi relaxationum corporis et animi.

QUod caret alterna requie, durabile non est. Fragiles ne labascant aut langueant vires, cessandum quandoque a seriis, dandumque aliquid temporis ludicris, iuxta illud:

quae defatigatos oblectent spectatione; aut vegetent commotione; aut refocillent concertatione. Tria haec vacationum lusoriarum genera cursim arbitremur.

Praestigiatores (Gesticulatores, Gesticulariae, Praestigiatrices) perstringunt aciem oculorum mira volubilitate gesticulationum, ut miracula putentur ea, quae sola pernicitate peraguntur. Sunt et petauristae, (schoenobatae, neurobatae, funambuli, facientes schoenobaticam, funirepi Apul.) ambulantes non solum super fune sublime extenso; sed et subsultantes cum strictis ensibus, impeditis alligato onere pedibus; neque tantum haltere manibus gestato sese librantes, sed mirabili artuum flexu se circa restim prone, supine, pendule rotantes. item larvati Ludiones, Circulatores, Agyrtae, Chironomi, ludentes larvam masculam chironomice (masculos mimicos, quorum effigies Festo citeria vocatur) articulis vertebrisque in omnem partem flexiles, ridicule argutos, loquaces et gestuosos; aut ex laxa pera quidlibet protrahendo, ludificandis sensibus, varieque subducendo, traiciendo, reddendo; praesertim pilulas celeri agitatione iaciendo; unde Quintiliano pilaru dicti, quibus quae emiserint, ultro in manus venire credas.

Scenici ludi praebent spectaculum plausibilius, ubi ex sipario in theatrum aut theatridium sive historice, sive fabulose, inducuntur personae comicae, quas olim histriones vocabant, earumque artem histrionicam et histrioniam; item mimos, mimas, mimulas, ac pantomimos; qui, quod vel verborum et actionum lascivia vel acerba dicacitate plausum captabant, rectius

hodieque explodendi sunt et exsibilandi, dum amatoriis lenociniis propudiose scurrantur aliis.

Actores theatrici vel sunt Comoedi in soccis, dum Comoedia agitur, exhibens res varie turbatas, sed felici eventu: vel Tragoedi in cothurnis, dum Tragoedia ex laeto vel minus turbido principio ad tristem plerumque tendit exitum; dixi plerumque; nam tametsi casus quandoque laetitiam inexspectatam adiungat saevis [correction of the printer; in the print satis], nihilo setius timet ac miseratur auditor; ut est in Iphigenia Euripidis et Hercule Oeteo Senecae. Comico-tragoedia vel Tragico-comoedia est drama ex utroque mixtum. Primarum partium personas Graeci Protagonistas: secundarum et tertiarum Deuteragonistas [correction of the printer; in the print Deuterogonistas] et Tritagonistas [correction of the printer; in the print Tritanogistas] appellant. In illis solet intervenire error Comicus, qui minimum habet culpae plurimum veniae, dum committitur aut per ignorantiam facti iurisve; aut impulsionem vehementis perturbationis. (Admir abilitas gignitur ex agnitione, dum ignorantia in notitiam mutatur.) Ita Oedipus sciebat parricidium adversari legibus, nesciebat tamen, cum Laium occidere,t se patrem occidere; aliquando Tragoedia poenam tantum complectitur erroris, ut in Thyeste. Choragium est apparatus theatralis, seu scenicus; Choragus apparator et instructor, et ipse etiam Poeta seu Scriptor. Lucar est pretium, quod penditur pro admissione ad spectandum. Editor facit sumptus ludorum; e quibus Scenici complectuntur

Tragoediam, Comoediam, Satyram (in qua Satyri indueuntur ludendi iocandique causa) et Mimum (ridicula et lascivam vilium personarum imitationem.)

Priores duae dividuntur in Protaesin (quae rei gerendae seriem ambigua luce aperit. 2 Epiiasin, quae est rei involutio et turbatio; continetque sub se Catastasin, (quam quidam [correction of the printer; in the print quidem] peculiarem faciunt partem) in qua res turbulentiores magisque implicitae cohaerent et consistunt. 3 Catastrophen, rerum scilicet vel in bonam vel malam fortunam conversionem et evolutionem. Prologus argumentum (synopsin, summam, periochas) fabulae explicat; antiquis enim omnis actio scenica, fabula appellabatur. Epilogus agit grates spectantibus more veteri, qui pro lege non debet esse. Quae omnia absolvuntur Actibus plerumque quinis, qui distribuuntur in Scenas, admixtis etiam Choris, in quibus Choriphaeus (itidem Choragus) praecedit Choricos. Est autem Actus novus, cum theatrum omnibus personis vacuatur; Scena, cum personae et res in Actibus mutantur. Tibicines et Choraulae in iis concinentes primo movebantur in laevam, vocabantque Stropham et Odam, deinde a sinistra in dextram, et dicebatur Antistrophe seu [gap: Greek word] ; denique stantes nominabant Epodon. Tibiae dextrae, quae dextra oris parte et manu tenebantur; sinistrae, quae sinistra. Comici affectus dicuntur [gap: Greek word] , mores. Tragici [gap: Greek word] , unde actio pathetica et affectibus plena. Eptsodia

sunt parerga coniuncta fabulae, non tamen necessario. Exodia seu Interludia et Diverbia ab Exodiariis, ridiculi causa, interseruntur, vulgo Intermedium. Praeludium (Proludium, Prolusio) fit a praeludentibus, et exercitionem Dramatis seu Dramatii praemittentibus, (est autem Drama repraesentatio fabularum, in quibus persona Poetae non admiscetur, unde Poesis Dramatica) ut mereatur [correction of the printer; in the print mercatur] repeti et instaurari. Dicitur dari fabula, cum agitur: stare, cum placet.

Ludii, Ludiones vel Ludiae, induti sunt veste ludiaria. Unde Vestitus Tragicus, purpura, trabeae, chlamydes, syrmata, diademata, sceptra, cothurnus altior; Comicus, tunicae; penulae, togae, socci rudes vilesque; vultus olim perunctus minio, aut foliis herbarum, aut tectus larvis. A vestibus Com oedia vel est Palliata, more Graeco habituque; vel Togata et Praetextata, a toga et ritibus Romanis; vel est Tabernaria, a personarum vilitate; vel Attellana ab Attella, Tuscorum oppido, iocis et dicteriis illiberalibus plena.

Quandoquidem scio, antiquitatis te noscendae tam avidum esse, iuverit hic mentionem facere de Amphitheatris Romanorum. Desiderius. Arrectis auribus adsto. Mercurialis. Theatra segmentum circuli in ambitu referebant; Amphitheatra erant oblonga et orbicularia; quibus et nomen Caveae, ab interiore parte, quae concava; caveis adiecti specus subterranei ad custodiam [correction of the printer; in the print custediam] et receptum ferarum, quae per ostiae

et aditus emittebantur in arenam, seu solum infimum desabulatum, (sabulo stratum) ad cursum bestiarum et pugnam. Circus ille arenarius, alias ad silvae consitus speciem, vivam imaginem venationis exhibebat; alias, per occultos quosdam ductus et meatus, subito aqua replebatur, et pro terrestribus feris monstra maris ostendebat, et classem, et navalem pugnam seu naumachiam. Post arenam murus occurrit, qui Podium sustinet, quique claudit et ambit infimum solum; est autem Podium pars muri proiectior et prominentior; ab hoc spectare soliti primi e Senatu; nam cum Orchestra plurium Graduum esset, dignissimus habitus est imus, et Podio ac arenae proximus. In Podio sug gestus pro Principe et Tribunal Editoris fuit; Podium cingebant in orbem retia valida et nodosa, vel etiam clathri, contra impetum ferarum. Amphitheatrale spatium ab imo sursum versus Gradus, Graduum intervalla seu praecinct ones habebat; ad quas gradatas sedes patebant ostia et aditus, Macrobio Vomitoria. Viae, per quas itio in circuitu praecinctionum, seu baltheorum, itinera praecinctionum appellantur a Vitruvio; aiae viarum dictae, Scalaria, per quas inter cuneos ascendebatur et descendebatur; sunt autem Cunei. Ordines sedilium cuneata figura sese intercidentium sublime surgentium; in quibus qui locum non habebant, excuneati dicebantur. Porticus superiores, seu fornix theatri, vocabantur Cavea summa, de qua tenuiores seu pullati spectabant; nam insima erat pro

honoratioribus, quia ad spectandum aptior et audiendum. In Orchestra, ut dixi, Senatus spectabat; in proximis quatuordecim Gradibus Equites, in reliquis, hoc est, in cavea media et suprema, plebs seu populus. Locari et Designatores loca designabant, quorum munus erat pellere occupatores a Gradibus alienis, quod ipsi theatrali verbo dicebant, Excitare et Suscitare. Tubi sive fistulae in imo et summo Amphitheatro erant disponsitae ad eiaculandos odoratos humores seu imbres quos Sparsiones vocabant. Solebant et Amphitheatro superduci vela colorata arcendo aestui ac soli, quibus ducendis et reducendis praepositi velarii. Utebantur et pileis seu petasis ac umbellis ad umbram faciendam; Spoliarium fuit, iuxta Amphitheatrum, receptaculum interfectorum, aut graviter laesorum; in illud occisi gladiatores unco per arenam trahebantur. Denique Pegmata appellabant antiqui Machinas quasdam e ligno (quarum usus in Theatris et arena) contabulatas, Apuleius confixiles vocat; videlicet contabulationes, quae sponte et occulte statim crescebant, statimque subsidebant, compactae raris quibusdam et interlucentibus tabulis, et sublicis ad laxandum et comprimendum; iis impositi ruebant in caveas ferarum, ibique discerpebantur. Commissae sunt autem vel ipsae bestiae inter se, vel cum hominibus, qui dicti bestiarii.

Hodie Scenae rotantur versatiles et trusatiles. Pulpitum locus editior in Orchestra, in

quo Chorus, eterique fabulae subservientes, personam tamen non habentes, (si quidem Calepino credimus; si vero Rosino; Pulptium erat in Proscenio, ante Scenam porrecto, agentium et loquentium locus.) Postscentum post Scenam est reductum; scena [correction of the printer; in the print Scenan], frons theatri ab uno cornu ad alterum excurrens. Spectacula Publica seu Ludi Theatrales apud Romanos erant Megalenses, (Megalesia) Cybelae sacri; Apollinares, Apollini; Cereales, Florales, Saeculares, Gladiatorii, Funebres, etc. Atque haec per diverticulum de Ludis Romanis, potissimum scenicis; de aliis quoque sparsim inicietur mentio.

Hoc tempore, inter spectacula numerantur ignes ludicri missiles, festi; cum vel pyroboli, seu tubuli chartacei, nitrato pulvere farti, relicto superna angusto foramine, et annexa librati virga feruntur sursum, flammeum post se trahentes syrma; paulatimque in arcum flexi rumpuntur cum crepitu. Vel ex machina lignea dispositi hinc inde fomites ignei, repente suscitati cooriuntur, et omnem in partem effundunt ardentem tempestatem, varias non raro figmas in aere pingentes. Vel globi flammivomi, subsultim cum undis colluctantes, acrius in humido elemento exardescunt, eumque [correction of the printer; in the print dumque] irato stridore [correction of the printer; in the print strictore] vim Vulcaniam exonerantes, dissiliunt. Aliquando, armati flammeis gladiis congredientes, innoxie se et spectatores ludunt et terrent. De quibus etiam cap. 48.

Non spectando tantum, sed commovendo se, quaerunt redintegrare vires, qui se exercent cursu, saltu, iactatu, luctatu, pugilatu. (quae [correction of the printer; in the print tuae] exercitia Graeci vocant Pentathlum seu Pancratium, Latini Quinqvertium, quibus qui se exercebant, appellabantur Pentathli et Pancratiastae.) Quorum certaminum 1 celebratissima fuerunt Olympia, iuxta Olympiam Elidis civitatem, quinto quoque anno in honorem Iovis Olympii iterata; victori corona data ex oleastre! primus Olympionices Hercules. 2 Pythia Apollini sacra, in memoriam Pythonis serpentis ab eodem interfecti; vicenti corona Aesculea. 3 Isthmai, ab Isthmo urbe i honorem Palaemonis seu Portuni; victori corona ex pinu. 4 Nemeaea, a silva Nemea; victor apio coronatus. Huc pertinent Graeca illa vocabula, Palaestra et Palaestritae, dicti ab agitatione corporis; nam, praeter quinque illa corpus exercendi genera, etiam manibus se ad funes appendebant, ac librabant, item pedibus stabant et manibus in pugnum vinctio, easque alteri aperiendas porrigebant; pondera manibus attollebant, et ita persistebant onerati. Sciamachiam quoque et umbratilem armorum pugnam conserebant. Erat insuper Palaestricorum officium, gestus, motus, status flexus sormare, ut recta essent brachia: ne indoctae rusticaeve manus; ne status indecorus; ne qua in proferendis pedibus inscitia: ne caput oculive ab alia corporis parte dissiderent; quae qui non didicerunt, Apalaestri dicti. Gymnici se

in Gymnasio nudi et uncti exercebant; iidem fere Athletae a pugilatu et lucta dicti. Ars ipsa Athletica, Gymnastica; Palaestra vero et locum et exercitationem significat. Gymnastes, magister Palestrae.

Cursu in stadio contendunt, incipientes cursuram a linea designata; decurrunt inter cancellos, seu septa ad praestitutam metam; ubi concursorum seu syndromorum quilibet praevertere ac praeterire laborat ceteros, ac post se relinquere. Primus tamen, et qui ante alios emicat, celerius transmittendo campum, obtinet primas, et reportat brabium seu bravium ab assidente Brabeuta. Certatur et vehendo [correction of the printer; in the print supervehehendo] labendoque per glaciem, vel designando lineam, ultra quam nec procurrendum, nec intra quam est consistendum; vel inter signa per intervallum supra congelatam aquam disposita sine attactu translabendo: vel longius prae ceteris lapsum producendo ac praelabendo, etc.

Saltatores, ad modulos Choraulae, agunt choreas varia circumgiratione, et tripudiatione seu tripudio, sublatis et alternantibus plantis. Vel enim Choreutae ad numeros choreumatu pedes in orbem saltatorium circumagunt more Germanico, manum manui saltatricis implicando, seque sessum recipientes, desaltato cantico; vel elegantius, liberi corporis argutia, suppares modulamini gressus movendo; vel pernici pedum micatione ac crispatione subsultim [correction of the printer; in the print subsaltim] reciprocando saltum: vel circulares (puellares)

choros palmis inter se nexis ineundo: vel geranum varios flexus, cum thyrsis fornicatis seu circulis frondosis, exprimendo; vel Pyrrhichen (armatam saltationem) more saliari (saliorum, subsulorum) exhibendo, qui dicuntur Pyrrhicharii. Rustici dant motus incompositos, duroque saltatu terram pulsant. In saltuari giro alii choream ducunt, alii secundas, tertias, etc. tenent, alii epichoream subiungunt.

Iaculatores in area aut campo iaculatorio vel iaciunt ante se, vel evibrant in auras discos (orbes ferreos, in medio pertusos, quibus conum petunt coronandum, unde Graecis discoboli) aliaque missilia, (ut sunt globi fistulis aeneis emissi, vel sagittae ab arcubus extortae) collineantesque ad profixum scopum, contendunt [correction of the printer; in the print contendant] eum tangere, aliis decurrentibus, aliis eum radentibus, aliis medium destinato [correction of the printer; in the print ,] ictu ferientibus, attendendo diligenter ad dioptram, metamque accurate determinando. Vid. Ind. Iaculator.

Luctator in lucta (luctamine, agone) nititur tum vi, tum agilitate corporis prosternere colluctatorem seu antagonistam; sed ille reluctando renititur affligere ipsummet humi; ubi supplantare artis est, recellere risus. Palaestrice concertantes complectuntur se mutuo, complicant brachia, divaricant crura, obtorquent lacertos, obnituntur pectoribus, icunt genu, conturbant gradum, deiciunt de statu, evertutnque pedibus pedes, non sine quassatione artuum, crebroque anhelitu. Praemium agonistis proponit agonotheta. Olim perungebantur ceromate,

(oleo) ut lubricitate corporis nudi apprehendi ac teneri non possent; dictique sunt arenarii, quod in arena decertarent; unde descendere in arenam; consilium in arena, etc.

Pugiles congrediuntur pugilatu et duello, pugnantque sive caestibus, (quos olim de corio bubulo, fere sicut nunc chirothecas, manibus et brachiis inducebant; Daretem et Entellum habes apud Maronem lib. 5.) sive nudos miscent pugnos, non sine crepitatione maxillarum. Gladiatores (monomachi) decertant gladiis sub directione lamstae, qui familiam ducit dimicationis gladiatoriae: ubi alter ictus infert, alter excipit, inhibet, propulsat; vincit autem, qui infligit, infligendosque praevidet, excludit, frustratur, exit, declinat, eludit, depellit. Ibi compositio et positurae Gellio in statu pugnandi, brachiorum porrectio, capitis et medii corporis abductio seu reductio, in digitos pedum arrectio, assultuum irriti conatus, petitiones mutuae, obliquae [correction of the printer; in the print oliquae] rectae; et repetitiones; praecipua in tutando latere cura, dum colligunt se in arma, dextreque cavent ac vitant. Inde Metaphorae gladiatoriae: stare in gradu, pellere de gradu; deici, deturbari de statu animt. Inde petere. id est, intentare ictum; et repetere, geminare eundem. Per latus alterius pett, etc. Nec satis est componi et committi semel; plures commissiones seu congressiones faciunt; donec peritior versetadversarium in arena, nec patiatur uspiam consistere; male tum inexercitatis; feriuntur namque plagis inobservabilibus; quare opus est annorum commentatione

et meditatione. Hodie batuunt rudibus; (ligneis gladiis) aut hastulis puris; (sine ferro) aut longioribus hastilibus, scite ea vibrando, crispando, torquendo; mucronibus etiam, seu gladus Drusianis, apice nodatis, in ora eos dirigendo; et machaeris laetioribus, hebeti acie, minus quidem periculose, non minus tamen athletice et pugilice. Nec decst Pompa, et Traductio euntium ad ludum gladiatorium, praecedentibus armiferis; fit invitatio editis libellis, affixisque picturis; interponuntur sponsiones, uter commissorum vincat, seu sit sactionis pennatae (pennariae;) seu Martianae (Martiae.) Ibi tum Ventilatores (Praesultores Pilarii) praeludunt congressui, arma in altum iaciendo, recipiendoque aut ventilando gladios, et praelusoriis ictibus aerem verberando; mox provocatio et pugna. Munerarius proponit munera, et impertit victoribus.

Olim varia erant Gladiatorum genera, decretoria gladiatura vitam petentium, scilicet Secatores, qui Retiarios (reti et tridente armatos) infesto ferro sequebantur. Et Threces (quibus harpe et parma; eorum fautores Parmularii, Secutorum Secutoriani.) Myrmillones in galeis habebant piscis effigiem, hinc antiquum illud: Non te peto, piscem peto. Hoplomachi undique armis tecti; Samnites cum scuto et pinna in casside, quibus oppositi Pinnirapi; Essedarii ex essedo pugnabant: Andabatae ex equis, praevelalatis oculis; (hodie, ad ludos doliares, adhibentur pedites:) Dimachaeri duobus gladiis;

Supposititii, aut Subdititii, fessis aut victis sufficiebantur. Qui victum se profitebatur, tollebat digitum, et submittebat arma, victore acclamante: hoc habet. Si populus inexorabilis missionem negaret, hoc est, pollicem verteret seu tolleret, clamitabat victor: recipe ferrum, victusque praebebat iugulum; si vero spectator premeret pollicem, seu intra palmam conderet, volebat parci, eumque dimitti; quae liberatio est dicta missio. Rudiarii sunt emeriti gladiatores, rude (virga) donati. Postulatitii, qui, Caesarum proprii, petebantur a populo ad dimicandum. Lanista, gladiatorum institutor.

Ad haec exercitationum genera accedit Equitatio, Vectatio, lusus pilae, aliique. Equestre ludicrum est, cum equiso frenans equum iniecto lupato, mulcensque poppysmis, docet ex arte gradi, salire, converti, sessoremque molliter gestare; aut cum desultor in equum insilit, aut transultat de equo in equum, mira celeritudine. Decursiones Troiae seu Troianae instituuntur in catadromo, (decursorio) cum vel belli simulacra cientur, umbratili hostilitate concurrendo, qualis apud Virg. lib. 5. Aeneid. vel gladio glandeve plumbea, equis celeriter circumactis, statuam petendo; vel hasta discum traiciendo, confixumque auferendo: vel equos ad modulatum in saltatorios vel saltuares giros flectendo; vel etiam vibratis lanceis congrediendo; aliisve modis Equitia (Equiria, Hastiludia, barbare Torneamenta) celebrando. Veteres etiam gestari soliti vel animi, vel exercitationis,

vel valetudinis causa, vehiculo, sella, lectica, cunis, seu lecto pensili, unde gestationes.

Atque ut in catadromo ludi Troiani exercebantur; ita in hippodromo de equorum pernicitate certabatur. Uterque locus in Circo Romano. De quo paucula ut memorem, hic locus monet. Erat igitur Circus locus muris septus, figura ovata, in cuius extremis geminae ex adverso, pari intervallo, surgebant pyramides, quae dicehantur metae; circumcirca aedificia et in iis sedilia ad spectandum; ibidem carceres seu stabula, unde equi, dato signo, emittebantur in curriculum, quod faciebat Praetor mittendo seu proiciendo mappam. Equi, sive puri (non iuncti currui) sive biiugi, quadriiugi, seiugi, decemiugi (iuxtim inter se iugati) vicies quinquies emissi; septies uno procursu, circa metas ad victoriae palmam obtinendam incitatissime flectere debebant. Aurigantes seu Agitatores discernebantur ex colore vestis; erant enim Russati, (Crocei, Rosei, Ignei) Albati; Prasini seu Virides, Veneti seu Caerulei; inde factiones, favoresque diversi et sponsiones inter Spectatores. Octo Spectaculorum genera exhibebantur in Circo, quae Circensia, vel Ludi Circenses, appellata. 1 Certamen curule et equestre. 2 Gymnicum et Athleticum. 3 Pompa apparatus [correction of the printer; in the print Capparatus] certamini praemissus, in quo Deorum imagines, et nobiles matronae carpentis vectae.) 4 Ludus Troianus. 5 Venationes. 6 Pugnae equestres. 7 Pedestres. 8 Naumachia

Ludus pilae sit expulsim et dadatim, (in sphaeristerio, vel alibi) raptimque; quando scilicet volans ultro citroque reticulo aut palma repercutitur, altero eam mittente, ltero excipiente, aut contramittente, seu remittente. Pila paganica est pilis farta, et percutienda clava: unde clavaria dicta. Palmaria seu manuaria (harpastum) repellenda palma per Dator es et Exceptores.

Ventosa, (follis aere distentus) si maior est, brachiis ligneo tegmine praemunitis expellitur et impellitur: si miner, pugno eicitur, et reverberatur, ideoque pugillaris et pugillatorius; impostoria dicitur, quando uni ostenditur, alteri adicitur. Tentant sphaeromachi (sphaeristae, pilarii, periti sphaeromachiae, seu lusus pilaris) mutuis exstrusionibus et impulsionibus pilam sibi praeripere; aut cavere, ne terram contingat; aut, variis modis incurrendo, recurrendo, in girum premendo, in adversum iacere, seque invicem ferire. Trigonalis olim dicta est, ut hoc obiter moneam a loco ludentium, et stando triangulum efficientium. Alicubi pilae quoque ligneae, ferulis in fronte latiusculis, expelluntur in altum et longum. Alibi plumatae, seu plumula cristatae pilulae, iisdem ferulis expulsim mittuntur et redduntur. Luditur etiam orbiculis eburneis et ligneis, eos traiciendo ferulis teretibus Seu tudiculis per annulum et portulam: aut dispositos in sacculos

impellendo; vel sphaeris e ligno maioribus seu globis, trudium impulsu, per orbem ferreum urgendo, impactisque ictibus protrudendo. Globulis item aeneis, eos per oblongam tabulam manu versando, et in nidos ac forulos ostiolis et numeris discretos immittendo, etc. Cum luditur conis, in quadrum vel orbem collocatis, qui medium deicit, in uno stravit omnes; artis est, globo dextre iactato et rotato, ligneorum edere statorum stragem.

Addamus lusionibus motoriis pueriles istas. diffugium, quo se fugiunt, captitant, et capiunt. Myindam seu apodidrascindam, (ostracinda et dielcystinda nonnihil ab his differunt) seu vaccae latebras, qua se abscondunt et quaeritant, (Guckenbergen) Chytrindam, qua qui medianus seu medius sedet, oculis velatis, vellicatur, pungitur, feritur a circumcursantibus, donec aliquis prehensus, vices eius subeat; aut capite obvoluto incurvus tenetur tamdiu, donec ferientis nomen prodat, veteribus aenea musca dictus hic ludus. Basilindam, cum sortito ductus Rex facienda praecipit. Schoenophilindam, qua in circulo sedentes obit unus, et, quod clam depositum est, inquirit. Cindalismum, quo paxillos tripedaneos humi statuunt, et stantes prosternunt iactis bacillis (Geiswerffen.) Ascoliasmum (empusae ludum) quo, altero pede in aere librato, uncio subsiliunt pede. Oscillum aut Oscillationem seu Petaurum, quo pueri ex resti pensiles iactantur, liberoque in aere subvectantur. Epostracismum, seu subsultum testularum, quo

testulam aut lapillum tenuem et latum distringunt super fluminis aequor, et numerant saltus, quos edit, priusquam desidat. Adde his incessum grallatorium, divaricando gressum super grallas; qui sic incedunt, grallatores; eiaculationem globulorum in scrobiculos; coniectionem nucum in ollulam; aut sibi superimpositarum deiectionem; versationem turbinis seu trochi flagello stimulati, ad gyros currendo describendos: elisionem stupeae glandis aut papyraceae, aut immaturi pruneoli e sambuceo sclopo; micationem digitorum, divinando numerum [correction of the printer; in the print protentorum], etc.

Concertamen fit ludendo par impar: et micando digitis repente extentis, eorumque numerum divinando: certando aenigmatibus ac griphis, seu quaestiunculis implicitis, intricatis, et captiosis: tum in sortilegiis, (lusibus sortilegis, magis ex fortuna quam arte pendentibus) ut in alea, (astragalismo seu ludo tesserario) ubi tali aut tesserae immittuntur per fritillum (pyrgum feu turriculam intus capreolatim (trochleatim, gradatim) effictam, ut impingant, ne locus sit fraudi; aut manu miscentur et iaciuntur; Plistobilindam vocant, qua quis plurima puncta numerat iactu; felicissimus est, si trium astragalorum, seu cuborum, singula latera senionem (sex puncta, Coum scenarium) ostendunt; infelicissimus canis, (canicula seu chius aut vulturius, Graecis [gap: Greek word] ) monadem sive unitatem exhibens, unum videlicet oculum, Graeci etiam

cyclopem vocant. Olim prosperrimus iactus reputabatur Venus, seu iactus basilicus Plauto, cum quatuor taxillorum nullus eodem cum aliis staret vultu. Raderus noster in Epigram. 1. Martial. lib. 12. observat tribus antiquitus lusum tesseris; quatuor talis. Talus sex habebat latera, seu angulos potius; qui cum in nullum incumbebat angulum, sed rectus stabat, casus faustissimus dicebatur. In tesseris cum pro ratione cubi, idem situs sit, numeri seu puncta notabantur, ut etiam hodie.

At ubi certatur sorte et arte, ut in ludo calculorum, quando vel in alveolo ligneis orbiculis, quos duae tesserae diverse cadentes per divisa in abaco spatia versant et reversant, et, pro imparitate vel paritate numerorum intervallis respondente, damnum aleatorium vel inferunt, vel avertunt aleatoribus seu aleonibus. Vel chartulis pictis seu lusoriis in certamen venitur, in quibus quaternae tribus aut factiones Cordis, Nolae, Glandis, Frondis vel dominantur, vel succumbunt. Sunt in iis Reges, Cordatus, Nolanus, Quernus, Gramineus seu Frondarius. Sunt Satellites maiores et minores: sutn Dyades (Dyas, Daus/) binio, trias seu ternio, tetras, adis, seu quaternio, pemptas seu quinio, hectas seu senio, hebdomas seu septenarius, ogdoas seu octonarius, enneas seu nonarius, decas seu decenarius. Primo ponuntur et deponuntur numeri; tum miscentur folia, inde distribuuntur, et mittuntur seu iaciuntur, aliis provocantibus in aleam, aliis recipientibus et sustinentibus,

aliis cedentibus: feriunt, vincunt, mactant: iterata sponsione certant, perdunt, lucrantur, prout manipulares paginae vel colores conveniunt, aut dissentiunt.

Vel denique sola arte committuntur lusores, ut in ludo triginta duorum latrunculorum (vulgo Schachus;) aut duodecim Scruporum, quibus luditur in abaco lusorio, vel in tabula latruncularia, (Senec.) quae distincta in regiones duas, et hae in decussatas mandras seu stationes, septa, ubi contenditur, ut quis calculum e sua regione in alteram promoveat, aut, siquem ex hastili agmine incomitatum deprehendit, circumveniat, et captivum ex acie trahat: aut ad extimam alvei seu tabulae lineam agat: aut suum implexum obsessumque latrunculum seu latronem educat e periculo, quod est, reducere calculum. victi censentur, cum Regi nullis patet effugii locus, unde et ludo nomen manet, nam Hebraeis Schach est, vallavit, et mat vel mot, mortuus est; alii dicunt, Schach vocem esse Persicam, et signisicare Regem.

Ludendum est autem, ut delectabile sit, cum coaetaneis, seu coaevis et comparibus, magis animi quam lucelli causa, idque cum sponsione in res non magnas, ut fiat citra inquietudinem et sollicitudinem cum bellis collusoribus, qui te non deludant, aut conturbent [correction of the printer; in the print ,] festivitatem fallaciis, iurgiis, convitiis, devotionibus: Locus quaque inter congerrones dandus est diverbiis ac iocis liberalibus, et ingenuis, in quibus nihil indecens, immodestum, petulans, aut dictu

factuve obscenum sit. Refugiendum ab iis lusibus, quibus honestatis periculum inest, aut infamiae nota inusta; nec illi satis commendabiles, qui plus fatigationis quam iucunditatis habent; ludes autem tamdiu, donec animum (qui remittendus, non resolvendus) ad graviora et seria reparatum sentias; qui crebro lusitat, non indiget lusu. Huc pertinent Venatio, Piscatio, Aucupium, Musica, de quibus suis locis. Desiderius. Mirum quantum animum recreasti meum tot recensendis ludorum generibus; quia vero ventriculum fames vellicat, prae omnibus ego lusibus, mavelim ludere dentibus. Mercurialis Opportune; paratum est convivium, accumbemus; quod antequam faceret Laelius et Scipio, (quanti viri!) conchas et umbilicos in littore Lucrino legebant. Cicero lib. 2. de Oratore. In paroemiis censentur: Postremum fabulae actum addere. Metam properamus ad unam. Iacta est alea. Semper feliciter cadunt Iovis taxilli [correction of the printer; in the print taxillt]. Gladiatorio animo. Catastrophe fabulae. Tragica simia. Comicum palliolum. Herculis cochurnos aptare infanti. A carceribus ad metam, etc. Inter ludiones sunt ardeliones, circulatores, aretalogi, sycophantae, balatrones, [correction of the printer; in the print latrones,] circumscriptores, etc.

CAPUT LXXXVII. Ritus Convivales.

COngressus oppidanorum convivales non sunt praetereundi, sive instituantur vicinalis aut cognatae amicitiae causa, ut sunt charistia (agapae, epularis amicorum accubatio:) sive inter compotores et symposiastas et sympotas ad compotationem seu symposium; et concoenationem (collatitiam) conferendo collectam et symbolas, nemine asymbolo, caupone non raro duplicante rationes: sive instruatur epulum, occasione diei lustrici; aut Natalium, Dedicationis Templi, Martinalium, Bacchanalium; aut dignitatis indeptae, venae sectae; aut praebeatur cena migranti profectitia seu viatica; advenienti adventitia seu aditialis; et inter Mechanicos luminaris assa; aut quidquam esculentae et poculentae accessioni detur; sive publico sumptu excipiantur bene meriti de Republica: sive nuptiales, parentales, et similes epulae ineantur; sive aliquis apud alium pransurum se aut cenaturum denuntiet et condicat; rogatus autem promittat.

Quando convivandum est, archimagirus tradit coquis apparanda cibaria, coempta per obsonatorem, aut subministrata a promocondo, seu procuratore peni. Triclinium curae est architriclino; seu tricliniarcho, ut mensae (orbiculatae,

oblongae, semicirculares seu sigmata) tapetibus insternantur per tricliniarios, (diaetarios stratores, lectisterniatores Plaut.) et supersternantur mappis decenter extensis; tum disci (sive sint orbes, sive quadrae, quae aliquando paniceae cibis in patina suppositae) cochlearia, cultri, fuscinulae, salinum (salillum, in quo flos salis contusi) apponuntur, colyraeque panis primarii aut secundarii, deprompti e canistro seu corbe panario: aut scissae buccae seu bucceae (panis buccellatus, (quem supra cap. 35. ex Spartiano pro pane quoque nautico seu bis cocto accepimus; hic a sectione significatum habet) mapulis mundis tectae; spargitur suffitus, et quidquid aliud mensario apparatui servire potest. Nam e vasario seu repositorio depromuntur vasa escaria (escalia) et potoria; ac reponuntur in abaco vel abaculo; (argyrothecam ab argenteis, byalothecam a cristallinis et vitreis ampullis nominant) adest vas refrigeratorium, in quo oenophorum et canthari deponuntur: adest cuprea trulla [correction of the printer; in the print tralla], in qua pocula eluuntur.

Invitatos convivas veriire temporius, quam serius, civilius est; quos convivator (epulo, epuli dominus, cenae pater) excipit amico occursu, et introducit. Cumque inter prima salutantium officia abluerunt manus, super malluvium e gutturnio: aut super pelvim seu pollubrum, ex aquali (urceo, urceolo) terseruntque mantili recens loto (inquinatum aut maculis sordidum praebere, incivile foret) assidunt, ambitiose modesti, propter priores accubitus,

per disposita sedilia; praemittitur mensae consecratio; postponitur gratiarum actio.

Demum fercula inferuntur per infertores (dapiferos, ministros mensae) in patinis, lancibus, catinis, paropsidibus; varia embammata, illinctus, obsonia, conditanea, et salsamenta, ut cappares, olivae, cucumeres; ac condimenta acetaria, ut oxyporum aut oxygarum, sinapi, aliaque salsamenta destituuntur in patellis, (scutellis, oxybaphis, acetabulis:) convivium enim, quo magis opiparum est, splendidum, instructum, exquisitum, apparatum, geniale, dapale, adipale, adiciale, saliare, pontificale, eo habet lautiores cupedias, pulpamenta, scitamenta, matty aseu mactea, missusque plures, magisque varios; Plauto dicuntur struices patinariae.

Structor (scissor, carptor, honorarius ciborum diribitor) deartuat appositas dapes scite, et in partes dissecat, ac dispertitur inter compransores seu convivas, honoratioribus dans segmenta procerum; qualia sunt vescarum animantium armi, lumbi, suffragines, alae, coxae, seu femora, pulpa pectoralis, et desectae inde ligulae; in piscibus plerumque praestat caput, et quod capiti proximum; in lupis tamen et truttis cauda. In nefrende, dapinantium iudicio, honoraria lautitia sunt auriculae et pellis. De anate Martialis:

seu cirnea: Zythum obba. Pincerna (pocillator) id fusum e cantharo, infusumqne calicibus porrigit convivantibus; Praegustator praegustat potiones, aut propinat promulsidem, quam praelibant discumbentes; olim non in cenaculo aut cenatione, sed in gustatorio, gustus seu anticena, aut anticenium apponebatur. Ad cyathos stant famuli, et furtim pitissant; alii muscas abigunt muscario, ne sint infestae epulantibus, aut illabantur epulis; qui minstrant, cavent, ne quid de liquidis et iurulentis effundant, aut aliquem perfundant aut conspergant.

Praecipuum ferculum dicitur cenae caput, aliquando ambulans, vel ambulatorium, oculorum magis pastus quam palati; cui adiunguntur diversa irritamenta epularia ex carne, pisce, farina, melle, butyro; itemque obsonia hquida, ut sunt iuscula, pulmenta, ecligmata, non lambenda exserta lingua, sed sorbenda cochleari. Cetera edulia eximuntur furculis, (furcillis, fuscinulis) et conscinduntur cultris, manubrio prehensis. Bene morati attendunt, ne quid rustice aut cum edacitatis suspicione fiat; quare moderate bolos ingerunt ori, non iniectant; comedunt mansitando, (dentibus molendo) non glutiunt tuburcinando; ne postea ructent, aut singultiant; neque lingunt labia aut lambunt digitos, sed detergunt mappula, si perungantur. Agrestium est, fartim se obescare, aut immunda peredia lances detergere, ossa canum more abrodere, tubuccis cibos perflare; aut liquore ita coronare scyphum

ut in mensam exuberet; aut rictu patente potum infundere; aut bibere loquive, haerente in ore buccea; aut excavare panem, solamque eius crustam rescindere; aut mappulam instar strophioli in globum convolvere; aut garrulitate obtundere accubantium aures; et huiusmodi plura contra legem Decori et Astyologi peccata, de quibus etiam cap. 74. Sobrii sic bibunt et comedunt, ut naturae desideriis satisfaciant; bibones vero et comedones ingurgitant se, vivuntque, ut edant, et non edunt, ut vivant.

Post mensas primas instruuntur secundae, nimirum apportatur impomenta fructuum; ut poma, pyra, nuces, cerasa, pruna, fraga, ficus, uvae cybinae, Prompt. et passae; item caseus, variaque bellaria, tragemata, hypotrimmata e saccharo, seu saccharata, ut pisa, amygdala, foeniculum, adoreae cannae, panis escharites, radii, (genus placentae in longum sectae) liba, crustula dulciaria. Apophoreta [correction of the printer; in the print Apophuntreta] sunt munuscula cibaria a convivis domum ferenda: Lautia (et lautiae) sunt splendidiora munera hospitibus missa; Repotita. lautitia epularis sequentibus diebus repetita. Ientant, qui ientaculum sumunt mane; prandent, qui prandium circa mevidiem; merenda post meridiem capitur, vesperi cena, seu vesperna; cenipeta, qui prensat cenitare foris; Domicoenium Martiali domi sumitur; cenula et prandiolum sunt diminut.

Secundis mensis appositis fiunt largiores et hilariores invitationes, invitatiunculae, et propinationes,

exinde perpotationes et circumpotationes, seu haustus circulares; circumfertur scyphus philotesius seu socialis, (poculum salutis et salutiferum) in salutem huius et illius, praebibuntque sibi crateres ad ebibendum uno ductu et spiritu, (quod est amystin et amystide bibere) posciturque maioribus poculis, quibus ius fraternum seu fraternitatis sancitur, donec, crapula graves, se mutuo deponant vino, neque pedibus, neque lingua aut ratione satis consistentes.

At qui se potando moderatius invitant, non bibunt ad temulentiam; neque siccant pocula alienae saluti, sed libant; potionemque non raro frigida intercludunt; sibique praesentes sanitatem a S. Ioanne modica potiuncula sorbent magis, quam hauriunt. Quandoque tamen accidit, ut plusculum adbibant, et largiore potatione fiant [correction of the printer; in the print fiunt] semigraves, potulenti, ebrioli, non ebrii, famuli furtim subbibunt; feminae compotrices (merobibae) identidem pitissant et catillant.

Sub extremum tolluntur patinae cum buccellis, crustis, semesisque micis, et aliis analectis ac ciborum reliquiis. Ceterum epulationem condiunt festiva colloquia. et voces, ac soni Musici. Peracto convivali et tempestivo (quod non in multam noctem protrahitur) epulo, paratur domuitio; fit consurrectio, (surgitur) gratiae aguntur ei, qui tractavit liberaliter; laudantur conditores instructoresqu dapum: quas grates auctius reponit exhibitor convivii, comiterque

dimittit; sic itur domum. Si noctu; facibus praelucentibus. Quamquam heluones etiam sumpto antecenio et cena, comessatique abunde, superingerunt pocoenia, ut se contumulent citius.

Sed quis ferat compotores, combibones, glutones, manducones [correction of the printer; in the print monducones], patinarios [correction of the printer; in the print patinarias], phagones, catillones, tricongios, gurgites, popinones, lurcones, comessatores, barathrones, decoctores, prodigos, asotos, nepotes, etc. qui comessando, nepotando, heluando, graecando, congraecando, pergraecando, abliguriunt, disperdunt, dissipant, confringunt, dilapidant, profundunt, decoquunt, conficiunt rem; digni, qui summam cum Apicio potionem ducant. Desiderius. Quaenam illa, et ille? Mercurialis. Apicius, abdomini natus, cum bis tricenties ventri dedisset, hoc est, sexcenties centena milia sestertium decoxisset, seu duos milliones florenorum; et superessent centies H S, hoc est, ducenta quinquaginta milia Philippeorum, prae desperatione ne famem et sitim ferret, hausto veneno periit. Desiderius. O! portentum luxuriae et gulae Mercurialis. Non minus monstrosa fuit Clodii Aesopii, Tragici histrionis et Vitellii Imp. patina, quam, ob immensam magnitudinem, clypeum Minervae dictitavit, illa sexcenties H S taxata est; in hac scarorum iecinora, phasianorum et pavonum cerebella, linguae phoenicopterorum, murenarum lactes [correction of the printer; in the print lactis], ab usque mari Carpathio fretoque Hispaniae petitae. Sed missa faciamus haec monstra, et ad eos pergamus,

qui nec cibo vescuntur, nec aura. Desiderius. Antequam hinc abeamus, aliquid de Veterum Conviviis; sive reliquiae sint, sive analecta. Mercurialis. Nae tu lepidus catellus es, qui tam scite adulas me pro micis; praebeo.

Antiquus accumbendi modus erat iste. In cenaculo mensa collocabatur rotunda, humilis: inferiorum quidem hominum tripes, et ex simplici ligno: lautiorum citrea [correction of the printer; in the print citera] aut acerna, aut lamina argentea infecta; quem pes eburneus fabrefactus, puta in modum pardi aut leonis, sustinebat. Circum mensam tres, utplurimum, lecti erant, ex quo triclinii nomen; vel duo, quod Plauto biclininm; posteriore aetate formam hemicycli seu lunatae testudinis referebat, dicta est sigma, a Graeca litera C. Lecti insternebantur aulaeis, purpura, aut alia veste stragula pro copia seu inopia convivatoris; Priusquam autem accumberent, lavabantur atque togas mutabant vestibus, quas a re Cenatorias dixerunt; tum etiam soleas pedibus demebant, ne lectos conspurcarent discubitorios seu tricliniares; at in cubiculariis seu cubitoriis dormiebant. Ceterum aut terni aut quaterni unum occupabant; si plures, sordidum id et minime lautum habebatur, ita fiebat, ut vix supra duodecim una vescerentur. Accubabant reclinata supera parte corporis in cubitum sinistrum, infera inlongum porrecta ac iacente: capite leviter erecto; dorso a pulvillis modice suffulto; quod si plures uno lecto decumberent, primus decumbebat ad caput lecti,

cuius pedes porrigebantur pone dorsum secundi: secundus vero occiput obvertebat ad umbilicum primi, pulvillo interiecto: pedes iacebant ad tergum tertii; et sic deinceps tertius, sic quartus. Iam qui primus et ad caput lecti decumbebat, summus dicebatur: qui ad pedes, imus: qui inter istos, medius, atque dignissimus; proximus honore, summus; hinc cum hilarius invitare se vellent, a summo bibebant ad imum: cenae initium ova, finis mala; hinc adagio: ad ovo ad mala. Distribuebant cenam in partes tres sive, placeat dicere, missus. Primum missum antecoenam, seu gustationem aut gustum, ac promulsidem dixerunt; secundum, in quo lautissimi et praecipui cibi, proprie cenam; tertium, in quo bellaria, mensam pomorum, sive mensas secundas. Erant convivantes non raro unguentis delibuti, crinesque peruncti, et corollis, (coronati quoque crateres) praesertim ex apio, hedera, rosis, violis, myrto, ligustro, aniso, anetho, croco, meliloto, ad retundendos vapores, a vino et cibis sursum elatos. Cena recta dicebatur, quam ditiores dabant clientibus recto ordine discumbentibus in convivio. In sporta vero (sportula, sportella, seu vimineo calatho [correction of the printer; in the print calathos]) tantum cibi vel pecuniolae largiebantur, quantum aestimabatur centum quadrantibus, seu viginti crucigeris. Porcus Troianus fartus erat, et gravidus, variis animalibus. Quoad poculorum [correction of the printer; in the print porculorum] genera; Sextante bibebant tem perati ac valetudinarii: Deunce intem perantes et bibaces: Triens in quottidiano

victtu usurpabatur; nec Diis tantum in mensa libabant, ut Geno Bono, Iovi Hospitali, Baccho, Datori laetitiae, etc. Poculum illud officiose in orbem circum ferentes; sed in honorem quoque amicorum tot exsiccabant cyathos, quot in eorum nomine litterae continebantur; in Sticho Plauti, Sangarinus ita loquitur:

Ubi notandum, Veteres calda et frigida apposita vinum miscuisse. Mos quoque fuit, ut talis astragalisve, sorte missis, symposiarcha (quem-Patrem, Regem, Magistrum, Dictatorem, Modimperatorem convivii appellabant) duceretur; nonnumquam etiam sola corollae impositione creabatur convivii praeses, ad conviviales Leges prescribendas. Solebat etiam dominus convivii, (convivator) simul ac discubuissent, schedam dare, quae descripta ordine obsonia omnia referret; ut iam tum sciri posset, quid primum, quid postremum coquus missurus esset. Cenabant [correction of the printer; in the print Cenabat] ianuis apertis, in atrio, ut praetereuntes Censores animadvertere possent, utrum sumptu Legibus concesso aut eas excedente victitarent; quamquam non raro contemptis Legibus Sumptuariis (quod Lucullus in Praetoriis et diaetis suis hortensibus, inter quas Apollo [correction of the printer; in the print ,] famosa faciebat) pretiosiores dapes ad cantum tibiarum inferrent. De his plura Lipsius lib. 3. Antiq. Lect. et Saturnal. ex Macrobio, Plutarcho, aliisque, praesertim Athenaei Dipnosophistis.

Numquid satis hoc micarum, imo buccellarum? Desiderius. Ita me exsatiasti, ut ipsa saturitas pareret famem. Mercurialis. Itaque cenatus es et incoenatus, pransus et impransus. Age; ad Deas ambulemus, quae cum a parcendo nomen habeant, nemini tamen parcunt. Nosti illud:

Desiderius. Illaetabilis transitio ab epulis ad funera. Mercurtalis. Nimirum extrema gaudii, luctus. Veteres Aegyptii ceream in convivio, mortis imaginem, circum ferebant, aut cranium, vel sceleton ipsum, ut convivae, de morte admoniti, hilarius facerent genio suo, meminissentque vivendum, hoc est, laetitiae indulgendum esse, dum fata sinunt, et fila trium sororum patiuntur atra; unde Poeta:

Sed quaeso te. Mercurialis. Quid novi rogatus? Desiderius. Irritasti gulam meam, non saturasti, ut dixi. Quid si, quoniam in ore, non tamen satis Latino, nobis frequens est cibus, percurreres potiores missus, sive lautiores, sive plebeias in mensas, inferri solitos. Mercurialis. Quasi vero non actum satis de re cibaria, in arte coquinaria. Semel cocta quid tibi vis recoqui? Desiderius. Cupido me incessit regustandi in triclinio, de quibus tu in culina disseruisti. Mercurialis. An Apicium mae

existimas, quem de negotiis culinariis Dictatorem consulas? Desiderius. Nomenclatorem te volo, et linguae meae inter ipsas dapes ieiunae resocillatorem. Mercuralis. Nempe verbis vis pasci. Desiderius. Haec tu mihi appone, auribus devorabo. Mercurialis. Ausculta, salivam tibi vel movebo, vel abstergam.

Qui exquisitiores epulas instruunt, provident sibi de ferina avium, quam coci pennatam seu alatam vocant. Cuius generis volucres sunt, tetraones seu urogalli, attagenes, perdices, phasiani et phasianae, anates ferae, anseres silverstres seu onocrotali, scolopaces, ficedulae, gallinagines, palumbes, turdi, turdelae, alaudae, etc. E domesticis alitibus palato arrident gallopavi, seu galli et gallinae Indicae, capones, gallinae, anseres, anates cerei, saginati, adipati, et eorum acrocolia seu trunculi, in iure piperato, pulli gallinacei, columbae et pulli columbini: assi, farti, in operculato catillo vaporati, iurulenti, haedina quoque admittitur. E ferina quadrupedum sapit cervina; quam vocant rubram; aprugna, quam appellant nigram. Inter praecipua fercula caput aprinum; inferiora dorsi cervini, iecur, aures; coxae Martiali (femora Pontano nostro) cervorum, capreolorum, rupicaprarum, damarum, sale et aceto maceratae, lardoque traiectae; le pores, cuniculi, etc. E piscibus delicatioribus inferuntur ostrea, testudines, fibrorum caudae, salmones, anguillae, oratae, thymalli, mustelae fluviatiles, truttae seu troctae,

funduli, lucii, cyprini, lampetrae, muraenulae, alburni, capitones, percae, cancri dodrantales, etc. Omnia pro varietate, assa, elixa, frixa, vaporatione percocta, in farturas intritas, minutalia concisa, contrita, contusa, et embammate, iure, iusculo aromatico perfusa ac condita. His adduntur diversi generis artocreata; et panes clibanites seu testuacei, a testo (vase fictili, velaereo, in quo coquuntur) dicti, Plauto collyrae, Italis tortae; lagana, placentae, et placentulae variae, fartae, foliosae seu multifoliae, crocatae, butyratae, pertusae, fermento tumefactae, scriblitae frictae [correction of the printer; in the print strictae], etc. Artocreas, quod miscellaneo eduliorum farto impletur, Italis appellantur olla [correction of the printer; in the print ollae] putrida; cui si piscis includatur, non nisi [gap: Greek word] nomen suum retinet; Apicius panificium appellat, (nempe in furnulo coctum) pisce fartum. Cybium Veteribus genus cibi erat ex ovis et [correction of the printer; in the print ]pisce conciso fartis. Panes, seu collyrae, aut liba testuacea inferciuntur alias sectis pyris, malis cydoniis, amygdalis, uvis passis; alias segmentis malorum citreorum, pyrulis, nucibus, cerasis seccharo et melle conditis; alias e massa solida, suntamygdalina, sunt cerasina, seu cerasis distincta, etc. Carnes porro piscesque saporantur aspersione, incoctione, decoctione aromatum, herbarum, citromalorum minorum, varioque conditu, et in globulos, radios, pulvillos formatione. Adiunguntur saccharatae et mellitae pulticulae, (apud Veteres alica e flore tritici celebrabatur) et sercula oleracea, ut, brassica

Pompeiana, carduus sativus, orbicularia terrae tubera seu rapa, caules capitati, boleti, aspargai; adstituuntur in scutellis multimoda decocta, et illinctus et intinctus, ex uvis, pyris, baccis, cerasis, melli saccharoque incoctis, diversique generis salgama. Pro acetario apponuntur dulcorata segmenta citreorum malorum, quorum succo assaturae quoque asperguntur.

Parabilius convivantibus pro lautitia est ius simplex bubulae, cum nodulis seu globulis de vitulina concisa; bubula tam recens quam fumo durata; intestina consecta, lingua dulci liquamine perfusa, cerebrum tostum; caput vitulium cum panticibus, seu intestinis pelliculatis: fricte ungulae vitulinae, ungulae bovinae et ungellae suum in oleato aceto, aut iure concreto; varia assa, assaturae, assaria, Apicio armi, costarum, lumborum, renum vitulinorum, ovillorum, vervecinorum; offellae et lumbuli, seu lumbelli Apttio porcini, ovili in craticula tosti; coxae, seu femora vitulina, ovilla, vervecina larido, aut salviae foliis aut allio, traiecta; lumbi bovilli assi, et vaporatione macerati; nefrens seu porculus pinguiculus in cutem crustatam assatus; brassica frusto lardi adipata et uncta, farciminibus coronata, sumen [correction of the printer; in the print sumex] bovillum et suillum, pernae, petasones, succidiae porci infumibulo exsiccatae; multiformes placentae, et lagana, malina, sambucea, artolagana, cum salviae foliis fricta. Item coliphia, pemmata, butyrata, crocata, vaporata, minutim

consecta, friata, in orbes crustata; diversaque e farina, ovis, butyro, pane coagula, et pinguia embammata sive herbilia, sive aromatica, sive sectis cepis, pomis, amygdalis, uvis passis conspersa. Satis haec credo etiam Philoxeno gruis tibi collum optanti, ut diutius cibi potusque delectatione frueretur; nobis non lubet cum pinguiore hac Minerva prolixius versari, cum a Libitina ad albentes ossium strues invitemur. Desiderius. Quoniam sive citius sive serius ad illam proparandum est metam, non est, quod morer iturientem; opipare pastus tecum ambulo. Sed cur non prius ad Lucinam, quam Libitinam. Merc. Uti vis. [correction of the printer; in the print ]

CAPUT LXXXVIII. Ritus Natalitii, et Nuptiales.

DEsiderius. Quoniam inter ceteras festae hilaritatis causas, merito nascendi felicitas ponitur; cum ob parientem, quae, foluta fetu, novem fastidia mensium, quibus uterum ferebat, laeto enixu abstergit; tum maxime, ob partum, qui materni vinculis et tenebris corpusculi expeditus, primam aspexit lucem: cuperem abs te Ritus, quibus eius iucunditatis argumenta demonstrantur, doceri. Mercurialis. Iterum petis, quod, cum pro hominum, locorum, temporum diversitate, sit valde varium, sine limitatione explanari non potest. Cum enim quidam e Prisco Saeculo, Geneihliorum Ritus, ad nostra etiam tempora derivati,

ita usurpentur, ut eos Superstitio invenisse, non Religio coluisse videatur, fit, ut non perinde ab omnibus probentur. Nos tamen, qui orthodoxa sacra sequimur, libenter fatemur, gaudemusque, multa Superstitionis Antiquae Instrumenta in Diusni Cultus Insignia esse traslata. Quo ex genere in Templis nostris conspicimus Aquam lustralem, arcas stipi condendae positas, gladios et scuta de bello: catenas de servitute et capivitate: sigilla cerea (quae Veteres Gentiles Oscilla vocabant) ad genua pedesque statuarum, Divos referentum: capta de hostibus signa: tabellas pictas eorum, qui e naufragiis, periculis, morbis evaserunt; ipsa etiam vestimenta, et navium simulacra, suspensa. De Tabellarum quidem ritu iam Tibullus in mentem venit:

Nunc Dea, nunc succurre mihi; nam posse mederi

Picta docet templis multa tabella tuis.

Et Horatius alicubi canit, Gladiatores emeritos arma sua Herculis ad postes fixisse. Et Martialis zoili cuiusdam servi meminit, qui gemina compede Saturno dedicaverat catenas. Alii aliorum faciunt mentionem, quos et quae recitare possim, si liberet scholam instituere; sed nos, am oeniora sequendo, has deflectimus spinas; minime dubitantes, plurima per caecam gentilitatem superstitiose depravata, iure fuisse quaam optimo, sanctiorem in usum a sincera Religione vindicata. Sed ad natalitia, quando ita me rogas. Desiderius. Quam maxime.

Mercurialis. Fetus in vitalem auram editus, si partibus sit omnibus integer et illaesus, duplicat parentibus gaudium, dulcem matrimonii sui fructum aspectantibus. Excitatur in propinquis, amicis, vicinis laetandi et congratulandi studium: audiuntur faustae apprecationes, et vota Genethliaca: praedicatur dies, gemma candidove lapillo signandus; qui parentum spes implevit, prolem desiderattam dedit, genitores suos genuina facie referentem, moribus etiam aliquando reddituram: decus et ornamentum familiae futuram. Ducuntur omnia et praesagia secunda, ex ipsa membrorum configuratione: ex Horoscopo et astris Genialibus; in praelucentibus Maiorum exemplis; Locus ipse solumque natale cohonestat incunabula, pariterque honestatur ab iis.

Atque dum genitrix puerperio cubat; pater ea curat, quae pertinent ad instituendam pompam lustralem, et epulum natalitium, quod cum Graecis possimus Charistia vocare. Infans pro conditione et fortunis familiae defertur ad Sacrum fontem, daducho puero, vel puella, ecreum praeferente. Susceptores ac Susceptrioes, iam ante rogati ad id munus praestandum, tenent salutari lavacro tingendum; eique nomen imponunt, unum vel plura, Caelitum Tutelarium: inque bullam infantiae, et necessitudinis, seu cognationis lustricae [gap: Greek word] , donaria exargento, auro, gemmis conferunt. Nostratibus feminis mos est, post sumptas puerperv dapes symbola collatitia privatum puerperae peculium

augere; quae post sesquimestrem secubitum, hoc est, senas hebdomades viribus reparandis, in lectulo datas, prodit ex puerperio, seque addit publico, alicubi templum non prius revisit, quam sit a sacerdote lustrata precibus.

Et haec de Die Natali; cuius anniversaria memoria cum redit: redeunt et gaudia, instaurantur vota, invocantur Superi, faustum ut diem saepe reducant, diuque conservent sospitem, cuius Natalia celebrantur: missitantur varia munera: maxime serta et corollae, et cum iis aliquando carmina. Vicissim is [correction of the printer; in the print Vicissimis] dat Natalitia, hoc est, instruit epulares lautitias: apophoreta mittit amicis: distribuit sportulas clientibus: grates habet Numini Sacrificiis. Nitent festiore cultu et domus et domestici; perstrepuntque symphoniacis. Natales Principum (quandoque feriati) publica hilaritate ac gratulatione celebrantur. Exhibentur ludi equestres, saltatorii, plausus theatrales: saliunt mero fontes: artificiosa ignium spectacula volant: sparguntur in populum dona missilia: aedes et fenestrae ramis, floribus, lucernis, aulaeis, fertis ornantur.

Desiderius. In summam contraxisti hodierni moris Consuetudines Natalitias. Quid de antiquis? Mercurialis. Summatim et has transibo; ausculta. Ad prosperam partionem impetrandam propitiabantur Dii Natalitii, Iuno potissimum, et Diana seu Lucina, (utraque dicta Ilithyia) Deae praesides parturientium. Ubi nixu peracto fusus erat fetus, deponebatur

humi: qui si arrideret patri, seu marito, tollebat eum de terra, hoc est, pro sua prole agnoscebat, educandumque suscipiebat. Sin' minus, tamquam alienum vel indignum sua stirpe relinquebat, id est, repudiabat. Germani Veteres et Spartani masculam prolem flumine mersam explorabant, num, patientia algoris, longiorem lucis usuram et nutricationem mereretur [correction of the printer; in the print mererentur]. Thraces diem natalem fletu, fatalem risu prosequebantur; quod ille aerumnarum esset exordium; hic finis. Matronae Romanae partus doloribus defunctae Iunoni sacrificium instruebant: vestimenta Dianae consecrabant.

Genitale tempus (Ovid.) ab eadem gente colebatur sacrificiis, muneribus, ludis, epulationibus. Sacra fiebant Genio; floribus primum atque herbis, et odoribus: mox libis atque liquoribus; nam iis diebus effudisse cruorem, aut animal mactasse, mali portenti erat, et foedi auspicii: Postea vero, instigante malo daemone, ad brutas non modo hostias, sed humanas etiam (gladiatores namque dabantur, cruentum laetitiae argumentum) descensum est. Posteritatem vero, et protensioris vitae spatium, a Diis Natalitiis postulare soliti, Natalem sibi avem adesse precabantur, Cornicem scilicet, ob longaevitatem eius alitis; bona quoque verba dicebant, id est, precationes faustas. Iam Munera Natalitia, erant bellaria, vestes, obsonia, vasa, nummi, annuli, gemmae, etc. tenuiores etiam cereos offerebant, ut indicarent: in hanc vitam esse hominem, quasi ad lucem et

bonarum artium scientiam, progentium. Neque hominum modo dies Natales, sed urbium quoque, et locorum, rerumque cum laude gestarum celebrabantur; quibus diebus, quos Geniales vocabant, et Diis Geniis, et suo quisque Genio hilariter faciebant, indulgebantque; inde cenae sportulaeque Natalitiae.

Desiderius. Multa paucis dixisti. Iam de Nuptialibus quoque Caeremoniis disserentem audire te desidero. Mercurialis. Nimirum Desiderius semper habet, quod desideret; nescio, an Nuptias quoque; de quibus, ne desideria tua frustrem, mox aliqua. Id de Natalitiu ignorare. te nolim, a Christianis coli Dies Natales Martyrum, quibus, fuso pro Deo sanguine, ad vitam transierunt [correction of the printer; in the print transserunt] immortalem: ceterorum quoque Divorum, quibus denati terris, nati sunt caelo. Quorum in memoriam olim erant institutae cenae, quas Agapas vocabant; quae deinde, prolapsa in deterius consuetudine, sunt abolitae. Templorum quoque Dedicationes quid aliud sunt, quam Dies Natales, annua Religione iam antiquitus culit? Atque de his satis. Ad Hymenaeum nos convertamus, (Thalassionem Romani vocabant) quem aliqui adeo profanant, maritalem ut viri feminaeque coniunctionem inter pacta et foedera mere civilia numerent; sed nos, alia omnia docti, inter Evangelica Legis Sacramenta veneramur; et has fere caeremonias adhibemus.

POstquam Amantes mutuum explorarunt Amorem, Morem, Rem. id est, sinceritatem affectuum; mores, indolem, conditionem; facultates et opes; nec obstat sanguinis sacraeve cognationis propinquitas, nec parentum voluntas; praemissis ternis e suggestu sacro proclamationibus, ut intercedi possit futuris nuptiis, si quod impedimentum intercurrat, instituuntur Sponsalia, mutua stipulatione, coram idoneis restibus firmata, de ineundo connubio. Dies exin Nuptialis ut illuxit, et qui nupturiebant, iam nubunt, auspicium (quod Christianos decet) a pietate ducitur. Adornatur pompa, qua Sponsus et Sponsa ad aedem sacram, utriusque sexus ad id invitati honorfico vel etiam splendido comitatu deducuntur, fidicinibus praecinentibus epithalamium. Gestant omnes corollas, seu vivo de flore, seu ex auro argentove nexili textas, tamquam symbolum amoris coniugalis, concordiae, gratulationis, gaudii. Unde Claudianus in Nuptiis Honorii:

Tu festas Hymenaee faces, tu Gratia flores
Elige, tu geminas Concordiae necte coronas.

Qui utrinque a latere novae nuptae incedunt, Paranymphi vocantur. Quae proxime antecedunt virgines, Coronariae dicuntur: nam earum est, corollas distribuere; matrona, quae sequitur, Pronuba seu Promnestica appellatur, quasi conciliatrix Nuptiarum; vulgus matrem honorariam

vocat. Ad templum ut ventum est, Parochus explicat Sponsis coniugalis consortii officia; coram quo contrahunt matrimonium, id est, legitime sua sibi corpora mutuo tradunt in perpetuam vitae societatem, propagationem sobolis, evitationem foedae libidinis ac incontinentiae. In cuius rei signum, annulum inserunt pronubum mutuo digitis, fidei costantiaeque tesseram; deinde iungunt dextras, in contestationem auxilii et obsequii inter se praestandi. Manus amborum Mysta stola circumvoluta colligat, ut intelligant vinculo se devinctos esse, nulla fortuna dissolvendo. Sequitur Res Divina, sacra benedictione afficiuntur Sponsi: vinum libatur, a Sacerdote sacratum, velut amoris reciproci philtrum.

Quibus peractis, eo, quo dictum est, ordine reditur ad Epulum Nuptiale; sub cuius finem instructori symbola solvitur a singulis; et Sponsis maner a Nuptialia donantur. Liberalius haec agitur sollennitas, quando convivae discumbunt asymboli, tantumque honorariis donis conferunt Sponsis, quantum per collectam iuxta calculos exactam non dedissent. Ad Nympheum hinc receditur, ubi choreis opera datur, de quibus, uti de aliis hic memoratis, alibi quoque. Postquam et hic satietas cepit pedes; demum inter faces suam quisque repedat domum: Hinc Latinis: Serut pralucentes. Sponsi a paranymphis et agnatis reducuntur ad aedes, in quibus thalamus seu torus gentalis est apparatus. Dantur postridie repotia; et aliquando

in dies plures Nuptialis hilaritas continuatur. Numquid placent haec Hilaria? Desidertus. In mentem venit, quod memini legere de quodam Philippide, credo Philosopho, dicente: binos cum uxore iucundissimos esse dies: unum, quo ducitur; alterum, quo mortua effertur. Mercurialis. Ha ha he! Nimis hoc superciliose. Repono tibi alium ex eadem barbata gente; Socratem, aiunt, consultum, an uxor ducenda esset? respondisse: pisces, qui nondum intra nassaem sunt, volunt intrare; qui iam intus sunt, volunt exire. Sic tu vide, ne idem tibi contingat; illum Xantippe sua piscatorem ictum erudiit. Quibus placet hoc iugum, levius illud reddent, si, quod suadet Salomon Prov. 19. v. 14. in uxore ducenda non caeci amoris impetum: non formae opumve splendorem, sed Dei consilium sequantur. Nam domus, inquit, et divitiae dantur a parentibus: a Domino autem proprie uxor prudens. Desiderius. Ita moderaris animum neum, ut neque pavidus restitet; neque temerarius procurrat. Nunc vellem, ut de priscis Nuptiarum Ritibus, praesertim Romanis, aliquid adiceres. Mercurialis. Multorum equidem verborum et litium res est uxoria; aliter atque aliter, etiam a Veteribus, de ea disseritur; ego, quae legi, et elegi, tibi compendio dabo.

Ornatus nubentium apud Romanos erat toga pura, id est, candida, et nullo purpureo limbo praetexta; item tunica recta, hoc est, purporea et picta. Apud Hebraeos Sponsarum vestis erat

scutulata seu clypeatat eo, quod clypei acu picti in ea fuerint; et in clypeis singulis singulae Maiorum imagines. Romana Sponsa flammeo seu lutei coloris velo obnubebat caput, unde nuptae dicebantur; Flammeum nomen habet ab uxore Flaminis, quod eo assidue uteretur, nec liceret a viro divortium facere. Cingulum erat ex ovilla lana contextum, (cestus vocabatur) cui nodus innexus, dicebatur Herculanus, id est, valde firmus, et irruptae copulae; inde Iuno Cinctia. Collum ornabat monile. In capitibus Sponsorum corollae, ex verbena et floribus nexae; quae si vario de flore erant vinctae, Pancarpiae appellabantur. Fiebant illae ex auro quoque. Dabant mutuo Annulum Pronubum seu Nuptialem; qui, quod premat digitum, connubii curas, iacturam libertatis, initium servitutis indicat, iuxta Procverbium; arctum anulum ne indue. Fuit autem ferreus et purus, id est, sine gemma; ferrum significat durationem et robur; vel modestiam et fugam luxus; loco gemmae erat ipsa Sponsa. Inserebatur in quarto digito manus sinistrae, quia in eo vena quaedam reperitur ad eos usque pertingens, ut coniuges in oculis et corde se gerant; hinc effigies quoque amantium condaliis insculptae. Indicat anulus etiam perpetuitatem; et, posteris temporibus, aurum ac gemmam admisit.

Modus nubendi apud Romanos erat, ut Ignem et Aquam, in limine positam, ambo tangere iuberentur; qua etiam nova nupta aspergebatur, ut meminissent, in extrema necessitate

sibi cohaerendum esse. Alexander M. more patrio panem gladio divisum cum Sponsa libavit. Veteres Germani nuptae adferebant frenatum equum, boves, scutum, gladium, belli pacisque subsidia. Apud Latinos Sponsi amicti vitta purpurea, candido colore distincta, et veste versicolore iugum subibant; unde coniugium, et Iuno Iugalis. Dum nuberent, invocabatur Deus Iugatinus: dum nova nupta domum duceretur, Deus Domiducus: ut domi esset Domicitius; ut cum viro maneret, Manterna. In sacrificiis, hostiae [correction of the printer; in the print hodie] exemptum fel, ut concordiae et pacis admonerentur.

Modus deducendi. Romani non patiebantur nuptas transcendere limen domus paternae: sed sublatae transportabantur a pronubis; sive quid videri volebant non volentes, sed vi coactae inde egredi: sive, ut oblitae quid relinquerent, dum in limen alienae familiae inferuntur, nomen ibi suum deponerent, et Sponsi induerent. Sponsa, introiens domum Sponsi, deduit dicere: ubi tui Caius, ego Caia, id est, ubi tu dominus eris et paterfamilias: ego domina ero et materfamilias; quia aia. Tarquinii prisci, Regis, uxor optima fuit lanifica: ideo institutum, ut novae nuptae ante mariti ianuam interrogatae, quomodo vocarentur, Caiam se esse dicerent, id est, studiosam laboris et operum Minervae; unde, paternas aedes linquentes, colum secum ferebant et fusum, cum stamine, praecedente tibicine, et canente Hymenaeum, seu Deum Nuptiarum, qui pingebatur coronatus floribus et

amaraco: dextra facem tenens, sinistra flammeum: in pedibus croceos soccos habens. carmen erat: Hymen, o Hymenaee Hymen, Ades o Hymenaee Hymen. Ducebant Sponsam pueri duo, patrimi et matrimi, hoc est, qui ex eodem patre et matre nati, seu quorum uterque parens adhuc in vivis esset; tertius praeibat, et preaferebat facem ex spina alba; ea fax dicebatur, Praelux et Taeda iugalis. Plutarchus quinque faces praelatas asserit. Et rapiebatur ab amicis, ne forte illam cito vir ferret in sepulcrum, ut ibi combureretur, quod erat ominosum, scribunt quoque; Sponsam Romanam, in domum Sponsi deductam, fuisse in gyrum versam; ne scilicet viam sciret ad paternas aedes.

Modus disponendae domus, quam nova nupta ingrediebatur. Ianua cingebatur lana et lauro; aliisque frondibus et floribus exornabatur. Sponsa vero ingrediens, postes attingebat vittis laneis, eosque iubebat inungi oleo, ne quid perniciosae pestis irreperet; unde uxores dictae, quasi unxores.

Sequebatur Cena Nuptialis, Sponsisque apponebatur inter cetera sucus papaveris, lacte et melle dilutus. Post epulas, ubi satis cantum et saltatum, cum Sponsi ad Genialem torum ducerentur, spargebantur nuoes a pueris praetextatis, (id est, praetextam purpureo limbo togam gestantibus) quibus monebantur coniuges, puerilibus ludis renuntiare, et iuvenilia ludicra relinquere, novaque oeconomiae studia auspicari.

Inter eos nucum proiectarum strepitus, versus mollitie ac lascivia diffluentes, impuni licentia occinebantur, itidem a pueris; a quibus illi ioci praetextati, id est, obsceni vocabantur; Fescennini vero, sive quod ab urbe Fescennina essent allati: sive quod fascinum arcere putabantur.

Postridie Nuptiarum, apud novum maritum Repotia esse data, supra meminimus; qua die, Romani etiam Munera Nuptialia tribuebant. et tund iam Sponsa Dominam agebat; tradebantur ei claves a marito, et cum iis ius in familiam ac rerum custodiam. Clavibus autem ademptis, rerum quoque administratio uxori adempta intelligebatur; id quod in divortio fieri solebat; verba tum sollennia erant, cum vir diceret uxori: Tuas res tibi habeto, et cum dicto eam foras exigebat. Desiderius. Explicate omnia, quae ad Ritus Connubiales, sive novos sive veteres pertinere videntur. Mercurialis. Falleris; pauca de pulrimis strinximus. Quod si te Iunonia sacra delectant, Auctores tibi nonminabo, quos super iis consulas. Desiderius. Habeo gratias; libare ad has aras volui, non litare. Mercurialis. Id porro satis constat, tam apud Hebraeos, quam apud Romanos et Graecos in sacris, profanis, nuptialibus pompis, odores per vias domosque incensos; unguentis sparsa pavimenta; parietes item, theatra, coronas, vasa, vestes, capita, pectus, pedes; ipsa etiam vestigia ac soleas pretioso unguine delibuta atque perfusa fuisse. Desiderius. Hem

qualis luxus! Mercurtalis. Hodie quoque tanti quandoque stant haec sacra, ut, vinculo connubii, nexus accedat aeris alieni, equidem Herculeus; quo nec Iovempsuum Iuno, nec Iuppiter exsolverit Iunonem. Desiderius. Desine; nolo plura.

CAPUT LXXXIX. Ritus Sepulcrales.

ULtimum, quod mortales sibi debent invicem, est deductio ex hac vita, cuius non una ratio hodieque observatur.

Apud Romanos veteres cum aegrotus traheret animam, proximi sanguine morientis spiritum osculo excipiebant, flatumque ultimum hauriebant; mox decedentis oculos et ora claudebant, illos in rogo iterum patefacturi, et ad pristinam ac naturalem corporis formam distorta membra reducturi; postea corpus exanime per intervalla conclamabatur, (hoc est, nomen mortui claris plurium vocibus iterabatur, quod fiebat saepius) et a pollinctoribus abluebatur et ungebatur; quod officium pollinctus et pollinctura dictum. Inde cadaver in vestibulo aedium collocatum ad ipsam ianuam, facie ac pedibus in publicam versis; unde phrasis: foras spectare, idem quod, mortuum esse. Interim Cupressi mortuorum domibus apponebantur, et

adstituebantur. Tum apparabantur per Libitinarios (dictos a Libitina, Dea funerum) ea, quae ad funera procuranda requirebantur, scilicet pyram struebant ad defunctum cremandum; vel eum humi operiebant; aut in hypogeo seu cyrpta subterranea deponebant, quod antiquiore aevo factum. Exinde adorabantur exsequiae et pompa funebris, perque praeconem indicebatur funus, et populus evocabatur, ut in illud prodiret. v. g. Exsequias L Titio. L. Filio, quibus est commodum ire iam tempus est; ollus ex aedibus effertur. Nobiliores quidem lecto constrato purpura, aut lineis splendentibus (tenuiores in capulis et feretris) efferebaentur a succollandtibus vespillonibus seu sandapilariis; praecedente tibicine (aliquando pluribus, quos siticines dicebant, quia apud sitos seu vita functos canerent) et funebri nenia defuncti laudes canente. Adhibebantur et praeficae, mulieres ad lamentandum mortuum conductae. In Magnatum funeratione gestatae Maiorum imagines ad gentilitatem ostendendam, et honoris ac rerum gestarum insignia. Corpus elatum praecedebant servi manumissi, adeoque pileati; sequebantur liberi, propinqui, affines, alique amici lugentium habitu; mulieres in veste candida; viri in pulla, capillo demisso; inque foro laudationes exstincti seu Epicedia habebantur.

His ita peractis, funus procedebat ad locum, ubi cremandus defunctus; pyram autem in modum arae lignis gradatim aggestis construere solebant, eique laricem, piceam, taxum intexebant,

et circumcirca cupressos depangebant, arsuras ad abolendum gravem odorem, quem in finem, alia quoque odorifera ligna adhibebantur, et suffitiones spargebantur. Is vero, qui defuncto necessitate maiore iunctus erat, aversus, rogo ardentem facem inferebat, praesica interea lessum, hoc est, lugubrem eiulatum personante. Quas res vita functus dilexerat, eodem rogo simul cum cadavere concremabantur. Cadaver ubi ustulatum est, rogus, dicebatur bustum; cineres et ossa urna legebantur, seu colligebantur; circumstantes, a Sacerdote ter pura aqua aspersi, expiabantur, sive lustrabantur, praefica novissimum verbum alta voce pronuntiante; I. licet. Quo dicto, qui comitati funus erant, domum abituri, extremum vale clare dicebant, ingeminando: Vale, vale, vale; nos te ordine, quo natura permiserit, sequemur, (iuxta Varronem salve dicebant, et vale) levemque terram seu cespitem precabantur. Tum collecti cineres sepulcro illati; ante quod ara, et in hac acerra cum incensis odoribus; quandoque perpetua lucerna addita. Porro mortui, dicti sunt positi, aut compositi, quia in feretro vel in pyra collocati; in quorum honorem ludi edebantur, non tantum militum decursiores, sed gladiatorum (quos bustuarios dicebant) circa ipsum rogum cruentae pugnae, ne scilicet incomitati ad stygem descenderent, sacrificia quoque Diis Manibus instituebantur, seu solvebantur, quod erat inferias facere, dare, ferre, mittere. Dabantur et epulae

funebres seu ferales, partim a vivis ablumendae, partim placandis Manibus, ne indefleti et indeplorati oberrarent, offerendae; ideoque super tumulum reliquendae; quas quia cernere silentio tantum, non etiam degustare sas esset parentantibus, silicernium appellabant, quidam existimant, nomen habere a senibus decrepitis, (quibus appositae) qui dicuntur silicernia, quod in curvo corpore silices cernant. Lugent, qui habitu lugubri incedunt; elugent, qui tempus lugendi implent; Designatores dicti, qui funebri pompae praeerant; Caesarum quidam, ut viderentur per apotheosin seu consecrationem in numerum Deorum referendi vel relati, aquila, ex apice seu fastigio struis ligneae flagrantis et fragrantis, (quadratae ac concavae) combusto funiculo, cui alligata erat, volabat in altum, et Imperatoris animam in caelum dicebatur evehere. Apud quasdam gentes trientem defuncto in os inserebant pro naulo, quem, traiecturus Acherontem, Charonti solveret; aut manui placentam indebant, quam latranti Cerbero obiceret. Seg mittamus has superstitiones, et ad Christianorum funera oculos reflectamus; quorum si quaedam ceremoniae aliquid cum Gentilibus affinitatis habere videantur, ne tu existimes, id a superstitiosis eorum ritibus profluxisse sed hos potius ab illis per cacodaemonem, castae Religionis simium, traductos esse; quid enim? illi monumenta floribus ornabant, num ideo nobis nefas erit, loculos et tumulos floridis herbis conspergere?

illi, ad sese expiandos, aspersionem frigidae adhibebant; ergo nobis ad lustrationem uti aqua non licebit. Humatos illi luminibus honorabant; nobis lampades, faces accendere erit interdictum; illi vita functorum laudes narrabant; nobis orationes funebres Habere, non erit concessum? Fortium illi virorum capita etiam post fata sertis redimiebant; nobis fortissimorum Martyrum et reliquorum Divorum capitibus corollas imponere, cineres et ossa auro et gemmis includere in crimine ponetur? quid quod mortales illi a vero unius Dei cultu alieni, ipsius ductu naturae, multa fecerint docuerintque; an continuo est impium, eandem si sequamur ducem? Desiderius. Omnino in tuo vestigio pedem pono, nihil morans, quidquid Novatores ogganniant; perge de funeribus loqui. Mercurialis. Faciam, si addidero, magnam apud Veteres in sepulchorum forma varietatem, dissimilitudinem, magnificentiam fuisse. Mausoleum, (Conditorium Mausolo, Cariae Regi, ab Artemisia uxore excitatum) quis nescit, inter septena orbis miracula numerari? Aegyptiorum Regum Pyramides non magnitudine solum, sed fidem quoque excedunt; quidam in obeliscis et colossis post obitum habitare voluerunt; alii in cryptis subterraneis. Multorum tumbae ornatae labellis, (minoribus lapidibus) cippis, stelis, columellis et columnis, statuis (e gypso, polline marmoreo, marmore, metallo confectis) et epitaphiis seu inscriptionibus, in laudem

defunctorum exaratis; quae res nec a nostris moribus abhorret; nisi quod Cruces ligneas et aeneas in sepulcris defigamus in Crucifixi Salvatoris memoriam.

Ceterum mortuos nostros ita ritu Christiano tumulamus. Ubi moriens ad ultimam luctam rite praeparatus, hoc est, confessione a delictis expiatus, sacrosancto Christi Corpore, tamquam aeternitatis pignore et viatico, pastus, ceterisque rebus ad salutem necessariis, plisque cohortationibus firmatus, et procuratus est a Sacerdote, animi Arbitro; moribundus inter supplices ad Deum ingeniculantium preces, pro felici luctantis agone, animam Deo, Conditori suo, commendans, exspirat. Morte obita, precationes iterantur, ad viam beatae aeternitatis spiritui expediendam. Tum exanimi clauduntur oculi: corpus alicubi lavatur; et, si dignitas requirit, balsamo conditur; insuitur ferali lineo: aut veste, cuius in vita usus, amicitur, et mox emortuali die includitur capulo, adornaturque funus, et compositum in sandapila (sarcophago) offertur a sandapilariis (tetraphoris, hexaphoris, octophoris) in hunc fere pompae modum: Exeuntibus ad coemiterium aut templum, ferali pulsu campanae sonant, (funebri aeris pulsu concrepatur) memoriam mortis ac charitatis, erga defunctum praestandae, ingerentes; praefertur Christi e Cruce pendentis simulacrum, ut indi cetur, mortuum, dum viveret, sub hoc vexillo militasse. Sequuntur variae tribus et sodalitia; quique lugubrem

psalmodiam canunt; Sacerdotesque linteati, ante lectulum mortualem incedentes; circa illum daduchi cum faculis cucullati; lectulus ipse nigra coopertus est tegete, seu pallio, quod crux per medium oblonga et alba distinguit; solent autem picta familiae insignia cereis facibus et vesti stragulae, qua feretrum contegitur, affigi; tumbaeque flosculi imponi, artisque et studii instrumenta. v. g. Sacerdoti calix; equiti nobili galea, gladius, calcaria adiungi. Viri eunt pullati seu atrati; feminae riciniatae (ricinio indutae) et peplis candidatae. Antequam exstinctus terrae mandetur, officia ei funeralia, hoc est, iusta persolvuntur in aede sacra; ubi (si actio funeraria, curatio funerea, res funebris apparatius instituitur) erigitur Castrum, ut vocant, Doloris, seu cenotapliium (tumulus honorarius, sepulcrum imaginarium) multis funalibus collucens; amula cum aspergillo, ad sarcophagum adstituitur; pavimentum et parietes, anthracini coloris panno insternuntur; fiunt sacra piacularia proeius anima, ab expiatoriis inferorum cruciatibus (flammis lustralibus, prugantibus) liberanda; peraguntur exsequiales preces et psalmorum threnodiae: quo tempore bis aram circumeuntes demortuorum cognati et affines offerunt pecuniam, panem, vinum pro usu Sacerdotum, in expiationem defunctorum; habetur panegyricus funebris, fiunt erogationes publicae in pauperes, dieque ab obitu tertiam, septima ac trigesima repetuntur sacra parentalia, tridiale,

septendiale, tringintadiale; ut nihil dicam de die anniyersaria, qua scilicet, annua religione expiandis functorum animis, inferiae iterantur. Post deductionem funeris, et loculus et tumulus incenso ture suffitur a Curione, (quod idem in elatione funneris factum) et aqua sacrata irroratur, et preces pro piis Manibus dicuntur; tum corpus exanime a vespillonibus seu libitinariis in scrobem demittitur (vel in hypogeum infertur) iis, qui in funus processerunt, (prosecuti sunt, duxerunt) glebam inicientibus, et requiem aeternam precantibus, undamque lustralem aspergentibus. Ossa quandoque refodiuntur (ut pluribus locus sit; hinc sepulcretum, Graecis dicitur polyandriuns) et ponuntur in ossuario (aedicula videlicet ossaria, quam Graii [gap: Greek word] appellant) ut ibi mortalitatis salubriter admoneamur. Sic non honorifico solum, sed Christano ritu exsequias (sollennia funerum, suprema officia) defunctis celebramus ac parentamus, non ignari, humationem seu sepulturam ad animum quoque pertinere, qui, unde mortis imperio discessit, eo aliquando, iubente Dei Filio, sit reversurus. Carent honore sepulcri, aut exhumantur etiam, sacra detestatione iugulati; quique suimet fuere carnifices; aliisque enormibus eriminibus infames. Est vero mors infantum acerba, iuvenum immatura, senum naturalis. Familia dum est in luctu, et emortuum dolet, funesta dicitur; Veteres ut mentionem mortis vitaret, dicebant, vixit, naturae concessit, animam egit, adplures abiit,

supremam necessitatem aut iura naturae persolvit. Item, si quid ei factum esset, si quid humanitus accidisset, si quid fato passus fuisset; id est, si mortuus fuisset. [gap: Greek word] est facilis vitae excessus, quam sibi Augustus Caesar precabatur; nos meliore iure optamus, speramusque: Desiderius. Ita nobis faxint Superi. Mercurialis. A silentibus ad regalium strepitus Aularum vestigia vertamus, quidque ibi geratur, immixti turbae curiose arbitremur; videbimus, quam splendida sint servitus, officia Palatina, quodquetotum sit Regnnum, aliud nihil, quam tria suspiria: obtinendi: retinendi: omittendi. Desiderius. Hic ego mihi

CAPUT XC. Regnum, Rex, Regia administratio.

QUinque sunt Magistratuum genera: Legitimum, Naturale, Aequum ac Rectum, per Successionem Generis, Violentum seu Despoticum: per primum imperant, quos cives initis suffragiis creant: per alterum mares feminis, in omnibus animantibus: per tertium paedagogi pueris et magisti discipulis: per quartum, quotquot hereditaria successione ad principatum ascendunt: per postremum, qui tyrannice et crudeliter dominantur, quamquam apud Priscos etiam iusti Reges audiebant Tyranni.

Regnum est conciliatio multarum civitatum et terrarum sub uno capite, inita eo fine, ut unita virtus sit fortior ad obsistendum illis, quae dissipationem adferre possent; ibi tria sunt necessaria: regio ampla; munita; multtorum inhabitatorum capax. 2 digeries (Macrob.) seu digestio statuum ordinata. 3 sanctio Legum firmata. Regio redacta est sub unum Regimen, seclusa ab aliis limitibus, seu nativis marium, paludum, desertorum, montium, fluminum; seu arte factis, puta concaedibus silvarum, arcibus limitaneis, etc. Ita Chinenses, muro quadringentarum leucarum, se a Tartaria discluserunt.

Rex est, (sive hereditarium capessat [correction of the printer; in the print capesseat] sceptrum, sive liberis Ordinum votis) qui possidet regnum; quod dividitur in plures provincias, (olim ditio bello devicta, et Romano adiecta Imperio, dicebatur provincia) et hae in Ducatus, Principatus, Ditiones, Tetrarchias, Eparchias, Satrapias, Dynastias, Toparchias, (hodie Comitatus, Baronatus) Tractus, Praefecturas, Territoria (ICtis Districtus, seu Terras, ad quas iurisdictio seu coercendi potestas se extendit) castellatim aut regionatim suis limitibus circum scripta; minora minoribus fruuntur ac gaudent immunitatibus, maiora maioribus. Regina, prima est post Regem: et quandoque sede vacante Interrex in interregno; Pro rex, vicarius est Regis.

Primarii inter Principes et Proceres sunt Archiduces, Duces, (Reguli) Comites (Palatini,

Provinciales, Limitanei, vulgo Marchiones) Castellani, Dynastae, (vulgo Barones) Toparchae, aliique Purpurati, Magnates et Summates; deinde Equites; Torquati a torque nuncuqpantur; eos Romani dicebant Auratos, ab aureo anulo, per quem a plebe distinguebantur; nostris temporibus eminent, qui ab Aureo vellere et a Spiritu S. nomen habent; inter militares celebrantur Equites S. Ioannis Hierosolymitani seu Melitenses.

Ceterum omnes ex istis sua habeht Dominia, Iurisdictiones, Dignitates, Praedia; vel ut propria, hoc est, peculiari iure mancipata, (quod est habere mancipi;) vel ut Clientelaria seu Beneficiaria, (vulgo Feuda;) quorum alia sunt hereditaria seu gentilitia, hoc est, ad heredes (plerumque masculos tantum) tanseuntia: alia non item; quaedam sunt fiduciaria, (ICtis fideicommissaria) quae scilicet fidei alicuius ita committuntur, ut ea alteri tradat, aut restituat; Possessores ipsi, dicuntur Clientes Fiduciarii et Beneficiarii, (vulgo Vasalli et Feudatarii) quippe qui beneficium a Regeobtinent, in cuius possessionem ubi mittuntur, ICtis investiri et investitur am accipere dicuntur; praestantque iuramentum fidelitatis, (vulgo homagium) hoc est, Domino per iusiurandum fidem, obsequium, clientelam obstringunt.

Iura Regalia sunt, belli pacisque habere arbitrium, convocare Ordines, Comitia indicere, conferre beneficia Clientelaria, cognoscere de iudiciis et fide Magistratuum, eosque constituere,

imponere tributa, subsidia pecuniaria, quandoque captationes, hoc est, agere censiones capitum, ostiorum, focorum, iugerum, aratrorum: exigere vectigalia Decumarum, ex vino, frumento, oleo et aliis frugibus: Scripturae ex pascuis: Portorii ex mercibus importandis et exportandis, aliasque exactiones, in rebus venditis aut permutatis, imperare, et res vectigales facere; confiscare, (Sueton.) hocest, mulctas et bona damnatorum ac proscriptorum fisco seu aerario Principis addicere: ius vo nandi et piscendi constringere: impertiri gratiam a poenis et mulctis legalibus: monetam cudere, eiusque valorem vel intendere vel remittere: monopolium instituere: natalibus restituere; equestri seu Nobilium Ordini adscribere; ius gladii concedere; Decreta facere; Edicta et Interdicta emittere; Mandata dare; Leges ferre, explicare, tollere, relaxare, abrogare, etc. Sic tamen, ut meminerint Principes, se pastores esse populi; oves tonderi posse, non deglubi: concessum esse, haurire, non exhaurire: nec omnia licere, quae libent, neque minus, se homines esse, cogitent, quam praeesse hominibus, eique subesse, a quo potestas omnis est, DEO.

Subditorum est, parere Superioribus, pendere census, tributa, seu contributiones, vectigalia, (quae exercentur per telonas, vulgo telonarios, in teloniis, per portitores, seu magistros portus. Publicani sunt redemptores seu emptores vectigalium,) varias pensitationes,

praestationes, exhibitiones, ut sunt vecturarum, angariarum. (dictio Persica) annonarum, Canonis, (seu Canonicae scilicet praestationis) sive frumentarii, sive pecuniarii, (sunt enim stipendiarii, tributarii, Canonicarii) et quaecumque legitime imperantur, quod est imperata facere, et quemadmodum Principis est, suos tutari, conservare, ipsorumque bonum promovere; ita ad Subiectos spectat, Principem honore, obsequio, fidelitate colere, eiusque commodis inservire; cuius maiestas cum sacrosancta sit, gravissimum et enorme crimen committit, qui Laelae Maiestatis aut perduellionis reus fit.

Residet autem Rex, Electus, Confirmatus. Coronatus diademate seu corona, ornatus sceptro et trabea, in solio seu throno; habitans in regia, (palatio, basilica) scilicet in metropoli, seu urbe principe, et reliquarum capite. Mittit Legatos et Prolegatos ad Exteros, instructos authentico diplomate, ad res sibi commissas gerendas. Habet et Delegatos ac Subdelegatos, qui ipsius loco praeficiuntur officiis et negotiis exsequendis; ut sunt Gubernatores provinciarum et urbium, Vicarii Generales, praefecti, Propraefecti, Administratores, Inspectores, Visitatores, Quaestores, Fiscales, Nomarchae seu Summo Consilio Praefecti, qui Iuri praesunt in diversis Dicasteriis ac Curiis, seu Consiliis.

Circa se domi habet aulicos Ministros, maiores et minores; quibus utitur partim ad Consilia subministanda, partim ad pompam Dignitatis;

partimque ad corporis curam et custodiam. Consiliariorum classes in varia divisae sunt Collegia; scilicet Intimum, seu Secretum; Iudiciale, ubi causae forenses; Aerarium, (ICtis Camera, unde Camerales) ubi fisci reditus; Bellicum, ubi res militares tractantur. Singulorum caput est Praeses. Magister aulae (Magister officiorum et admissionum, Praefectus Praetorii) eminentior est aliis, vulgo Mareschallus; quo nomine etiam appellatur Magister Equitum, (nam March veteri Germanorum lingua equum, Schalc potentem significat) inde Magister stabuli; Magister seu Praefectus venationum; Magister libellorum supplicum. (Cognitor causarum ad Regem devolutarum, custos sigilli, archivi, chartophylacii, tabularum publicarum; alicubi Praefectus Scribarum; ICtis Ceancellarius, Graecisnomophylax.) Et qui sunt a Cubiculis seu Cubicularii, inaurata clave spectabiles, (vulgo Camerarii) et Cubiculariorum Decuriones, Dapiferi, Pincerna, Praegustor seu Praelibator, (a patinis, a poculis) Thesaurarius; Archimagirus; ab Eleemosynis Seu sacrarum largitionum Praefectus; Ephebi nobiles seu honorarii. Irenarchae praesunt moribus et disciplinae publicae. Sunt et Logographi seu Logistae, qui rationes publicas, hoc est, tributorum perscribunt, (scribae rationarii;) sunt Dicographi, qui causas iudiciales consignant; sunt a secretis, ab epistolis, etc. Scripturarii, vel scripturae Magistri: Item Cuhicularii minores, atrienses, celeres seu cursores,

sive a pedibus, aut circumpedes, custodes corporis, (praetoriani equites, pedites) bipennigeri, hastiferi, sclopiferi, (in equis chlamydati) sive satellites, stipatores, laterones, spiculatores Tacito. Satellitium: Coquinarii et stabularii ministri: ab ephippiis, equisones, agasones, equorum domitores. custodes vestium, promi, condi, dellarii, oeconomi; famuli rei argentariae; stratores mensae, curatores pabuli ac pilentorum, metatores et designatores hospitiorum, ac reliquum famulitium aulicum.

Usus Eunuchorum in gynaeceis obsolevit apud nos; utinam et morionum, gnathorum, ardelionum, sycophantarum, canum palatinorum, etc.

Rex Regum et Summus Orbis Christiani in Regimine Politico Monarcha, est Imper ator (Caesar) Augustus, qui tenet Imperium Romano-Germanicum, electus ab Electoribus qua Ecclesiasticis, qua Politiscis, (vulgo Saecularibus) olim Septemviris, nunc recens Octoviris; quorum primus Archiepiscopus Moguntinus, S. R. I. per Germaniam Archicancellarius, (Supremus Cancellarius.) Secundus, Archiepiscopus Coloniensis, Archicancellarius per Italiam. Tertius, Archiepiscopus Trevirensis, Archicancellarius per Galliam. Quartus, Dux Bohemiae, Archipincerna, (Summus Pocillator.) Quintus, Dux Bavariae Utriusque, Archidapifer, (Supremus Dapifer.) Sextus, Dux Saxoniae, Ensifer. Septimus, Dux Brandeburgicus, Sceptrifer.

Octavus, Comes Palatinus Rheni, Heidelbergensis, Thesaurarius, (Summus Largitionum Praefectus.) Imperatrix Augusta, coniunx Imperatoris. Rex Romanorum, futurus seu designatus Imperator est.

Regni fundamenta sunt Consilium, Vires, Auctoritas. Primum imperandi adminicula seu instrumenta Principi commonstrat; ea sunt: Sagacitas in pernoscendis subditorum ingeniis: ars belligerandi: pacis tuendae industria: diligens, adversus subita casuum, praeparatio: forma amplificandi imperii: in honoribus et officiis conferendis iudicium: temporibus obsecundandi dexteritas: maturitas in deliberando, in exsequendo celeritas, in agendo constantia: animi in prosperis aeque ac adversis aequitas et moderatio: rerum divinarum et ad Religionem pertinentium cognitio, et cura prima.

Ad vires pertinent subditorum amor et benevolentia, imperii antiquitas, amplitudo, vires unitae, arma, opes. Namque Principem non tam Satellites tutantur: neque tam locupletant repositae gazae; quam benevola affectio provincialium.

Auctoritas est fama illa praeclara sive efficax de prudentia et viribus Principis, inter alios populos et Principes sparsa, animisque concepta; plura non addo, ne videar velle facem in meridie accendere, cum huius argumenti pleni sint libri. Sed merito vapulat Machiavellus, scriptor ille pseudopoliticus, qui Principem

ex vulpe et leone componit, hoc est, monstrum facit: cui in sua mentiri commoda libere concedit; vah regnorum pestem, et mari Thusco, unde emersit, immergendum! Desiderius. Illud Senecae me legere memini:

- - ubi non est pudor,
Nec cura iuris: sanctitas, pietas, fides,
Instabile regnum est.

Quae si absint, quid aliud exsoectes, quam seditiones, tumultus, bella? Mercurialis. Recte ais; nunc animum advertamus, quid sint Ritus Legationum.

Desiderius. De Regno et Rege cum, quae volebam, te dissertante intellexerim; quid est, quod tam parce de Legatis meministi, quibus tamen Regia Potentia maxime nititur exseriturque? Mercurialis. Quia in tanta rerum copia, mirum non est, quaedam subterfugere memoriam. Deinde, in hac nostra Eruditionis peragratione, non mihi soli loquendi: sed tibi quoque interrogandi respondendique partes esse scis impositas. De Legatis opportune mones; quorum tamen Expeditiones quia latissime patent; non requires, puto, ut magnis ipsorum itineribus nos adiungamus comites. Cogitemus igitur, eos praeter oculos nostros praetervehi: et, quantum ad institutum nostrum necesse est, strictim colligamus. Quis enim artes eorum et ceremonias satis exploret? Desiderius. Quidquid delibaveris, meis id desideriis suffecturum credas.

Mercurialis. Legatus a legando seu mittendo dicitur; quippe missus ad negotium peregre et auctoritate publica agendum. Appellatur etiam Orator, ab oratione; nam negotia ore magis et sermone quam litteris tractat. Olim etiam Oratores dicti, qui rogaturi seu precaturimittebantur. Hinc Virgil.

Ianque Oratores ader ant ex urbe Latina, Velati ramis oleae veniamque precantes.

Mittitur Legatus vel pacis causa vel belli. Qui de pace ageret, Romanis olim Caduceator a caduceo dicebatur, virga Mercurii, complexu anguium, ornata; quod erat symbolum pacis et concordiae. Qui bellum indicebat, Fecialis fuit, a fide et faciendo dictus. Atque is nullo armorum praesidio munitus aut satellitio stipatus erat; ut scirent omnes, quo minus ad offendendum instructus esset, maiori scelere vel laedi, vel violari; eius officium, arma denuntiare. Hodie, qui imaginem quandam Caduceatoris aut Fecialis refert, Heroldum appellamus; qui paludamentum Principis sui insignibus pictum, gesat: et utroque (veste eiusque olore) exhibet imperii dignitatem, mandataque defert, acnuntiat.

Sunt autem proprie Legati, qui a Principe potente legantur ad alterum, paris dignitatis. Agentes, aut Residentes, qui a minorisa iurisdictionis ac conditionis Principe; aut ab aliquo sacramento fidelitatis adstricto, destinantur ad maiorem; aut vice versa. Qui autem a Principe ad Provinciales ac Subditos, imo ad seditiosos, perduelles, praedones, piratas mittuntur, Commissarii

dicuntur. Etenim hi omnes obnoxii sunt imperio, etsi eo se exemerint vi solummodo aut scelere. Possunt etiam Denuntiatores appellari, [correction of the printer; in the print qui] imperium et edicta in factiosos usurpantes. Qui a subiectis ad Principem veniunt, Deputati vocantur. Nuntii a nuntiando dicti, quasi minore pompa et splendore ad minora missi. Hodie ea vocis antonomasia indigitantur fere Oratores Romani Pontificis: Legati vero Pontifioii sunt triplices. Quidam dicuntur Legati a latere: Cardinales scil, seu Patres Purpurati, ab ipsoeius, cui assistunt, latere, cum amplissima auctoritate, emissi, provinciae, administrandae, pacisinter Principes stabiliendae, maiorum consiliorum causa. Secundi, vulgato sermone, Nuntii Apostolici vocantur, qui frequenter etiam cum potestate Legati a latere mittuntur. Ii Cardinales non sunt, sed Antistites, a Summo Praesule ad Principes aliosque, qui imperium exercent, destinati, ut agant, indagent, vel expediant negotia non maxima; vel ut, tamquam Apostolici Iudices Delegati, certas causas cognoscant. Tertii, Legati Nati dicuntur; quod nimirum eo ipso, quo Ecclesiis praeficiuntur, et Praesules creantur, Legati Apostolici nomen et dignitatem assequantur.

Legatorum alii Ordinarii, alii Extraordinarii. Illi diutius apud Principem, ad quem missi, commorantur. Hi exiguo tempore ac super certa expeditione; v.g. ad affinitatem ambiendam, pacta firmanda, fidem iurandam; ad condolendum, gratulandum, munera devehenda,

consilia, vel commeatus petendos, etc. Fiunt etiam ablegationes ad Publica Comitia vel sententiis dicendis, vel suffragiis ferendis, vel negotiis Boni Publici tractandis.

Lagatus porro variis litteris instruitur. Imprimis habet literas commeatus seu securitatis publicae; deinde litteras seu tesseram Fidei ac [correction of the printer; in the print aut] Legationis, quas vulgo a credendo nuncupant Credentiales; quibus exhibitis, pro Legato legitimo recipitur. Tertio instructus est variis praemonitis et praeceptis Principis, que Instructiones vocantur; quibus dicta et promissa Legati firmantur auctoritate mittentis, quem vulgo Principalem vocant. Harum [correction of the printer; in the print Zarum] Instructionum sont multiplices formae formulaeque; nam quaedam praescribuntur, quae cum aliis communicanda sunt; alia in occulto servanda; nonnulla mandeti tam stricti, ut et negotiorum ratio et eorum tractatio Legato sit limitata; alia non item; sed eius prudentiae permissa.

Legatio sine mandatis, Libera olim vocata fuit, quod ab Urbe abesse ei liceret, ubi, quamdiu, et quomodo vellet libere agere, qui hoc honore atque beneficio auctus esset; partim voti solvendi causa, partim periculi vitandi, partim negotiorum. A Voto Votiva Legatio dicebatur, ad loca sacra et fana adeunda; atque haec [correction of the printer; in the print hoc] quoque, ut Cicero ad Atticum scribit, honorata, ut pia, erat. Omnium gentium moribus receptum est, ut Legationes pro conditione negotii et qualitate cum eorum, qui mittunt, tum illorum, qui mittuntur, honorifice excipiantur.

Quibusdam proceditur obviam, aedes subministrantur, lautia offeruntur, magnis impensis convivia, choreae, ludi publici instituuntur; quibusdam divertendi duntaxat potestas indulgetur. Olim, quibus publicus occursus decretus erat, etiam hospitio publicitus excipiebantur: isque mos paene hodiernus est. Hostium Legati vel iubentur extra castra urbemve remanere, ut foris colloquium instituant; vel intromittuntur penitus, apparatum bellicum copiasque inspecturi: si tamen constet, ea, quae videnda erunt, sic robore ac disciplina ordinata atque munita esse, ut ad terrorem atque existimationem valeant. Apud Romanos, si Legati, incogniti, vel hostium. Primo, quid venirent, ab exploratoribus requirebatur. Deinde, ad eos egrediebantur minores Magistratus. Demum extra Urbem Senatus in aede Bellonsae audiebat eorum postulata, et, si visum esset, admittebantur intra moenia, quod ipsi dicebant: Senatum dare. Iure gentium sancta et inviolabilis est Legatio. Hinc, si quid contra securitatem eorum quis perpetrarit, reus fit laesae Maiestatis, id est, prostitutae fidei et auctoritatis publicae. Non est tamen Legato transeundum per terras Principis non amici, eo insalutato et inconsulto; nec securitate publica, legationis specie, abutendum; est enim permeandum sine noxa. Dicti autem Legati sunt Sancti, partim a foedere sanciendo: partim quia verbenas seu verbenacas, id est, herbas e loco sacro Capitolii,

sumptas, (quae sagmina vocabantur) foedera facturi, vel bella indicturi, secum ferebant; unde Legatorum unus Verbenarius dictus; verbena autem erat gramen ex arce Capitolina, cum terra sua evulsum.

Inter eos autem, qui Legato operam locant, praecipui sunt Oeconomus. et qui a Secretis est, vulgo Secretarius. Priori incumbit, ita rebus domesticis prospicere, ne uspiam necessaria nummorum solutio suspendatur, neve externus splendor atque apparatus desideretur. Posterioris munus est, Legati secreta tacere, aliorum sagaciter indagare, et, quid in literarum dictatione et responsis Domino in mentem venire debeat, sollerter et industrie coniectare: ac pro dignitate negotii acute, succincte, nervose calamo explicare. Additur Legationi frequentia ministrorum, ut, quisquis eam viderit, accendatur scire, cuius ea sit; appareatque, a magno venire ad magnum; nam homines splendori pleraque deferunt. Hinc magnificentia Legati aestimari solet e familiae vestiu et copia: anteambulonum, salutatorum, deductorum, asseclarum, sectatorum et calonum concursu; longoque rheaarum atuque impedimentorum agmine. Nec desunt iis speculatores, exploratores, corycaei personati, quorum oculis et auribus investigant, quod suis non possunt.

Non satis est excipi Legatum; admitti debet: et petere ille solet, ut audiatur. Qua ratione dare Concilium Princeps dicitur; quod raro, nisi convocato Concilio, admittat, audiatve.

Duplex vero Admissio est: Officiosa, quae Publica, et Negotiosa, quae Privata appellatur. Publice admitti Legatus solet, salutationis dunta xat causa, idque vel subito et ex ipsa via; vel mox, ubi pulverem lutumque excusserit, lassitudinem exuerit; vel postero aliquo die. Tempus Admissionis a praecipuo quodam Aulicorum, atque adeo in ipso occursu, indicatur. Sed tum primum, cum publice ex hospitio sibi assignato ad Aulam vocatur Legatus, sollemni pompa Introductio celebratur. Legatus, priusquam a Principe admissus sit, nneminem adit, visitque. Legato autem iam admisso, salutationis honos ab ipso principe rependitur; nunc maior, nunc minor, prout a potentibus, amicis vel inimicis, misso. Nonnumquam advenienti ipse Princeps aliquantulum obviam procedit; nonnumquam assurgit, sedile praebet, operire [correction of the printer; in the print operiri] caput iubet, litteras oblatas exosculatur. Exhibita accessus reverentia, dum sermonem orditur Legatus, capite dete cto manet, nec cooperit, nisi iussus. Et dum vel suum vel adeundum Principem deinceps alloquendo nominat, venerationis aliquod obsequium rursus exhibet, diligentemque in omnibus rationem habet honorum et Praerogativae Principis sui; qua in re officium quoque suum praestant Ceremoniarum designator, et deductionum ac admissionum Praefectus. Post haec enuntiat mandata, quae habet. Romani, signum Imperii, etiam idioma [correction of the printer; in the print idiomata] habuerunt: et ad dignitatem suam pertinere imprimis existimabant,

vernaculo tantum sermone Legationes tum excipere, tum proferre. Sit autem Dictionis character virilis et sententiosus, sine affectatione concinnus, non superstitiose coactus, aut strictim circumtonsus, sed quasi ab animo profectus, et veritatis energia securus. Neque tantum Principis sui Mandata summa cura fideque exponit, sed eadem quoque responsa refert et renuntiat. Peracta Legatione, reliquum est, ut penates repetat, auctior (ut quidam ait) una iam syllaba; ut, qui iverit Orator, redeat Exorar.

Laudes et virtutes Legati his fere continentur: Ut sit genere nobilis; specre praestans ac firmus corpore, opulentus; munificus; contimens; non vinolentus; non rixosus; non morosus; gratus excipienti; non adulator; publice spectailis; religionis, vestis et urbanitatis patriae tenax; eruditus; eloquens; facetus, non dicax; linguarum peritus; item lectionis, scriptionis, etiam occultae; prudens; non ignarus Aulae, quam aditurus; polytropus, seu expertus multarum et magnarum rerum, qui mores hominum ac regionum noverit; intrepidus; temporarius; id est, serviens et accommodans se temporibus, locis, personis; lente festinans; circumspectus; memor; astutus; simulando ac dissimulando tectus; verax; fidus, sed non nimis fidenss; felix. Atque haec de Legatis, quibus Veteres et viaticum et aureum annulum de publico largiebantur. Annulum illum in publico gerebant;

eoque postea depositi, intra domos utebantur ferreo, ut Plinius memorat. Sed hoc primis quidem Reip. annis usurpatum fuit; postea et Senatores gesserunt; a quibus ad Equites, et inde ad omnes ingenuos usus hic dimanavit. De Legationum fructu, sapienter, Regum sapientissimus, Proverb. 25. v. 13. Sicut frigus nivis, in die messis, ita Legatus fidelis ei, qui misit illum, animam ipsius requiescere facit Desiderius. Quid est frigus hoc in die messis [correction of the printer; in the print empssis]? Mercurialis. Respondeo, esse frigus, a vento afflatum messoribus, calore sudantibus; aestuque mitigato recreatis ac refocillatis. Idem Legatus facit strenuus; nam Principem sollicitudine et curis aestuantem refrigerat, et consolatur felici rerum commissarum expeditione. Desiderius. Id ipsum evenit mihi, cuius tu haec sciendi ardorem ita temperas, et quasi anhelantem reficis; ut discendi calor sit mihi refrigerio. Mercurialis. Agnosco sinum tuum; quidquid in eum demittitur, etiam Aquilone gelatum, mira temperie solvitur, et lenitate tibi domestica mitescit.

Desiderius. Haec spiras aequo blandius. Nunc quo ferimur, et quomodo? ventis; an rhedis? an neutris?

CAPUT XCI: Turbae Regnorum, et Bella.

MErcurialis. Status pacatus est optatissimus; Bellum est immanis bellua, exhauriens aerarium et sanguinem, vastans provincias; non suscipiendum, nisi ut in pace (quae finis est belli) sine iniuria vivatur, vel repellendo et arcendo vim iniuste illatam: vel eam inferendo, iustae vindicationis causa, aut ad res cum legitima auctoritate repetendas, per Militiam, hoc est, multitudinem hominum, aptam et compositam in armis, sub disciplina morum, exercitationis, laboris.

Belligeratur autem, sive quod gentes finitimae invadant nostra, movendo lites de confiniis; sive quod potentes involvant populos bello, de eminentia inter se contendentes; sive quod domi motus suboriantur, non aliter compescendi, quam vi; puta, cum factiosi quidam turbatores sive propter privatas simultates, sive contumaciam parendi Magistratui, clandestinas disseminant conspirationes, et concitare moliuntur coniurationes, tumultus, seditiones, rebelliones; adeoque bella intestina et civilia. Nihil vero non tentandum est domi sorisque, ut bellum anteveniatur: nempe paciscendum cum confinibus; pactaque subinde renovanda: domestici continendi sub aequalitate iurium; nec iniuriae permittendae in

quemquam; observandi inquieti, ad novationem rerum proclives, quidvis causari callidi, suis quod molitionibus obtendere queant.

Coorta conturbatione, solet aut reconciliatio per internuntios requiri; aut vicinorum interpositio; qua tumultuosi, bellaces ac pugnaces suis a consiliis dimoveantur; aut mittitur caduceator, (pacificator) instructus diplomate ad hostem ipsum, ad pacem petendam: aut damni dati reparationem offerendam: aut simultatis compositionem: ut eiusmodi pacificatoria legatione descendatur ad conditiones pacis; praesertim si quis arbitretur, se imparatum imparemve hosti; quippe temerarium foret, obicere se imbellem bellicoso, inexercitatum exercitato.

Si tamen minacior hostis, pacificationem renuit, missoque feciali clarigat, (denuntiat hostilitatem) cogitatur quamprimum de intercludendo aditu, apparatuque bellico, qui multa reposcit. 1 militem, tum indigenam, tum extraneum seu adventitium, quandoque tumultuarium et subitarium. 2 auxilia foederatorum. 3 commeatuum sumptus, seu rem cibariam, vulgo victualia; quare instruuntur domus annonariae, in quibus conditiva reponitur annona. 4 pecuniam, quae est nervus belli; haec depromitur ex aerario; aliquando stips cogitur per capita, emittuntur vicatim, oppidatim, provinciatim conquisitores, (ad habendam conquisitionem) ut colligant et legant militaturos, conducantque dato auctor amento; quos iam descriptos

(sive sint Evocati, sive Voluntarii, aut Volones) et deductos in Diribitorium, ad armilustrium. (equitum est transvectio) Diribitor lustrat viritim; habitoque delectu, obstringit sacramento; et sic auctorat, ac numerum init dantium nomen militiae, et refert in catalogum seu tabulas (vulgo matriculam.)

Auctorati, recensi, lustrati armantur ex armamentario; sunt vero armorum alia ad tegendum corpus; alia ad invadendum, lacessendum, defendendum; rursusque aliis instruuntur seu induuntur armatura levi; alii gravi. Tutando capiti datur galea, seu cassis, subducta cudone, cuius ape conus, in cono crista: ori tegendo buccula, seu buccatum tegmen: pectori adoperiendo ferreus thorax, (collo collare) seu lorica, unde loricati, thoracati, qui sunt ab ictu glandis plumbeae innoxii; cataphracti circumquaque loricantur cataphracta, vel ex lamellis squamatim coagmentata: vel annulis et hamulis conserta, commifsa, concatenata; cuius pars posterior humerale; anterior pectorale; brachiorum tegumenta, brachialia; utrumque muniunt pedem tibialia, seu ocreae ferreae. Sinistro brachio olim clypeus inserebatur; nunc liberum iuvat dextram, vel in bipenni militari, vel sarissa (hasta longiore) vibranda; vel fistula, (tubo, canna, sclopo, tormento manuario, bombarda) ferrea five aenea, oneranda et exoneranda. Lateri accingitur gladius, aut suspenditur ex baltheo, ut promptius stringatur e vagina; evaginatusque recondatur

facilius, capulo tenus. Ballistarii (catapultarii, sclopetarii) appendunt thecam bombardariam et pyxidem pulver artem: vel complures tubulos ligneos, fartura pulveris nitrati plenos; et funiculos igniartos. Nuper, sagulis amicti, sclopeta furcillis librabant; nunc neutrum est in usu.

Antequam ducatur in hostem; instituuntur palaria, seu pugnae umbratiles, (Graecis sciamachia) prolusionis causa (exercitium et pugna umbratilis:) producuntur milites tirones, (aliquando etiam panico excitantur) ut discant, telis uti cominus, eminus: per turmas hinc inde concurrere, decurrere, latere, procurrere, resistere, cedere, repente consurgere, in ordinem redire, extendi, laxari, condensari, eircuire, ex obliquo invadere, clamare, locum tenere, imperium servare, iussa exsequi: mutare aciem; iam se in orbem colligere, iam cuneum facere, iam phalangem, iam dimidiam lunam, iam aciem quadratam, etc. Sequi signa, pati taedium, aestum, frigus, labores, vigilias.

Dehinc concenturiatur exercitus per legiones et vexillationes; dum redigitur equitatus in turmas; quarum aliae alares, aliae legionariae; illae latera tuentur; hae in media acie consistunt; peditatus (hastati et sclopetarii) in manipulos; in his sunt commanipulones et cohortes: utrique in contubernia seu decurias decuriantur; praesiciuntur decuriis decuriones, centuriis centuriones, (Senec. Capitanei) nempe equestribus

magistri equitum seu hipparchi, pedestribus magistri peditum, millenis chiliarchi seu tribuni (vulgo Colonelli;) tandem omnibus Imperator, Campiductor, supremus Dux belli, Archistrategus; sunt et Ductores Vicarii, Promagistri, Procenturiones, etc.

Quibus adiunguntur varii belli Praefecti, et Propraefecti et Subpraefecti, ut rei tormentariae, castrorum, excubiarum, munitionum: Ductores ac Duces Generales, Primores, Turmales, Tribuni, Protribuni, Legati seu Vicarii, (vulgo locum-tenentes) Quaestores, Inspectores, Curatores Primarii, (vulgo Commissarii) Annonae Structores, (Sitarchi) Vexilliferi, (Vexillarii, Signiferi) Censores seu Metatores, (diversoriorum Designatores) Instructores, seu Ordinatores aciei, (Taxiarchi Graecis) Machinatores, tormentorum Libratores, (ballistarii vel balistariii) tribuni armamentarii, curatores tormentorum, circuitores seu mercatores annonarii seu castrenses, praefecti pontium, curruum, fabrorum, commeatus tormentarii, exploratores viarum, Contionator Castrensis, Scriba Praetorianus, Scribae et Dicographi Castrenses, Praefectus, Iudex (Quaesitor, Praetor) rerum capitalium, Ulpiano Latrunculator, Accensi, Apparitores, castigatores, carcerarii, (ICtis Commentarienses,) tibicines, tubicines, tympanistae seu tympanotribae.

E bellatoribus alii sunt honorarii, alii stipendiarii, aliqui primarii, alii gregarii: et iterum, alii dimachae seu desaltorii: (subitarii equites peditesque,

cuidam equestres sclopetarii, ballistarii, ferentarii, catapultarii) aliqui Duplicarii (Duplarii, Duplares) duplicis videlicet armaturae et aliquando stipendii; aliqui ferentarii seu levius armati et expediti. Sunt [correction of the printer; in the print , sunt] novitii, sunt veterani. Equites partim lancearit, partim catapultarii seu hippotoxotae, sclopis aut arcubus muniti, aliquando [correction of the printer; in the print ternis,] et insuper cestra sive securi Amazonia: quidam hopplomachi, seu cataphractarii; hoc est, gravioris armaturae; alii levioris, omnes inter se commilites, seu commilitones, sub uno commilitio merentes: conturbernales sub uno contubernio. Servitiis addicuntur lixae, calones, calatores, caculae, equi sarcinarii.

Rebus sic dispositis et paratis, celeritate opus est; suscipitur expeditio, proceditur in hosticum; (qui ducunt extremum agmen, vocantur uragi) nam domi bellare, est pestem intra viscera recipere; metator tali loco metatur castra, qui commodus sit frumentationi et pabulationi, aquationi et lignationi; hic ponuntur tentoria, tabernacula (quorum praecipua Praetorium, Quaestorium, etc.) figunturque paxillis; pro milite plebeio sunt castrensia tuguria; utque stativa ab incursionibus sint tuta, circumvallantur fossis et aggeribus; cum sunt movenda, detenduntur papiliones, conclamantur vasa, revelluntur signa, (more Romano.) Instituuntur, per certas stationes excubiae quas servant stationarii seu specularii excubitores necunde [correction of the printer; in the print nec unde] superveniens inopinato hostile agmen

pessundet incautos; datur tessera a Praefecto vigilum seu Tesserario, qua se mutuo recognoscant. Vigilias circumeunt Circitores, tesseramque reposcunt. In mediis castris vel foro excubat praetoria militum statio. Si qui ex militibus viatores incursant et exspoliant, praedones sunt et latrunculi; a quibus repurgat vias suis cum turmalibus, quem cum Ulpiano possimus latrunculatorem dicere, aut Tutatorem viarum: Non raro tamen emittuntur sclopetarii, occulti viarum subsessores, et praedantium interceptores. Sunt et in equitibus excursores, et turmae emissitiae.

Interea emirtuntur speculatores, exploratores, et emissarii, qui observent hosticas machinationes; reducesque referant visa et audita; exinde fiunt catervatim, turmatim, centuriatim, manipulatim excursiones, obviaturae depopulantibus, ubique occurrentibus; et leviora certamina conserturae, antequam veniatur ad manus. In [correction of the printer; in the print , in] Concilio vel Consilio Bellico consultatur de loco pugnae et modo aggrediendi, et, si Mars foret iniquior aut locus, de ratione recipiendi militem.

Tandem copiae deducuntur ad proelium, ordinantur in aciem, (rectam, obliquam, sinuatam, lunatam, quadratam) eius partes sunt frons, tergum, alae, cornua; peditum agmen stabile occupat medium, equites plerumque sunt alarii vel alares. Signiferi [correction of the printer; in the print signiferi], medias inter catervas, ferunt signa; vexilla sunt pedestria, labara signa equestria: quos aliquando praecedunt antesignani

cum rhomphaeis (xiphomachaeris:) classicum canunt tympanistae tympanorum strepitu, tibieines tibiarum, cornicines (buccinatores Caesari) cornuum; tubicines tubarum; aeneatores ahenotympanorum seu anacarorum. Duces circum-et interequitantes inflammant ad strenuitatem hortatibus galeatos, quos excipit clamor militum, Martem poscentium.

Olim Velites incessebant hostem, et velitando faciebant initium conflictus: mox concurrebant legiones, pugnamque committebant decretoriam; in longius dissitos eiaculabantur lapides, funditores e fundis, ballistarii e catapultis; postea sagittarii promentes sagittas e pharetris, (corytis) imponebant eas arcubus, hosque nervo tendentes et dimittentes, arcebant eminus ingruentem hostem, ac protelabant; aut venientem intra teli iactum, rorarii spiculorum imbre, obruebant. Hodie res agitur tormentis maioribus et minoribus. Velitationem praemittunt equites, procursantes in pugnam leviorem, quandoque tumultuariam; tum bombardarii pedites farta sclopeta seu sclopetos pulvere sulpureo plumbeisque globis (quos vel incenso funiculo vel rotula agitata e fistulis eiciunt) dis plodunt et traiciunt pilarum grandine stantes in principiis, seu in prima hostium acie versantes. Illi contra explodunt et grandinant ferreis ac plumbatis glandibus, alternantibus hinc inde bombardarum procellis. Utrinque Tormentarii Magistri tonant et fulminant machinis fulminatricibus, crebrisque iaculationibus

longas bellantium lineas sternunt. Si qui propius irruele tentant, prohibentur a sarissophoris, hastilibus ferro praepilatis, seu sarissis; aut etiam irruentes traiciuntur bipennibus, magno nisu vibratis. Accidit, ut proximi quique confertim pugnantes proturbentur calis, clavis, sparis, aut inversis scloporum [correction of the printer; in the print ;] scapis vel caedantur latioribus spathis et semispathis: vel obtruncentur harpis et acinacibus: quin concurritur infestis mucronibus; punguntur, confodiuntur verutis, frameis, pugionibus; fitque miseranda strages; dum hinc et illinc punctim caesimque feriunt feriunturque, et promiscue cadunt, conculcantur, proteruntur horrendo cum eiulatu, praesertim si equestres alae se a tergo circum fundant, aut a latere perrumpant, aut currus falcati immittantur.

Quin etiam in pugna sive stataria, sive gradaria saepe anceps fortuna nutat, dum acies inclinatur, (inclinat) turbatur, perfringitur, integratur, restituitur: dum succenturiati et subsidiariae copiae (olim triarii) redintegrant proelium, invadunt hostem, disturbant, fundunt, fugant, insectantur, contrucidant, atque ita fit dimicatio internecina, et ita quandoque debellatur. Qui terrore perculsi, quaerunt evadere, elabi, effugere; si diffugii spes non est, abiectis armis dedunt se, ut capiantur: sed qui caedem et captivitatem evaserunt, palantur dispersim, (quorum multi ab hoste excipiuntur) donec aggregentur a suis; aut inveniant confugium,

quo se in tutum recipiant; impedimentis seu curribus sarcinariis et annonariis, ab hoste captis et direptis, cum curuli vectorioque machinarum instrumento. Fit etiam, ut duces fugam sistant, consternatis animos addant, insequentibus insidias struant; aut ii, quos locus et casus coniunxit, se in orbem tutentur, prementium vim sustentent, et victoriam interpellent; quapropter caute instandum terga praebentibus; nam Mars communis et victum saepe erigit et affligit victorem. Atrociora sunt bella pro aris et focis, quam quae geruntur pro Imperio. Quando nox dirimit pugnam, canitur receptui, victorque miles diribit praedam, spolia, manubias devictorum: ni hostis dimicationem redauspicetur, recollectis in unum, qui fuerant dissipati.

Proelium sequuntur depopulationes et devastationes agrorum; dum praedabundi et populabundi victores, late omnia victricibus (victoriosis Gell.) armis [correction of the printer; in the print ] incursant et infestant: quoandoque etiam, contra fas omne, pagatim incendia spargunt.

Hostilis Urbs, vel arx, fugitivorum perfugium, per tubicinem ad deditionem invitatur; (quae immunita sunt, ultro se dedunt) inde circumdatur copiis, obsidetur, (obsidio vel obsidione premitur) obvallatur, circumvallatione clauditur, ne egressus ingressusve pateat, corona cingitur. Perfecta seu clausa circum vallationis linea oppugnatur, donec expugnetur, hoc est, occupetur, aut recipiatur, seu recuperetur,

Hic adhibentur varia machinamenta, strategmata et astus oppugnationum, insultuum, impressionum, irruptionum; dum aliquando scanduntur muri furiali impetu, admotis scalis; vel advolutis (ut olim) ambulatoriis seu subrotatis turribus;et quibus demissa exostra (arrectario ponte) oppugnatores insiliunt muros, quos Prisci diruebant admotis arietibus, vel libratis e ballista saxis: hodie quatiunt, labefactant, deiciunt, evertunt, et subvertunt firmamenta quaeque ferrei globi ex obsidionalibus seu muralibus tormentis excussi, locatis post cratitias gerras, (vimineos corbes terra oppletos) e suggestibus tormentariis, (machinarum) tumultuario opere erectis.

Est quoque inventum instrumentum dirumpendi violenter portas ariete pyrio, seu pyloclastro. (vulgo petarda, cuidam tormentum insititium, vel inductile.) Excogitantur indies alia vaframenta; imprimis suffossiones sive occultae per subterraneos cuniculos, inclusis bellici pulveris vasculis, quae sensim repens ignis accendit: sive apertae, sub pluteis, vineis, loricis, terreis munitionibus ex humo congestitia factis; producunturque operum appropinquationes; sinuato itinere, ad declinanda hostium tela, viamque assultui per murorum ruinas faciendam. Iniciuntur ad tecta incendenda pyroboli, malleoli, ignita missilia, sphaerae Punicae, seu pilae granatae, nempe igniariae, variis ferramentis fartae et fetae: intercluditur

commeatus: nihil non excogitatur ad circumsessos in angustias ultimas redigendos.

Neque obsessi, aut obsidendi, quidquam intentatum relinquunt ad sese defendendos; silvarum fauces muniuntur concaedibus: passim obiciuntur ericii militares seu cervi, (transversae scilicet trabes, aculeis confixae, quae ante portas sunt versatiles seu subductiles) exstruuntur antemuralia propugnacula, (praemunitiones, munitiunculae) quae inferne praesepiuntur vallis, palis ac stipitibus cuspidatis ad hostium ascensum retardandum; circa medium, exasperantur sudibus echinatis, seu corvis [correction of the printer; in the print ] pectinatim consertis; quibus praeducuntur fossae ad hostem accessu excludendum; aut contrariis vel transversis cuniculis obviatur cuniculariis (cunicularibus:) aut in subeuntes deiciuntur pilae igniariae, omnique telroum genere repugnatur adorientibus; qui autcornis, manibus ferreis, harpagnoibus arrepti intra munimenta trahuntur; aut longis hastis transfiguntur; aut discerpuntur machinis, constipatis scrutorum grandine; habent itidem suos receptus, reductus ac perfugia secundaria, quae murorum hiatui et diruptioni opponunt, variasque abscissiones, caecas, foveas, extemporaneas sossas; nec non obstruunt aggeres ex plaustris et doliis convectis ac coacervatis. Solent insuper propugnantes facere eruptionem conglobatim, certatim, catervatim, manipulatim, centuriatim ad arcendos obsesores, eorumque tormenta mutilanda et

et obturanda; sed non raro repelluntur maiore vi, et arctius inde premuntur, superatisque fossis, (quae ramalibus, virgultis, saccis oppletis, curribusque tabulatis explentur et sternuntur) et vallis, undique instant, donec clausis arctiora quaeque finat, deficiente praesertim commeatu et ballistarum fartura; et ipsa denique spe; deditionem tractare incipiant, (candidis aliquando vexillis prolatis) petentes inducias, (pacem sequesram, cessationem armorum) quae panguntur ad dies aliquot aut horas, aut etiam prorogantur, datis utrinque obsidibus.

Qui se submittunt pactitia deditione, (deditii) nanciscuntur conditiones honestas, ita, ut praesidiariis cum armis, signis et sarcinis, seu more militari, abire liceat; secus, si res arbitrio praevalentium permittatur; tum enim sine vexillis, exstinctis funiculis, tympanis ac tubis filentibus exeundum, lytrumpque ad homines et tecta a direptione, caedibus, incendiis, captivitate redimenda solvendum. Sed viexpugnata civitas diripitur, et in obvios quosque saevitur; feritatis tamen est, non victoriaeurbes delere, excidere, desolare funditus. Soluta obsidione, praesidia abducuntur.

Parta (obtenta, reportata) victoria, laureati victores onusti spoliis, aliquando opimis, erectisque seu fixis tropaeis (tropaeis) ovant ac triumphant: Deo exercituum Domino, si tamen pro Deo militant, exuvias bellicas dedicantes. Ubi strenui, et quorum virtus ante alios enituit, nobilitantur, condecorati insignibus

et niceteriis ob heroica facinora et adversa vulnera (aversa enim sunt dedecori;) saucii curantur, captivi redimuntur, aut liberantur permutatione; atque ita redeunt postliminio ad sau; contra auctores turbarum cum perfidis, defectoribus, proditoribus, perduellibus, desertoresque commilitonum et transfugae plectuntur; quandoque in mortis supplicium decimantur. Ultimo miles distribuitur in hiberna, (hibernacula) emeritique rude donantur, et honesta missione dimittuntur seu exauctorantur; qui fortiter occubuere, afficiuntur panegyrica et adorea, (a farris honore, Priscis) seu gloria; eorumque manes inferiis Christianis iuvantur, novaque supplementa scribuntur, seu delectus habentur.

Desiderius. Hem bella, horrida bella! quam saevis ac tristibus modis miseri mortales in mutuum exitium exardescunt! Mercurialis. Si picta horres; quid facturus, si praesens in pericula veneris? Desiderius. Alios caftra iuvent, et lituo tubae permistus sonitus; me doctarum hederae frontium Diis misceant Superis, et secernant populo. Cedo vero; cum in vulgatis narrationum bellicarum pagellis tot nos peregrina vocabula circumsonent, possumne quorundam explicationem abs te requirere, quasi per exodium, in cruentis hisce Mavortis ludis? Mercurialis. Nosti animum meum; si quid scio, idem te scire cupio. Quid petis? Desiderius. Quando in munimentorum ratione et partibus describendis Galli, Itali, Germani

suam quique miscent vernacula, quid [correction of the transcriber; in the print mquid], quaeso, est in propugnaculis, quod [correction of the printer; in the print quid] Germanis vocatur cattus? quid cortina [correction of the printer; in the print nunc], contramine, quid scarpa, contrascarpa; breccia seu breche, baterie, approche, palisades, etc. Mercurialis. Adverte imaginationem; paucis tibi adumbrabo.

Ad munitionem pertinent varia castella, turres, propugnacula, valla, fossae, loricae, viae, opere cornuto, coronato seu coronario, pebtagono, hexagono, polygono, stellato, semilunari, planiformi, seu lineae rectae, etc. Videsne aggeres illos seu tumulos propugnaculis impositos; hos Germani caitos, vel cattas, veteri apud Lipsium nomine, dicunt; Itali et Galli Cavaliere et Cavallieure; murus ille, inter duo propugnacula interiectus, cortina dicitur; moles haec portae praestructa (munimentum portae, paulum a moenibus abiunctum) nominatur rivellino seu ravelin; caecae illae ad latera propugnaculi cryptae, dicuntur case mattae. quasi casae armatae: suggestus illi et aggeres tormentarii nomen habent baterie vel batteria, in quibus eminent vimineae illae loricae, corbium terra oppletorum obiectus, post quos iaculatores latent; vineae sunt viae intestinae, per quas occulte miles ultro citroque commeat; approches seu approce, viae seu accessus obsidionales obliquo ductu ad fossores militesque tegendos; (alias promotiones seu appropinquationes) quibus opponuntur excursus obsessorum. Aspice hanc moenium ruinam et fossam rudere complanatam, cogitaque nuncupari breccia seu

breche; (lege bresce) cui resistunt recessus (reductus, receptus interni et receptacula, scilicet ritirate et ridotti.) Vallos istos, seu sudes, imo vallo praefixas vocant palisades. Sunt autem partes valli: fossae, loricae, basis, (planta, pes) altitudo, latitudo, vertex, seu summitas, ambulacrum, succinctus, scamnum seu scabellum loricae, margo seu labrum, acclivitas exterior, interior, etc. Partes propugnaculi: rostrum, humeri, latera, alae, linea faucium, defensionis; angulique varii. Scarpa est ima miri declivitas, seu curvatura, (murus a summo leviter inflexus) contrascarpa, pars fossae moenibus adversa; mina, seu mine, cuniculi: contramina, contrarius cuniculus, seu transversus meatus; et sexcenta horum similia. Quis enim nescit, teri haec vocabula: halabarda pro hasta bipenni, compagnia pro turma seu centuria, aut cohorte peditum, (quorum instructor sergente) squadra pro equitum; garnison, vel guarnison, pro praesidio; spia pro exploratore; alliance pro foedere; avanguardia pro fronte exercitus, seu agmine primo; retroguardia pro tergo exercitus, seu agmine novissimo; bataglia pro acie et pugna; embuches pro insidiis; caporale pro decurione; colonello pro tribuno seu chiliarcho; archibugiero pro sclopetario; ingegnero pro machinatore; cannoni pro tormentis; pistola pro fistula ferrea minore; moschetta, seu mosqueta, pro maiore (manuaria;) cornetta pro vexillo equestri; impressione pro assultu; bagage pro impedimentis; baracche pro

castrensibus tuguriis; guardia pro statione militum excubantium; truppa pro equitum globo; ronda pro circitore; salvaguardia pro milite custode et tuore datae fidei; salvo condotto pro fide publica, (assertitiis literis, liberi commeatus tessera;) venturieri pro honorariis bellatoribus; armada pro exercitu; et huius farinae infinita. Vide Indic. V. Militaria vocabula. Nunc quid sit flotta seu classis navium, videamus, earumque pugnam.

Navalium proelium (naumachta, pugna maritima) est terribilius; nam ipsum inimicum est mare: in quo plerumque ita pertinaciter pugnandum; ut aut vincendum, aut pereundum. Quid enim horribilius, quam cum adversae classes utrinque tonant et reboant, littora circumtonant, igne et fumo caelum obducitur, omnia praesentem intentant mortem? Hinc naves quassantur aquis; inde bellicarum machinarum ictibus perforantur, incenduntur, comburuntur; vel colliduntur inter se, rostrisque et harpagonibus implicantur: classiarii in hosticas triremes per foros et transtra transiliunt, et omnia caedibus ac sanguine miscent. Deterguntur, seu detergentur, lioc est, franguntur remi, rumpuntur navigiorum compages et merguntur: trunca fluitant tabulata, et cum iis cadavera: vel vadis impacta, vincuntur non pugnando: vel armamentis nudata, sorbentur: vel scopulis allisa, aut tormentorum globis lacerata, fatiscunt et subsidunt. Fit etiam, ut, admotis bellico pulveri

fomitibus, suasmet naves incendant: aut ultro in mare desiliant, felicius luctaturi cum vadis, quam cum hostibus. Quae pestis est illa, quamque formidabilis, cum naves incendiariae, cuniculis et ollis, varioque ignium pabulo instructae, caeco seu fomentario igne gliscentes, libratoque et attemperato in temporis ac spatii praemensi fomite igniario, paulatimque serpente, flammam repente evomunt, cumque ea lapidum, catenarum, globorum nimbum; aut ventis in adversam classem delatae, obvia quaeque ardendo corripiunt, lateque incendium et stragem spargunt. Quid quod navium aliquae praetendant e proris horrenda veruta; latas laiae acutasque secures, terrorem ubique circumferentes et cladem.

Navis, qua Archithalassus seu Praefectus rei maritimae, vulgo Amiralius sei Almirachius vehitur, Praetoria dicitur: Propraetoria, in qua eius Vicarius: Praesidiaria, in qua excubiae; Frumentaria seu annonaria, aut annotina, in qua commeatus advectatur; Pyratica (praedatoria) est pyratarum [correction of the printer; in the print pyrarum], qui pyraticam faciunt praedando per maria; quibus profligandis et intercipiendis, illa secantur decussatim navium bellicarum cursibus, et obeuntur ac permeantur velificatione omnem in partem facta. Navales copiae partim tormentorum strepitu, partim propofitis ex alto vexillis, partim collucentibus ignibus omnia inter se significant; quae si, in mari occurrentes, antennas demittunt, signum est submissonis. Alicubi, fluminum fcu

flumentaneis aggeribus (hoc est, undarum obicibus et viatorum itineribus) perfossis et perruptis; immissisque per scissuram seu paertionem aquis, inundantur agri; ibique concurritur infestis navigiis [correction of the printer; in the print navigibus] et ratibus; viaeque commeatuum intercluduntur terra, aperiuntur aquis, ut illud Poetae repetas:

Sed nunc aliquid, vel summatim, de veteri militia, cuius antiqua verba novae sunt accommodanda. Mercurialis. Tamquam si Neoptolemus quidam velis evadere, contra quam ante prae te ferebas, ita perquiris multa de Polemicis; indicabo, quae legi, meminique; sed tu quoque memineris, Veteris militiae distributionem et rationem, aliam sub Regibus Romanis; aliam sub Consulibus; aliam sub Imperatoribus fuisse. Nos, quae de militia Romana universim dici queant, insistentes vestigiis Viri doctissimi, Iusti Lipsii, cum eodem in quinque contrahemus capita, quorum primum est

HOste vicino, aut repentino aliquo periculo imminente, raptim capiebant Milites, quos vocabant Subitarios. Qui nominatim citabantur: vel fuerunt Volenses seu Volones.

Proni, Spontanei; vel Refractarii, militiam detrectantes. Illi respondebant ad nomen; isti silebant. Causae renuendae militiae 1 Vacatio ab aetate, cum ea supra annos 50, aut ab honore, ut siquis in Magistratu, aut Sacerdos. 2 Emeritum, cum quis viginti stipendia complevit. 3 Morbus aut vitium. Equites transvectione seu traductione delecti. Finita conscriptione, adigebantur sacramento, Tribunis concepta verba praeeuntibus. Socit appellati, qui foederati (vulgo Confoederati) et consortes armorum, gratis militantes. Auxiliares, qui mercenarii. Evocati rogatione et precibus sumebantur, quippe veterani, et in gratiam Ducum militaturi. Plerumque hi ducebant ordines, unde Ductores (Graecis Taxiarchi) appellati, minores maioresque, et duplex stipendium accipiebant, inde Duplarii. Certuriones pro insigni vitem gestabant. Conquisitores in agris indagabant et conquirebant iuventutem. Sub Principibus non erat Delectus, sed Indictio Militum, pro opibus cuiusque et agris.

GEnera peditum erant quatuor. Velites, leves, et in fronte, ac eminus telis iaculatoriis pugnantes; nonnumquam veloci saltu iungebant se equitibus, celerique motu delabebantur equis. Hastati, spiculis, hastis, et contis utebantur. Principes ante et circa signa gladiis dimicabant. Triarii seu Tertiarii (quod in acie, tertio ordine, dicti) extremis in subsidium

deponebantur: Unde et Subsessores dicti, quod altero genu subsidebant; quorum in legione erant sexcenti; stabilibus (hoc est, non missilibus) hastis instructi, si Lipsio et per ipsum Livio credimus. Aliter Vegetius de his loquitur, qui Principes, hoc est, veteres et exercitatos Milites in prima acie (nempe mutata Rep.) collocat; quos et Antepilanos vocat, quia Pilani seu Pilati, hoc est, sagittarii, et missilibus telis utentes post ipsos in media acie stabant. Denique Triarii, qui plerumque tantum in rebus desperatis consurgebant in arma; hinc adagium: Res ad Triarios rediit.

Ceterum Legionum numerus erat varius, aliquando 3 000, alias 4000, alias 6000, et 700 equitum. Communiter Legio Centurias habebat 60, manipulos seu Contubernia 30, Cohortes 10, (quarum singulae tres continebant manipulos, Hastatos, Principes, Triarios; Velites solebant comitari manipulos, et ante aciem pugnare) adeoque in Cohorte erant homines 420, in manipulo 120. in Centuria seu Ordine 60. Si pleniores manipuli, plenior et ipsa Legio.

Equitum Legionaria divisio fuit in 10 turmas. In una turma 30 equites, Decuriae ternae. In Legione turmae decem seu equites 300. Socii dicebantur Alae seu Cornua, quia plurimum, ut alae in avibus, corpus illud Legionum tegebant, hinc Ala seu Cornu dextrum et sinistrum, tam equitum, quam peditum, qui inde alares et alarii, quo tamen nomine plerumque

Inter Centuriones primus seu praecipuus erat Primipilus, cui Aquilae tutela commissa, unde Primipilaris. Tribunus Legioni praeerat. Centuriones sibi deligebant Optionem, seu Succenturionem et Vicarium. Legati Imperatoribus adiuncti erant ad consultandum. Ducum supremus, Imperator, qui Ductum, cum ipse interest, habet; Auspicia vero: cum alius rem gerit, illo mandante, et Fortunam ac Deos suos commodante; cuius ornatus paludamentum, et insignia, lictores cum fascibus.

LEvis armaturae fuerunt Rorarii, quod primi, ineuntes proelium, densis telis velut imbrem rorabant. Accensi, quod ad censum Legionum adiciebantur. Ferentarit a ferendo auxilio dicti, vel quia fundis et lapidibus pugnabant, quae tela feruntur, non tenentur. Funditores seu Fundibularii fundis lapides iaciunt; (iidem libratores) sagittarit sagittas, tragularii tragulas (genus sagittarum oblongum;) Velites iaculabantur hastas velitares, seu hastulas [correction of the printer; in the print hastis velitaribus, seu hastulis], quarum septenae manum implebant, digitali crassitudine, trium pedum longitudine.

Armae Romanis consueta: scutum quadratum et oblongum, plerumque imbricatum, seu cave inflexum; clypeus cavus et rotundus, cuius pars in medio eminentior, umbo; parma

itidem rotunda, sed minor; pelia, seu cetra, in modum lunae dimidiae, (scutum Amazonium.) Ancile ab omni parte accisum et rotundum. Pilum, iaculum missile, trium fere cubitorum, ferro uncinato, seu tricuspide. Cassides, feu galeae; ocreae. (serrea pedum munimenta;) lorica, loricula; unde galeati, loricati, clypeati, scutati, peltati, cetrati, gladiati, etc. A gravioribus armis gravis armatura; a levioribus levis armatura dicitur. Olim leves equites, qui nudi et inermes praeter iacula; graviores, qui armati et frenati; Desultores, ut dixi, ex uno equo in alium transiliebant mira celeritate. Cinctuti seu trabeati equites dicti, veste duntaxat cooperti, et super eamcincti, manu contum praeferentes, unde Vegetio contati. Alii cataphracti, loricati.

IN hac sunt intervalla ordinum, viae, spatia, post Velites hastati; post hos, Principes; post istos, Tertiarii seu Triarii. (tenentes scuta innixa humeris, hastas surrecta cuspide in terra fixas sinistro crure exporrecto.) Qui ante signa pugnabant, dicti Antesignani; qui post ea, Postsignani. Praeter Aquilam, summae hastae insistentem, habebant in signis Lupos, Minotauros, Equos, Apros, Porcos, Dracones, etc. unde Aquiliferi Draconarii. Equitum erant vexilla, vela quaedam quadra, expansa ad hastam; hinc vexillatio, eorum ala; Imperatorium vexillum grande, postera aetas Labarum dixit. Signis in hastem

iactis, acies iam fluctuantes, aut recedentes, fuere restitutae et impulsae. Imperator in media curabat acie; Centuriones iuxta suam quisque centuriam, et quidem a fronte, quorum Optiones a tergo. Desertor erat, qui longius, quam unde tuba exaudiri posset, excessisset e castris. Preter aciet formas supra memoratas erat Cuneus, (unde cuneata) cum angusta in fronte acies, trigoni figura, paulatim se retrorsum pandit, unde et rostrum et caput porcinum, Graeeis Delta ?. 2 Globus erat ab acie separatus, vago superventu incursans inimicos. 3 Forfex seu forceps, contraria cuneo, litterae U formam exprimens, cuius usus ad cuneum solvendum et atterendum. 4 Turris, ordo militum in quadro. 5. Serra proeliaris, cum assidue acceditur, recediturque, neque ullo consistitur tempore, modo scilicet hostem invadendo, modo resiliendo. Ad aciem pertinet allocutio Imperatoris ad milites; vel retinendo nimis aut praepropere [correction of the printer; in the print prope] gestientes: vel impellendo tardantes et timentes. Approbatio militum, et ad iussa assensus, clamor, dextrae sublatae, concussio armorum, hastis feriendo scuta; item sublatio scutorum cum crepitu motorum; Improbatio per fremitum et maestam taciturnitatem. Classicum dicitur, cum signa omnia pariter canunt, et militem vocant, incitantque ad pugnam. Erant vero litui, tubae, cornua, buccinae; quae qui inflabant, universe dicti aeneatores; Tympana Romanis non in usu. Classicum excepit clamor militaris, imminente iam

conflictu; cuius cum inventor fuerit Pan; hinc Terrores Panici. Signum praeterea tam pugnae, quam itineris, tunica russa in Praetorii fastigio extensa. Aliud signum ante [correction of the printer; in the print ] ipsam pugnam ab Imperatore datum, uno alterove verbo. v. g. militemus; felicitas; palma, etc.

ESt Praescriptum et Lex quaedam militandi, et in militia se gerendi; et quia Castra, Gymnasium, Palaestra, ac sedes disciplinae, ideo ab iis exordiendum. Fuere Castra duplicia: aestiva quae et mobilia expeditionis tempore. Si paucae in Castris agendae noctes, Mansiones dictae; si diutius subsistendum, Stativa. Et Hiberna (hiemalia, hibernacula) quae per hiemem, et in diuturna mansione, et haec in oppidis; aut instar oppidorum structis; illa sub pellibus; Precestria, aedificia ante Castra pro lixis, advenis, mercatoribus, etc. In parte supera Castrorum et infera erant diversae metationes, (Lipsio metaturae) tentoria, viae castrenses, fossae, vallum, portae; quarum maxima, Decumana. Porro ad disciplinam spectant 1 Munia. 2 Exercitia. 3 Leges. Ad primum pertinent partitio manipulorum ad ministeria, excubiae diurnae, vigiliae nocturnae, (quaternae, in ternas singulae horas divisae) harum circuitio seu lustratio; male iis, qui dormientes aut loci desertores inventi fuerint. Festus Procubitores vocat, qui noctu custodiae causa ante Castra excubabant. Circitores lustrabant vigilias. Tesserarii distribuebant

Ad Secundum quod attinet, Exercitia erant triplicia. 1 Oneris; ferre scilicet in agmine cibum plus dimidiati, et saepe totius mensis; Utensilia, praeter hastam et scutum, gestabant serram, corbem, rutrum, securim, lorum, falcem, catenam, ollam, veru; haec enim necessaria ad pabulandum, lignandum, muniendum, ad captivos vinciendos, et victum. Vallos ternos aut quaternos ad vallandum. Arma; pendebat galea a dextro humero ad pectus, scutum in sinistra; in eadem pertica cum sarcinis; sub dictis oneribus, compositi et ordinati ibant in agmine, non viae tantum, sed pugnae apti. Cum Castris discedendum, ter signum datum, ut in praecinctu essent, vel procincti; ad Primum tabernacula detendebant, sarcinas componebant, vasa colligebant, unde vasa conclamari. Ad Secundum imponebant sarcinas iumentis; ad Tertium procedebant, et movebant Castra; quae ut metatores metati fuerant locis certis, ibi ponebantur: Exercitia Operis, in variis castellis et munimentis exstruendis, fossis ducendis, circumvallationibus faciendis, machinis conficiendis, viis sternendis, pontibus fabricandis, etc. per fabros lignarios, structores, carpentarios, ferrarios, etc. Quibus accedebant Exercitia armorum; dum Firones bis in die exercebantur: Veterani semel; quorum instructor Plinio campidoctor; huiusmodi erant Ambulatio, videlicet celeritas in ordinato

incessu sub signis et armis; et aequalitas, ut suis iustisque intervallis. Decursio quoque ad tubam facta, et ad eandem revocata. Saltus, ad fossas transcendendas, altitudines superandas, transiliendas. Natatio. Palaria; dum palum in terram fixum, hinc illinc tiro assiliebat, et variis ictibus, astante magistro, petebat, quod pertinebat ad armaturam gravem. Sed armatura levium fuit, missio hastilium, iaculorum, pilorum, sagittarum; torquere et vibrare sudem; salitio spectabat ad equites, qui didicerunt saltare in equum ligneum, cursus, flexus, orbes, aliaque facere.

Pars ultima disciplinae militaris, Leges. Furta severe punita; peditum stipendium in mensem denarii 10, Philippees [correction of the printer; in the print Philippees] noster. Postea ascendit ad aureum, hoc est, denarios 25. Duplariis seu duplicariis duplex stipendium dabatur; equitibus triplex, nempe denarii triginta, tribunis quadruplex. Addebatur dimensum ex frumento; pediti menstruum quatuor modii, equiti duodecim, praeter hordeum. Quibus accesserunt additamenta in sale, leguminibus, caseo, suilla salita; etiam veste. Stantes fere prandebant et quidem cibum sine igne. In cenam, assam aut elixam ipsi sibi coquebant; quandoque panem [correction of the printer; in the print panum] subitum et subcineritium; alias pultem [correction of the printer; in the print pultum], unde Plauto pultiphagi. Potus aqua, interdum aceto mixta, quod poscam vocant. Duo erant praemiorum genera. Minora, ob caesum aut deiectum hostem data; Maiorae, ob civem servatum. Si

quis extra ordinem, aut in singulari pugna, (monomachia) ut in excursione aut velitatione; aut tali tempore, in quo nulla necessitas fuerat viritim periclitandi, sponte se et ultro eo dederat, hostemque percusserat, hasta donabatur pura, hoc est, sine ferro. Qui vero hoc amplius, hostem deiecerat, aut spolia legerat, pediti quidem phiala seu armilla; equiti phalerae, ad pectus demissae dabantur; torques ambibat ipsum collum. Maiora dona; coronae. Civica servanti civem, e quercu seu ilice texta; obsidionalis obsidionem solvendi, e gramine, quia herbam porrigebant victi; muralis primo omnium in murum hostilem evadenti, ex auro; uti et castrensis, primo, in hostium Castra penetranti; quae et vallaris. Quarta navalis, aurea, primo in hostium navem armata vi transilienti, quae a rostris dicta rostrata; quibus coronis domi in ludis et pompis conspicui erant. In aedium vero conspectissima parte ponebantur spolia, arma, et exuviae hosti detractae; suspendebantur quoque et affigebantur postibus ipsis et foribus, in transeuntium aspectum; quae affixa revellere, aut refigere, aut tollere non licuit, etiam alienatis aedibus.

Quod ad poenas attinet. In castigando tria fuerunt imperii et iuris Tribunorum. Primo mulctam dicebant; deinde pignus capiebant, denique verberibus castigabant. Verberatio fiebat vitibus et virgis, itemque fustibus; unde fustuarium; et poena fustuaria, quae aliquando

ad mortem; ut siquis mendacio strenuum aliquod factum suum referret, honoris praemiique causa; si in praesidio aut statione positus desereret locum; si aliquid armorum, in ipso discrimine, per metum abiceret, etc. Quod si plures peccarent, fiebat Decimatio; interdum Vicesimatio; imo et Centesimatio. Praeter castigationem erat ignominiae poena; ut si hordeum pro tritico datum in cibum; si aere privaretur quis, et stipendium non procedebat; talis dicebatur aere dirutus. Cum extra vallum et Castra iuberentur tendere; si discincti, et turpi habitu prostituti; si iussi mutare militiam, quod est, ab honestiore genere in humilius transcribi, etc.

Post confecta stipendia, (pedes 20, eques 10) mittebatur miles, liber deinceps et immunis. Iusta missio duplex. Honesta, quae emeritis dabatur; causaria, quae ob vitium, defectum, morbum. Iniusta missio itidem duplex; Gratiosa per gratiam aut ambitum ab Imperatoribus impetrata, ignominiosa ob delictum aut crimen.

Restat, ut etiam aliquid de machinis dicam bellicis. Et quidem ad oppugnationem subitam adhibitae leviores. 1 corona cingebant, capiebant, et expugnabant urbem, terrendo maxime et claudendo. 2 adhibita Testudo militaris; cum scutis super capita elatis, muro succedebant, primis altioribus et ordine paulatim in morem tecti simplicis decrescente; alia testudo in pugna, cum, globo facto et tecti scutis,

invadebant et perrumpebant; alia in repugnando; cum ab equitatu, aut levi armatura cincti, in orbem se muniunt, mediis altioribus, extremis undique desidentibus. 3 Scalae; quarum quaedam solutiles, compactiles, seu plicatiles, quae plicart rursumque explicari poterant; quaedam reticulatae, aut stupeae, e facibus stupeis instar retis contextae; ad quarum summitates, hami adiecti, ut murorum pinnas appprehenderent. Item Tollenones, quando una trabs in terram praealte defigitur, cui in summo vertice alia transversa trabs longior, dimensa medietate, connectitur, eo libramento, ut si unum caput depresseris, alterum erigatur; in uno ergo capite cratibus sive tabulis contexta erat machina, in qua pauci collocati armati, qui per funes, uno depresso attractoque capite: alio elevati, ponebantur in murum. 4. Crates, sive antelatae, ut tegerent: sive, ut fossas iis implerent. 5. Vinea seu gerra, (tectum devexum) e lignis levioribus colligatum, quam agebant, et sub ea procedebant, et ad muros subruendos arietem admovebant; cui fere similes plutei e tabulis, asseribus, cratibus compacti; nec absimilis multum testudo quadrata, ad tegendos sossores; Arietaria, (testudo) in qua aries suspensus; quibus omnibus musculus est minor, e lignis validis structus, ferro trifido ad murum, vel ad terram suffodiendam; in quem usum etiam adhibiti vectes et dolabrae, secures simplici acie, parte altera in mucronem acuminata.

In oppugnatione diuturna, primum erat tircumvallatio; cuius pars prima, vallum. 2 valli lorica, (accipitur haec vox pro tegmine pectoris militari, et pro munitiuncula, et pro murulo in ambitu valli; itemque pro sepimento e cratibus et tabuli; nec non pro peribolo, et supera structura aedium.) 3 pars, cervi seu ramosi trunci arborum ad coercendam terram vallorum; item praefixi fossis et vallis, viae impediendae aut obstruendae. 4 turres, quae toti operi circumdatae.

Interior munitio (versus oppidum) habebat primo fossas; deinde cippos, seu stipites demissos et depactos, et ab infimo revinctos, ne revelli possent; praeterea lilia, seu soveam instar lilii in imo angustiorem pracutis stipitibus horrentem, superne constratam viminibus ac virgultis, ad occultandas insidias. Insuper stimulos, seu taleas ferreis hamis infixas, in terra defossas ad iter impediendum.

Iam ad oppugnandum alia structa opera. 1 agger, sive e terra, lapide, ligno aggestus tumulus; seu congeries arboribus firmata, cuius latera erant cancellatim tignis directis, transversisque varie ligata; quae muris paulatim admovebatur, producendo opus; in aggere turres, rotis libentibus actae, in fronte ferratae, munimen contra ignes; alias praetenti centones, coria, storeae; in turribus, milites contati, et sagitarii, qui defensores urbis contis, missilibus, saxisque prosternebant, perque scalas et sambucam (scalam e restibus contextam, fulcris subrigendam)

evadebant in muros, inque eos per pontem (qui exostra vocabatur) de turri repente proiectum insiliebant.

Sequuntur tormenta; et inter ea praeit aries, qui erat trabs praegrandis, ferro munita in capite, (quod et rostrum dicitur, alias trifidum, alias quadrifidum) suspensus ex alia trabe, velut trutina, repetitis virorum ictibus impulsus, ad iuncturas murorum penetrandas ac findendas, et lapides emoliendos. Catapulta, omnis generis iacula, etiam tigna, effundebat; ballista iaciebat saxa; utraque machina non funibus tantum nervinis intenta fuit; sed vectibus quoque et suculis; nonnullae polyspastis; (trochleis plurium orbiculorum) aliae ergatis; quaedam etiam tympanorum rationibus torquebantur. Scorpio secundum aliquos, ballista manuaria, cuius arcus similitudinem a chelis caudae scorpionis habeat; alii putant, sagittas ipsas, sive minores, sive maiores, ita vocatas, quod venenum aut letalem ictum intra cavatum mucronem continerent. Rem cum Lipsio in medio relinquimus. Helepolis (arietaria machina, non multum absimilis musculo, sed longe maior) ab urbibus evertendis nomen acquisivit, cuius opera Demetrius Antigoni, Poliorcetes, (expugnator urbium) cognomentum invenit; ars ipsa Poliorcetica (machinalis, oppugnatoria.)

Funda erat funiculus in medio latior, ut ibi lapis contineatur: (quae pars fundae, babena et scutale dicitur) ovali forma, et paulatim in strictius abiens, ad emissionem rotatus, et circumactus

circa caput, altero eius capite cum ansula, ne exeat, retento, altero dimisso: fustibalus vox est novitii aevi; funda a fundendo seu iactando lapide, librator et funditor, qui ea utitur. Iaculum rude, sine ferro; ut sudes, lignum in capite acutum leviter, et igni duratum; faces erant urentes quaedam hastulae e picea, taeda, larice, etc. Praepilata missilia triplici significatu; quae habent ferreas cuspides; et quae sine ferro sunt mucronata; et quae, pilae instar, botuso acumine rotunda. Iacula ferrata, pluria et multigenera sunt. Hasta dicitur tam de grandi illa, qua cominus utuntur; quam de leviore, quam eminus iaculantur. Lancea seu sarissa, hasta longior, seu ratione hastilis, seu spiculi. Est item spiculum venabuli et iaculi; lanceola. Gesum olim Gallorum idem quod pilum Romanorum; Contus longe feriens. Tragula, validum telum hamatum. Securis ferro crasso est, utrinque acuto; etiam missilis, et usui cominus quoque; Martiobarbuli, qui eo telo (cui pene similis bipennis) scienter et fortiter utebantur. Iaculum amentatum, amento seu loro circa medium, revinctum. Aclis (aclidis g.) exiguum et teres missile, religatum lino vel loro, ut peractis vulneribus posset redire. Sagitta (calamus, arundo, spiculum, arma volatica) habet alas uncinum seu hamum; pharethra eius theca; arcus corytus, inarcu nervus, cornua, crena, (incisura sagittae) qua nervum admittit; uncus seu fibula, (eburnea osseave) quae epizygi immittitur; haec vero est foramen arcus.

Repugnabatur contra testudinem saxis et ponderibus; quod si pars aliqua leviter cessisset, contos et lanceas inserebant, donec, compage scutorum soluta, iam intutos lapidibus, pilis aliisque missilibus prosternebant; si per ipsam testudinem tamen scanderent; ii vero, gladiis et armorum incussu praecipitati, sudibus et pilis obruebantur. Contra scalas et ascensum, furcae usurpatae pertica longiore. Item liquida aut liquefacta, oleum fervens, pix, sulpur, bitumen, plumbum; nec non clypei aerei, fervida arena repleti. Sparsi quoque rumices et tribuli; dolia quoque saxis farta, et cum impetu demissa; cylindri etiam volubiles per pronum labentes; trabes insuper, axe vinctae, per declive incitatae; currus etiam quadriroti, ponderibus onusti, deiecti, et lapides maiores minoresque. In omnes machinas e ligno valuerunt saxa et ignes. Hastae ardentes tormentis adigebantur, quae proprie falaricae [correction of the printer; in the print falarciae] aut phalaricae dictae Aggeres eversi consumptive cuniculo aut igne; aliive oppositi. Contra arietem centones, et culcitae paleis plenae, ut vel aberrare facerent ictum, vel vanum redderent, mollitie et laxitate fractum. Laqueis quoque frontem arietinam excipiebant imminentem; idem remedium contra falces, quibus lapides e muris extrahi soliti, Lupo etiam seu Corvo, (ferrum in modum forficis erat dentatum) funibus illigato, parietem aut averterunt, aut ita suspenderunt,

ut impetum non haberet feriendi; quem deprimebant aut frangebant ponderibus grandibus superne incussis aut iniectis, dum magnas trabes, longis catenis adaptatas, a capitibus utrinque suspenderant ad duas antennas, super muros inclinatas et extensas, quas deinde sursum trahebant, attollebantque obliquas, et quoties invasura machina esset, ictumque datura, dimittebant laxatis catenis, manuque remissa. Quod si tanta vis fuerat, ut murus arietibus perfoderetur, et decideret; destructis domibus alius intrinsecus murus addebatur, qui, priore fallente, hostes moraretur, et includeret perimendos. Contra ballistas et catapultas erant coria, cilicia, vela, molliter suspensa, quibus vim excipiebant et frangebant; quae aqua humectata, aut aceto, etiam contra ignes valebant. Sed dudum in his prolixior fui aequo, quia tu petacior iusto; nunc ad alia. Desiderius. Mirum quod nihil de Triumpho. Mercurialis. Solus hic quot impleat paginas; dimoveamus tandem hinc pedem. Desiderius. Magni Augustini votum occurrit mihi, desiderantis videre Romam triumphantem, Paulum contionantem, Christum in terris ambulantem. Mercurialis. Magna petis, et quae non viribus istis conveniunt. Desiderius. Vel rudi ductu delinea. Mercurialis. Importunus rogator es, alia petis, alia postulas, alia eblandiris, alia exurges.

Triumphus concessus erat nemini, nisi quinque hostium milia uno congressu fudisset, nec victoria admodum cruenta. Victoris rebus gestis

in aede Bellona extra urbem cognitis decretoque Triumpho, militibusque ob virtutem donatis, factoque sacrificio, Imperator in currum ascendebat, in haec verba precatus: Dii, nutu et imperio quorum, nata et aucta est res Romana, eandem placati, propitiique servate. Ingredienti urbem Triumphatori omnis ordo, aetas, sexus in veste candida in gratulationes et gaudia effusi, ad eum videndum excipiendumque se foras dabant. In prima pompa, et velut in fronte agminis praeportabantur simulacra montium, fluminum, oppidorum atque urbium, belli iure acquisitarum. Gestabantur item tabulae, in quibus elementis uncialibus perscriptus navium captarum, urbium expugnatarum, in fidem receptarum, tributo affectarum, gentium debellatarum, Regum devictorum nomina, qui Tituli dicebantur. Succedebant hostilibus spoliis et armis onerata plaustra, cum signis militaribus non erectis, sed iacentibus. Deinde varia tormenta bellica et muralia cum rostris navium, falcati currus, insignes clypei, lecticae aureae, signa, vasa aurea, argentea, aenea; res rarae, peregrinae, e domitis et longinquis regionibus visu admirandae. Erat insuper videre elephantos, equos captos, obsides. Sequebantur tubicines, modos triumphales facientes. Secundum eos, boves albi, cornibus inauratis, vittis ac sertis evincti ad sacrificium Iovi; dextra laevaque popae succincti, aureas argenteasque pateras praeferentes. Inde Tribuni militium Centuriones, Praefecti, Equites ac Pedites

insigniores, donis et spoliis cohonestati, lauroque tempora vincti, clamantes, io triumphe; Imperatoremque magnis vocibus collaudantes.

Simul autem de foro, versus Capitolium, currus triumphalis flectebat, Duces hostiles in carcerem abduci praecipiebat Imperator, ubi vel aeternis in vinculis retinebantur, vel securi statim feriebantur. Coronae quoque aureae, quibus urbes sociae populique foederati Imperatorem ob virtutem et honoris ergo muneraverant, praeferebantur a ministris serta oleagina gerentibus. Praeterea, currum praecedebant cum coronis citharoedi et tibicines eximii, in quorum medio quispiam talari vestimento opertus, qui gesticulationibus et dicteriis risum concitaret. Tantus denique apparatus erat Triumphi, et tanta rerum visendarum copia, ut aliquando noctes et dies, totumque triduum eo ducendo consumeretur. Ipse Imperator, praeeuntibus lictoribus, veste purpurea, auro intertexta, fulgebat, quali extra hanc pompam nemini fas uti, caput revinctus corona laurea, tenens una manuramum laureum, altera sceptrum eburneum; Currus ipse fuit inauratus, gemmis distinctus, turri rotundae similis, duabus rotis sustinentibus, Deorum imaginibus mire decoratus; pone minister publieus auream coronam lapillis coruscantem sustinens, Imperatoremque admonens, uti respiceret, id est, reliquum vitae spatium provideret, ne superbia tumesceret; hanc coronam Triumpho perfecto in gremio Iovis Capitolini reponebat, aut templis dedicabat, argumento

confessionis, eam victoriam Deorum esse donum. Appendi quoque solita tintinabulum et flagellum, quibus symbolis admoneretur, se quoque in calamitatem devolvi posse, Accipiebantur in currum parvi quoque liberi ac nepotuli; si grandiores essent, equis currui subiunctis impositi, a cognatis et affinibus sustentabantur, ne deciderent; si plures, singulis insidentes equis, currum prosequebantur, quem trahebant equi candidi quatuor.

Sic ornatus Imperator per Triumphalem Portam ad Capitolium ascendebat; post eum captivi, servitute exempti, libertate donati, omnes capitibus rasis et pileati. Tum victrices legiones per turmas laureatae, Imperatorem praedicantes, versus quoque lascivos et inconditos in eum iactantes. Tota via, qua Triumphus ducebatur, aulaeis ad parietes suspensis ornabatur: spargebantur flores et odores undique: utrinque sedilia et tabulata, seu ponticuli, pro spectaculis disponebantur: et, quo esset aptior expeditiorque via, ministri baculos inauratos ferentes turbam e medio submovebant. Delubra viae imminentia patebant, intenta sertis et suaveolentibus repleta suffitionibus. Ibi vota et preces concipiebantur, ibi hostiae immolabantur, et Diis gratiae agebantur.

Postquam advectus esset in Capitolium, gratiarum actionem his verbis effari solitus est:

Gratias tibi Iuppiter, Opt. Max. tibique Iunoni Reginae. et ceteris huius Custodibus Habitatoribusque arcis, Diis, lubens laetusque ago, re Romana in hanc

diem et horam per manus, quod voluistis meas, servata, bene gestaque: Eandem et servate, ut facitis, fovete, protegite propitiati, supplex oro.

Tum magna ceremonia victimae caedebantur, et corena aurea, cuius ante meminimus, cum pretiosis manubiis et spoliis opimis Iovi dicabatur. Post ea epulum conquisitissimum dabatur; invitati Consules mox rogabantur, ne venirent, ne eo die honoratior triumphante appareret inter illas epulas.

Genus fuit minoris Triumphi, Ovatio, cui nomen ab Ovibus, quae coronatae ante Ducem agebantur, et exacta pompa sacrificabantur. An satis tandem de re militari? Desiderius. Omnia dixisti. Mercurialis. Ohe Omnia! Ubi mos indicendi belli per fecialem, missa versus aut in hosticum hasta sanguinolenta? Ubi, in oppugnatione urbium, evocatio Divorum Tutelarium? Ubi missio sub iugum e duabus hastis, tertia super eas transversim imposita, erectum? Ubi venditio captivorum sub corona? Ubi artes Imperatoriae Ducumque militarium; et huiusmodi longe plurima? Desiderius. Obruit me copia dicam, an Copiae, id modo rogo, ut hinc me abducas. Mercurialis. I nunc, et Martem vel interrogando lacesse. Desiderius. Abeamus. Mercurialis. Quorsum? Desiderius. Ducem sequor. Mercurialis. Sequere, qua Pietas et Religio vocat. A bello multa ducuntur Adagia. v. g. Ante tubam trepidat. Caelum territat armis. Telum ingens, necessitas. Primas hastas iactare. Et meum

telum cuspidem habet. Epinicium ante victoriam. Vasa conclamare. Fors, domina campi. Cominus eminusque, etc.

CAPUT XCII. Religo, seu Cultus Divinus.

ESt haec Virtus inter Morales praestantissima, quia propinquius attingit DEUM, dicta a religando, quippe quae nos DEO vinculo pietatis adstringit ac religat, dum ei, ut supremo rerum omnium Domino, cultum et obsequia nostra deferimus; sine qua nullum regnum potest esse stabile, nulla societas humana recte constituta. Ipsi Gentiles vitam nostram Religione constare dixerunt. Omnibus, inquit Tullius, innatum est et quasi insculptum, esse Deos; rectius dixisset DEUM. Et rursus; Nulla gens est neque tam ferrea, quae non, etiamsi ignoret, qualem Deum habere deceat, tamen habendum sciat. Quod quidem vinculum adeo necessarium est in Republica, cognitio, inquam, supremae omnium potestatis, quae falli vitarique non possit, ut sine hac neque Principes iuste imperent, neque subiecti oboedienter imperata faciant. Summa enim est ratio, quae pro Religione facit; et quod in ea committitur, in omnium fertur iniuriam; quid enim pretiosius et potius immoralitate animae? Hinc alacritas additur ad mortem, et cetera omnia fortiter contemnenda ob praemium vitae aeternae,

et evitationem supplicii sempiterni; sed quia plures decipiuntur specie boni et recti, facilis est lapsus in superstitionem, qua aliquid supra convenientem Divini Numinis cultum statuitur, adeoque est exhibitio cultus vitiosi, qui vel non debetur; vel modo, quo non debetur; vel cui non debetur; de quo postea.

Religiosae in Deum pietatis modus duabus continetur partibus, piorum certitudine Dogmatum, et recta ratione secundum eadem agendi; est enim Deus non cognoscendus solum, sed et pure pieque venerandus cultu omnino singulari summoque, quem Graeci [gap: Greek word] appellant, tamquam supremus rerum omnium Dominus, Optimus, Maximus, Creator, Regnator et Gubernator universi; omnis gratiae et gloriae largitor; quem nullus effugere nec mente nec facto potest: cui nihil secretum, nihil clausum; fidelis Remunerator bonorum, iustus Vindex malorum; quae veneratio maxime consistit in Sacrificiis nulli non genti, quamquam superstitiose usurpatis, si Hebraeos excipias, et pauculos quosdam moratalium, quibus melior de caelo radius illuxit. Est autem Sacrificium Oblatio DEO facta, per immutationem alicuius rei sensibilis, in signum et contestationem supremi super res omnes dominii, ex publica et legitima institutione; ut erant victimae, et quaecumque in ara cremabantur ac consumebantur: victimarum appellatio oritur ab iis, quae post victoriam de victis hostibus immolabantur, sive quod vi ictus percussa caderent:

sive quod vincta ad aras ducerentur; hostia quoque dictum est animal, mactandum pro hostibus aut profligandis, aut profligatis.

Ceterum DEUS est Unus in Natura, Trinus in Personis, summe bonus, iustus, aeternus, incorporeus, infinitus, immensus, immutabilis, incomprehensibilis, (Plin.) Invisibilis, ineffabilis; per lumen gloriae clarissime intuendus, (Theol. intuitive seu intuitione cognoscendus;) in quo praescientia possibilium omnium et futurorum; cuius Voluntas vel est Beneplaciti, ita nimirum efficax, numquam ut suo frustretur intento; vel Signi, qua praecipit, prohibet, promittit, sudadet, operatur aliquid; et hanc suis legibus ac praeceptis declarat.

In eo est Omnipotentia sine limite, Providentia sine errore, cuncta ad fines suos destinans, et singulis intime insidens ac praesidens, propriamque cuiusque indolem formans, et ad congruas functiones dirigens. Rationalis tamen Natura saepe Divinae Directioni se non accommdoat, suoque vivere cupit arbitrio, hinc omnis peccati atque calamitatis origo. Qui tametsi cupiat omnes homines salvos fieri, aliquos tamen ante destinat, (Theol. praedestinat et praeordinat:) ad vitam aeternam, dando illis auxilia efficacia ad salutem consequendam; nemini negans sufficientia; quem singularem benevolentiae affectum non exhibet reprobis, quorum Reprobationis causa est peccatum, ut vocant finale, seu in finem pertinax; poena (vulgo damnatio) sempiterna.

Dei in sacris Paginis nomina reperiuntur potissimum decem. 1 El, id est, fortis. 2 Elohim sive Elohe, Deus, providens, iudicans. 3 Zebaoth, Virtutum seu Exercituum. 4 Elion, Excelsus. 5 Ehieh, Ascher Eieh. 6 Adonai, Dominus. 7 Iohava, est illud Tetragrammaton, Hebraeis non pronuntiabile. 8 Schaddai, munificus et per omnia sufficiens. 9 Agla, Infinita virtus. 10 Iah, DEUs. Unde halleluiah, Laudate DEUM.

Idem nullius quidem indigens, Ministros tamen sibi constituit Spiritus, nulla corporis mole praeditos. Quorum tres Hierarchiae seu Acies et quasi Exercitus; earum quaevis in tres Ordines divisa, ac proinde novem sunt Chori: Seraphini, Cherubini, Throni, Dominationes, Virtutes, Potestates, Principatus, Archangeli, Angeli. Inter hos Superiores Inferioribus praestant dignitate et officiis: quorum multitudo longe maior quam hominum; conditi sunt ante mundum corporeum. Erant omnes aliquando in via seu statu promerendi et delinquendi, unde pars descivit ab obtemperatione per arrogantiam, ideoque deturbati e caelo in orcum, ubi torquentur cum hominibus sceleratis duplici poena, Damni et Sensus, quam secum sine ullo laxamento circumvectant, quocumque divagentur, aeternum a Divino aspectu reiecti, et inexplicabilibus cruciatibus addicti, tortique et torquendi. Pars in recto persistens ita confirmata est, ut amplius Conditoris sui gratia nequeant excidere; quorum pauca

Lapsorum, quorum caput Lucifer, extrema in malo est obstinatio, et implacabile in DEUM ac homines odium. Carcer ipsorum in ipsis terrae visceribus, igne fumido, nec lucente, semper exaestuans; quibus appellationes variae pro functionum et vitiorum, quae promovent, diversitate, ut Behemoth, Astaroth, Belial, Asmodaeus, daemones, cacadaemones, Diaboli, Alastores, Panurgi, etc.

Boni associant se piis, averruncando ab iis noxia, mentem illustrando, preces offerendo [correction of the printer; in the print afferendo], consolando, excitando, revocando, castigando, tuendo; utrique (Boni malique Genii) et se ipsos et alia movent, apparentque vel per phanthasiae illusionem; vel per apparitionem veram alicuius rei figuratae et coloratae; partimque ingrediuntur corpora, partim fingunt et effigiant illa ex aere, vocesque acsermones efformant. Loquuntur inter se, dum alter alteri sua insinuat et manifestat arcana, ipsum illuminando. Cognitio in iis naturalis subtilissima, iudicii vigor ex operibus artium ac rerum civilium disciplinis acerrimus [correction of the printer; in the print acerrimis]; potentia tanta, ut elementa permutent et concutiant; humores corporis humani, sensuque et phantasmata varie misceant [correction of the printer; in the print miscent]; Mali etiam ludificant; et radicibus herbarum et [correction of the printer; in the print ] gignentium ceterorum occultis, sed sibi, praecognitis viribus, inopina remedia et contraria detrimenta efficiunt.

Mali Spiritus, cum personam induunt alicuius male mortui, dicuntur Larvae: cum homines alias terrent, Spectra: cum infesti sunt Infantibus, Lamiae: cum tumultuantur per intempestam noctem, Lemures: cum famulantur alicui veteratorie, Lares, Penates, Spiritus Familiares: cum in urias formas et metamorphoses abeunt, Empusae; quibus tamen iustus omnium Dispensator utitur ad salutarem probationem Piorum, ad meritam divexationem et tormentum Impiorum.

Quam igitur stulti Epicurei, curam Mundi adimentes eius Opifici, tamquam fatigaretur tumultu rerum, cuius infinita virtus lassari non potest, neque bonitas taedio affici, neque sapientia cognitione assidua opprimi; neque providentia negotiorum mole languescere aut obrui. Qui cum sit Conservator, Inspector, Rector, Provisor, et Moderator omnium, ita consulit singulis, ut universis; quem nihil fallit, nihil latet: qui per vaticinia et futurarum rerum signa, eventis omni aevo, comporobata, praemonet, quae fieri velit, quaeque vitari, Operis sui non Sustentator minus quam Fabricator.

Quam insani Stoici, qui exconnexione causarum naturalium catenant Fatum, cui etiam innectunt Motorem et Gubernatorem omnium; nam quomodo ab eadem causa non eadem semper effecta, si indeclinabilis rerum series ordinem suum immutabili lege percurrit? Ubi voluntatis delectus et libertas? Ubi merita poenarum

et praemiorum, si imposita mortalibus fatalis necessitas? Neque vero Praescientia DEI facit, ut libere contingentia fiant necessario, quia praevidet; sed quia fient, ideo praescit.

Quam vesani Athei, negantes DEUM exsistere, illum, inquam, quem omnis rerum Natura Auctorem, Primum Motorem, Principium et Finem suum praedicat, qui fecit nos, et non ipsi nos. Nam unde Caelestium motuum numquam vacillans tenor: unde (ut taceam cetera) animantium multiplices ac mirabiles structurae et formae, nisi ab illa Mente, qua nihil aut maius, aut melius, aut sapientius potest excogitari?

Quam vecordes Machiavellistae seu Pseudopolitici, Atheorum Productores et Eductores, qui autumant, Mundum humanis regi consiliis; cum sapientissime saepe excogitata infaustissimos sortiantur exitus, et callidissimi quique infelicitentur maxime; quorum praecipuum artificium hypocrisis et simulatio, nequitiaeque mantelum Religio; qui modestiam dominandi mutant in libidinem deglubendi subditos: et, sub pallio politico sacris censibus, profanas augent opes, procul habito DEO et conscientia; cuius loco pro status conservatione et ratione (ut loquuntur) erigunt Idolum, cui litant, Utile anteponentes Honesto. Iustitia et Pietas in Deum ac homines nomina sunt illis, quocumque flexu invertenda; Res si requiras, reddunt verba in fallaciarum Labyrintho, in omnem natasensum dubia, in nullum certa.

Quid iam putas Fortunam esse et Casum, nisi accidentium rerum subitos atque inopinatos eventus, adeoque Fortuita, quae cum nullas habeant causas nobis cognitas, DEO sunt notissimae, cuius respectu nihil evenit temere. Plebeia inscitia est, sorti imputare vel secunda vel adversa: Gentilis error et superstitio, eandem facere Deam, caeloque locare. Tu si sapis, totum illi te committe, cuius potentissimae et providentissimae gubernationi nemo se potest subtrahere; haec enim cum Divina mente conformatio et coniunctio fiduciam ingenerabit in terroribus, securitatem in periculis; in rebus afflictis tolerantiam; in exspectatione futurorum animi quietem.

DEUS est dili gendus super omnia, et cetera propter Deum; huic ut inhaereas, est tibi cognoscendus: eiusque voluntas, quid fieri velit, exploranda; dein unice concupiscendus; denique praeferendus rebus omnibus, et toto corde omnibusque viribus amplectendus; idque non verbis tantum, sed factis; nam signum dilectionis exhibitio est operis. Quo spectat, preces et laudes ei persolvere, vota nuncupare, et nuncupata perficere, eius nomine iuramenta concipere, eidem debito servitio se dicare, munia Ecclesiastica obire, Decimas et Oblationes reddere, Dies Festos observare, ieiunia suscipere, misericordiae opera seu officia aliis impendere, et, quaecumque DEUS praecepit, sedulo praestare, quaeque vetuit, vitare.

Et quia una et simplex est veritas, quot ab ea sunt deflexiones, tot sunt errores et Religiones supposititiae, adulterinae, falsae. Peccatur vero adversus sincerum Dei cultum vel excedendo, idque per superstitionem, quae duplex est; alia scilicet cultus indebiti et incongruentis, ut si quis Iudaicae Legis ceremonias hodie observet; ficta miracula pro veris venditet, etc. Alia ratione rei cultae, cum scilicet cultus, vero DEO debitus, falso DEO vel rei creatae defertur, quod fit er Idololatriam, Divinationem, vanam Observantiam et Magiam. Delinquitur deficiendo, irreligiose agendo (Theol. irreligiositatem vocant) per Blasphemiam, quae est contumeliosa de DEO locutio; per Sacrilegium, quod est, rei sacrae, Lege divina vel Ecclesiastica, in cultum Dei destinatae, violatio: (cuius species est Simonia, seu deliberata voluntas emendi aut vendendi spirituale aliquid, qua tale: nomen habet a Simone Mago, qui potestatem conferendi Spiritum S. a D. Petro licitatus est) per tentationem DEI, quae est probatio seu explicatio alicuius perfectionis Divinae, ulis et modis, a DEO ad id non ordinatis: per periurium denique, et voti violationem. Atque haec de Religione seu Cultu, quem Numini Caelesti debemus omnes; nunc transeamus ad Hebraeos, et videamus, quomodo ipsi Deum coluerint, colantque. In ipso hoc transitu Grammaticum quid (liberalem enim habet Doctrinam) disce: Vocabulum Religio varii significatus est; nam est pietas,

in Dei cultu et rerum Divinarum ceremoniis consistens; est idem, quod debitum officii; quod sollicita et anxia cura; quod scrupulus conscientiae; quod recta conscientia; quod metus Divini Numinis in dicendis testimoniis; eamus. Desiderius. Quidquid dicis, doces, et mea sciendi desideria vel explicando praevenis, vel indicata instruis. Mercurialis. Vide, ne tute tibi Religionem offeras haec proloquendo, non merito meo, sed affectu magis tuo, quam iudicio.

CAPUT XCIII. Ritus Iudaici, seu Iudaismus.

INvalescente Idolomania, evocavit Deus in Chananitidem seu Palaestinam Abrahamum, natione Chaldaeum ab Hebere, Hebraeorum omnium parente, originem trahentem, e merlio Idololatrarum, ut sibi serviat cum sua posteritate, e qua proditurus esset Messias, (Christus sive Unctus) in quo benedicerentur omnes gentes terrae; a quibus eum tantisper segregavit signo Circumcisionis populi, quae erat remedium quoque Peccati Originarii, ac Legis Veteris Sacramentum, gratiam significans, non conferens, nisi ex virtute fidei in Christum

Postea Hebraeis (qui et Iudaei, a Iuda, filii Iacobi primogenito, de cuius tribu ortus est IESUS Christus, qui venit, Sceptro de Iuda ablato et in Herodem translato: dicti etiam Israelitae, a Iacobo Patriarcha, cui nomen Israel ab Angelo impositum) Deus in monte Sinai de medio ignis, nubis et caliginis, per manum Mosis, tripartitam Legem dedit, Moralem, quae ad mores; Ritualem; (vulgo Caeremonialem,) quae ad caeremonias sacrosque ritus; et Forensem seu Iudicialem, quae ad Iudicia pertinet.

Moralis (quae et Naturalis et Divina) est Immutabilis norma Cultus Divini, non tam quia Legis Mosis pars, quam quia Lex Naturae, et pars Legis novae, cuius summarium Decalogo continetur; quem Deus ipse geminis in tabulis palideis scriptum Mosi tradidit, scilicet non esse colendum aliud Numen praeter se; neque sculpenda Idola; nomen suum sacrosancte venerandum; Sabbatum religiose ferianelum; progenitores et Maiores honorandos; non temerandam ullius vitam hominis, neque pudicitiam, nec facultates, nec famam ne cogitando quidem aut concupiscendo. Atque horum appendices et additamenta sunt cetera praecepta omnia, (Caeremoniarum et Iudiciorum) quae amplius sexcenta Hebraeis, et multa quidem, non sine interminatione mortis, iniuncta fuerunt, atque in morte Christi exspirarunt, cum Synagoga sua.

Praescribebatur vero externi cultus ratio per varios ritus, rerum futurarum significationem continentes, veritatemque Legis Evangelicae praeumbrantes, quibus Iudaei excitabantur in Messiae venturi fidem ac dilectionem. Nam quid spectabat Arca Foederis, quid Manna, quid Agnus Paschalis, quid varia Sacrificia, Libamina et Sanguinis aspersiones, quam ut essent Typi tum Sacrificii in Cruce peracti, tum eiusdem incruente in Missa repraesentati, (quod in omni loco sacrificatur, et offertur oblatio munda, Malach. 1.) et SS. Eucharistiae aliorumque Religionis Christianae Mysteriorum? Lex Iudiciarta spectabat coercitionem refractarii populi et administrationem Reip. Iudicum tria fuerunt Tribunalia. 1 Trium Virorum, in quo de iniuriis, rebus pecuniariis et minoribus causis disceptabatur. 2 Synedrium (Sanedrim) parvum, vipinti trium Iudicum, qui de capite fortunisque Civium iudicabant. 3 Synedrium magnum septuaginta duorum Virorum, seu Concilium Seniorum, de rebus gravissimis sententiam dicentium; hoc Tribunal erat Hierosolymis; ceterae duae in singulis tribubus.

Testamentum est duplex, Vetus et Novum; illud est antiquum Foedus a Deo cum Israelitarum populo initum; hoc vero novum cum populo Christiano pactum, ad obtinendam hereditatem Caelestem, morte Christi confirmatum; quae in Veteri Lege per sanguinem populo et arae aspersum praesignata. Geminus quoque est Sacrorum Librorum, quibus Deus suam hominibus

voluntatem declaravit, Catalogus; alter Iudaicus, alter Christianus. Iudaicus tempore Esdrae confectus est, quo continentur Libri Pentateuchus, (Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium) Iosue, Iudicum, Ruth, Regum quatuor, Paralipomen [gap: Greek word] duo, Esdrae duo, Iob, Psalterium, centum quinquaginta Psalmorum, Proverbia, Ecclesiastes, Canticum Canticorum, Prophetae maiores quatuor, Prophetae minores duodecim. Praeter enumeratos, inter Codices seu Volumina Sacrae Scripturae Authentica sive Canonica admittit Ecclesia Catholica libros Tobiae, Iudith, Esther, Sapientiae, Ecclesiastici, Baruch, et duos Machabaeorum. Ex Novo vero Testamento quatuor Evangelia, Actus Apostolorum: Quatuordecim Epistolas S. Pauli, Petri Apostoli duas, Ioannis tres, Iacobi unam, Iudae unam; quae dicuntur Catholicae, et Apocalypsin eiusdem Ioannis Apostoli. Alii Libri habentur inter Apocryphos, qui vel reiciuntur ut falsi, vel non admittuntur, tamquam Divinam auctoritatem habentes.

Porro, quia casta Religio, et sincerus Divini Numinis Cultus ab Adamo per posteros propagatus, penes solos Iudaeos remansit, usque ad tempus illud, quo Christus, morte pro nobis obita, Synagogae Ecclesiam suam substituit, operae pretium erit recensendo pewrcurrere, quae de Templo Hierosolymitano, eiusque sacris, ac Sacerdotibus eorumque Ministris et Ritibus sparsim Sacrae Paginae memorant.

Templum condidit Salomon anno mundi ter millesimo tricesimo secundo, posuitque in monte Moria, in quem olim Abrahamus filium Isaacum immolandum duxerat; impensas aedificii praeparavit David tria scilicet milia millionum, ducentos octoginta duos milliones, insuper centum et triginta quatuor milia, et viginti octo coronatos seu scutatos Romanos. Ad id populus puri puti auri septuaginta duos milliones, nongenta et viginti sex milia, sexcentos sex aureos repraesentavit. Magnitudo civitatem bene magnam aequavit spatio; lapides quadrati e marmore candido; opus absolutum septennio.

Intima pars aedis sacrae (penotrale, seu adytum) dicebatur Oraculum seu Sancta Sanctorum, ibi collocata erat Arca Foederis seu Testamenti, in qua tabulae Decalogi, Urna aurea, Manna continens; et VirgaAaronis, quae fronduerat; tegimen Arcae, seu operculum, appellatum Propitiatorium, quod alis expansis gemini Cherubini obtegebant, omnia ex auro vel solida, vel vestita.

Huic Templi adyto, cui velum praetensum erat, adiecta structura, quae dicta Sancta, et Domus Exterior, ubi itidem pavimentum et parietes auro obducti. In hac Exteriore Parte Altare Thymiamatis seu Suffimenti; iuxta decem grandiores mensae; in quibus, singulis Sabbathis, duodecim Panes proponebantur azymi; unde Panes propositionis; ex altera parte decem maiora, ex auro candelabra sulgebant.

Ante Templi Ianuam Porticus erat seu Vestibulum aut Propylaeum, duabus insigne columnis aeneis, visenda mole, alteri nomen Iachin, alteri Booz Post Vestibulum Atrium patebat magnum sub dio, in quo Sacrificia offerebantur a Sacerdotibus; ibi Altare Aeneum, quod Holocaustorum nominatum, in quo iugis ardebat ignis, quo victimae incendebantur, et suffitus in ara thymiamatis adolebatur. Ibidem ingens aquarum receptaculum, quod Sacrae Litterae Mare vocant Aeneum, ob capacitatem, duodecim boum dorso fultum, abluendis Sacerdotibus. Geminae quoque conchae peramplae, seu labra ex aere fusilia (Luteres Scripturae) ad lavandas victimas. Extra illud Septum, Porticibus magnis et latis cinctum, erat aliud Atrium, quo cuivis mundo et puro accessus patebat; quod initio commune viris et seminis; postea muro praealto divisum; in cuius altera parte feminae nulla legali immunditia conta minatae: Immundi vero et Ethnici extra Atria fundebant preces.

Circum Atria exaedificatae Exedrae, seu habitacula Sacerdotum et Levitarum, functiones suas in Templo per vices obeuntium; vocantur etiam Pastophoria, seu Tabernacula, aut Thalami. Erant insuper, in Templi inferiore et superiore ambitu, variae cellae, camerae, receptacula pro supellectili sacra, quae, si Iosepho testi oculato, credimus, fuit stupenda et immensa vis auri. Erant enim ex auro, praeter decem illa maiora candelabra totidemque

mensas, candelabrorum minorum auri purissimi decem milia, totidemque mensarum minorum; Item mensurae, tubae, thuribula, phialae, litatoria viginti milia ex auro. Instrumenta ex electro quadraginta milia. Craterae aureae ad subigendam similam sexaginta milia canthari vinarii et lances aureae octoginta milia: phialarum aurearum centum milia. Summa vasorum aureorum quadringenta et viginti milia argenteorum tam grandis multitudo fuit, ut ea in numerum cogi non potuerit.

Hoc Salomonis Templum a Chaldaeis eversum; post reditum e captivitate Babylonica, iterum a Iudaeis exstructum, Duce Zorobabele, et Iesu, filio Iosedechi, Summo Sacerdote; appellatumque Templum secundum; quod Herodes diruit, eiusque loco aliud sumptuosius exstruxit, Iosepho teste, quod in sui perfectionem quadraginta tres annos absumpsit. Aliqui non exaedificasse, sed instaurasse scribunt: ut Salianus ad annum mundi 4035. Porticum Salomonis appellabant Iudaei, tempore Christi, Atrium populi sive Basilicam grandem, undique Porticibus circumdatam; iuxta Atrium feminarum, erant domus exaedificatae, in quibus Virgines Templo oblatae habitabant.

Sequitur, ut de Ministris Templi quaedam referamus. Primus populi Israelitici Pontifex, a Deo creatus, est Aaron, Mosis frater, Legislatoris, Iudicis, Vatis, Sacerdotis. Soli Pontifici quotannis semel licebat ingredi in Sanctae

Saenctorum, non sine sanguine hostiae immolatae; Sacerdotes quottidie matutino et vespertino tempore thymiama adolebant. Vestitus Pontificius erat iste. Interius adhaerebat corpori tunica byssina, seu e lino talaris, arcta et sine ruga, manicata; (zona circa pectus latiore accincta) supra hanc femoralia ad poplites pertinentia; his superinduta vestis hyacinthina seu tunica, ex lana violacei coloris contexta, Graece Poderis decoro malorum Punicorum textili opere, et aureorum tintinnabulorum limbo, ut incessu sonitum ederet, ac memoriam Dei excitaret; isti superiniecta erat Epomis, (sacris Litteris Superhumerale, Hebraice Ephod) opere poly mito, intercepta cingulo variegato et auro distincto. In medio Epomidis, nempe Pectoralis, eminebat quadra? quaedam palmaris, ex auro, hy acintho, purpura, cocco; cui intextae gemmae duodecim; his insculpta duodecim Israelis tribuum nomina; Sacra Pagina Rationale vocat, cui inscripta gemina vocabula: Urim et Thumim, hoc est, Doctrina et Veritas. Caput circumdabat tiara sive mitra, huic addita lamina aurea, ceu corona, aut diadema, in qua literis expressum: Sanctum Domino. Sacerdotes quoque peculiares habuere in sacris vestes, ut: fomoralia, tunicas lineas strictas, pileum rotundum, ephod lineum. Horum officium, incendere thymiama, panes proponere, lucernas Templi concinnare, inflammare, statoque tempore exstinguere, Sacrificia offerre, clangendo tubis argenteis populum convocare, docere,

eidem bene precari, Sabbata et Dies Festos indicare, de lepra iudicare, in bello, militum corda corroborare, etc.

Iam Levitae nomen habent a Levi, filio Iacobi Patrtiarchae; et quemadmodum Aaronis posteri Sacerdotio soli fungebantur: ita inter Levitas ipsius Mosis filii erant numerati. Horum munus erat in solitudine excubare ad tabernaculum, humeris portare Arcam, etc. Postquam in terram Promissionis ventum, agebant Cantores, Ianitores Templi, thesaurorum Custodes, et vasorum vestiumque sacrarum; ministra^bantque Sacerdotibus. Byssina illis in templo stola. Nathinaei erant a Gabaonitis, ad ligna caedenda et aquam pro Templo comportandam.

Sacrificia praecipua fuere; primo Holocaustum seu Holocautema, quo, excepta pelle, tota victima sacro igne consumebatur, in contestationem Dei, supremi rerum omnium Domini. Deinde Hostia Pacifica seu Salutaris; cum una pars animalis igni exurebatur: altera cedebat in cibum usumque Sacerdotis; tertia in escam offerentis: et vel gratum animum pro acceptis beneficiis testantis, vel pro novis obtinendis rogantis. Tertio Hostia seu Piaculum, aut Placamentum, pro peccato, sive scienter sive per errorem commisso; cuius pars una flammis, altera Sacerdoti dabatur eratque hircus. Mincha erat sacrificium farreum propter pauperes, quibus non suppetebat impensa ad offerenda animalia. Sacrificiorum additamenta fuere libationes seu libamenta ex simila, oleo,

vino, sale, ture; omnia Sacrificium Novi Testamenti praesignficantia; quod et Latreuticum est, supremum Deo obsequium exhibendo; et Eucharisticum gratias agendo: et Propitiationis ad placandum: et Essicaciae ad Impetrandum. Vetera illa Sacrificia, cultusque sacrifici, et ceremoniae, utpote per Christum abrogatae, mera nunc sunt superstitio, quia significant Messiam venturum, qui iam venit.

Fesia nominatiora fuere septem, a Deo instituta. Videlicet 1 Sabbathum, quo, die septimo quovis, in memoriam Creationis Mundi, Deique honorem ac cultum ab omni opere servili quiescendum Iudaeis; qui inde dicti Sabbatarii; item Recutiti et Apellae a resecto praeputio seu cute glandis. 2 Pascha (Phase aut Transitus) sive Festum Azymorum, in significationem Angeli Percussoris, domos Hebraeorum transilientis, populique israelitici per mare rubrum transeuntis. 3 Pentecoste, quae dies quinquagesima a Paschate, unde nomen habet, in recordationem Legis, a Deo in monte Sina datae. 4 Festum Tubarum, quo clangebant cornibus arietinis, in commemorationem Isaaci Patriarchae, ab immolatione et gladio Patris liberati, et arietis substituti. 5 Expiationis, seu Propitiationis, aut Placamenti, quo fiebat Expiatio peccatorum populi toto anno admissorum, idque non tam ex vi operis, quam ipsius operantis, puta paenitentis dolore, et ex charitate offerentis. 6 Festum Tabernaculorum, seu Scenopegiae, in gratiarum actionem Protectionis Divinae, dum perregrinarentur

in deserto, per annos quadraginta, et habitarent in tabernaculis; quod celebrabant, manu frondes et fructus citri, palmae, myrti, salicis praeferentes. 7 Coetus, seu Collectae, cum, Die Festi Tabernaculorum octava, conveniebant collecti, grates persolventes, quod terram Promissionis quiete possiderent. Eratque a singulis dimidius siclus pro Templi fabrica et Sacrificiis pendendus. Neomenia seu Novilunium, quod agitabatur ipsis cuiusque mensis Calendis in reminiscentiam Gubermationis Divinae; inter Festa non numeratur; quia cessationem a lobore servili non imperabat. Quibus additus est Sabbatismus, seu Annus Sabbaticus, aut Remissionis, quoniam anno quovis septimo nec serebatur, nec metebatur, nec vindemiabatur, sed omnia sponte nascentia erant quibuslibet communia; nec ulla debita exigi poterant; commodata remittebantur tenuioribus; et servi ancillaeque manumittebantur. Annus vero quinquagesimus erat Iubilaeus, quo praedicta indulta telluri hominbusque concedebantur: et insuper possessiones olim venditae ad veteres dominos sine pretio redibant.

Ab ipsis quoque Iudaeis quaedam Festa introducta sunt. Ut festum Sortium, in memoriam liberationis per Estherem; Encaeniorum seu Purgationis Templi, sub Iuda Machabaeo; Recepti e caelo Ignis Sacri; ob caesum Nicanorem. Xylophoria erant festivitas, in qua mos omnibus, grandem lignorum materiem convehere ad Templum, alendo Igni. Huc pertinent

variae Oblationes, Primitiae, Decimae, Purificationes, Purgationes, Immolationes Primogenitorum, eorumque Redemptiones, aliaque ad agnoscendum Deum, tamquam Conservatorem, Redemptorem, Sanctificatorem.

Iuverit etiam scire, quae, praeter Sacerdotes, fuerint inter Hebraeos dignitates, munia, sectae. Imprimis eminebant Prophetae, seu Vates, aut Vatidici, qui Numinis iram peccanti populo denuntiarent, miracula ederent, futuros rerum eventus praedicerent, Deique afflatu Sacram Scripturam explicarent, Doctores vero tradebant, quae suo ipsi studio et sapientia consecuti fuerant; qui dicti sunt Rabbim; nec non Scribae et Legisperui; respondebant enim de Lege consulti, ex Sacris Litteris et Prophetarum Oraculis, magis secundum corticem, quam medullam. Pharisaei penitius Scripturarum mysteria perscrutabantur, homines superciliosi, non multum absimiles Stoicis, hypocrytae, humanas quasdam adinventiones Divinis Praeceptis anteponentes; suaque philacteria (sive ea fuerint membranae, Decalogo inscriptae, frontique circumpositae, sive latiores in pallio simbriae, purpura praetextae) dilatantes. Iisdem Iosephus, attribuit [gap: Greek word] , iteratam generationem, et [gap: Greek word] , traensmigrationem animarum de corpore in corpus; quo errore Essenos quoque seu Essaeos infectos esse, scribit, famam severitate vitae aucupantes, omnia inter se communia habentes,

ne connubia quidem ineuntes; a quibus tamen integritate vitae et castitate longe diversi erant Esseni illi, quos Philo Iudaeus laudat, (tamquam suos, cum non essent) Aegyptum colentes, Christiana disciplina a D. Marco institutos. Sadducaei erant haeretici, Dei providentiam, animorum immortalitatem, corporum resurrectionem, Angelum et Spiritum negantes. Samaritani, a regione Samaria dicti, etsi admittebant quinque Libros Mosis, et venturum Messiam exspectabant, in plerisque tamen a Iudaeis dissentiebant; praesertim circa locum adorandi Numinis; nam suum ipsi Templum in monte Garizim positum anteferebant Solymaeo; quid, quod, praeter Deum idola quoque, multorum sententia colebant. At Nazaraei singulari sanctimonia efflorebant, Deo sacrati voto a vino uvisque abstinentes, capillum non tondentes, etc. quibus accesserunt Rechabitae, et ipsi a vino abstemii, inque tabernaculis extra civium frequentiam habitantes.

Quid vero sunt Cabala et Cabalistae, quid Talmud et Talmudistae? Desiderius. Vah, monstra vocabulorum? Mercurialis. Explico. Cabala, vox Hebraica, idem, quod Traditio, seu Receceptio, significat arcanam et sublimiorem Sacrae Scripturae intelligentiam, ab Hebraeorum maioribus ad Posteros, quasi per manus, transmissam, dum sensus Mystici et Anagogici, obscuriores et aenigmatici; (ut olim Pythagoreorum dogmata symbolis obvelata) quale est Mysterium S S. Trinitatis, persona, adventus et

officium Messiae, a Doctioribus Hebraeorum suerunt expositi; quorum fuccessores veterem illam et eruditam Cabalam ita perverterunt, ut nunc plena sit mendaciis, fabulis, deliriis, nugis, erroribus et characteribus magicis: Exemplum Cabalae habes in nomine Adam, ubi a significat [gap: Greek word] Orientem, d [gap: Greek word] , Occidentem, a [gap: Greek word] , Septentrionem, m [gap: Greek word] , Meridiem.

Talmud significat disciplinam, seu multiplicem Scripturae et Divinae intellectum, hinc Taimudistae, qui varias Interpretationes, Periphrases, Explicationes in eam commenti sunt, et ediderunt; quorum Posteri multas in Christum blasphemias admiscuerunt, noussque punctorum inventis, et aliis futilibus observationibus, literarum transpositionibus, ac inalitiosis emendationibus, Hebraicos Bibliorum fontes corruperunt, totamque, ut quidam ait, Sacram Linguam conspurcarunt. Eius Auctores potissimi sunt Grammatici, Hebraice Masoretae, qui omnia ad literae corticem, ut sunt stolida mente, velamen supra insipiens cor habentes, traduxerunt, et Sacrosancta Fidei nostrae mysteria eludere tentaverunt. Quidam recentiorum sola scripta Prophetarum tenent, ideo dicti Caraei, quasi Scripturarii.

O miseram et infelicem nunc Iudaeorum gentem, qui nec Iudices habent, nec Tribunalia sine Lege, sine Rege, sine Sacerdotio, sine Sacrificio, vagabundi et per orbem dispersi, iurati

Christiani IEsque nominis hostes, quod ne legere quidem aut pronuntiare sustinent, umbras quasdam avitae Religionis etinentes, (quales sunt circumcisio, esus azymorum, quies sabbati abstinentia a carne suilla, et c.) et exsecranda Sacra suis in Synagogis ac Proseuchis peragentes, occaecatis oculis, ut non videant Emmanuelem illum, cuius adventus signa pridem praeterlapsa sunt; iam advenisse, sed exspectent alium, nec sine ieiuniis et planctibus implorent, scilicet Pseudoprophetam, Antichrostum. qui et ipse Iudaeus (de tribu Dan, cuius literae nominis conficiunt numerum 666) a puero magicis artibus imbutus, per familiarem daemonem Maozim, maximam orbis partem dementabit, sibique per exercitus suos, Gog et Magog, subiugabit, sedem habiturus in Templo Hierosolymitano; absorbendus denique in Tartarum, caelesti igne deflagrans; plurimis Iudaicae gentis per Enochum et Eliam ad Christum redituris. Interea sunt Veteratores et Foeneratores perfidi, in omnem fraudandi occasionem intenti, dum licitum sibi arbitrantur; omni fraudum genere, praesertim stellionatus, (variae in contractibus imposturae) Christicolas circumvenire, et iniquissimo soenori Anatocismum addere, usuras non solutas in sortem computando. Desiderius. Ad vivum expinxisti gentem illam, quae quo in Maioribus suis fuit sanctior, hoc est in posteris corruptior, odium caeli, terrarum purgamentum. Quo me porro duces? Mercurialis. Nonne vides

imo lumine cassum utroque? Desiderius. Quid sibi vult istud? Mercurialis. Idololatriam insinuo, quam aliqui Paganismum aut Gentilitatem vocant; cuius tenebris involuti et oppressi sunt inanium, falsorum et fictorum [correction of the printer; in the print dictorum] Deorum cultores, quos solemus Ethnicos, Gentes, Gentiles, Pagonos appellare; quarum quidem appellationum rationem exquire ab aliis. In monstrum tibi digitum intendo, cui nullus in fronte oculus, sed densa nox et caecus error, colentium ligna, lapides, damnatosque aeternis ignibus spiritus. Desiderius. Assequor; spectabimus. Mercurialis. Immanem draconem, suum qui virus in totum, quam late patet, diffudit orbem, numquam non pestilentissimus, sive Ammonis Iovis induat [correction of the printer; in the print indicat] arietem; sive Latratorem Mercurii, Anubin; sive aureum Aaronis vitulum; sive alias quasvis bestiarum formas. Contemplemur.

CAPUT XCIV. Idololatria.

INitium Idololatriae per simulacra Ninus dedit, qui Nemrodum, sive Belum, genitorem vita functum, per exsecrabilem superstitionem, in ipso Turris Babylonicae Templo consecravit; et eum, quem mors dudum ac Tartarus habebant, in impia statua, Deum esse Divumque iussit: adorarique tamquam praesens

adhuc vivumque Numen ab Orientis universi populis coegit. Ita filius Idolomaniae, pater Tyrannidis principium stabilivit. Quae duo mala, tunc primum propalam in orbem invecta, magnas caelo terrisque turbas suscitarunt, cum per eorum alterum mortalibus libertas; per alterum immortalibus suus honos eriperetur, in indignissimos, imo teterrimos translatus. Inde prisca idola Bel seu Baal. (quod dominum significat) Baalim, Belial, Beelphegor, Beelzebub, etc. Dixi, Idololatria per simulacra; nam daemones ante iam colebantur sine imaginibus, sive pictis sive fictis, quos stulta superstitio Deos dixit, crediditque, quorum alii Maiorum gentium seu Maximi; alii caelestes, superi: alii Minorum gentium, Medioximi seu Medii: terrestres alii et semidei, et infimi, ac denique inferi. Indigetes vocitarunt, qui ex hominibus Dii facti. Romani quidem Imperatores suos consecraturi, hoc est, in Divos relaturi, (quae relatio ac celebritas Graecis [gap: Greek word] et [gap: Greek word] dicitur) simulacra defunctorum maxima cum pompa ad pyram deduxerunt, e cuius supremo apice, in formam tabernaculi composito, Aquilam subiecto igne dimittentes, in caelum cum eo Principis animam deferri credi voluerunt, eidemque Divinos honores decreverunt, hymnosque cani et Sacra fieri imperarunt. De qua vanitate etiam cap. 89. meminimus.

Atque ut nihil dicam de priscis illis, quorum in sacris codicibus mentio, idolorum monstris, quale fuit Moloch, cuius in amplexus miserabiliter

cremandi pueri per ignem impellebantur: quale fuit Astarthe seu Venus, Sidoniorum Dea, cui Salomon, ex sapiente stultissimus, Templum exstruxit; quale Philisthaeorum (qui et Allophili) Dagon, inferne piscem, superne hominem praeferens. Et vivens illa ac squamosa Babyloniorum bellua Bel, quam obsipata Vates Daniel offa interemit: Et Moabitarum Chamos: Accaronensium Beelzebub et Aaronicus ille ex auro Vitulus: Et aliud Sidoniorum idolum Astaroth, ovem referens; ut taceam Indorum et Iaponum Nacas, Amidas, Potocos vel Potaquos , etc.

Deos et Deas illas fabulosas subiciamus conspectui, quorum ut veneratio summe detestabilis est ad imitationem: ita mythologia plurimum utilis ad ingenuam eruditionem; quem in finem de sacrificiis quoque et sacrificulis adiciemus quaedam, scire quae proderit eatenus, quatenus et Veteres Latine loquentes intelligamus; et veteratorias Stygis artes, in assimilandis sacratioribus [correction of the printer; in the print sacratorioribus] mysteriis, advertamus.

A Iove principium; cuius nomenclatio a iuvando, qui scilicet Divum est hominumque pater, et Caelicolum Rex; Idem Diespiter, quasi diei lucisque Parens; et Veiupiter a nocendo: et Tonans a ciendis tonitribus; qui Deos Consentes et Consiliarios in concilium deliberaturos vocat; cuius genitor Saturnus, a filio caelo pulsus, inventor agriculturae, praeses temporum. Iovis et soror et coniux Iuno. Dea Regnorum et divitiarum; cuius filia Hebe, Dea

iuventutis, Tonanti a poculis fuit, sed ei postea subrogatus Ganymedes; Aquila est sulminis armiger. Magna Deum Mater est Cybele (Rhea, Ops, Tellus) redimita frontem corona turrigera.

Apollo, sive Phoebus, unus instar multorum est, nam et caelo Sol est, et in Parnasso Musarum (seu Camenarum novem) Antistes, Medicinae Inventor, Praeses Vaticinii et artis sagittandi. Nec minus occupatus est Mercurius, nuntius et interpres Deorum, inventor lyrae, Deus eloquentiae, mercatorum, surum. Mars seu Gradivus praeest bellis cum Bellona, Ne mesi seu Vindicta, et Victoria. Venus amoribus praesidet, cui famulantur Cupido et Cupidins, Volupia, Gratiae seu Charites. Diana multis gaudet titulis; nam in astris est Luna: in terris Dea Venationum: apud inferos Hecate, vel Proserpina: trium capitum, equini, canini, humani. Eademque Lucina, dum praeest partubus, Trivia, dum triviis. Minerva seu Pallas artium est et ingenii Dea, ac etiam belli [correction of the printer; in the print bellii], si hastata et clypeata. Ceres inventrix frugum: Bacchus, seu Iacchus, Dator vini et laetitiae; qui et Lyaeus ac Liber, quod solvat homines et liberet curis. Vulcanus, seu Mulciber claudicans, Deus fabrorum et ignis, cum adiutoribus Cyclopibus. Neptunw, seu Nereus regnator aquarum cum madida familia; et uxore Thetide seu Tethy sive Amphitrite, ac filia Doride, tubicine Tritone portuum custode Portuno

Infera regna tenet Pluto, seu Orcus. cuius uxor Proserpina, et Stygium famulitium: Furiae Alecto, Megaera, Tisiphone [correction of the printer; in the print Tiliphone], Erinnyes, Eumenides, Parcae, vitae ac mortis arbitrae, Clotho, Lachesis, Atropos; Triceps canis Cerberus, et infernalis navita Charon, severique Iudices Minos, Aeacus, Rhadamanthus. fluvii infernales: Styx, Cocytus, Phlegethon, Acheron.

Haec de maioribus Numinum commentitiorum; nunc promiscue et quasi in acervo accipe, qui, quarumque rerum sint praestites Dii, sed cave iliis, ne risu dissolvantur; et stomacho, ne indignatione evertatur; quidquid enim uspiam fuit [correction of the printer; in the print fecit] stultitiae ac dementiae, id delira Antiquitas in Deorum suorum album ac tabulas velut in stultitiae cumulum congessit.

Itaque, praeter iam dicta, domibus praesident Genius, Penates, Lares; silvis Fauni, Satyri, Silvani, Dryades, seu Napaeae: arboribus Hamadryades: montibus Oreades. Pan Deus, Pales Dea pastorum et pabuli. Hercules seu Alcides monstrorum domitor, malorum depulsor, Graecis Alexicacus, Latinis Averruncus: Medicinae Aesculapius; navigantibus, pugilibus, equitibus Castor et Pollux: Iustitiae Antistita Themis, et eius filia Astraea: Iudiciorum praeses Dea, Dica; Facinorum vindex Nemesis, Adrastea seu Rhamnusia; Nuptiarum Dii Iuno, Lucina, Hymen seu Hymenaeus, Iugatinus,

Domiducus et Domiduca. Libitina funerum, Aeolus ventorum, Priapus hortorum, Flora et Chloris florum, Pomona pomorum, Facundiae Suada, Fabulinus infantium. Angerona silentii, Laverna lavernionum, Murcia desidiae, Fidius fidei, Vertumnus et Proteus mutabilitatis, Segetia segetum, Bubona boum, Hippona equorum, Mellona mellis, Collina collium, Vallonia vallicum, Pilumnus pinsendi frumenti; Ianus biceps anni ineuntis et abeuntis; idem dicitur Patulcius et Clusius; Consus consiliorum: discordiae Eris; somni Morpheus, Icelus, seu Phobetor, et Phantasus. Quid multis? Nulla res tam fuit absurda et sordida, cui non Deum aut Deam suam praestituebant. Hinc Robigus et Robiga rubigini, Sterculius agrorum stercorationi, Terminus terminis, obtrectationt Momus; Tempesta quoque et Febris; et, quod ridiculum, Fornax (nobis utique Germanis hieme colenda) Divinitatis honore afficiebantur; denique Cloacina (sit honor auribus) cloacis praefuit. Pudet plura. Delubra quoque posita sunt Fortunae, Virtuti, Honori, Concordiae, Menti, Pudicitiae, Spei, Clementiae, Paci, Quieti, Libertati, Saluti, Felicitati; quin etiam Senectuti et Morbo [correction of the printer; in the print Morbi], Risui et Timori. Vah!

Iam bestiae quam variae in Deorum venerunt censum. Anserem consecrarunt Romani propter servatum Capitolium: Crocodilum coluerunt Aegyptii, (allia quoque et cepas) columbas Syrii, Troglodytae testudines, ciconias Thessali. Alii feles, hircos, lupos, dracones:

colles quoque et montes, luci, arbores adorata sunt. Persae pro Numine habuerunt Salem; (quem vocabant Mithram) Lunam seu Reginam caeli feminae Hebraeae; Chaldaei ignem; Aegyptii aquam; hinc concava Nili statua, per foramina cera oblita, in flammis exstitit victrix.

Iam ad Sacra progrediendo, parantur illa, patrantur, peraguntur, celebrantur, aris nonores mactantur, odores uruntur, victimae immolantur pingues, opimae: et feriuntur vel securi in collo; vel malleus incutitur temporibus, ut cadant attonitae, et admoto cultro iugulandae. Erant hostiarum (quae ab hostiendo seu feriendo dictae) aliae Praecidaneae, quae ante sollennia sacrificia mactabantur: aliae Succidaneae, quae prioribus iam caesis, si non esset litatum, luendi causa piaculi succedebant; aliae Eximiae, quae de grege singulariter exemptae; Iniuges, quae numquam iugo subditae, etc.

Sacrificia in hunc modum fiebant. Cum Sacerdos (Sacrificus, Sacrificulus, Sacricola) victimam ad aram adduxisset, hanc manu prehendens, fundebat preces; inde fruges aut molam salsam in caput victimae deponebat, addito ture masculo, qui ritus vocabatur Immolatio, quasi molae in caput victimae collocatio, deinde vinum aspergebat; quod, antequam affunderet simpulo seu capeduncula, libabat ipse leviter, et in patera deferebat gustandum adstantibus; atque haec ceremonia dicebatur Libatio. Quo facto, setas inter cornua victimae manu evulsas, tamquam prima libamina, iniciebat

in ignem; conversusque ad Ortum, ducebat obliquum cultrum a fronte victimae ad caudam; quam denique Diis exhibitam (caelo ostensam) et dedicatam iubebat iugulare ministros; qui a mactando appellati cultrarii, victimarii, popae. Ubi perpurgata erat, mox Aruspex, Flamen, aut Sacerdos cultro viscera rimabatur, ne qua offensa pollutis Sacris intercederet [correction of the printer; in the print inercideret]. Inspectis tandem et exquisitis singulis, certas partes ex omni viscere et membro decisas involvebant farina, et in calathis sacrificanti offerebant; Sacerdos aris impositas comburebat incenso foculo; quod reddere erat et luare. Eum ignem ex olea, lauro, quercu nefas erat accendere, quippe lignis diri et mali ominis. Ubi, quod Diis tributum erat, conflagrasset; ad epulas ipsi et convivia convertebantur: Inter vescendum Diis laudes canebant, pedibusque circum aras complodentes, ad numeros psallebant [correction of the printer; in the print psalebant], et pulsatis cymbalis choreas agebant: Singulis Diis erant singulae hostiae deputatae, superis albae et impares: Inferis nigrae et pares; nec raro, o crudele nefas! teterrimis daemonibus humano sanguine faciebant.

Sacerdotum praecipui erant Pontifices; et inter hos Pontifex Maximus; prius nomen habet a posse et facere, quod scilicet facere, id est, offerre et sacrificare posset; posterius vero, quod maximarum rerum, quae ad Sacra et Religionem pertinent, Iudex esset. Augures velut interpretes et internuntii Deorum, quorum Insigne

lituus seu baculus auguralis, a summo inflexus. Officium Augurum fuit, ex avibus vaticinia observare, aliaque signa e caelo (ut sunt tonitrua et fulmina) rerum futurarum et a Diis monita contemplari; et avium quidem aliae erant oscines, quae cantu: Praepetes, quae volatu: Pulli, quae tripudio, seu terripavio, signa edebant. Pavire vero idem est, quod ferire, unde tripudia solistima dicebantur, cum offa pullis data aliquo modo cadebat in solum, et ita feriebat terram. In tonitribus notabatur paritas vel imparitas numeri, ortus et occasus, laevum dextrum; Fulminum alia Bruta. alia Fatidica, et faustum aliquid aut infaustum portendentia. E quadrupedibus quoque omina et auspicia captata; qualia erant leporis transcursus, fetae vulpis, aut praegnantis canis occursus, serpentis, mustelae, lupi, etc. Diri ominis latratus canum, gemitus eiulantium imitantes, noctuarum ululatus; contra felicis, equcrum hinnitus alacrior, et ferocior fremitus. De his omnibus indicabant et obnuntiabant Augures, et de Prodigiis, Somniss, Oraculis, Portentis responsa dabant, observationes auspiciorum, procurationes, expiationesque, Vatumque libros et Deorum monita edicebant: si quid ingruente fato casurum esset; quidque salvis auspiciis fieret, quod augurium laetum, quod fatale, etc. Desiderius. Pro diabolica ludibria! Mereurialis. Praeter varias lustrationes et expiationes, qui ad Templum accedebant, arcana a Diis exploraturi, immolabant

arietes [correction of the printer; in the print acietes], quorum substratis pellbus indormientes, nocturna visa exspectabant. Ad Augures pertinent Pullarii, qui caveae pullorum curam agebant, e quorum, ut dixi, pastu diversimode augurabantur augurii periti.

Non minus Deorum placita referebant Haruspices ab hostiis, quae in bara conclusae, dicti, (aliqui ab aris non recte desumunt) ab exiis inspectis futura praedicunt, unde Exsuspices, seminae haruspicae: ars ipsa haruspicina et haruspicum. seu exti spicium, plena stultissimis observationibus; ut si victima ductorem non sponte sequeretur; si e ducentium se manibus proripuisset; si elapsa ictum fefellisset; si percussa exiliisset altius, aut horridius exclamasset; si calcitrasset, si difficulter exspirasset. Desiderius. Vah nugae nugarum! Mercurialis. Imo Acheronticarum imposturae imposturarum!

Rex Sacrorum vel Rex sacrificulus, exactis Roma Regibus, creatus, nomen regium saltem in Sacris tuebatur, electus a Pontificibus et Auguribus; qui Vestales ad se singulis annis ventitantes praemonebat, ne Sacra ipsis credita negligerentur, his verbis: Vigilasne Rex? vigila.

Flamines nuncupati a licio seu filo, quo caput velatum ac cinctum habebant, unde quasi Filamines. Dialis praeerat Iovis Sacris, Martialis Martis, Quirinalis Quirini seu Romuli. Flaminibus ad sacrificia aderant ministri, quos Camillos vocabant; quamquam aliqui dicunt omnes pueros ab antiquis Camilles vocatos.

Vestales, Vestae Sacra curabant, et perpetuam eius ignem custodiebant; virginitate venerabiles ac sanctae; quam quae violasset stupro, viva defodiebatur; ob negligentiam ignis exstincti, flagris caedebatur.

Salii, Marti Gradivo lecti, aeneo super tunicam pictam pectoris tegmine, ancilia (caelestia scuta) canendo ferentes, illaque pugionibus seu gladiolis pulsantes, cum tripudii sollennique saltatu urbem obibant; a qua saltatione nomen acceperunt.

Curiones a Curiis nominati, Sacra Curionia administrabant, quorum Praeses Curio Maximus. Potitii et Pinarii Sacerdotes Herculis fuerunt, quae Sacra, una ex omnibus peregrina, suscepit Romulus.

Luperci, Pani Lycaeo (qui et Silvanus et Faunus) constituti, pro lupis a pecore arcendis: cursitabant per luxum et lasciviam, pelle caprina amicti, caedentes obvios scutica e caprino tergore, qua percussae mulieres occurrentes fecunditatem ac facilitatem partus sperabant.

Cybeles seu Berecynthiae Matris Sacerdotes, Galli evirati, a Gallo Phrygio fluvio; item Curetes et Corybantes, qui, correpti furore et aspiratione Numinis, cymbala pulsabant, seque cultellis compungebant et conscindebant.

Feciales, ut iam supra memini, praeerant foederibus feriendis, rebus repetendis, bellis indicendis, quorum Princeps, Pater patratus, patrem et filios habere debebat.

His ita expeditis, Gentilium Celebritates, Festa, Sacra, Fertas perstringamus; de quibus iam alibi quaedam tetigimus; nam dierum alii sunt Festi nimirum Diis dicati; alii Profesti, hominibus ad administrandam rem privatam publicamque concessi. In his sunt Fasti seu Iudiciales, quibus ius dicebatur: Compitales, quibus cum populo agi poterat: Comperendini, quibus licitum, vadimonium dicere: Proeliares, quibus fas, res repetere, vel hostem lacessere. Intercisi Diis hominibusque communes; quibusdam enim illarum horis fas erat ius dicere, quibusdam fas non erat. Festi porro dies dividuntur in Sacrificia, ludos, epulas, ferias. Feriae Stativae, quae quotannis, certis et constitutis diebus atque mensibus recurrunt. Conceptivae, quae a Magistratibus vel Sacerdotibus conceptae, et non iisdem annuatim (Plin.) diebus celebratae. Imperativae, quas Consules vel Praetores pro arbitrio potestatis indicebant. Nundinae erant paganorum seu rusticorum, nono quoque die, in urbem convenientium, negotiorum aut mercium causa. Dies Nefasti Festis annumerantur, quibus, ut supra memoravimus, nefas erat Praetori tria illa verba, Praetoriam Iurisdictionem comprehendentia, profari: Do, Dico, Addico. Atri et Religiosi, tristi infames omine, et impediti ad rem Divinam faciendam. Dies Pandiculares, quibus omnibus Diis simul sacrificabatur; iisdem Romae Pantheon Augustus Caesar dedicavit; quod postea, ritu Christiano, Divis Caelitibus omnibus consecratum.

Agonalia erant ludi in honorem Dei Agonii, qui rebus agendis praeesse credebatur.

Amburbia et Ambarvalia erant supplicationes, quae fiebant in ambiendis urbibus et lustrandis agris, unde Fratres seu Sodales Arvales, qui Sacra faciebant, ut arva ferrent fruges, quique [correction of the printer; in the print queque] de agrorum finibus cognoscebant. Annae Perennae festo largioribus poculis indulgebant, et pro cyathorum numero annos mutuo precabantur. Angeronalia Deae Angeronae sacra; Cerealia Cereri; Carmentalia Carmentae; Compitalia Laribus, in compitis peragi solita; Charrestia, Convivium sollenne amicorum; Consualia, ludi in honorem Dei Consi; Faunalia Fauni; Fontanalia vel Fontinalia sacra fontium, coronatis puteis et fontibus: Fornacalia Deae Fornaci; Farinalia Deae Furinae; Feralia Diis Manibus sacrata, a ferendis epulis. Floralia Florae; (ludi impudici) Gamelia Iunoni propter nuptias: Hecatombe, Hecatae, sacrificium centum victimarum: Hilaria laetitiae Deae dicata, Inferiae sunt mortuorum, Lemuria Lemuribus sedandis, Liberalia Libero, quae et Bacchanalia et Dionysia et Orgia; Lupercalia Pani: Latinae Feriae, quibus Romani, Latini, Hernici, Volsci in monte Albano convenerant, ut Iovi Latiali facerent et vacarent epulis. Megalesia, seu Megalensia, Ludi Magnae Deorum Matri Cybeli; quibus lusibus et epulis diu noctuque vacatum: Mercurialia festa Mercurio sacra. Novendium vel Novendiale sacrificium exsequiale, quod fiebat nono post mortem alicuius die. Opalia opi. Paliliae

vel Parilia Pali Deae rusticae: Paganaliae seu Paganicae Feriae, agriculturae causa susceptae: Parentalia pro mortuis: Querinalia, feriae in honorem Quirini seu Romuli: quinquatria Palladi sacra a numero quinque dierum, quibus celebrabantur: quorum primo fiebant sacrificia, secundo, tertio, et quarto gladiatorum spectacula: quinto urbis lustratio: Rubigalia ad amoliendam frugum rubiginem. Saturnalia, quibus heri servis discumbentibus inserviebant, et ultro citroque munera mittebantur. Sementinae Feriae, sationis causa institutae. Terminalia in honorem Termini Dei Romani, qui solus loco cedere noluit, cum Tarquinius ceteros Deos e Capitolio dimoveret. Vinalia, quibus vinum novum Iovi libabatur; Vulcanalia dicata Vulcano.

Quid plura? Roma, (nam huius potissimum et verba et facta inquirimus) Magno Leone teste, cum pene omnibus dominaretur gentibus, omnium gentium serviebat erroribus: et magnam sibi videbatur assumpsisse Religionem, quia nullam respuebat falsitatem. Diis suis vel epulaturis vel cubaturis lectulos sternebat, quos Pulvinaria dicebat, in quibus Deorum simulacra reclinabat, unde Lectisternium; quos renovabat, quoties supplicationem decernebat; inde, cum legimus, ad omnia Pulvinaria sacrificatum vel supplicatum esse; cogitemus, Deos omnes, publica circa fana circumitione, in opem fuisse vocatos. Unde et Epulones, qui Iovi ceterisque Diis epulas indicendi potestatem habebant;

tamquam sua in caelo ambrosia et nectare saturi non essent, et exinamentis suis, ut cum Plauto loquar, explementum quaeritarent. Desiderius. Quam est volupe mihi, Rem Romanorum Divinam dicam, an superstitiosam fusam admodum, te in has sermonis angustias constringere potuisse! Mercurialis. Quas tu angustias vocitas, vereor, ut alii exspatiationes iusto longiores putent. Quidquid sit, seu per arctiora callium seu per latiora camporum in hoc argumento incessimus, id tibi habeto certum; nostram dissertationem nequaquam scrupulosam, ut iterum Plautiniano verbo utar, repsisse viam; scrupulos et scrupulositatem relinquamus Criticis; nos, in hac Religionum superstitiosarum enarratione, Religioni non habuimus, siquid aliter sentirent alii; aut loquerentur. Ad Sectam Mahometanam faciendus transitus, quae nisi tam late imperaret, potuisset tacita praeteriri. Desiderius. Gens est detestabilis; iurata et avita nominis Christiani hostis. Mercurialis. Restat, quod hoc in loco dicam. Desiderius. Quid? Protervia Gentilium veterum erat sacrificium, in quo, quod ex epulis supererat, igne consumebatur. Unde iocus Catonis in iuvenem, quod proterviam fecerit, quia, bonis decoctis, domum incendio perdidisset. Desiderius. Salse.

CAPUT XCV. Mahometismus.

SUperstitionis huius exsecrabilis inventor et auctor exstitit Mahometus, circa annum Domini sexcentesimum vigesimum secundum, gente Arabs, ex Agarenis, ab Agare, Abrahae ancilla, denominatis; qui postea se Saracenos, tamquam ex Sara, eiusdem Patriarchae uxore, oriundos, dixerunt, lateque Africam et Asiam invaserunt. Is patre Gentili, matre Iudaea genitus, Sacrisque imbutus Christianis, homo corpore immani; aspectu truci, voce terribili, epilepsiae morbo ex intempestivis comessationibus contracto, simulato Archangeli Gabrielis congressu et collquio, adiutore Sergio, Monacho apostata, et, ob haeresin Nestorianam, Constantinopoli pulso, monstrosam sectam ex diversis disciplinis, Nestoriana, Iudaica, Ethnica, velut Chimaeram, conflavit. Ac primo Vates impostor, deinde dux exercitus, nefaria dogmata in Arabiam induxit armis. Columbam inter cetera assuefecerat, ut ex aure ipsius peteret pabulum, quod Veterator callide eo loco abdere consueverat. Hanc ille dicebat esse ipsissimum Spiritum Sanctum. Volumen novae suae Legis condidit, Arabiceque vocavit Alcoranum. Cumque iam appetendi regni opportunum tempu videretur, columbae schedam alligat, in qua scriptum: Quisquis

tauro iugum imposuerit, Rex esto. Subornatur taurus; cuius inter cornua Alcoranus defigitur. Hic cum, multorum terrore subito erumpens, ad Mahometem (ita enim assuefactus fuerat) accurrit; is pro eoncione Legem veluti caelo demissam recipit; Sergius, aperta columbae schedula, verba legit; adfert iugum: quo imposito, confestim Mahumetes Rex, Sergius Propheta denuntiantur. In Lege omnia absurda et ridicula, de creatione mundi, de eius fine, de paradiso, de inferis, caelo, terra, creatione hominis, deque Mahumetis itinere in paradisum. Unum tamen Deum agnoscit, Christum etiam pro Magno Propheta coli praecipit, ut Moysen; natum ex Virgine, quam etiam in honore habet; ipse vero Deceptor a suis Christo antefertur. Testamenti Veteris Prophetas venerantur omnes. Non disputando, non disserendo veritatem inquirere licitum; ense Religionem profanam tuentur; hinc superstitionum pertinacia. Lunam praecipuum Planetarum in veneratione habent; mensesque ab eadem numerant, annum cum illa in Septembri inchoantes. Septimo die circumcidere genitalia solent, ut diversitate noscantur. Cum Sabellio negat Mahometes Trinitatem Divinam; cum Arrio et Eunomio Christo adimit Deitatem: cum Carpocrate inficiatur, aeterno Patri esse Filium: cum Marichaeis asserit, Christum non esse crucifixum, sed alium eius loco: cum Donatistis omnia Sacramenta tollit, et loco Baptismi varias lotiones introducit: cum Origine sentit;

diabolos esse denique caelo recipiendos: cum Anthropomorphitis somniat, Deum esse corporatum: cum Cerintho beatitudinem paradisi collocat in voluptatibus corporis, et admittit polygamiam, (uxorum multitudinem) prohibetque vinum ac suillam; diemque Veneris pro Dominica instituit feriandum.

Alcoranus dividitur in Azoaras centum quatuordecim: quas interpretantur illorum Mystagogi, dicti Talumanni. Dissident ipsi quoque Musulmanni, (ita vocati a circumcisione, quasi recte credentes) dum alii volunt solum Alii seu Hayly Intepretem legitimum Alcorani; alii sociant ei Ebubecar, Aomar, Osmar. Et hoc est, quapropter Turcae cum Persis adeo mutuis in se bellis saeviant. Mamalucci sunt, qui a Christianis ad Mahometem desciscunt.

Primum et praecipuum ipsorum Praeceptum saepe repetunt; et in delubris suis scribunt: La illab, ilelab, Mehemmet iresul, allah. Non est Deus, nisi unus, Mahomet Propheta eius. Quinquies diurno spatio, horis constitutis, fanum suum, quod Meschit seu Moschaeam vocant, adeunt; ubi faciem versus meridiem convertentes Sacerdotes hymnos, quos de turribus ante concinnuerant, erecto stantes corpore legunt; ad quorum voces singuli, manus zonae inferentes, fiinita denique lectione, procidunt, clamantes ter: Sabanalla: o Deus misericors esto misericors nobis peccatoribus!

Sacerdotes ipsi Templa custodiunt, populum ad orationem, digitis aures obturanes, convocant,

super editas quasdam turres clamitando; campanis enim carent; mulieres Templi aditu prohibentur; viri prius manus ad cubitum usque lavant. Prae foribus Templi oves, boves, pullos, columbas, et huiusmodi sacrificant, carnesque pauperibus dividunt. Iuxta omnia fana fontes sunt, ne quis, ob aquae penuriam, illotus ingrediatur. In Templis nihil pictum, nihil sculptum; nisi sententiae et dicta in parietibus conscripta; lampades infinitae, laquearibus aut fornici undique appensae, quarum pars aliqua semper ardet, pars die festa. Paschata duo observant, quae Baiaram vocant; alteri ieiunium viginti dierum iungitur, quod ramazan seu ramadan appellant.

Inter alia docent ipsorum codices, eos, qui, peregrinatione suscepta Mecham, ubi sepulcrum Mahometis esse dicitur, semel adierint, aeternae beatitudinis certos esse. Item, si necentur a Christianis; quorum caede, suis in praelio occisis, parentare se putant. Prohibentur Lege, ne ullum hosti locum restituant, quem ferro ceperint, et ubi Moschaeam excitarint, ibique preces recitarint. Hostibus superatis, nihil sibi arrogant, sed totum Deo acceptum referunt; victi fortunam adversam impietati suae adscribunt. Hospitalitatem adeo sanctam habent, ut eum, quocum [correction of the printer; in the print quorum] semel cibum sumpsere, vel hostem factum, violare nefas existiment. Ieiunii temporibus nihil gustant, ne aquam quidem, imonec os eluere fas habent, antequam vesperi stellae appareant, vel apparere

soleant; deinde totam per noctem ingenti luxu convivia agitant. In sumentes die vetita cibum fustibus et flagris animadvertitur. Persuasum habent, ubi per quartam horae partem cadaver in sepulcro quieverit, a duobus Angelis forma terribilibus mortuum de vita exacta examinari, qui sceleratos ignitis flagellis caedant; innocentes placide consolentur. Adeo creduli et superstitiosi sunt, ut et canibus felibusque eleemosynam praebeant; sunt, qui coemptas aves in libertatem emittant, sic mortuorum animabus suffragari putantes. Plebeis ex praescripto incumbit, ut cuivis mendico obvio stipem impertiant: opulentis mullus praescribitur modus. Vigesimum quintum egresis annum necesse est connubio iungi uxoribus, quas, pecunia emptas, ducunt indotatas.

Iuris et Sacrorum summus Praeses est Muffti, qui Sacricolas regit omnes, Legemque gubernat et explicat; huic proximi sunt Cadelescheri, tum Cadi, inde Hoggtae; quorum officium docere populum; ad quos, tamquam Iudices potissimae tam Religionis quam Politiae, causae deferuntur. Sequuntur Praefecti Hospitalium et Xenodochiorum, quos Modecos appellant. Imami ceremoniis praesunt; Meizini ex alto populum convocant cantu: Talismanni eum ad preces excitant: Sophi rhythmos concinunt.

Religiosi inter illos habentur Imaileres, qui caesariati Cymbalis concrepant: Calenderes rasi ferreos annulos auribus, Collo, brachiis gestantes,

et insignem prae se continentiam ferentes, circumeunt, carmina quaedam e libris lectitando. Derviseri vel Dervisii, in fronte et temporibus cauterio notati, manu nodosam clavam gestant praetextu hospitalitatis, saepius latrocinia exercentes. Torlachi vel Torlaces, vilissimis mendiculis persimiles, victum et ipsi tonsi mendicando quaerunt, ac turmatim vagantur; nebulones omnes impurissimi, sub larva pietatis, omne nefas occultantes.

His de Mahometica superstitione ex varia Scriptorum relatione expositis, Regimen quoque Politicum obiter inspiciendum videtur. Desiderius. Non amicos tantum, sed hostes etiam, praesertim capitales, operae pretium est, nosse.

Mercurialis. Turcorum seu Turcarum nomen, ut recens quidam Auctor scribit, orbi innotuit anno Christi tertio supra millesimum. Ii gens Hunnica, Caucasi Borealis incolae, a Sultano (Saracenorum Principe) Babylonico evocati, contra Persas rebellantes, arma victores in Sultanum verterunt, Perside, Babylonia et Mesopotamia occupatis; qui deinde Mahumetica lue, ex contagio Saracenorum infecti, tremendum orbi imposuerunt [correction of the printer; in the print posuerunt] Imperium, sub annum Christi millesimum trecentesimum, in Othomanno seu Osmane, Satraparum Asiae potentissimo; cui cum Bythinia obvenisset, idem ceteras Satrapias sibi subiecit, gradumque posteris stravit ad erigendam sublimem illam potestatis molem, qua latissimae orbis partes

premuntur, gemuntque dirae tyrannidi mancipatae. Sedes Turcici Imperii constituta Adrianopoli in Thracia, quam anno Chr. 1360 expugnarunt: inde Constantinopolis capta anno 1453 acerbissima et luctuossima rei Christianae iactura. Exinde occuparunt in Europa Hungariae magnam partem, et Thraciam cum Graecia, hoc est, Macedonia, Epiro, Achaia, Peloponeso, et cum Insulis maris Aegaei. Praeterea Illyridis sive Sclavoniae partem; tum Bosniam, Serviam, Rasciam et Bulgariam. In Africa habent Algerium, Tripolim, totam Aegyptum ab Alexandria usque ad Asuam urbem, quae Syene est. In Asia vero habent Natoliam, quae est Asia minor; Cyprum, Palaestinam, Caelesyriam, Arabiam omnem cum Armenia.

Ottomannorum regimen est mere Despoticum et Tyrannicum. Magnus enim. Turca adeo absolute Dominus rerum omnium, intra fines dominii sui contentarum, est, ut incolae se ipsius mancipia, non subditos, nuncupent. Nec aliquis adeo magnus est, ut, de vita, non dico de fortunis aut statu, in quo est, securus sit, nisi quamdiu Magno Domino, sic enim passim vocatur, gratum est. Nuila ipsis Instituta aut leges praeter unum Alcoranum.

Opes et arma in manibus eorum ponuntur, qui a Christianis oriundi sunt, (Azaemoglani dicuntur seu tributi filii) e parentum ulnis teneri adhuc avulsi; ad vigesimum secundum annum, inter labores et inopiam, ignari parentum, pro

Imperatoris tutela vel obsequio educantur; e quious deinde fiunt Iantzari, (qui soli fere pedites rite armati sunt) et Timarrotae (equites, loco stipendii, agros possidentes; Timarrus enim ager est) semper in arma parati; et Spachi, equites stipendio militantes; ex his vero maiores praefecti eliguntur. Lex autem eiusque interpretatio apud eos reposita est, qui ab origine sua Turcae sunt. Hi filios suos inter Moschaearum servitia educant; ubi Alcorani dogmata docentur; postea, adulta aetate, Cadi, quasi Praetores, creantur, iustitiamque administrant: etsi exsecutio apud eos est, penes quos ius armorum viget.

Onera Imperii sunt penes Vezirium supremum; cetera per Divan seu Divanum (Regium Senatum) administrantur; cuius suprema capita sunt Vezirii reliqui; qui et Provinciarum Maximi Praefecti, quibus subsunt Bassae, et ipsi Praesides Provinciales, ob quae officia vocantur Beglerbegi, hoc est, Duces Ducum, et Principum Principes; quibus inferiores sunt Agae, quasi tribuni; et his Sangiaki, Begi, Capigii, tamquam Centuriones. Chiausii, per provincias ad Praesides, Imperatoris mandata perferunt, et exsequi curant. Capigii id faciunt atrocioribus in rebus, cum de capite agitur.

Meminerimus etiam aliquid de moribus, In victu parci sunt Turcae, uno ferculo, plerumque simplici, saturantur; cibum humi capiunt super tapetia sedentes, cruribus decussatis. Mensa e corio explicatur, et contrahitur ut

marsupium. Varia adhibent potionum genena, decocta e saccharo, melle, una passa, cinamomo, pipere ac nigida. Nonnulli opium deglutiunt, ut ebrii sint, fatuique fine seniu, sine curis. Caput abradunt, relicta, in eius summitate, particula crinium, quam Hungari in sincipite, Tartari in occipite erigunt. Tegunt illud alba cidari, cuius e medio holosericus apex, purpureus vel viridis, surgit, per spiras divisus; qui involucre viride gestant, a Mahomete originem iactant. Honoris causa caput non aperiunt, sed, manu pectori admota, corporis inclinatione reverentiam exhibent. Praecipuos Bassas ipsumque Imperatorem, ambabus pectori applicatis, venerantur. Tergum obvertere inhonestum credunt; itaque, post salutationem retrocedentes, frontem semper obversam habent illi, quem salutarunt, donec per aliquod spatium se e conspectu subtraxerint. Sinistra honori datur, quod a laeva incedenti liberior sit framea, quippe exterior. Urbes clauses perraras habent quia captas statim deiciunt; magna etiam domorum vilitas. Arma victis adimunt, nec tamen ad abiurandam Religionem cogunt; disciplinae militaris, laboris, aestus, frigoris perquam sunt tolerantes; arma habent lanceam, arcum, securim, sicam, acinacem, clavam ferream; quidam etiam sclopetos: et alii peltas et scuta. Christianis testibus in iudicio nulla fides. Reis ilico post causam dictam vel poena ingeritur, vel absolutio: praesto sunt lictor

et virgae; quibus non terga [correction of the printer; in the print tergae], sed plantas pedum caedunt. Vincire, verberare, necare omnibus permissum Gubernatoribus et Iudicibus; privatis quoque in propriam familiam usque ad necem potestas. In bello Turcae, Tartarorum ope, uti [correction of the printer; in the print ubi] consuevere, quod eandem cum iis habent originem, et eiusdem superstitionis sunt asseclae, quorum Regem vocant Cham seu Kan, id est, Dominum. Magnus Moscorum Dux Polonis dicitur Zar, quasi magnus Princeps. Plusculum sunt haec, fateor, extra orbitam, sed quia Turcarum bella quottidie legimus, cur res domesticas negligamus? Nunc ad viam, et ad argumentum longe dignius, Religionem Christianam, salutis nostrae frontem et parentem. Desiderius. Utrasque hic arrigam aures. Mercurialis. Quod alibi monui, hic repeto; in sanctissimo Religionis negotio res potius quam verba tenenda; neque enim res propter verba, sed verba propter res sunt excogitata. Ob quam rationem, diversi argumenti constitutio nostrum dicendi modum sic attemperat, ut ipse sibi videatur dispar, nisi, quod in fidibus accidit, etiam hic inaequalitas pariat aequalitatem. An forte Metaphoris, et verborum circuitionibus, Latinorum ambages sectandas putes? Desiderius. Tum me magis circumduceres, quam recta duceres. Mercurialis. Ergo continuatam hactenus viam prosequamur sine flexu.

CAPUT XCVI. Christianismus.

PRimi hominis crimen, letali in posteros contagione transfusum, necessitatem requirebat satisfactionis infinitae; quam, praeter Deum hominem, cum praestare posset nemo, ipse humani generis reparandi (redimendi) gratia factus homo, volens libens eam Iustitiae partem, pro sua immensa bonitate, subiit. Ad hunc salutis Auctorem, Verbum et Filium DEI, quotquot se per Fidem, Spem, Charitatem adiunxerint, iis sempiterna sunt in caelo praemia constituta; qui secus; eis sunt Tartaro exquisitissima et numquam finiende supplicia parata.

Multi quidem nomen sibi Christianum usurpant, cum recte solis conveniat illis, sacro qui fonte abluti, promissum credunt Servatorem (aut Salvatorem Latine) iam venisse, IESUM NAZARENUM, a Iudaeis reiectum; eiusque doctrinam salutarem profitentur per omnia. Puta, quod natus in Bethlehem, post ablatum a Iuda sceptrum, e domo Davidis, ex Matre Virgine Maria, vitam vixerit sanctissimam et prorsus inculpatam, morti adiudicatus innocens, passus extrema pro nobis Peccatoribus, e Satanae servitute [correction of the printer; in the print servitutd] liberandis. Secunda in Sanctissima Triade (Trinitate) Persona, filius Dei Naturalis, ab aeterno genitus, Patri omnino aequalis, (consubstantialis seu [gap: Greek word] ) teria

post necem indignissimam die, vi propria redivivus, in caelum Triumphator ascendens, in gloria Patris collocatus, demisit inde Spiritum Sanctum, Paracletum, Tertiam in 88. Trinitate Personam super Discipulos suos, quos Linguarum dono instructos misit, (unde nomen Apostolis) ad gentes, nuntiaturos Verbum, per quod mundus erat factus, corpus induisse, seu Corporatum (Theol. Incarnatum) esse, et in nobis habitasse, reversurumque ad iudicandos omnes, probos ac improbos; cuncti namque reviviscemus, inque resumpta carne seu corpore comparebimus, coram supremi illius Iudicis tribunali, adiudicandi ob merita quisque sua, vitae mortive perpetuae; hanc ut evadamus, thesaurum habemus pretioso Servatoris sanguine comparatum, remissionem nempe peccatorum, iis relictum, qui se Fide et Baptismo cum Christi coniunxerint Ecelesia, inque eius Unitate et Oboedientia perstiterint; in qua Communio est Sanctorum, seu membrorum eiusdem inter se corporis, mutuis se officiis precibusque iuvantium.

A qua ne aberremus, Canonem habemus seu Regulam, Scripturam Sacram seu Biblia, hoc est, Verbum Dei scriptum, Vetus scilicet et Novum Testamentum, quod in Templo praedicatur.

Templi princeps membrum seu caput est Chorus; (cuidam puteal et pulvinar) media pars dicitur Navis: postrema Odeum; (proiectum intcrius, seu ambon) plura in eo, non

raro Sacella, et Baptisterium, et Suggestus seu Suggestum, (Cathedra.) Adstructa est turris, (cainpanile) unde horologium et campanae relonant.

Apparatius cum perpetratur Sacrificium, adhibentur ministri plures, qui facienti assistant inserviantque; e quibus duo, maioribus initiati Ordinibus, sunt Levitae, tunicis amicti strictioribus, cum fimbriatis [correction of the printer; in the print fimbricatis], et apertis laxisque manicis, funiculis sericis et villosis nodis, a tergo pendentibus. (Dalmaticas vocant eas tunicas) Intersonat Musica sive Chorodia; cui respondent antichoria, (quasi opposita Chori pars) dichoria, trichoria. Choricis praeest Chorostata seu Chorostates (Archichorus, Mesochorus, Phonascus) qui modulos manu seu percussione (ut Cicero loquitur,) moderatur.

Praeter Missam (quae dicta est a missione populi, Graeci Liturgiam appellant) decantantur Preces Canonicae, seu Horariae, Breviario (quasi Pretium et Sacrorum Bibliorum epitome seu compendio) contentae, diurnoque penso a Clericis persolvendae, quarum aliae, ob distributionem et intervalla temporis, Precum [correction of the printer; in the print Precationum] Matutinae, aliae Vespertinae, in quibus usus pallii seu impluviae; (vulgo pluvialis) earum clausula dicitur Completorium, quasi Precum Complementum et finis. Psalmis interseruntur antiphona, versiculi seu epodia, capitula, hymni, quae diebus negotiosis seu operariis, minusve sollemnibus concinuntur a Choralistis, (ut vocant)

cantu Gregoriano (videlicet absque Symphonia.) Distributiones pecuniariae, quae dantur praesentibus, decantationi Precum Canonicarum, vocantur Praesentiae vulgo, quasi praesentaneae pecuniae, aut sacri nummi praesentibus erogati.

Praeter diem Dominicum a Domini Resurrectione seu Anastasi dictum, ceterae anniversariae Festivitates dividuntur in Festa Mobilia, quae diem mutant mensis; Immobilia Stativa seu Stata, quae quotmensium diebus numero iisdem recurrunt; prioris generis sunt Pascha, cui praemittitur ieiunium magnum, seu quadraginta - diale et Pentecoste, etc. Posterioris sunt Natalia seu Natalitia Christi, Nazianzeno Theophania; Et quod vulgo Festum Trium Regum dicitur, Graecis Epiphania vocatur. Quibus accedunt feriae Matri Virgini et Apostolis Sacratae.

Si spectes Hierarchiam Ecclesiasticam; in ea gradatim sic ascenditur. Praemissa Tonsura Prima, conferuntur minores quatuor Ordines Clericorum (consecrationes, initiationes, inaugurationes) scilicet Ostiariorum, Lectorum, Exorcistarum, Acolythorum; maiores vero tres: nempe Hypodiaconorum, (minus Latine, et Graece, Subdiaconrum) Diaconorum, ac Presbyterorum seu Sacerdotum. Ex his aliqui habent Curionatum; (vulgo Beneficium Curatum, Latinis dicuntur Curiones; alii non habent, (vulgo Benefucium simplex,) cui scilicet non est adiuncta iurisdictio et paroeciae administratio, quales sunt

Sacellani, minoribus Sacellis aut aediculis praefecti. Curiales sunt Curiones seu Parochi, cum sacra potestate administrantes parochias seu paroecias, quarum plures faciunt Dioecesin; horum officium est Eucharistiam distribuere, Confessiones piaculares excipere, moribundos sacro oleo inungere. Cum dies feriatus illuxit; Paroeci seu Parochiani convocantur ad aedem sacram, pulsu aeris campani; ubi Liturgia seu sacrificium (res Divina) peragitur. Contionator sive Ecclesiastes e superiore loco dicit ad populum, invocato prius auxilio Spiritus Sancti et praelecto Evangelio, Divina mysteria auditoribus interpretatur: fidem Catholicam declarat: pestiferos errores refutat. Superstitiones et vitiosas consuetudines extirpat: ad vitae integritatem et sanctimoniam instruit. Re sacra confecta, dimittitur Concio cum fausta apprecatione. Parochorum Adiutores appellantur Cooperatores. Supremus Curionum est Archipresbyter, seu Curio Maximus, sive Decanus. Episcopatui praeest Episcopus, penes quem ius est{Munus Episcoporum et aliorum Ecclesiasticorum Antistitum ac Ministrorum.} primarium et cura pascendarum animarum, Bapti zatos consirmando: Clericos, non sine titulo mensae seu sustentationis ac Templa inaugurando, Chrisma consecrando, Poenas Ecclesiasticas (vulgo Censuras) infligendo, anathemate (Excommmunicatione vulgo) percellendo [correction of the printer; in the print percellendi], indignos Sacerdotio ab officio suspendendo, removendo, exaugurando et desecrando; alios voti Religione solvendo, aut Legem eis relaxando, seu gratiam Legis faciendo; (vulgo

Dispensatio) aut in favorem privatum aliquod Ius aut Legem concedendo, quod Privilegium appellatur. Proepiscopi (seu Initiatores, vulgo Suffraganei [correction of the printer; in the print ]) dicuntur, qui, loco Episcoporum, Sacris initiant Ordinibus, Templa et aras sacrant; ex aris quaedam, quia [correction of the printer; in the print qui] de loco in locum portantur, vulgo dicuntur altaria portatilia, Latine subductilia, explicatilia, temporaria [correction of the printer; in the print , vulgo Suffraganei]; Vicaris autem seu Archidiaconi sunt, qui eosdem Antistites in omni cura Ecclesiastica adiuvant. Episcopus designatus, altero vivente, Coadiutor vocatur. Episcopium habitatio Episcopi. Primarii Sacerdotum et Clericorum sunt Collegae Canonici Ecclesiae Primariae; quae a Cathedra ibidem residentis Episcopi solet vocari Cathedralis, aut Collegiata a minore vel minorum Canonicorum Collegio; qui Senatum ineunt in Exedra, quae vulgo Capitulum dicitur, et eius Consilii participes Capitulares. Inter quos eminet Praepositus; tum Decanus (Magister Collegii et Censor Ecclesiasticus) ad quem disciplinae et Divini cultus ratio maxime pertinet. Sequuntur Scholasticus, cuius officium est curare, ut recte instituatur iuventus seu Scholares, tamquam seminarium Clericorum; Hierophanta est Custos Thesauri et sacrae supellectilis ac 88. Lipsanorum ostensor; inde Oeconomus, quasi rationum et redituum magister, aliique Officiales; quibus adiungitur Syndicus, qui lites persequitur, et iura Ecclesiae controversa defendit. Infima Templi ministeria obit Aeditimus, seu Aedituus, templi Custos.

Crustularius coquit arropta crustula sacrifica pertenuia, quae exscindit ferramento orbiculato. Verum prae his omnibus dignitate praecellunt Metropolitani seu Archiepiscopi, quorum sedes Metropolis; quibus rursum Superiores sunt Patriarchae, Pontifex [correction of the printer; in the print ].

Monachi (Coenobitae, Religiosi, Ascetae) inhabitant Monasteria, Coenobia, Claustra Religiosa, professi spontaneam Paupertatem, Castitatem et Oboedientiam, secundum certas Regulas et Statuta, quibus praesunt Antistites, (vulgo Praelati) Rectores, Coenobiarchae, Archimandritae, Praesules, Abbates, Praepositi, Priores, etc. Consecratis vero et dedicatis Deo Virginibus (vulgo Monialibus seu Sanctimonialibus) sacro obnuptis flamine, Graecis Ascetriae vocantur [correction of the printer; in the print ]; quas quae regunt, vocantur Antistitae (vulgo Abbatissae aut Priorissae) earumque Vicariae.

Qui recens complectuntur vitam Religiosam aut Coenobiticam, vulgo Monasticam et Claustcalem, dicuntur tirones aut Novitii, absolutoque Tirocinio (vulgo Novitiatu) admittuntur ad Professionem Votorum. Eremitae seu Anachoretae tenent se in eremo seu solitudine. Desiderius. Liceat hic interloqui. Mercurialis. Optima cum venia. Desiderius. Quoniam in Chronologia sparsim fecisti mentionem Originum et Institutionum Religiosarum, Quid si, quando hic locus monet, una contexeres serie Coenobiticas familias, suis cum Institutoribus et aetatibus. Mercurialis. Concedam in tuam voluntatem,

ubi prius notaris, non discrepare leviter Computatores temporum, circa hasce Origines; dum alii, quod alibi memoravi, observant annos, quibus Religiosi coetus coire coeperunt: alii, quibus floruerunt: alii, quibus auctoritate Pontificia approbati fuere. Deinde copia sacrarum huiusmodi familiarum maior est, quam ut brevi se pagina constringi sinant. Praeterea de praerogativa vel Dignitatis vel Antiquitatis non sunt exiguae controversiae, quas componere, haud sane nostrum est. Desiderius. Auscultatorem me habes, qui tibi nec modum dicendi nectempora ponit. Mercurialis. Recensec, non veste tantum, quod Viatorum est, sed lingua etiam succinctus. E pluribus pofiores accipe et notiores. Monachorum, hoc est, solitariam et claustris abditam degentium vitam Patriarcha primus est D. Antonius Magnus, qui in Thebaide, regione Aegypti, eremos in monasteria et sacrorum virorum domicilia convertit circa annum 310. Baren. Cuius sectator et discipulus fuit S. Hilarion, Monachorum et ipse Pater. In Occidente S. Martinus Episcopus Turonensis, instituit Coenobitas in Gallia circa ann. 360. Baron.

In Graecia S. Basilius Magnus, Caesareensis, Episcopus Cappadociae, circa ann. 326 in eremum abiit; Monasticam inde disciplinam perfecit, REgulis seu Legibus eam in rem pie sancteque praescriptis, circa an. 362. Baron.

Circa an. 400 S. Augustinus, Hipponensis Episcopus in Africa, instituit Ordinem Canonicorum

Regularium, nempe Clericorum, qui communem cum ipso vitam agebant. Bellarm. in Chronolog. et alii. Reformatur Ordo anno 1062. Gaulierius.

Inde S. Benedictus, Nursiae in Italia, nobili genere natus; circa annum 494 in solitudinem secessit. Ordini vero a se denominato initium dedit circa annum 524. Bellarminus.

Circ annum 912 instauravit S. Benedicti disciplinam S. Berno, Abbas eiusdem Ordinis, et in Burgundiae pago Cluniaco Coenobium constituit; unde Ordo Cluniacensis nomen habet, quem S. Odo circa annum 936 mire propagavit. Baron.

S. Romualdus, Ravennas, nobilissima Ducum stirpe oriundus, e Coenobio Classensi, ad Anachoreticam vitam transiens instituit Ordinem Camaldulensem, ab eremo Camaldulensi appellatum, circa annum 967. Eius meminit Baron. an. 974.

S. Ioannes Gualberius, Nobilis Florentinus, exstitit Auctor Ordinis Vallis Umbrosae circa annum 1040. Iuxta Gaulterium et Raynandum nostrum. Confirmatus a sede Apostolica anno 1070. Eius meminit Baron. 1063.

S. Robertus, Abbas Molismensis in Dioecesi Lingonensi Galliae, Institutor est Ordinis Cisterciensis, circa ann. 1098, cui nomen a Cistercio, solitario quodam Burgundiae loco; in quem se Ordinem postea circa annum. 1113 contulit cum multis aliis S. Bernardus, primus Abbas Claravallensis, et Ordinis Instaurator ac Propagapagator;

atque hae familiae omnes e Divi Benedicti Institutis fluxere. Hieron. Platus de Bono Status Religiosi, lib. 2. c. 22.

S. Bruno, Coloniae Agrippinae natus, Theologiae Doctor, Canonicus Rhemensis, cum sex sociis secessit in montes Dioecesis Grationopolitanae in Gallia asperrimos, appellatione Carthusios, unde nomen Ordini Carthusiano, quem instituit circa ann. 1086. Gault.

S. Norbertus, Nobilis Lotharingus, Ordinem Praemonstratensem inchoavit circa ann. 1116, cui appellatio a deserto loco, Praemonstrato nomine; Dioecesis Laudunensis, quem cum tredecim sociis sibi delegit, divinitus accepta per visum Regula S. Augustini. Rayn. Gault. Brev. Rom.

Iuverit hic meminisse Equitum S. Ioannis seu Ioannitarum, sive Rhodiorum, ob Rhodum Insulam ab iis occupatam; quibus incumbebat peregrinos hospitio excipere, unde et Hospitalarii, dicti. Institutio facta anno 1119. Teutonicus vero Ordo a Germanis erectus est eodem tempore, qui et peregrinantes ad Terram sanctam excipiebant et deducebant, ac pro Religione cum Barbaris dimicabant; dimicantque. Gault. Sed Ioannes de Russieres Soc. nostrae in Flosculis Historiarum refert haec ad annum 1104, aitque, ex Hospitalariis ortos Equites Ierosolymitanos, deinde Rhodios, postremo Melitenses, Reip. Christianae firmissimum propugnaculum.

Ordo Guilieimitarum, a Ioanne Bono Mantuano inchoatus, appellationem traxit a S. Guilielmo, Aquitaniae Duce, Pictaviensique Comite, qui illum sub Regula ex S. Augustino collecta formarat 1160. Gaulter.

Ordo Carmelitarum in monte Carmelo stabiliri coepit sub Alexandro III; licet, quo anno, haud satis constet. Gault. At Bell et Baron ponunt annum 1180 et 1181. Iuxta Raynaudum et Platum innotuerunt Europae circa annum 1200. Idem Platus ait, Regulam Carmelitis conditam a Ioanne Hierosolymitano Patriarcha, eiusdem Ord. circa ann. 412. nec desunt, qui, tempore Apostolorum Ordinem in monte Carmelo inchoatum, dicant. Quidam usque ad Eliam et Elisaeum Prophetas referunt.

Dominicani a D. Dominico, Hispano, Calarogae nato, et nomen et initium habent, qui prius Oxomensis Ecclesiae Canonicus Regularis, cum Tolosae in Gallia decem annos adversus haereticos operam navasset, coactis illic aliquot eiusdem consilii sociis, novam formam novumque institutum excogitavit, circa an. 1201. quod quia Evangelio praedicando se impendebat, Praedicatares sunt appellati. Approbatus Ordo primo ab Innoc. III tempore Concilii Lateranensis; deinde ab Honorio III an. 1216. Platus, Genebrard. Gault.

S. Franciscus, Assisii in Umbria natus, relicta mercatura, Evangelicae Paupertatis amore impulsus, cum duodecim socios adhibuisset, Ordinem Minorum instituit, Romamque venit

anno salutis 1209, ut sui Instituti Rgula ab Apostolica sede confirmaretur. Gaulterius ex Genebrardo ait, Ordinem confirmatum duobus ante S. Francisci mortem annis, hoc est, an no 1224.

S. Clara, nobilis Virgo, Assisii nata in Umbria, S. Franciscum Civem suum imitata, facultatibus suis in pauperes erogatis, sacrarum Virginum collegium instituit circa annum 1211. Rayn.

Ordo Militaris S. Mariae de Mercede seu de Redemptore Captivorum institutus Bavinone, circum an. 1232 auctoritate Iacobi I, Aragoniae Regis, adiuvantibus S. Raymundo, et S. Petro Nolasco, qui Fundator et Inceptor Ordinis exstitit, natione Gallus. Genebrard. in Innoc. IV. et Brevior. Rom.

Anno 1232. iuxta Platum et Henric. Spondanum: Sed iuxta gault. et Rayn. 1252. ortum habuit Florentiae Ordo Servitarum seu Servorum B. Mariae, septem viris nobilibus ac locupletibus (quorum iuxta Spondan. primus Bonavitus) de Monaldis; iuxta Ganlterum vero ex Onuphrio ad ann. 1252. primus Beatus Bonavitus) caelesti voce admoniti in propinquum montem secesserunt, ubi in aede sacra, a se exstructa, monente B. V. nigrum habitum et Regulam S. Augustini ab Episcopo Florentino susceperunt; approbati ab Alexandro IV eiusque Successoribus, et inter medicantes relati a Martion V.

Ordo Eremitarum S. Augustini ad diversos annos refertur. Ioan. Busieres in Flosc. scribit, eos Galliae illuxisse anno 1157, Conditore S. Guilielmo, S. Bernardi discipulo, Aquitaniae Duce, qui ad Regulam S. Augustini Anachoretas instituit, postea coenobitico more vitam agentes. Iuxta Bellarm. nomen illud ab Innoc. IV acceperunt anno 1243, Qui deinde circa an. 1255. ab Alexandro IV reducti ad unum et eundem habitum, qui hodie est iniusu, et consociati. Bellarm Gaulter. Alii apud Svarez de Reiig. l. 2. reserunt horum Originem ad ipsum S. Augustinum.

Ordo caelestinorum a S. Petro de Morono sub Regula S.Benedicti in stituitur, et a Gregorio X confirmatur an. 1274. Eo quidem nomine appellatus, quod huius Fundator et Auctor, viginti post annis ad summum pontisicatum evectus, Caelestini U nomen accepit. Platus.

Olivetanae familiae auctor est B. Bernardus Tolomeus, una cum duobus aliis, ipsius luculenta orationeincensis, quam is in Sinensi Academia, ubi publice Philosophiam profitebatur, de saeculi vanitate hobverat. Inde in propinquum quendam montem Olivetum, unde nomen Ordini, se receperunt, an. 1320, ubi multos ad imitationem excitarunt. Platus.

In eadam urbe Senensi anno 1356 inchoatus est Ordo Iesuatorum auctore Ioanne Calumbino, cuius mirabilis conversio [correction of the printer; in the print controversio] debetur lectioni vitae S. Mariae Aegyptiacae, in quam casu inciderat. Platus.

Ordo Fratrum Mendicantium, seu Eremitarum S. Hieronymi, sub Regula S. Augustini, Fesulis a Redone Comite et Gaultero institutus anno 1405, et restitutus anno 1425. Gavit. Platus ait, familiam Eremitarum S. Hieronymi, quae praesertim in Hispania et Lusitania floret, Fundatorem habere Petrum Ferdinandum, qui, relicta petri, Castellae Regis, aula, primo solitariae vitae sibi socios adscivit; Ordinem deinde circa annum 1383 sub Gregorio XI consirmatum et domiciliorum accessione non mediocriter auctum esse.

Post hos Minimi prodiere, an. circiter 1450, qui humilitatem, quam nomine ipso prae se serunt, vita etiam atque instituto profitentur. Horum caput atque origo fuit S. Franciscus ex Paula, Urbe Calabriae. oriundus; unde paulini appellantur. Platus. Breviar. Roman.

Anno 1524 instituitur Ordo clericorum Regularium, quos Theatinos vocant, a Petro Caraffa, Episcopo Theatino. Gault. Adiutor Carasfae, postea pauli IV, suit. B. Marcellus Caietanus Tienaeus, Nobilis Vincentinus, Protonotarius Apostolicus, ad quos accesserunt Bonifacius a Colle, Alexandrinus Insuber, er Paulus, gentilitio cognomine, Consiliarius Romanus; ut eorum opera Ecclesia in morum censura et sincera Sacrorum Ordinum collatione uteretur. Henric. Spondanus in Annal. adann. 1524. Exigit Institutum, ut non solum omnino nihil possideant, sed ut ne mendicando quidem vitam sustentent. Idem.

Anno 1525 initium Ordinis Capucinorum sub Regula S. Francisci; auctore Matthaeo de Basso [correction of the printer; in the print Bassio], Umbro, Sacerdote Religioso, Minorita observante. Gault. et Spond. ad hunc annum. Addit Spondan. eundem P. Matthaeum voce divinitus allapsa excitatum esse de Regula S. Francisci ad literam observanda sub vita Eremitica. Consirmatus Ordo a Clemente VII 1528 et an. 1538 a Paulo III. NOMen traxit a quadrato capitio seu cucullo, quem ceteri Minores rotundum gestant. Suarez de Relioione lib. 2. c. 8. scribit, Ordinem S. Francisci in duas Principales familias divisum, tempore Clementis VI. Alteram, Bonorum Immobilium posessionem et proprietatem in communi retinuisse; et Conventuales dictos. Ab alrera repudiatam eam proprietatem et vocatam de Observantia; ad qram omnes aliae variis nominibus nuncupatae reductae sint. Quibus postea tertia adiecta Capucinorum, quae ex Observantibus prodiit. Iniit Pontisicatum Clemens VI anno 1348. Et rexit Ecclesiam annis decem Observantium Praepositus Generalis vocatur Minister: Conventualinm Maoister. Anno 1532 Clemens VII approbavit Congregationem Fratrum Minorum S. Francisci Strictioris Observantiae, (quos Recollectos [correction of the printer; in the print quas Recollextas] postea vocarunt) quippe pure et simpliciter Regulam S. Francisci observantium. E quibus Reformati nominantur, qui utuntur calopodiis seu calceis ligneis; Italis dicuntur Socculantes. Spondan. ad hunc annum.

Anno 1533 approbata est a Clemente VII Congregatio Clericorum Regularium S. Pauli Decollatt. nuper Mediolani instituta a tribus viris nobilibus, homines ad paenitentiam exhortantibus. Qui, quod primum munia sua exercerent in Ecclesia S. Barnabae Mediolani, sortiti sunt denominationem Barnabitarum. Huius Congregationis membrum fuit Augustinus Torniellus, insignis Chronographus,

Anno 1534, quo tempore Anglia desecit ab Romana Ecclesia, Parisiis iacta sunt fundamenta Socieraus IESU, auctore Ignatio de Loyola, Nobili Cantabro, Prosanam militiam cum sacra commutante. Is ex Parisiensi academia ad iunctis sibi variarum Nationum sociis novem, in iis S. Franciscus Xaverius, Indiarum Apostolus, qui artium magisteriis et Theologiae gradibus insignes erant, Ordinam Clericorum Regularium (vulgo Iesuitae dicuntur, instituit Romae, eumque ad tria consueta Religiosorum Vota, quarto de Missionibus addito, arctius sedi Apostolicae adstrinxit. Paulus III primo recepit consirmavitque anno 1540. Mox alii Pontisices ac Tridentina Synodus probavere. Breviav. Rom Est Ignatius in Beatorum numerum relatus an. 1609, in Sanctorum 1622, Breviario Romano insertus 1646.

Anno 1575, S. Philippus Nerius, Florentinus, instituit Congregationem Presbyterorum et Clericorum Saecularium, ut vocant, (cuius hoc loco inter Religiosos, honoris causa, meminimus) sub ipsius Directione viventium et curam

animarum exercentium. Constitutiones ab ipso conditas confirmavit Paulus U anno 1612, et Congregationem Oratorii nuncupavit. Spondanus ad annum 1575. Raynandus refert ad annum 1564. Eminuit in hac Congregatione Cardinalis Caesar Baronius, celeberrimus Scriptor Historiae Ecclesiasticae.

Anno 1568 Pius U admisit in numerum Religiosorum Ordinum Clericos Regulares S. Maioli, (Cuius Ecclesia Papiar, urbe Italiae, illis a Divo Carolo Borromaeo [correction of the printer; in the print Bocromaeo] attributa est) sive de Somascha, qui alius est locus Dioecesis Mediolanensis. Fuit a Paulo III iam anno 1440. Ordo approbatus, sed nullis dum votis adstrictus. Eius Conditor Aemilianus, Patritius Venetus.

Anno 1572 Pius U approbavit Congregationem Fratrum Charitatis seu Misericordiae, auctore Ioanne Dei; quem Urbanus VIII ann. 1630 Beatorum Numero accensuit. Fuit is Lusita-nus natione, Dioecesis Eborensis. Finis Instituti servire Pauperibus insirmis. Ordinem reformavit Clemens VIII et Paulus IV an. 1617 in veram Religionem, sub tribus votis et quaeto de iuvandis In firmis erexitsub Regula S. Augustini. Spondan. ad ann. 1572.

S. Teresia Virgo, Abulae in Hispania nata, severiorem Veterum Carmelitarum Regulam, DEO afflante et Pio IV approbante, primum mulieribus, deinde viris observandam proposuit anno 1568. Brev. Rom. In auxilium promovendae Reformationis venerunt Ioannes de Cruce et Ioannes de IESU. Ambo eiusdem

Ordinis Primi austeriorem vitae Regulam amplexi. Spondan. ad an. memoratum. Approbavit Clemens VIII anno 1580.

Annus 1604. Protulit Ordinem Monialium Annuntiatarum, Fundatrice Maria de Victoria, Genuensi, quae, defuncto marito, Religiosum coetum instituit, et habitum de manu Archicpiscopi suscepit, vestem videlicet albam et scapulare, cum pallio caerulei coloris. Dictae sunt Annuntialae, quod praecipua devotione ad Mysterium Annuntiationis B. Mariae afficerentur. Spond.

Anno 1610 coepit in urbe Aniciensi Dioecesis Ordo Feminar um Visitationis B. Mariae institutore B. Francifco de Sales, Episcopo Genevensi, nomen habet a Visitatione, quod Primae eius Congregationis, ob reveretiam tanti Mysterii, insirmos, magisque egentes et derelictos consolabantur, cisque inserviebant. Postea in varias Provincias propagatae claustris se abdiderunt: et cum non possintin domibus invisere infirmos, tenentur admittere puellas debiles et infirmas, atque ad alterius Ordinis ingressum inhabiles. Spondan.

Anno 1611 surrexit Parisiis novus Ordo Virginum et Viduarum sub nuncupatione S Ursulae et Regula S. Augustini, additis nonnullis singularibus Statutis, sub auctoritate Ordinarii; quarum Institutum est ad bonos mores et pietatem instruere puellas: quod Paulus U Pont. confirmavit hoc anno. Fuit autem Sodalitas S. Ursulae iam prius instituta an. 1572 a B. Angela

Brixiana et ad petitionem S. Caroli Bocromaei, Archiepiscopi Mediolanensis, approbata a Gregorio XIII. Spondan. ad annum 1611.

Sed nunc ad tramitem, unde nonnihil defleximus. Desiderius, Enimvero recta procedimus, et quidem inter florida Religionis viridaria, quorum aspectus pariter et odor intimos mihi sensus recreavit. Mercurialis. Si tu velle petes, poteris flos ftoribus addi. Nisi sorsan magis arrident Dignitates Ecclesiasticae et ampla Sacerdotia et cetera sacra, non sine spendore, mun ia, quae iuste riteque comparantur 1 Praesentatione; quae est personae per Patvonum Episcopo vel alteri, ad quem Institution pertinet, legitime facta exhibitio. 2 Electione, quae est alicuius personae ad Ecclesiae vacantis pastoralem dignitatem Canonica Vocatio, facta per suffriagia; sive id fiat scrutinio seu collectione suffragiorum; sive per compromissionem uni vel piuribus, eam eligendi potestatem committendo; sive per inspirationem Divinam, quando omnes omnino Electores in unum, quasi uno ore, absque vitio consentiunt. 3 Postulattone, quando ab habentibus ius eligendi postulatur quis extra corpus suum seu Collegium a Superiore illius; rogaturque, ut confirmet, quem elegerint. Spectat autem ad Electionem Confirmatio, quae tunc est, quando Episcopus dat alicui ius adeundi et administrandi officii, ei per electionem aut postulationem delati.4 Collaitone libera, quae est concessio Sacerdotii, aut alterius muneris vacantis liberaliter facta ab

habente potestatem. Huc revocantur permuiatio et Resignatio Beneficioram (ut loquuntur) Ecclesiasticorum. Sed haec similiaque ad Forum potius Iuridicum Pertinent; Nobis satis sit, Religionem Christianam Et Rem publicam Ecclesiasticam ita delibasse, unde et recte sentire Possimus et loqui, si minus nitide et Ciceroniane, vere tamen et Christiane.

CAPUT XCVII. Haereses.

FIdes Divina est assensus firmus, praestitus propter auctoritatem DEI loquentis et revelantis, qui, ob veracitatem suam, tam in cognoscendo quam dicendo nec falli potest nec fallere. Et cum fides sit ex auditu, opus est, ut nobis proponatur.

Atque hinc oritur Haeresis, quae est Graeca dictio, signisicans sectam aliquam tenaci opinione electam. In proposita materia est Error contra fidei Orthodoxae veritatem, cum pertinacia iunctus, in eo, qui sidem suscepit, hoc est, Baptismi Sacramento initiatus, membrum Ecclesiae sactus est; qua ex causa, quotquotsalutari unda abluti sunt, nomine censentur Christiano; quod utinam non amitterent, quando donum illud caelitus infusum reiciunt, defensantes contumaciter erronea dogmata. Insideles dicuntur, quicumque per ianuam illam salutis in Coetum Fidelinm admissi non sunt. Schismatci

audiunt, ob Schisina seu scissionem et di visionem, aut disiunctionem, dum se impie separant et segregant ab unitate Ecclesiae, prout est corpus mysticum, ex diversae conditionis fidelibus, tamquam menbris inter se et cum suo capite, eiusque in terris Vicario connexis; in qua re advertendum, omnes Haereticos esse Schismatis reos; non vice versa; quamquam non procul absint a per vicacia haeretica et in eam labiles, quae praecipue resragatur Fidei: Schisma vero repugnat Charitati.

His ita praemissis, videamus, qui sint apri illi (nam et haec cognitio digna est homine, eruditionis amante) qui et prioribus saeculis devastarunt vineam Ecclesiae, quique nostra eam memoria depascuntur, ut, miseratione pariter et detestatione permoti, in alieno periculo nostrae securitati; in interitu, saluti; non minus invigilemus, quam gratulemur; communisque contagium exitii precibus reprimere atque avertere studeamus. Itaque, progrediendo secundum annorum seriem, enumerabimus nominatiores sectas, a Catholica Religione alienas, quarum auctores Et antesignani dicuntur Haeresiarchae, quos qui sectantur, Sextarin et Novatores; quod novas falsitates invehant in Remp. Christianam; mitiore vocabulo (quidam enim ignorantia falluntur) appellamus Heterodoxos, Acatholicos.

Agmen Hareticorum ducit Simon Magus, natione Samaritanus, circa annum Christi 55, qui se virtutem Dei et salutis humanae assertorem appellavit;

promiscuum libidinis usum concessit; mundum ab Angelis factum asseruit, gratiam Spiritus S. venalem putavit; (unde Simomia) et suturam corporum resurrectionem negavit. Discipuli eius Menander Samaritanus et Elymas Iudaeus, uterque Magus; illa circa an. D. 80, istetempore S. Pauli venenum diffudit. Cerinthus ann. 69, Ebion 80, Carpocraies 129, abnegarunt Christo Divinitatem: Legem veterem cum nova permiscuerunt, e qua solum D. Matthaei Evangelium admiserunt. Nicolaitae 83 vagam libidinem etiam in connubiis permiserunt. Basiledani 124 insiciati sunt Christi Passionem ac Mortem, corporum anastasin. Gnostici, ab excellentia scientiae se iectantes, an. 129, animas hominum ex Dei substantia educebant; brutis intelligentiam, creationi mundi duos Deos, bonum et malum, assignabant. Cerdon 144 utrumque Testamentum reiecit, praeter Evangelium S. Lucae. Valentiniani 150 omnium rerum originem, Deum ipsum in antiquum Chaos reserebant. Marcion a. 155 veterem reiecit Legem et nuptias, baptizavit desunctos; Christo ademit veritatem carnis, hominibus spem resurgendi; discipuli Cerdonis, Encratuae 178 damnarunt esum carnium, D. Pauli Epistolad et coniugium. Idem fecerunt Severiani; corporum insuper ad vitam reditum, et legitimam maris ac feminae coniuctionem inficiantes. Montanistae 181, seu Cataphryges, mortuos Baptismo tingebant, repudiarunt nuptias, semellapsis, persecutionis tempore,

spem veniae intercluserunt. Adamitae veteres 194 eorumque posteri circa an. 1414 Pscarditoe, et Post hos Anabaptistae quidam, reprobatis connubiis, pudenda nuditate et libi dine sunt infames. Origenes Adamantius 207 interdoctiffimos Patres Ecclesiae numerandus, Marty ris silius, Martyrum aemulus denique lapsus, asseruit, animas ante infusionem in corpus peccasse, et in poenam peccati carneo carceri inclusas esse; Christum etiain pro daemonibus crucem perpessum esse, nec beatitudinem Caelestium nec miseriam Inferorum fore perpetuam; denique contra aequalitatem Divinarum Personarum hallucinatus est. Tertullianus et ipse inter antiquissimos Patres venerandus 229 damna vit digamiam, credidit animan fieri per traducem ex anima patris, quemadm odum corpus ex corpore propagatur; animasque sceleratorum post mortem verti in cacodaemonas, etc. Novatu 256, unde Novasiani seu Cathari; id est, Sanctuli et Puri, dicebant, se sine peccato esse; nec infantes egere Baptismo; secundas improbarunt nuptias et subsidia precum pro Defunctis Noetus 259, a quo Patrepassiani, quod Patrem passum affirmarent, eundem unicam Deitatis personam asserentes. Cuius discipulus Sabellius 260 ipse quoque Unitatis Trinitatem consundere ausus est. Paulus Samosatentes 273 blasphemum os Calamumque usurpavit contra Divinitatem Christi; Circumcisionem Iudaicam observavit, suos Psalmos Davidicis substituit. Mannchai a Maneie 273 geminos Deos et Creatores,

bonum et malum, consinxerunt; bestiis rationem, Christo phantasticum corpus tribuebant; reiecerunt civilem potestatem et ius bellorum, Iudicium Mundi supremum, Vetus Testamentum, nuptias, liberum arbitrium in peccatis evitandis; meras sibi e caelo illuminationes imaginantes.

Arriani 315 negarunt Filium Dei consubstantialem Patri, Graece [gap: Greek word] , qua peste totum pene Orbem insecit Arrius, Aeriani 315 sive Aerii oggannierunt contra lustrales luentium animarum flammas et ieiunia Ecclesiastica; Circumcelliones 349 per varias mortes se ipsos, in sani martyrii causa, necabaht. photinus 350, Pauli Samosateni discipulus, in surrexit contra SS. Trinitatem, Christique e Virgine Matre nativitatem. Donatistae 358 Christi Ecclesiam solis Asricae limitibus circumcludebant; Filium minorem Patre, Spiritum S. minorem Filio cre di volebant, Catholicosque ad se desciscentes iterato Baptismo abluebant. Euxomiam 358 inaequalitatem personarum SS. triadis invehebant. Macedoniani 359 Spiritus S. Divinitatem impugnarunt. Aeitani 363 Arrianaesectae hoc insuper addebant, nullum peccatum, quantumlibet grave, imputari in fide manentibus, quae sola sufficiat absque ullo alio opere ad vitam aeternam consequendam. Luciferiani 365 animam hominis e carne eductam garriverunt. Apollinaristae 377 Christum corpus sine anima ex Virgine assumpsisse fabulati sunt. Priscillianus cum suis 388 Gnosticorum et manichaeorum

errores coniunxit. Collyridiani 395 Collyram seu placentam Virgini mariae in Sacrisicium offerebant. Iovinianus 395 beatos omnes in gloria caelesti pares fecit; in baptizatis nullum peccatum admisit. Helviduis 395 Virginitatem vituperavit; plures Deiparae silios affinxit; quo tempore Anthropomorphitarum Haeresis exorta, Deo corporea membra adiunxit. Vigilantius 402 Sanctis venerationem abstulit, divitias paupertati religosae antetulit. Pelagius 405 liberum arbitrium Divinae gratiae anteposuit, parvulos ut [correction of the printer; in the print et] labis primaevae immunes, ita etiam Baptismi fecit. Nestorius 427 duas in Christum personas introduxit. Mariam Virginem [correction of the printer; in the print Virgine] [gap: Greek word] , Christiparam, non [gap: Greek word] , Deiparam dixit. Eutyches 443 duas in Christo naturas inficiabatur, corpusque de Virgine sumptum; rediviva post mortem corpora nec tactu nec visui subicienda somniavit. Dioscorus 453 cum Eutychete confudit naturam Verbi Dei et Hominis. Theodorus, Mopsvestiensis Episcopus, 476 Virgineam Parentem negavit esse Deiparam. Acephali 494 Divinam et Humanam Christi naturam miscebant, unde et Monophysitae appellati, quod unam Verbi et Carnis naturam mentiantur. Sergius 604, Constantinus Patriarcha, Monothelitarum Princeps, unam in Christo voluntatem et unam naturam statuentium. Alius fuit Sergius Pseudomonachus 630, qui Mahometi pseudoprophetae adhaesit et sociatus est temporibus Heraclii. Iconoclastae seu lconomachi 719 imagines

Christi et Sanctorum demoliti sunt et exterminaverunt. Haereticorum interregnum, hoc est, Ecclesiae ab Haereticis insestationibus quies et cessatio, per ducentorum annorum spatium et ultra suit, sub initium translati Romani Imperii ad Germanos, ab anno videlicet 800, quo Carolus Magnus regnare coepit; ad 1000, donec, sub Henrici tertii Imperio, Berengarius, Diaconus Andegavensis in Gallia, erupit circa annum 1048, corpus et sanguinem Christi sub speciebus Panis et Vini, hoc est, SS. Eucharistiae Sacramentum e medio tollens. Petrobrusiami 1124, Anabaptistarum Prodromi, parvulos, usu rationis carentes, sacro lavacro privabant. Petrus Abailardus 1143 Deo necessitatem agendi impegit; in eo compositionem finxit; omnium bonorum auctorem negavit; Angelos in consortium Creationis admisit. Pauperes de Lugduno seu Waldenses 1160 a Petro Waldo, Cive Lugdunensi, qui, erogatisin pauperes opibus, Evangelicam paupertatem ementiens, Apostoli officium praedicando usurpavit, excitati fuere.

Flagellantes 1273. Postea invaluerunt magis an. 1313, passimque oberrantes, se virgis et nodosis flagellis concidebant ad ostentationem, asserentes Baptisinum aquae cessasse, et in Baptisma sanguinis mutatum esse. Ioannes Wicleffus, Sacerdos Anglus, anno 1352. secutus est, et Ioannes Huss sub saeculi decimi quinti initium.

Haec de Haeresibus antiquis; ad Schismaticos quod attinet, praecipui sunt Graci, qui circa annum D. 860, temporibus Nicolai primi, Pontisicis, (teste Bellarm.) sese avulserunt ab Apostolica sede et Ecclesiis Occidentis. Cuius Schismatis error est cum Haeresi coniunctus, Spiritum Sanctum a Filio non procedere. lidem negant conserri beatitudinem iustis ante diem Iudicii, neque ante poenas insligi peccantibus; non comedunt suffocata: Eucharistiam in sermentato pane consiciunt: (circa hoc Ecclesia Romana iis gratiam fecit) Negant Dominicum corpus recipi ab eo, qui graviore delicto abstrictus est:dicunt, licita esse damna inimicis illata; secundas repellunt nuptias: admittunt pro coniugum arbitrio dissolutionem connubii: Eucharistiam impertiunt parvulis. Maronitae, a quodam Marone dicti, ad montem Libanum degentes. Eutychetis et Dioscori deliramentis involuti, postquam quingentos annos ab Ecclesia abscissi erant, ad eam redierunt sub annum 1182. Graecorum Errores sequuntur Georgiani, a Divo Georgio se denominantes, qui Cappadoces, Iberos [correction of the printer; in the print Iberes], Armenos, Evangelica doctrina imbuit, qui omnes postea ab Ecclesia desecerunt. Non meliores sunt rutheni, (seu Russi aut Moscovitae) qui Latinorum Patrum et Doctorum scripta, reiuciunt; Concilia, Canones, Decreta respuunt. Ad Eucharistiam panem sermentatum adhibent. Hucusque in silva tam horrida, vestigia Gabrielis Prateoli

legimus sectas Et dogmata ad Orthodoxa Religione aliena, diligenter persequentis.

Calvinistae sortiuntur varia nomina; nam in Anglia quidam vocantur Puritani; (hac etiam tempestate Independentes, Presbyteriani, Antimoniani, Quackeri seu Tremuli) in Gallia Hugonotae, in Bohemia picardttae, in Helvetia Zwingliani et Sacramentarii, in Hollandia Geusit; ex his Gomaristae a Francisco Gomaro, absolut am illam Dei et determinatam, quosdam extraculpam suam, reprobandi voluntatem, obstinate et rigide propugnantes; quorum adversarii sunt Arminiani, (alias Remonstrantes sicut Gomaristae illi Contraremonstrantes) eam reprobationem limitantes. Quae monstra nominum et hominum! Mercurialis. Ibidem nidulantur Memnomstae, restauratores Anabaptisticae insaniae et turpitudinis; Vorstiami per summam impietatem adimunt Deo omnipotentiam, omniscientiam, immutabilitatem, aeternitatem; omnes in se hostiliter lingua, stilo, cominus, eminus debacchantes; quibus nuper accesserunt Fansenistae, auctore Cornelio Iansenio, Episcopo Iprensi in Belgio, asserentes cum prioribus, aliqua Dei praecepta esse impossibilia observatu; interiori Dei gratiae non resisti, ne posse quidem: non requiei ad meritum libertatem a necessitate, sed tantum a coactione: Christum non pro cunctis hominibus sunm sudisse sanguinem. Quam illi contagionem per Galliam et Belgium afflaverunt non paucis.

est a rebapti zando, quia cum Pelagianis originaria labe absolvunt insantes, eosque negant esse capaces Baptismi, quod non sint capaces doctrinae et fidei; hincnon nisi adulitioribus lustricam undam adhibent: abrogant Magistratibus Politicum regimen, Tribunalia, Iudicia, ius gladii et bellorum. Prohibent quodlibet iuramentum: Polygamiam seu plures uxores permittunt; vinculum matrimonii dissolvunt: cum Chiliastis antiquis quietem indul gent Elysiam, in hac terra, animis corpore solutis, praeter alia plura fanatici spiritus sive somnia sive portenta. Hydra haec primo procreavit ex semine Thomae cuiusdam Muntzeri seu Monetarii, circa annum Dom. 1529, quae deinde caput suum altius exseruit ad annum 1534 in Westphalia sub Ioanne de Leyden, opisicio Sartore; ex huius Sectae contribulibus aliqui vocantur Cathari, id est, ab omni peccato puri: alii Tacentes, qui, interrogati de religione, respondent nihil, sed quasi attoniti haerent; alii Enthusiastae, iactantes se cum Deo loqui, ac caelestibus visionibus illustrari; alii Liberitini, praetextu Libertatis Christianae Polititicum Magistratum aspernantes: alii Clancularii seu fratres Hortenses, nulla intrantes templa, domi se suosque docentes, aut in hortis convenientes; Alii Eiulantes et perpetuo cum Heraclito flentes; quidam Adamitae, omnia habentes communia, de quibus supra. Praeter enumeratas Sectas omnes, in valuerunt nunc Adiaphoristae seu Indifferentes, qui nullam non religionem

approbant, modo admittat Symbolum Apostolicum; stolidissime nihilominus duodenos illos articulos trahentes in sensus diversos, et ab Ecclesia, quam credunt esse Catholicam, deflectentes.

Desiderius, Tandem finis spectandus est; Mercurialis. Poteramus huius Itineris Literarii nunc subire portum, peracta totius peragratione mundi, variaeque Eruditionis Apparatu non indiligenter perlustrato, nisi putaremus, facturos nos auspicatius, si centum omnino Capitum, in quaetamquam in totidem intervalla Viam hanc Latimam distinximus, hecatomben Musis consecraremus. Quare cum plurimum et cognitionis et utilitatis ingenuae insit [correction of the printer; in the print lusit] in eo verborum ornatu, in quo vocabula aut singularia aut minus communia pro communioribus adhibentur, spero, tibi tuique similibus, ad amoenioris profectum literaturae, hoc quoque profuturum Caput, quod proxime sequens, Tropicae cuidam rerum appellationi, prout sese promptius iuxta seriem Alphabeticam afferent, dedicabimus. Desiderius, Iterum ex votis meis facta reddis: prosequere dissertationem; tuum cum voluptate sermonem edam, si licet ita cum Plauto, leporum patre, loqui. Mercurialis. Quippini liceat. Age igitur, si qua in varietate iucunditas est, erit in consequente Capite, cui, si libuerit, auctarium haud inutile subiungam. Desiderius. Quo plura addideris, eo plenius satisfeceris. Numeri nulla in his est religio.

CAPUT XCVIII. Antonomastica quarundam rerum, ex historiis et fabulis, explicatio.

Achates, pro fido comite et amico accipitur, qualem expertus est Aeneas. Acheloia pocula, pro aqua.

Achilles vocantur insigni fortitudine duces, et argumentum Achilleum, quod insuperabile. Achillis stomachus cederenescius, pro iracundo.

Adonis, pro formoso puerulo, sed minus casto. Adonidis horti, res leves et amoenae.

Aegis, clypeus Iovis et Palladis, in cuius medio Gorgoneum caput, contra obtretrectatores munimen et invidos.

Agamemnon, pro Rege. Agamemnonis hostia in duros et persuasu difficiles dicitur, quod Agamemnoni, in Troia rem diviam facturo, bos effugerit, vixque multo negotio comprehensus fuerit. Agamemnii [correction of the printer; in the print Agamemnorum] putei; (quos circa Aulidem effodit) de novis et admirandis operibus.

Agathocles, conditionis suae memor, ex figuli filio Rex, unde vasis aureis figulina solebat admiscere.

Aiacis risus, qui temere et vecorditer rident; Aiax duos sues pro Ulysse et Agamemnone flagris prae ridicula insania cedicit. Aiax, pro surioso.

Amaltheae cornu, seu Cornucopia, aut Copiae cornu, pro rerum omnium copia et ubertate.

Amphiaraus, vates, invitus ad bellum pertractus, terrae hiatu, quod praeviderat, absorptus est. Vates ipse sui infortunii.

Anaxarchi tunde follem: At [correction of the printer; in the print An] Anaxarchum ipsum non tundis [correction of the printer; in the print lundis]? dixit ille Philosophus torquenti se tyranno.

Antigoni Regis imago oblique expressa ab Apelle, ut tegeret orbitatem alterius luminis, quo Rex carebat.

Apelles, pro pictore eximio: Deploravit iacturam unius diei; hodie nullam lineam duxi. Opus Apelleum, egregium. Eiusdem cum Protogene aemulatio in subtilissima linea exprimenda.

Apina et Trica (Apinae et Tricae) duo ignominiose eversa apuliae oppida; pro nugis.

Arbaum odores, pro pretiosis. Ita Cilicum imbres, messes, segetes. Item Cilissi adiective, panchaei, Orontei, Assyrii, Achaemenii, etc. Arabum gazae, Horat.

Archimedes, mirus artifex et Mathematicus, vitrea sphaera motus calculosque caelorum repraesentat. In obsidione Syracusanorum speculo encaustico naves Romanorum incendit. Occisus, describens in pulvere figuras Geometricas.

Archytas, nobilis artifex. Archytae crepitaculum, in hominem vehementer garrulum. Eiusdem celebratur columba lignea, ad volatum librata.

Areopagita, pro taciturno, severo, iusto Iudice. Areopagus, pro Senatu et iudicio exactissimo.

Argolicus (Argivus) vel Aiacis clypeus, pro magno et firmo praesidio. Argivo clypeo dignus, de viro generoso.

Argonautae [correction of the printer; in the print Archonautae], Heroes, qui vellus aureum rapuerunt; pro fortissimis viris.

Artemisia, speculum coniugum, exstruxit Mausolo, viro defuncto, Mausoleum, mortui cineres vino commistos ebibit.

Ascanius seu Iulus [correction of the printer; in the print Iulius], pro dulci filiolo.

Astomorum gens, sine ore, halitu tantum vivens et odore, quem ex naribus trahunt [correction of the printer; in the print trahitu], cenodoxi seu vanae gloriae inhiantes.

Atho sculptus, ingens adulatio; nam Stasicrates volebat montem Atho efformare in speciem Alexandri, in cuius dextra, maxima civitas, in sinistra, perennis fluvius, e phiala erumpens. Quot lecpores in Atho, quot apes pascuntur in Hybla; copia.

Attica bellaria, pro lautitiis et cupediis. Attica Musa, pro venusta lepidaque oratione. Atticus lepos, eloquentia, pro sermonis festivitate facunda.

Bacchae, seu Bacchides, aut Bassarides, Maenades, imago bacchantium et furentium; inde Orgia Bacchi. Malae feminae.

Baleares funditores, pro peritis; quorum liberis non dabatur [correction of the printer; in the print datur] panis, nisi quem iaculando meruissent.

Bucephalus, pro generoso equo. Celebratur Cyllarus Castoris et Pollucis: Xanthus Achillis: Pegasus alatus Bellerophontis. Rhoebus Mezentii: Equi Solis et Martis.

Cadmus e Phoenicia sedecim Alphabeti literas in Graeciam transtulit; quibus Palamedes addidit [gap: Greek words] et Simonides [gap: Greek words] .

ubi tu Caius, ego Caia; formula sponsorum recentium olim se alloquentium, significando dominum, seu patremfamilias, et dominam: De coniugibus concordibus.

Canum nomina Hylax, Laelaps, Lycisca, Melampus, Pamphagus, Pterelas, etc. Lissa nomen catellae.

Cerberus triceps, canis infernalis; in cacodaemonem vel aluid monstrum aut vitium.

Chimaera, pro terribili monstro, quam interfecit Bellerophon vomentem ignem, pectore leonem, ventre capram, cauda draconem.

non est cuiuslibet adire Corinthum; quando quis rem aggreditur, viribus maiorem.

Cretiza cum Cretensi. Vulpinare cum vulpe. Syncretismus fallax et mendaciis nixa concordia.

Cumanus asinus. Honor indigno apud ignotos; nam asinus, fugitivus apud Cumanos, se gessit pro leone.

Cupido, puer Veneris, Deus amoris et amor ipse; fingitur caecus, instructus tamen arcu et pharetra, etc.

Curetes et Corybantes, Sacerdotes Cybelis, insanientium more corpus agitantes, seque cultellis conscindentes.

Delphicum Oraculum, pro ipsissima veritate. Tamquam ex tripode, idem. Delphicus gladius, de re ad plures usus apta; nam eo gladio et mactabantur victimae, et nocentes afficiebantur supplicio. Delphica Praecepta, certissima.

Diphthera antiquiora loqueris; nugas obsoletas; diphthera pellis caprae Amaltheae, quae Iovem lactavit, in qua Iuppiter arcana sua scripsit. Ex diphthera, ex Oraculo. Inspiciet Iuppiter diphtheram suam, quamvis sero. Poena manet scelestum.

Epicteti lucerna, pro viri docti aestimatione et memoria. Eiusdem sunt duo verba: [gap: Greek words] , sustine et abstine.

Epimetheus, pro incauto, stolido et curioso, qui, aperta Pandorae pyxide, omne genus malorum in orbem invexit. Adag. Malo accepto stultus sapit. Non fidendunfeminis.

Eridis pomum seu discordia; unde lis inter Deos orta Paride iudice, etc. materia rixae.

Euripus [correction of the printer; in the print Euripeus], mare reciprocis undis aestuans, pro inconstanti.

Fenellae pomum aurcum, gemmis refertum tamquam iaculis, ad iactum erumpentibus. Volutas, donum exitiale.

Hercules, pro viro fortissimo. Herculei labores, pro maximis. Ne Hercules contra duos; cedendum multis. Dextro Hercule, fortunate. Herculis Gallici catena, pro eloquentia. Herculeus nodus, pro indissolubili argumento. Herculi clavam extorquens; inanis conatus. Herculis toga; munus nocivum.

Hydra multorum capitum; vulgus est. Hydram contundere, secare; magnum superare et perdomare malum.

Iopas [correction of the printer; in the print Ioppax] crinitus, Cantor, amantior humoris.

Iphigenia, innocens victima, cultro subducta. Providentia Divina. Auxilium in tempore.

Lacones, pro pueris duriter educatis. Laconice scribere, breviter. Laconice vivere, frugaliter. Lacaenae virgines, pudicae, frugales, laboriosae.

Lethe, fluvius Inferorum, oblivionem inducens. Lethaeas hausit aquas, mortuus est, vel memoriam perdidit.

Lycambes, pro homine maledictis infestato, et ad extrema redacto. Archilochus, Iambicus Poeta, eundem confecit. Archilochia dicta, amarulenta.

Martialis. Paelignus vel Sulmonensis, Ovidius. Dircaeus, Pindarus [correction of the printer; in the print Pindarius].

Medea, crudelis mater, venefica, perfida in patrem, et interfectrix fratris ac natorum.

Mercurius, pro fure, nuntio, eloquente, mercatore, duce viarum. Mercurii talaria induere, fugam intendere. Mercurio dextro.

Musae, Aganippides, Camenae, Castalides, Heliconiades, Pierides, pro carmine, literis. Musarum apertae ianuae. Musas a limine salutare.

Nemesis, Dea Vindictae. Aliter Adastria vel Adrastea, et Rhamnusia, ultrix scelerum; quo tardius, hoc gravius.

Nisus vel Euryalus, amici optimi. Sicut etiam Theseus et Pirithous. Pylades et Orestes. Achilles et patroclus. Aeneas et Achates. Damon et Pythias, Pythagorei.

Orpheus, pro Cantore nobilissimo, qui cantu Eurydicem uxorem ab Inferis reduxit.

Palladium, antiquissimum simulacrum Palladis in urbe Troia, pro re fatali; unde vel salus vel exitium pendet.

Pallas, Dea artium et ingenii; pro oleo: Hinc Palladius liquor. Nata ex Iovis cerebro, nempe studium sapientiae artiumque plurimarum; inventrix olivae, tibiae, Musicae, lanificii, texturae.

Pan, inventor fistulae, Deus agrorum et pecorum. Panicum terriculamentum, inane.

Paris, mollis et fractus iuvenis, ex forma iudicans, adulter, dolosus interfector Achillis.

Pausonis equus, ita pictus, ut, prout vertebatur tabula, vel volutari in pulvere vel currere videretur: Rerum ansae variae.

Penelope, uxor Ulyssis, pro coniuge fidissima. Penelopes telam retexere, inanis opera, vel in ludibrium aliorum.

Phaethon, pro iuvene temerario, parentum indulgentia abuso, patriae pernicie. Phaethontiades seu Heliades, imago luctus carorum.

Pharsalici campi, ubi multum sanguinis fusum in bello civili Romanorum inter Caesarem et Pompeium.

Philoxenus, pro guloso, gruis sibi collum optaverat, ut diutius sentiret dulcedinem cibi potusque.

Phoebus Sol, Musarum Praeses, et Vatum, et Oraculorum. Unde: Nom te Phoebi cortina fefellit.

Pinarii et Potitii [correction of the printer; in the print Politii], Herculis Sacerdotes. Tropice ministri penus, aut absumptores.

Poecile, porticus clara Athenis, ubi fortium virorum facta depicta a Polygnoto, ibique Stoici philosophabantur stando.

Polymnestor, avarus, crudelis et perfidus Tyrannus, a quo Polydorus, Priami filius, per summum nefas interemptus.

Polyphemus, pro voratore et ebrii typo; nam excaecatus est in ebrietate. Polyphemus caecus ducens gregem, Dux ratione destitutus [correction of the printer; in the print destituus].

Prometheus, pro ingenioso artifice, et audace; qui ignem e caelo abstulit; pro homine, quem vultur seu conscientia mala rodit.

Proferpina seu Persephone, uxor Plutonis. Nulla saeva caput Proserpina fugit. Omnes eodem cogimur, ad cymbam Charontis; more veterum Poetarum.

sed Philosophum, amatorem sapientiae, dixit; discipulis quinquennale silentium indixit; unde Pythagoreo taciturnior. Doctrinae eius nefas fuit contradicere; satis erat: [gap: Greek words] ipse dixit. Litera Pythagorae Ybivium designathominis dubitantis.

Saturnia tempora, pro aureis: Saturno olim servi, libertate donati, compedes dedicabant: pueri circa annos pubertatis comas suas et speculum Apollini vel Aesculapio.

Septem orbis miracula seu splendidissima aedificia et opera. Pyramides Aegypti: Turris Pharia seu Pharos: Muri Babylonis: Templum Dianae Ephesinae: Sepulcrum. Mausoli: Colossus Solis apud Rhodios, unde dicti Colossenses, et simulacrum Iovis Olympici. Quibus addunt Cyri Regiam: Aram Iovis in insula Delo: Labyrinthum Daedali: Thebas Aegyptias: Salomonis Templum et Regiam: Montem Atho a Xerxe navigabilem factum: Isthmum perfossum [correction of the printer; in the print perfossium]: Alpes ab Annibale aceto ruptas: Lucrinum lacum: Auream Neronis domum: Traiani lapideum pontem in Danubio: Lucultianam villam, ubi superbae aedificationes, Apollo et Minerva, etc.

Socrates, pro viro sapiente, frugali, patiente. Socraticae chartae, libri Philosophici.

Syrtes, loca periculosa navigantibus, etc. In Syrtibus haesit, qui in aliqua re progredi nequit.

Tantali domus, pro funesta familia. Tantali horti, quibus frui non conceditur. Item, Tantali sitis, supplicium, crudelis in filium,

Tenedia bipennis vel securis, pro veecutione iudicii nimis rigidi et abrupti. Tenedius patronus, eadem ratione.

pictoris Theonis vir armatus, non sine tibicine classicum canente, spectandus. Ex Aeliano Causs. in Symb. Pronuntiatio Oratoris.

Thule insula, pro exilio vel loco ultimo olim. Virg. 1. Georg. tibi serviat ultima Thule.

fuimus Troes, periimus. Troiano ex equo, Heroum de sanguine. Troianus porcus, pro homine deliciis effarto.

Ulysses, pro viro astuto, diserto, multae experientiae, et voluptatis contemptore.

Desiderius. Incredibile est, quam isto me acroamate delectaris et erudieris. Cui ut in persimili argumento aliquid addas, possumne rogare? Mercurialis. Quid rogas? Desiderius. Amoenioris quippiam doctrinae ex Historicis, in pauciora perinde verba contractae. Mercurialis. Quod petis, accepisti; nam facta fictis miscuimus. Nec aliter, nisi in praegustum. Neque enim desunt impensae et paratus plura huius generis fercula inferendi. Desiderius. In lingua natat saliva, appone. Mercurialis. Ede, more veteri, quos missus velis. Desiderius. Dixi, e narrationibus selectioribus Attica edulia. Mercurialis. Nescis, quid esurias. Quaero abs te: degustasti aliquando Livium? Desiderius. Non primoribus duntaxat labris. Mercurialis. Valerium delibasti Maximum? Desiderius. Haud modice. Mercurialis. Curtius ut sapuit? Desiderius. Pene devoravi. Mercurialis Quid de Caesare? Desiderius. Rapuit me bellum civile

inter ipsum et Pompeium gestum; dum hic non vult ferre parem; ille non sustinet esse minor. Mercurialis. Quid de L. Iulio Floro? Desiderius. Hic mihi Rem Romanam libandam offert, et magis salivam movet, quam famem sedat. Mercurialis. Pica laboras, an orexi, quam hi dapiferi non exsatient. Quos ut percurram obiter; primus eorum tibi infert Romulum et Remum altricis lupae ubera lambentes: surgentis Romae moenia fraterno sanguine aspersa: Capitolinam arcem ab effosso in fundamentis capite equino, aurea post stramen culmina ostentantem: quietum et religiosum Numae Pompilii regnum: Tulliam supra parentis corpus carpento vectam: tergeminorum Horatiorum pugnam: superbos Tarquinii fasces: Brutum libertatis vindicem: Romam a Porsena obsessam: iniectam foculo Scaevolae dextram: Coclitem in ponte exercitum sustinentem: Cloeliam, Tiberim tranantem: Coriolanum, iras, in patriam ingratam conceptas, maternis lacrimis condonantem: trecentorum Fabiorum internecionem: Romam a Gallis captam: Capitolium a Manlio defensum, excubitoribus anseribus: T. Manlium, ex duello torquatum; nobiles Deciorum animas, pro civibus deviotas: Camillum ultima patriae fata avertentem: M. Curtium, pro publica salute, in hiatum medio urbis foro se praecipitantem: Regulos, Scauros, Aemilios Paulos, animae prodigos: Fabritios et Curios a stiva ad Rei publ. clavum vocatos:

Marcellos super aethera notos: Metellos pios: Marcellos Syracusis ase victis illacrimantes. Scipiones belli fulmina, Africae et Asiae domitores: Brutos et Manlios severitate in filios stupendos: Annibalis novennis ad aras iusiurandum, de perpetua in Romanos hostilitate, cuius fidem fecit Saguntum diruendo, per alpes in Italiam irrumpendo, Quirites ad lacum Thrasymenum et Cannas Apuliae vicum dira clade caedendo; quem denique luxuria Campana fregit, Scipio repulit, et in vindictam Numantiam ac Carthaginem delevit. Quid multis? Romam gentemque togatam in missu ambulatorio spectandam exhibet. Quem contraxit continuavitque Florus, qui tibi apponit luxuriam Asiaticis triumphis in Urbem invectam: Iugurtham parricidiis et scelere Numidiae regno potientem: Mithridatem domitum: Rem populi Romani Attali et Potolemaei Regum divitiis auctam: Caesarem in Gallia dominandi initia ponentem: Gracchos et Saturninos ob Leges agrarias seditiosos: Marios ex conditione servili ambiliosos: Sullas in crudelitate felices: Cinnas in seditione ambidextros: Sertorios ex cicurata cerva oracula et bella spargentes: Catilinas coniurantes in Remp. Cicerones pro patria stantes et cadentes: Antonios, Cleopatrae amoribus abreptos, et multis cladibus in voluntariam necem desperatos: Pompeium in Pharsalia profligatum, et inhonoro, sine nomine, trunco iacentem: Caesarem in curia multis vulneribus confossum: Brutum et

Cassium, in campis Philippicis, poenas parricidii pendentes: denique Octavianum Caesarem perdomito orbe et iugo Romanis: sibi vero corona imposita; composita ubique pace, Iani templum claudentem. De Curtio et Valerio Maximo supersedeo commemorare, quos cum devoraris, quid mihi nisi ossa relinquis? Desiderius. Necdum desiderium meum explevisti. Mercurialis. Haec fames non hominis. sed lupi est. Desiderius. Imo vero hominis, sciendi cupiditate laborantis. Mercurialis. Audi me Desideri; quidquid in hoc historicae eruditionis pabulo tam efflictim discupis et inhias, id copiose et recenter obsipatum est a viro omni literatura politissimo. Desiderius. Quis ille? Mercurtalis. Ioannes Bisselius, S. I. qui Ruinas Illustres rerum et hominum, usque ad occasum Rei publicae Romanae, quatuor decadibus non minus enucleate quam facunde conscripsit, pluresque paratas habet, in publicum cum tempore prodituras. Eum tua di, volve manibus et tere; crede mihi per Musas et Apollinem iuranti, implebit desideria tua. Desiderius. Suspendisti cupidinem meam, non repressisti. Interea hoc abs vellem. Mercurialis. Quis tandem finis rogationum? Desiderius. Non procul abest. Nunc historiae sacrae praecipua capita Emblematibus, quibus unice me delectari nosti, maxime servientia mihi depromi cupiam, cum et aetas et reverentia a sacratioribus illis literis me adhuc abstineat. Mercurialis. Ita nobis eveniet, quod pueris ad aquas ludentibus; ii, cum lapillum

in stagnum iecerint, paullatim magis magisque maiores orbes faciunt. Sic tu, scrupo uno iniecto, varios circulos consequi facis interrogationum et responsionum. Desiderius. Nisi nunc auditor ero, frustra requiram postea, cum divellemur. Mercurialis. Vel si lapis sim, emolliar. Arrige aures: Antiquiora Sacri Voluminis, et ad scopum nostrum propius accedentia facta et acta. tuo pro captu, his amoenioris doctrinae bellariis immiscebo.

CAPUT XCIX. Emblematicum ex historia sacra Corollarium.

QUod in parietibus est vermiculatum, in pavimentis tessellatum, in lignis segmentatum, in vasis aureis et argenteis caelatum, Emblema appellatur, [gap: Greek words] , ab inserendo. Metaphorice accipitur pro Symbolo seu nota, arcanius aliquod mysterium signi ficante. Ne putes autem, nos in ipso Corollarii huius limine impingere, quod Exblematicum vocamus, cum, secundum Symbolographos, Symbolum sit occultae rei signum, quam significat figurate; (Symbola Pythagorica sunt involutae sententiae et quasi aenigmata rem reconditam indicantia) sic ciconia est signum pietatis in parentes: papaver fertilitatis aut somnolentiae. Emblema iuxta illos est Symbolum ex imagine et natura rerum intelligentium, ad mores et vitam

hominum traductum, cum apposito lemmate, seu brevi dicto; unde si urticae adscribas: compressa non urit; innuens rebelles premendos, \dicent illi, Symbolum esse, non Emblema; Hieroglyphicum est imago ad aliquid abstrusius significandum, ex instituto determinata, ut apis picta designat Regi obsequentem, quia solae apes Regem habent, eique parent. Haec, inquam, cum non ignoremus, placuit tamen historicas ex Divinis Paginis imagines proponere, tamquam Emblemata, illustriorem aliquem sensum sive propraium sive figur atum exprimentia; neque enim morosius his literatorum spinis inhaerendum censemus; sed flores potius liberalioris doctrinae colligendos, et in hoc Corollarium inserendos, ut specimen demus iuventuti, quid elegantis eruditionis industria apicula ex Biblico Hymetto legere et suo bombo (colloquio dico). cum sodalibus communicare possit. Accipe, quae, pervolando illa viridaria, collegi: non diu post penitius in Sacra Tempe illaturus pedem necumque ducturus alios.

Adam a Deo ex luto effictus. Omnes eodem luto. Ut vasa in manu figuli. Omnes eodem cogimur. Horat. E terra in terram.

Eva e costa Adami formata, non e capite, non pedibus, nempe nec domina, nec ancilla.

Cherubin ante ostium paradisi cum flammeo gladio. Discite iustitiam moniti. Non datur reditus.

Enochia, urbium prima, a Caino condita; pro latrone latibulum. Murus aheneus, nil conscire sibi.

Cainus, in silva pro fera habitus, a Lamecho abnepote per imprudentiam occiditur. Sequitur iva poena nocentem.

Henochus, seu Enochus, vivus hinc raptus, et in paradisum translatus. Vivus desiit in vivis agere. Religiosus mundo mortuus.

Gigantes, Caini soboles, monstra corporum et scelerum, causa venturi diluvii. Mali

Noe, iussu Numinis, navem, quae SS. literis vocatur Arca, fabricabat centum annis. Frustra minae. Lente, sed graviter.

Cataclysmus aquarum totum terrarum orbem inundavit. Flamma (libidinis) domatur aquis.

Noe cum septem duntaxat capitibus exitium commune evadit. Ex milibus unus. Nulla salus extra (scilicet Ecclesiam.)

Corvus, explorator ex arca emissus, non revertitur. Delectant obscena. Corvus in cadavere.

Noe vineam condit, et liquore novo primus vincitur. Ex innoxio haustu quantus fons malorum! Experto credite posteri. Chamus irrisor patris: Progeniem tulit vitiosiorem.

Turris Babylonica erigitur. In Superum fabricatur machina muros. Temeraria consilia contra Religionem.

Ninus, posita Belo parenti statua, idololatriam inducit. Hinc illae tenebrae, nempe Gentilium.

Abrahamus reducit Lothum fratrem et familiam ex captivitate. Da mihi animas, cetera tolle tibi. Zelus animarum.

Abrahamus tres Angelos, specie virorum, excipit hospites. Salem et mensam ne praetereas. Da, ut accipias. Error absque errore, in suscipiendo peregrino.

Conflagrante caelestlbus flammis Sodoma, Loth cum uxore et filiabus per Angelos educitur. Vitandus fumus, in ignem ne incidas.

Uxor Lothi in statuam salis, ob oculos retro versos, convertitur. Unius oculi iactus quanti stetit? Sic solent feminae: Sapiunt, cum pereunt.

Agar ancilla, cum Ismaele filio, ex domo Abrahami pellitur.Non bene conveniunt (Isaae et Ismael) bona et mala indoles. Facesse lusor, deest collusor. Timebat Sara suo Isaaco, ne ludum Ismaelis luderet. Profugam, in deserto, consolatur Angelus: in deserto, non deserta.

Rebeccae ad fontem in peregrinum Eliezerem humanitas est nuptiarum cum Isaaco conciliatio. Ex undis amor elicit ignes.

Esau, frater Iacobi, rufus et pilosus, lentis pulmento ius primogeniti vendit fratri. Quo vilius, hoc pretiosius. Nocet empta dolore voluptas.

Iacobus, matri multum amabilis, vestem et personam fratris indutus, benedictionem a patre impetrat. Personam malam egit optime.

Iacobus, in Mesopotamia peregrinus et fessus, lapidi indormit, et in somno mysticam contemplatur scalam. Scala arcanorum schola fuit. Sic itur ad astra.

Iacobus cum Angelo luctatur et praevalet, nervo femoris emarcescente, et nomine Iacobi in Israelem mutato. Amisso nervo fortior.

Dina, Iacobi filia, ut videret et videretur, in urbem Sichem egressa, pudorem perdidit. Uritque videndo femina, et uritur.

Iosephus a fratribus, ob somnium ipsius, invidia concepta, venditur mercatoribus Ismaelitis. Dum obsunt, prosunt. Periit, ne periret. Livor excaecavit venditores, ne viderent mercis pretium.

Iosephi polymita tota, haedino sanguine conspersa, seniori parenti Isaaco in signum devorati a fera silii exhibetur. Invidia fera est domestica. Tunica fit pallium mendacii.

Iosephus, lenocinantem dominam, Poti pharis heri sui uxorem, effugiens, pallium in eius manu relinquit. Castitas fugiendo vincit.

Iosephus, in carcere constitutus, pincernae et pistoris somnia explicat. Fecerunt somnia Vatem.

Iosephus Pharaoni, Aegypti Regi, somnium explicat de septem bobus pinguibus et septem macris: annis fertilibus et sterilibus; ideoque Princeps seu Prorex Aegypti constituitur.

Fortunae rota caeli volvitur axe. Iam quaerite fratres, quid ipsi prosint somnia.

Beniaminus fratrum minimus et carissimus a Iosephi in suspicionem scyphi furto sublati vocatur. Philtrum vacui praedulce scyphi.

Iosephus fratribus agnoscendum se praebet, territosque consolatur et osculatur. Erubuerunt, salva res est.

Iobus, vir gentilis, simples, rectus, locuples, a Satana, permissa a Deo facultate, variis malis exercitus, dirissime affligitur in corpore. Integrior ex vulnere et ulcere. Fimetum o quale theatrum virtutis! Maledica uxoris lingua pro plausu fuit. Patientia Iobi spectaculum etiam Superis dedit.

iMoses infans, in Nilum proiectus, in fiscella viminea enatat. Quem Deus vehit, scirpea navigat rati.

Dura Hebraeorum in Aegypto servitus, in luto et lateribus, increpante flagello. Debit Deus his quoque finem. Non mitius est iugum mundi, non dignior cura.

Virga Mosis, in serpentem versa, devorat virgas seu serpentes Incantatorum. Ficta miracula veris nil officiunt.

Decem plagae Aegypti, a Deo immissae, 1 mutatio Nili in sianguinem. 2 ranae omnia infestantes.

3 culices et cyniphes. 4 muscae. 5 pestis. 6 lcera. 7 grando. 8 locustae. 9 tenebrae, quae etiam in Adagium abierunt. Aegyptiae tenebrae. Hic illud usurpes; Phryx (Pharao) plagis non emendatur. 10 caedes primogenitorum.

Agnus Paschalis cum panibus azymis et lactucis agrestibus comedendus ab Hebraeis stantibus, praecinctis, et baculos manu tenentibus, idque festinanter. Memento, te peregrinum.

Angelus percussor domos Israelitarum, sanguine agni signatas, innoxius transit. Christi sanguis nostra salus.

Columnae nubis et ignis Israelitas ex Aegypto discedentes praecedunt. Duce Deo. Spolia Aegyptia. Res profana in sacram.

Hebraei transeunt sicco pede mare rubrum, Aegyptii merguntur. Lemma de unda: Non omnibus servio. Denique durities liquescit.

Fons Mara dat amaras aquas, quae iniecto a Mose ligno dulcescunt. Quod natura negat, caelestis gratia donat.

Ex Aegypto prodigiose educti Hebraei respiciunto eo, unde abierunt, optant ollas, plenas carnium Canopi: Audiuntur: Pluit coturnicibus: Saturantur ad nauseam et vomitum. Escae intra dentes haerent. Fit Venter tumulus, fit Libitina gula; mors est in olla. Agulonibus etiam locus infamatur, et nomen Sepulcra Concupiscentiae accipit. Non respiciendum ad ollas et cepas Aegyptias Religioso.

Postcoturnices Manna decaelo decidit. Malis saporem panis oleagini praefert: Omne delectamentum bonis, et pro voto, quod quisque appetit, sapit. Pretiosus utique cibus, qui in tot saecula servandus aureae Foederis Arcae includitur: ubi virga quoque Aaronis, quae arida floruit et amygdalas protulit: ubi Mosis quoque tabulae Decalogo inscriptae asservatae. Quot, quaeso, hic Symbola, Desideri; si vis, adde explicationem, ut, te loquente, auscultem ego. Desiderius. Quid ego graculus lusciniam interpellem; elinguem reddit me attentio, adeo placet mihi haec corolla, quam ex historicis Divinorum Voluminum flosculis nectis. Certe in Sacris Literis plus est unguenti quam in profanis olei. Mercurialis. Illae sunt dominae, hae ancillae, et in dominarum obsequia adhibendae. De Manna mihi occurrunt lemmata. Primo victoriae; adscribendo picturae: Vincenti. Deinde mirifici cibi. v.g.Nil melius, nil mirius; vel: per modum recipientis. Vel: iuxta palatum. De Virga Aaronis, quae, prodigiose florens, suffragata est viro ad summum sacerdotium: Quot nuclei, tot caeli calculi. Non fallit hoc suffragium. De rebus in Arca repositis. Tabulae significant Legem: Virga metum poenae: Manna praemium in ea observanda. Desiderius. Quam multiplex doctrina? Mercurialis. Et haec quidem in cortice. Quid, si penitius ad medullam iuxta sensum Scripturae S. quadruplicem, de quo egimus cap. 78. v. g. My stice Manna typus SS. Eucharistiae est: adde

Hospes Amalecitas profligat Moses, preces caelo fundens elevatis manibus. Unus pro omnibus. Suspiria difflant hostilem aciem.

Promulgatur Decalogus in monte Sina, inter tonitrua, fulgura et terribiles sonitus, nemine auso ad montem propius accedere, praeter Mosen. Tange montes (et fumigabunt Psal. 143.) Metus est reverentia Legum.

Hebraei erigunt vitulum auroum, et circa eum edentes et bibentes choreas ducunt. Lascivia vitulantium iuvenum. Cuique sua lubido Deum fingit.

Vitulus comminuitur in pulverem et spargitur in torrentem. Abolitio scelerum per contritionem pectoris.

Maria, soror Mosis, murmurando lepram contrahit, quam sanat frater precando. In lingua malum remedium.

Ex terra Palaestina, lacte et melle manante, ingens botrus in vecte a duobus baiulis asportatur, in signum ubertatis ad Hebraeos alliciendos in eam regionem. Ex ungue leonem, ex uva vineam. Promulsis paradisi. Dulce periculum.

Nemo ex omni Israelitarum numero, praeter Iosue et Caleb, in terram promissionis admittitur, propter abiectionem animi, pugnam

detrectantes; unde quadraginta annis errandum iis fuit per deserta. Multi vocati, pauci electi. Timidus nullum tropaeum statuit. Audentem non tam Fortuna quam Deus adiuvat. Maiora periculis praemia, etc.

Core, Dathan, Abiron, Mosi rebelles, deglutiuntur a terra, descenduntque vivi in inferrum, focios eorum comburente igne; prava societas conflavit incendium.

Petra, a Mose virga percussa, ad secundum ictum emittit aquas largissimas. Duro de pectore fletus. Displicent repetita. (Contra Proverbium: Repetita placebunt) Deus enim offensus diffidentia Mosis et Aaronis; nam primae percussioni non tam aqua defuit, quam fiducia in Deo. Mystice, Christus erat petra.

Serpens aeneus, a Mose in pertica suspensus, sanat vulneratos a serpentibus ignitis, afflatu et morsibus praesentem ferentibus mortem. Hic iuvat aspectus: Profuit enim aspexisse simulacrum serpentis.

Asina, cui insedit Balaam, Magus et Ariolus famosissimus, abs hero suo percussa, quod nollet pergere, obstante Angelo, loquitur ob indignitatem verberum. Stulta mundi elegit Deus, ut confundat sapientes.

Raab, mulier Ierichuntis civis, exploratores, a Iosue missos, salvos de nocte e fenestra per murum urbis funiculo coccineo demittit, et in urbis excidio sibi suisque vitam conservat.

Quid ad haec Desideri? Cur adeosilens? Desiderius. Quia nullum mihi dulcius et auditu dignius acroama accidere posset. Mercurialis. Abrumpamus filum; flectendo implevimus orbem corollae. Desiderius. Necdum integre; prosequere nexum. Mercurialis. Prosequar, sed fila filis nectam properantius, ut floreum circulum absolvam. Iuxta seriem Scripturae S. memorandus nobis Hebraeorum Sacerdotum cum Arca Foederis per Iordanem transitus, consistentibus utrinque instar montis aquis. Fecit iter pietas.

Sequitur Ierichuntis urbis eversio, moenibus ex tubarum sono corruentibus. Solo flatu. Tu applica ad alia.

Inde Solis ad imperium Iosue in medio caeli per diem integrum immoti statio. Disce parere.

Sisara insidiose lactatus et sopitus a Iaele femina, adacto secundum tempora clavo. Blandum exitium.

Vellus Gedeonis in sicco madet: In madido siccum est. Vir fortis, fortunae obnitens.

Gedeonis milites trecenti seliguntur, quia stantes aquam mann ad os lambebant. Nos numero pauci, sed bello vivida virtus.

Testarum collisarum (hydriarum) fragore terrentur a Iosue Madianitae, et se ipsos concidunt. Fama stant bella.

Samson maxilla asini occidit mille Philisthaeos. Furor arma ministrat. Non telum, sed manus.

E molari mandibulae asininae dente sitienti Samsoni fons aquae scaturit. Ex asino Pegasus.

Samson, in urbe Gaza inclusus, portas urbis cum postibus suis et seris asportat. Captus non capitur. Num capti potuere capi? Virg.

Samson, amore Dalilae captus, capitur ab hostibus et excaecatur. Notum, quid femina possit. Noli me tangere.

Samson, oculis orbatus et ludibrio a Philistaeis habitus, subductis manu utraque columnis, una se et spectatores ruina involvit. Ipsa in morte timendus. Vindictae verbum: Male mihi, modo male aliis.

Samuel, puer, a teneris Deo in tabernaculo servit. Maior est recentis gratiae floris.

Indulgentior erga liberos Heli Sacerdos, de sella cadens, fragnti occiput suum, quia non fregit cervicem filiorum. Fortius utere loris.

Dagon, idolum Philisthinorum, ad praesentima Arcae corruit. Non in una sede morantur. Alterutri cedendum.

David funda et lapide Goliathum, immanem gigantem, sternit. Non mole, sed virtute. Tuo te gladio iugulabo.

David, canens cithara, spiritum malum a Saule depellit. Nervus inest nervis. Fide probat fidem domino.

Arctum foedus et amicitia inter Ionatham et Davidem. Alter in altero. Sagittae Ionathae (amoris in amicum.).

David Sauli, capitali hosti, clam oram chlamydis abscindit; hastam quoque et scyphum subducit in signum omissae ultionis. Fortior est, qui se quam qui fortissima vincit Moenia.

Abigail, Nabalis uxor, hocprudentior, quo maritus stultior, iratum Davidem verbis et muneribus placat. Eucharis lingua, etc.

Ioab, Davidis Regis Princeps militiae, cum Amasam, supremum belli Ducem a parte Absalonis, obvium haberet, humanissime salutans, osculum tulit fronti, pugionem lateri infixit. Fraudulentus amicus. Vide, cui fidas.

David amictus ephod lineo (est genus vestis sacrae, humeros tegens et pectus ambiens) canit et saltat ante Arcam, irridente Michole

Fortes Davidis, pro selectis et strenuis militibus, quorum quidam scribuntur soli totum exercitum debellasse, quidam 800, quidam 300, una clade occidisse: alii gigantes, alii leones, interfecisse. Qualis Dux, talis miles. Ex Scriptura dicitur ad tres Primos Fortium non pervenisse, qui in fortibus factis, posteriorem obtinet locum,

David allatam per medios hostes ex cisterna Bethlea aquam ingustatam libavit Domino. Non quantum, sed ex quanto.

David cum Betsabee, Uriae uxore, quam e solario viderat lavantem, adulterium committit. Ut vidit, ut periit.

Nathane Propheta Davidem arguente, hic peccatum paenitens agnovit. Tu es ille vir. Peccavi.

Absalon bello persequitur patrem Davidem. Ambitio. Poena peccati. Achitophel, consiliarius Absalonis, laqueo se suspendit ob spretum consilium. Malum consilium consultori Pessimum. Vafrities pseudopolitica.

Absalon crinibus equercu pendens tribus hastis confoditur, et proiectus in foveam acervo lapidum obruitur. Suo se laqueo induit. Incidit in foveam, quam fecit. A tergo vindicta.

Tres plagae, belli, pestis, famis ob numeratum superbe populum Davidi oblatae. Difficilis optio.

Sapiens iudicium Salomonis in diiudicanda duarum matrum lite super vivo et occiso infante. Dividatur. Aequitas iudicii.

Salomon prae divitiis et regnis sapientiam a Deo optat et accipit. Omnia simul cum ea.

Regina Saba, sapientiae indagatrix. Augent praesentia famam. Sapientia silens. Nihil asperum.

Salomonis filius Roboam, neglectis Seniorum consiliis, Iuvenum secutus; decem regni partes perdit. Tanti refert, quem consulas.

Orante Elia, lecythus olei viduae Sareptanae non deficit. Fundus sine fundo: Adagium, non est oleum in lecytho. i. e. non est exorabilis; nam Graecis [gap: Greek word] , oleum, [gap: Greek word] , misericordiam significat. Fundus, sine fundo. Affluxus e caelo.

Naboth, iussu Iezabelis, ob negatam vineae possessionem, lapidatur. Vis, non ius.

Elias ignem vindictae ecaelo devocat. Tibi militat aether. Vim vi. Spiritus Eliae fervens.

Elisaeus ab Elia pallium et cum eo spiritum duplicem (duplo maiorem) accipit. Dulces exuviae.

Elisaeus filium Sunamitidis a morte suscitat, ad staturam eius se componens. Omnibus omnia, praesertim praeceptores scholarum, ut e veterno excitentur [correction of the printer; in the print exsistentur] discipuli.

Naaman, Syrus Princeps, purgatur et emundatur lepra, post septenam in Iordane tinctionem. Non ter, sed septies repetita. Ad doctrinam et mores. Non aqua, sed obsequium.

Iezabel, stibio picta et fucata. Haeccine est illa Iezabel? Interrogatio amara ex scriptura S.

Cadaver hominis in sepulcrum Elisaei proiectum, ex contactu ossium Prophetae redit in vitam. Tanti est, coniungi bonis.

Ionas Vates, orta tempestate, ductis sortibus proicitur in mare, et cessat tempestas. Ipse a ceto tamquam in vivo sepulcro triduum circumfertur in pelago, et tandem in littus evomitur a pisce. Eiciar ego, ut tempestas desinat; de viro magis patriae quam sui amante, etc.

Ionae contione et interminatione resipiscunt Ninivitae. Fulmina terrent. Time tonitrua, ut evites fulmina.

Ionas, sub hedera umbram et quietem captans, Sole urente hederam et vermiculo rodente, gaudia sua tristis perdit. Momentum, quod delectat.

Precibus Isaiae, in Ezechiae Regis gratiam Sol, in horologio solari, decem gradibus retrahit umbram. Clarius ex umbra. Rebus in afflictis elucet Dei benignitas.

Rex Senacheribus, obsidens Hierosolymam, immisso caelitus Angelo, centum octoginta militum militibus una nocte deletis, conciditur. Si Deus pro nobis, quis contra nos? Felix, cui militat aether.

Angelus Raphael Tobiae Iunioris dux itineris. Errare nescit. (de duce fideli ac perito.) Melior Achates.

Cor, fel, et iecur piscis, a Tobia capti, in medicamenta asservantur. Ex hoste salus vel medicina.

Tobias parenti caeco, felle piscis pro collyrio usus, visum restituit. Dulce lumen, remedio amaro. Morigerus filius parentis oculus.

Manasses per omnia scelera raptus, qui Isaiam cognatum suum serra medium secari iussit, in carcere inter catenas paenitentiam agit. In tenebris lucem.

Danielis adolescentis iudicium sapientissimum, et castae Susannae liberatio. Bona causa

Nabuchodonosoris statua capite aureo, pectore argenteo, ventre aereo, tibiis ferreis, portendens quatuor monarchias, a lapide de monte abscisso conteritur. Christus mystice lapis est.

Daniel cum sociis mittitur in fornacem ardentem, incolumisque servatur. Experimentum virtutis. In ignibus aurum.

Nabuchodonosor, Regum fastofissimus, pro Deo se circumspiciens ad bestias damnatur, et bovem in gramine agit. Haec tollit cornua fastus.

Balthasar, Rex Babylonis temulentus, inter epulas aperit oculos, et manum videt [correction of the printer; in the print ridet] tristia fata scribentem. Extrema gaudii luctus; hic media gaudii luctus.

Iuditha, casta vidua, cilicino cingulo succincta, tamquam militari baltheo, Holofernem truculentum et temulentum obtruncat. Armata castitas. Hoc habent Mars, Bacchus, Venus.

Aman, Assveri Regis Satrapa, intolerabili fastu inflatus, Mardochaeo, quem perditum ibat, cogitur equitanti a pedibus esse et praeconem agere. Officia aulica nolentis, volentis.

Aman in cruce Mardochaeo parata suffigitur. Malum in auctorem. Sic vos non vobis. Numquid haber omnes sub pedibus?

Iuaei, reaedificantes Solymaea moenia, altera manu gladium, altera tenebant trullam caementariam. In utrumque parati.

Heliodorus, regius minister, templum Hierosolymitanum spoliaturus, a caelestibus geniis flagellatur. Icti sapite sacrilegi.

Iudas Machabaeus, Hebraeorum Archistrategus, Hostium terror, Religionis vindex. Lemma: Propopulo et Deo.

Septem fratres Machabaei una cum matre pro lege Dei crudelia patiuntur supplicia. Non Regi, sed Legi.

Antiochus Epiphanes, seu Illustris, a vermibus consumitur. Hoc genus aulici non intelligunt titulos, et tamen ex Rege vivunt.

Haec habui, quae deproperarem in hac flosculorum, doctrinae amoenioris et virtutis causa, lectione. Dixi iam ante: in superficie ambulavimus, intactis altioribus sensis. Tibi haec congessi; tu hinc Symbola, Adagia, Antonomasias selige: Cainos pro parricidis usurpa: Abeles pro innocentibus: Salomones pro sapientibus: Nabales pro stultis: Absalones pro formosis: Iobos pro patientibus: Machabaeos pro fortibus: Davides et Ionathas pro amicis optimis: Goliathos pro proceris: Assveri convivium pro regali. Iezabeles pro sceleratis feminis; Susannas, Iudithas, Racheles pro venustis et castis, etc. Symbola si lubebit

hinc confingere, signa pro rebus erunt ponenda, quam litteraturae partem plures te doebunt. Nunc colligamus vasa. Desiderius. Huius me artis desiderium tenet quam maxime. Mercurialis. Vide, quam, tuae causa doctrinae, nihil non velim. Caput huic rei serviet proximum.

CAPUT C. Syntagma Symbolorum miscellaneum.

POteramus hoc capite supersedere, quemadmodum duobus prioribus, nisi magis cupiditati tuae, quam iudicio meo velificandum putarem, ideoque serius intrandum portum. Symbolica tu requiris, et inter cimelia aestimas; maluissem ego rariores quosdam gentium ritus in hanc mantissam reicere, indeque varias loquendi formulas excerpere. Sed quia dudum profectionem nostram extraximus longius, novique res esset non capitis, sed operis, ea huc adducere, quae Brissonii, Rosini, Dempsteri, Alexandri ab Alexandro, Tiraquelli, Ludovici de la Cerda, Pontani, Raderi, aliique suis in commentariis, comprimis Lipsii, doctissime anonotarunt, ideo facilius tuae petitioni obsecundandum duxi, et hoc Syntagma adiungendum, potius tuum quam meum, praesertim cum Symbolicae icones, notae, inscriptiones, lemmata

adeo sint in pretio, ut et densi exstent codices, qui de iis tractant (in quibus eminent Hieroglyphica doctissimi Pierii,) et publicis ac privatis in alloquiis, congressibus, in insignibus, armis, anulis, sigillis, amicitiae tesseris, vasis caelatis, hortis, fontibus, porticibus, columnis, arcubus honorariis proponantur tamquam emphatici occultae veritatis indices, et animi multa paucis indicantis interpretes. Quarum imaginum cum in proclivi esset aliquot centurias colligere, nolumus tamen vel nostro vel aliorum otio abuti, cum nec ratio Itineris nostri Latini hoc permittat; librique sint ad manum, unde picturae hae loquentes excerpi possint: et minime operosum sit, ex Metaphoris, Allegoriis et Similitudinibus Symbola effingere. Sed ne videamur ista vel nescivisse, vel non eo, quo par est, pretio aestimasse, praeter ea, quae de Symbolis et Emblematis paullo superius perstrinxi, haec insuper tuae aviditati indulgeo. In Symbolicam imaginem et sensum accommodari potest; quidquid in rerum et nominum similitudine, dissimilitudine, comparatione ingeniose exspectationem fallit, vel rei aliquid tribuendo negandove, quod ab illa alienum ac remotum videtur. v. g. noctua vesperi, cum lemmate: Sol absens dat mihi visum. Ita damnati apud Inferos primum intelligent malum suum. Vel quod cum natura et affectionibus eius pugnat, eique oppositum est: ut Phoenix in flammis, perit, ne pereat; quo Martyres Christi indicantur. Vel res una

cum altera dissimili tamquam simili confertur, propter quandam inter ipsas proportionem. Ut, fasciculus clavium, cum epigraphe: Non omnia possumus omnes, pro diversitate scilicet ingeniorum vel in rebus et nominibus allusionem facimus. Sic, cycnus aquis innatans, tangor, non tingor ab unda, designans Sacerdotem in cu(r)a animarum et variorum hominum versantem. Navis exoneratur, iactatis in mare navibus, cum addito: pereant ac perimant. Religiosa paupertas.

Atque hic caput istud claudemus, et rivos. Satis biberunt prata; et me lassitudo in quietem et domesticos ad lares urget. Desiderius. Quando ventum est ad extrema, hanc etiam vel laciniam vel fimbriam adde, et prout tibi in linguam veniunt amoeniora quaedam Symbola, quasi aliud agens annecte. Mercurialis. Primas alii preces in praerogativis numerant; ego ultimas si non audiam, metuo, ne occinas: in fine ne corrumpe. Haec igitur cape, sed proiecte: plura iam ante sparsim. Miraberis aliquando te istaec adeo miratum fuisse, et reconditae doctrinae (excipio Aegyptia Symbola, quae parum nobis usui) adnumerasse. Quid enim magnopere fatiget ingenium, si v. g. organi harmonice pulsati ictus applices homini rebus adversis exercito, cum lemmate: multo fit plausus ab ictu. An non idem in malleum lotorium liceat transferre, substituendo: candor ab ictu. Vel: verbere purgat. Quid si referas idem in hominem impatientem, dicasque:

multo fit clamor ab ictu. Vides, quanta facilitas est hoc genus imagines comminiscendi, et variatis lemmatibus variandi. Desiderius. Has sictiones prae omnibus Parnassi deliciis aestimo. Mercurialis. Agedum, quoniam haec te voluptas totum cepit, docebo te artem huiusmodi icones ad invidiam Apellis aut Praxitelis pingendi vel scalpendi. Perlege locos communes, v.g. Dadraei aut Lycosthenis, sive ea sint a rebus naturalibus, sive arte factis, sive variis ab hominum negotiis petita: aut, si malis, rerum proprietates, effectus, causas, adiuncta examina, et inde aliquam tibi imaginem finge. v.g. Pinge arundinem, quam ut loquentem et certum aliquid significantem facias, adscribe sensum imperfectum una cum imagine absolvendum. Ut: Qualibet aura, scilicet movetur. Quae verba inconstantem hominem denotabunt. Ubi cavendum, ne res Symbolicae sint vel nimium usu protritae, vel nimis ab usu remotae. Per exempla te ducam. Aspicis in horologio solari umbram describentem numeros. Concipe hinc Symbolum: Quid observas in umbra? Desiderius. Lineam nigram paullatim se circum numeros moventem, adiunge verba: nulla dies sine linea, imo hora nulla. Habebis typum laboris quottidiani. Vides rosam clausam; quid significat? Desiderius. Haereo. Mercurialis. Adde: exspectat Solem. Intelliges aulicum aut quemvis clientem, favorem Regis aut Patroni sperantem. Intueris calcem affusa aqua exardescentem. Quid incidit

menti? Desiderius. Delibero, quid respondeam. Mercurialis. Subscribe: Accenditur, ut exstinguatur. Quid designatur? Desiderius. Homo bibax. Mercurialis. Recte. Apparet tibi virga vel regula fabrilis in undis curva. Quid inde? Desiderius. Ne crede oculis, falli possunt. Mercurialis. Ohe, nimis hoc simpliciter. Adscribe: Sibi conscia recti, habebis bonae conscientiae picturam. Gladius in vagina quid indicat? Desiderius. Pacem. Mercurialis. Scribe: Promptius extrahitur, quam immittitur, exprimes idem quod Terentius, omnia prius experiri, quam armis, sapientem decet. En anulum, sed sine gemma. Quid cogitas? Desiderius. Aliquid deesse. Bene. Subiunge: Optimum deest, notabis hominem doctum, sed virtutis expertem: Vitreum in oculis globum habes, sed fractum. Quae cogitatio? Desiderius. Fragilem esse hominem, Mercurialis. Elegantius si ad Fortunam accommodes cum dicto: Cum maxime splendet, frangitur. Obicitur tibi speculum, ut Symbolum inde amicitiae eliceres, quid subscriberes? Desiderius. Ignoro. Mercurialis. Omnibus Omnia. Desiderius. Pulchre. Mercurialis. Quomodo per illud Aulicum vel Politicum exprimeres? Desiderius. Abs te audiam. Mercurialis. Adscribe: Omnem induo vultum. Mercurialis. Per fontem delabtentem, ut ascendat, quid signes? Desiaerius. Demissionem animi; nam descensus iuvat ascensum. Idem explicare posses per spicas plenas ad terram inclinatas; superbiam vero per vacuas aristas

se in altum attollentes. Quomodo per arborem aliquam mihi describeres Thrasonem inanem? Desiderius. Per platanum, cum adscripto: Umbra tantum. Mercurialis. Belle. Haec in paradigma sufficiant.

de rebus animatis multo superius et ab initio fere disseruimus, quibus non putem aliquid addendum. Desiderius. Nihil magis ad aurem meam. Mercurialis. Faciam igitur te iconographum, coniectorem, pictorem, interpretem mutorum animalium. Quid sibi vult crocodilus hominem plorando devorans? Desiderius. Heredes avidi, mortem defuncti lugentes. Mercurialis. Coniectorem te probasti: Iam miho ex minima avicula iconem vindictae adumbra. Desiderius In cogitationem venit apicula, quae, amisso aculeo, quo inimicum persequitur, exstinguitur. Mercurialis. Ad Solem clare. Consuetudinem pravam perquem piscem indicares? Desiderius. Da moram. Mercurialis. Do. Desiderius. Quid si? Mercurialis. Quid? Desiderius. Quid si remora, parvus pisciculus ingentem detinens navim; sic res minuta, male assueta, totum vitae et virtutis cursum retardat. Mercurialis. Proficis. Non est, quod ingenium amplius pericliter [correction of the printer; in the print periclitetur] tuum; mihi maxime arrident Symbola ex historiis accersita. Sic boves Annibalis, faces cornibus praeferentes, docte designant terrorem et errorem, dolum, an virtutem timendam esse. Regum arcana silentio tegenda,m quam festive Alexander Magnus Hephaestionem docuit, dum eius oculos

ad Regis literas sensim admoventis ori, anulum sigillarem appressit. Quam hoc fortunae et ingenii plenum, si quis Phalerei vomicam hostili telo ruptam convertat in utilitatem quamcumque ex rebus adversis reportatam. Sic Sciluri, Scitharum Regis, sagittae fasciculo colligatae, nec nisi dissolutione frangendae, quam erudite vim concordiae indicant. Sic Alexander Magnus, oblatam Paridis lyram repudians, quam sapienter [correction of the printer; in the print sapiente] ostendit virum fortem et mollitiei contemptorem: Sic Milo, in Philosophorum contubernio in locum columne ruinam minitantis succedens, et reliquos omnes et se ipsum conservans, quam bene rei labentis publicae sustentationem denotat. Sic hasta Constantini Magni, incrucem erecta, quam insigniter telum, terrore plenum, in benignitatis usylum transfert. Et ut ex sabulis quoque aliquid innuam; quam cate Ulysses ad cantum Sirenum auribus obturatis maloque navis alligatus pingitur, ad exprimendam Castitatem Religiosam voto firmatam. Cum lemmate: canitis surdis, canitisque ligatis. Hercules infans in cunis serpentes elidens: Virtus non postulat annos. Supersedeo plura in rem praesentem adducere, ne videar velle Soli facem inferre. Si sapienti pauca; nimis multa dixi tibi. Desiderius. Quo plura loqueris, hoc pauciora dixisse videris. Unum habeo insuper, quod petam. Mercurialis. Pete. Desiderius. Quoniam supra facta mentio de Symbolis Pythagoricis, breviter ut aliquid de iis memores, rogo. Mercurialis. Volentem

rogas, et memorem mones; nolo enim hac te eruditionis particula fraudare. Ex plurimis pauca accipe, et ex his de illis aestima.

Surgens e lectulo, stragula complicato, id est, mane surgens sensus omnes in Deum compone.

Per dextram templum ingreditor, per sinistram exito. Videlicet templum ingrediens memento, te ad Deum accedere; egrediens, ad mortales te redire.

In solitudine sine baculo ne ambula. Unum saltem amicum colas, quo, tamquam baculo, nitaris.

Cibum in vas sordidum ne immittito. Cum improbis tua secreta non facile communices.

In calceum dextrum praemitte pedem, in lavacrum sinistrum, id est: Ad publicas actiones promptus accede; ad privatas commoditates ardus.

Desiderius. Minervae noctua es, qui haec etiam in tenebris vides. Mercurialis. Hoc lumen affusum est ab aliis. Forsitan Aegyptiorum Hieroglyphica, de quibus multa, requires. Quod si facis, Cimmerias postulas tenebras, et Aenigmata vix Delphico Deo explicanda. Quid enim? Accipiter illis Deum significat. Scarabaeus unigenitum filium: Nycticorax mortem: Pelicanus amentem: Cornices duae coniugium: Nigra columba viduam: Non vacat plura adferre. Quid, quaeso, vilius, quod per murem indicent iudicium, quia ex diversis panibus purissimum atque optimum arrodit; amandemus hoc Hieroglyphicum ad pistores, qui dicuntur inde farinae discrimen capere. Quod vero musca impudentiae signum sit, id non est necesse in Aegyptiis Symbolis discere; cum enim abacta identidem redeat, quis ex vulgo hoc Aenigma non solvat? Desiderius. Aegyptiacas tenebras mihi illustrasti. Musca sim, si quid abs te reposcam ulterius. Mercurialis. Et ego Nilus esse volo, unde haurire tibi usque et usque licet. Desiderius. Vel si Tantalus sim, restinxisti sitim. Mercurialis. Imponamus

finem huic Capiti et toti Apparatui nostro Literario. Artem te Symbolicam, quam vocant Iconomysticam, plenius docebit Iacobus Masenius noster in Speculo Imaginum et Nicolaus Caussinus in suo Polyhistore Symbolico.

CAPUT CI. Anacephalaeosis, et Coronis libri ac perlustratae Eruditionis.

DEsiderius. Quae tibi pro meritis referetur gratia tantis? Quo duce et auspice ingens peraravimus aequor; Taurum Neptuno, taurum tibi magnus Apollo.

Vel ut rectius loquar: ivimus nec puppe per undas, nec pede per terras: et patuit sine pennis pervius aether. Aut Mercurii certe induimus talaria, quae sublimes nos aequora supra et supra terram rapido portarunt flamine, liquidasque per auras, perque globum, qui tegit omnia, caeli. Quid enim non lustravimus et spectavimus? visimus initio quatuor principiorum genera, unne oriuntur reliqua, quippe ex Simplicibus Mixta; deinde maiores minoresque flammas, sive per caelum vagantes, sive fixas et immotas; quiquein terra suscitantur ignes, fumum et favillas emittentes: aetherios quoque tractus et spirabilem naturam iam frigentem, iam calentem,

iam alias mutationes subeuntem, cum Aeolia familia, ventis: Varias quoque impressiones et meteora sive ignea, ut fulmina et tonitrua: sive aeria et aquea, ut sunt nebulae, rores, pruinae, pluviae, nives, grandines, et Neptunum cum humidis regni sui subditis, eis tridente iura dantem: et Tellurem suo cum fetu et sobole; quaeque sub terra latent molliora succorum et duriora metallorum ac lapidum. Hinc progressi, perambulavimus stirpes vel irrepentes humo: Vel fragilius inde surgentes: Vel robustius supra eam se efferentes. Inde facto ad animalia transitu, oculis subiecimus multigenas bestias, sive palpatione, sive reptatione, sive volatu, sive natatu sive gressu sibi victum quaerentes, aut pastu enutritos domestico: seu feras, seu mansuetas. Prae omnibus hominem ita contemplati sumus, ut non extra et intra cutem modo ipsum, sed ossa quoque et viscera pernosceremus; facultates animi scrutati sumus, eiusque non minus quam corporis vires, aegritudines, afflictiones, defectiones perspeximus, diversaque aberrantis naturae vitia consideravimus. Mox animum quasi recreaturi, per hortensia et rustica studia circumduximus: Agricolarum et quorumvis colonorum labores rurales, agrarios, vineaticos, olitorios, arborarios. Exinde nos artes exceperunt mechanicae; primoque illae, quibus Ceres conficitur; tum, quibus piscatu, aucupatu, laniatu cura pecuaria caro paratur, et quecumque vesca et coctilia artificio coquinario condiuntur.

Multiplicis dehinc generis potus degustavimus: rem vestiariam et architectonicam inspeximus, diversasque utensilium fabricas et officinas, figlinam, vitrariam [correction of the printer; in the print vitream], metallicam, linteariam, lignariam, coriariam. Postquae visimus, quae ad iter terra marique faciendum requirantur; quae pondera machinis tollantur, rotentur, et quamcumque in partem moveantur. Exinde explorata nobis blandimenta sensuum et artes illos oblectandi. Ab his ad animorum culturam transgressi, scribendi, discendi, docendi rationem intelleximus. Percursis scholis Humanioribus tam Grammaticis, quam Poeticis et Rhetoricis, in Academias nos contulimus, variaque Sapientum studia perpendimus. Sigillatim quae sit ratio disserendi, et disciplina veri falsique disputatrix ac iudex: quid in natura scrutetur et speculetur Physiologia: quid physionomus et physiognomon profiteatur. Quo assurgat metaphysica subtilitas, notiones suas longius a sensuum obiectis abducens, et animas partim a corpore separatas, partim spiritus, nulla concretione corporea unquam implicatos; et mentem illam aeternam, Primumque rerum omnium Motorem, omniaque ab illo dependentia et Esse suum trahentia, mirabili sagacitate, quantum rationi concessum est, permeans et pervadens. Subinde ad Mathematicas disciplinas pedem promovimus, et attente auscultavimus, quomodo Arithmetica numerorum rationes ineat; qua suavitate sonos attemperet Musica:

qua proportione mensurationes magnitudinum, figurarum, partitionum Geometria camponat et inter se conferat; quo libramento Statica res ad trutinam et stateram ponderet; aut rem nummariam ad monetarias Leges exigat, et novae veterisque pecuniae valorem indicet. Optica nos docuit miram in visu variationem et hallucinationem. Georgraphia globum terrestrem ostendit, et expressas in eoterrarum mariumque situs, ambitus, plagas, habitatores. Astronomia ad exhibitionem Sphaerae caelestis velut ad Solem monstravit stellarum motus, vias, discessiones, et observabiles posituras. Nec defuit Fastorum Computatio, quae tempora in seriem et certas periodos digessit ac disposuit.

Post haec Chronologia, non tempora tantum, sed quae in temporibus acta gostaque ab orbis ortu usque ad nostros, quos vivimus, annos compendio enarravit. Nec Historia nesciri voluit, et quis modus, quodque discrimen in rebus enarrandis sit, exposuit. Inter has artes eminuit comitas et affabilitas Philolophiae Moralis seu Ethicae, quae mira nobis claritate explanavit officia Prudentiae, Temperantiae, Fortitudinis, Iustitiae, Civilitatis morum. Accessimus porro Chirurgos, Pharmacopoeos, Medicos, et quae ad salutem corporis conservandam morbosque pellendos pertinent, non negligenter didicimus. Iurisconsultos postea et Iuris tribunalia visitavimus, et nostri veterisque aevi Iudiciorum formas observavimus.

Ad Reginae quoque Theologiae limina admissionem habuimus, et quid ex illius speculatione vel credendum, aut pie sentiendum, vel ex praxi agendum sit, aut omittendum, reverenter excepimus.

Ex Lyceo Academico digressi, privatas aedes intravimus, et officia patrum matrumque familias, coniugum, parentum, liberorum, propinquorum, dominorum, famulorum expendimus. Hinc in publicum et fortum procedentes, perspeximus, quid Societas Civilis exigat, quae habitantium et habitationum ornamenta et commoda: quae Legum iussa: Magistratuum scita: Parentium obsequia. Inde, quoniam multum ad Politiam attinet rerum venalium cura, pedem tabernis mercatorum intulimus, et, quid prosint [correction of the printer; in the print possint], quid obsint Rei publicae, in oculos et cogitationem vocavimus. Et quia non Legibus tantum constringendus est animus, sed una cum corpore relaxandus quoque; vidimus modos multifarios relaxationum et ludorum. Inter quos cum convivia magnum obtineant locum, spectavimus varios Convivantium ritus. Cum ius naturae persolvendum sit omnibus, quae iusta defunctis debeamus, cognitioni et curae habendum duximus. Rebus sic in Republicis constitutis, quo Regum se potentia et maiestas extendat, haud otiosi inquisivimus; quaeque sint aulica munia ac servitia, longo ordine aspeximus; a sceptris vero et coronis cum vel ambitio vel invidia abesse non possit, turbas seditionum et bellorum

tumultus in conspectu habuimus, et quidquid ad cruentum Martis opus spectat. Hinc nobis Religio, sine qua nulla salus nec bello paci aras suas monstravit, et, quid Deus sit, quaeque Deo debeantur obsequia, declaravit. Rite olim Numen coluerunt Hebraei, postea superstitiose et sacrilege, cum Servatorem gentis humanae, caelo missum, etiamnum hodie pertinacissime repudient. Post Iudaismum ad Idolomaniam ora gressusque convertimus, et quam late tenebras et insaniam propagaverit, dolentes recoluimus. Ab his malorum portentis ad pestilentiorem Hydram oculos refleximus, ac exsecranda Mahometis dogmata non sine terrore percepimus. Exinde respiravimus, ubi nos Christiana Religio, seu Fides Orthodoxa, per sacratissima et castissima sua Mysteria, amantissime prehensos manu circumduxit, miraque dulcedine delinivit. Sed, heu me! in quas pestes mox incidimus, illaesi tamen, (qui Superum favor et tuus est ductus) quas vel nominare, nedum sectari, nobis honori est. Monstra, horrida monstra! Haereses.

Atque sic iter absolveramus nostrum; cum tu, gratiam aucturus gratia, ad numerum explendum centenarium, tria addidisti Capita, tamquam tres Charites, quibus me tibi ita devinxisti et obstrinxisti, ut rubendo et tacendo malim loqui; quam fando, nihil dicere. Qualis exivi! qualis redeo domum!

Quas tibi persolvam grates! quae digna reponam
Munera? vos Superi, meritis date praemia tantis.

Mercurialis. Quis entheus te calor agitat, Desideri? Quas tu mihi grates memoras, in te refundo libens, et illud Terentii repono:

Si tibi quid feci, aut facio, quod placet, (Simo) et Id gratum fuit advorsum te, habeo gratiam.

Praestitutam emensi sumus viam, meo non minus solatio, quam tuo gaudio et commodo, si, quod praete fers pretium, itineri nostro a doctrina accesserit. Et quia pro candore meo nihil tibi dissimulo; nolim, existimes Corinthum te appulisse, si, mecum hunc Rerum et Verborum Apparatum perlustrando, totum videris tibi Eruditionis orbem pervasisse: Crede mihi, si verum loqui volumus, magis in exordio quam in terminis sumus. Quod si aliquatenus prodiimus, vestigia tamen impressimus, quae in summo haerent. Graviore opus est pede, et fortius fixo, si, quae de artibus et scientiis perambulavimus, altius penetrare velimus. Id modo nobis propositum fuit, ut quod in officiis Tullius filium suum monuit, orationem efficeremus pleniorem. Tu utere et fruere, quod tecum tuique aequalibus sine invidia communico, et sine fictione didici; eoque tuam refer doctrinam omnem, ubi novum fidus mices inter illos, qui, quod fuerintcum virtute docti, fulgebunt in perpetuas aeternitates. Vale, et vive memor mei. Desiderius.

Spiritus hic vacuas prius est tenuandus in auras,
Quam subeant animo meritorum oblivia nostro.