CAMENA Early Modern Latin Texts

image: s0001
APPARATUS ERUDITIONIS TAM RERUM QUAM VERBORUM PER OMNES ARTES ET SCIENTIAS, Instructus OPERA ET STUDIO P. MICHAELIS PEXENFELDERI, Societatis IESU Sacerdotis. Cum Indicibus I. Capitum. II. Rerum potiorum. III. Verborum difficiliorum Germanice redditorum cum auctario locuplete. IV. Modorum Antonomasticae locutionis capite nonagesimo octavo. NORIMBERGAE, Sumptibus MICHAELIS et IOH. FRIDERICI ENDTERORUM, An. MDC LXX.

SERENISSIMO PRINCIPI MAXIMILIANO EMANUELI, UTRIUSQUE BAV. ET SUP. PAL. DUCI, COMITI PAL. RHENI, LANDGR. LEUCHTENB. etc. ELECTORALI SUCCESSORI, PATRIAE DELICIO, DOMINO CLEMENTISSIMO, felicitatem!

AD offerendum hunc Serenissimis oculis APPARATUM, complures animum addidere causae, Serenissime Princeps, Clementissime Domine: Inprimis, quod PUBLICO Iuventutis BONO scriptus, videbatur Iuventutis et Gratiarum omnium

Deinde Indoles SERENITATIS VESTRAE artium omnium, Heroo dignarum anguine, Musas nostras excitavit, ut sese hoc in libro, velut Iliadem in nuce clausas, devoverent in obsequia demississima; quantoque rerum scitu utilissimarum praesidio ad felicitatem Reip. cuius gubernacula a Deo SERENITATI VESTRAE destinata, sit opus, indicarent.

Habet SERENITAS VESTRA Maiorum Serenissimorum praeclarissima exempla, quibus curis et impendiis Ingenuas Artes et Scientias propagarint. In oculis sunt Musarum Domicilia, diversis

per BOICAM locis constituta, in quibus Adolescentes ad Morum iuxta et Literarum Humanitatem informantur. Ingolstadiense vero LYCEUM quantis sublimiorum Disciplinarum incrementis efflorescat, argumento sunt tot Viri Doctrina et Honoribus Academicis insignes, ex illo Athenaeo velut ex Umbra in Solem prodeuntes. Felix tellus, in qua Ceres arva, Pallas excolit homines. Alterum Praesidium Vitae est, alterum Virtutis. Utrumque suorum Curae Principum et Sapientiae Patria debet.

Quid iam dicam de aliis Artibus atque Scientiis, quibus BOICA est exornata? Politicam profecto et Militarem scientiam quantum excoluerit et provexerit Serenissimus MAXIMILIANUS Elector,

felicissimae memoriae Avus SERENITATIS VESTRAE, toti Europae inclaruit, quam Nominis sui gloria implevit.

In Artibus vero Manuariis, quos Artifices undique conquisierit, Serenissimus Abavus, WILHELMUS piissimae recordationis, testantur hodieque Opera, faberime elaborata, magnificeque constructa. Quid, quod, SERENITATIS VESTRAE Parentis Serenissimis auspiciis, Textilis etiam bombycum labor et Tinctura, in Patriae commoda, est invecta.

Atque ut ad SERENITATEM VESTRAM redeam; teneris ab unguiculis Ipsa festinat Armis praeludere, quae validis aliquando unguibus vibraturus est LEO. Neque Martem tantum in manibus;

sed Paelladem quoque in lingua gestat, summa cum Bonaum Artium et Scientiarum exspectatione plausuque; quarum diversas ut voces SERENITAS VESTRA accipere, ita etiam reddere felicissime discit.

Quod si de Ennio,{† A Gellius.} Poetarum Romanorum Patre, memoratur, tribus ipsum Cordibus praeditum fuisse, quod Latine, Graece, Osce loqueretur; quanto praestantiore laude quatuor SERENITATEM VESTRAM corda, tot enim linguis imbuitur, possidere dicemus? nisi, quod de Scipione Nasica{* Plinius.} olim ferebatur, unum potius CHARITUM CORCULUM SERENITATEM VESTRAM appellare malimus.

Dynastarum filii; qui nisi peregrina Idiomata cum Latino et Vernaculo coniunxerint, non satis sibi ad Aulicam Culturam et Munia instituti videntur.

Quapropter si eam ob causam Exterae Linguae merito sunt in pretio habendae, maximam profecto aestimationem et cultum Latinae sibi promeretur. Illae quippenec quorumvis locorum nec sunt temporum; haec ad omnes gentes se extendit, illasque coniungit et consociat; haec ad cunctas scientias spectat; eique Sacratissima Religionis nostrae Mysteria tradita sunt et explicata. Unde iure quam optimo dicitur inter Linguas dominari et imperium summum obtinere.

cum alii atque alii suas inferant opes; putavi et ego de censu paupere aliquid contribuendum. Quocirca hunc qualem, qualem Eruditionis Latinae Apparatum instruxi, secure spectandum in luce, si a Serenissimis Oculis clementissimum radium acceperit. Eum ego ad SERENITATIS VESTRAE genua, tamquam ad Aram Honestarum Artium et Scientiarum, submississime depono. DEUS Ter Opt. M. SERENITATEM VESTRAM, in maximas Patriae Romanique Imperii Spes, quam diutissime servet incolumem. Ita mecum Collegium Soc. IESU Landishutanum enixissime vovet, ita recatur.

Landishuti VI. Feb. Ann. a pariente Virgine cIo Ioc LXX. SERENITATIS VERSTRAE devotissimus cliens, Michael Pexenfelder.

EGo Iacobus Rassler, Societatis IESU per Superiorem Germaniam Praepositus Provincialis, pro potestate a Patre Nostro Ioanne Paulo Oliva, Societatis universae Praeposito Generali, accepta, librum inscriptum Apparatum Eruditionis tam Rerum quam Verborum, etc. opera et studio P. Michaelis Pexenfelder, Societatis IESU Sacerdotis, instructum, et a Patribus ad id deputatis censum atque approbatum, typis vulgari permitto; simul ac Dominis Michaeli et Ioanni Friderico Endter, Bibliopolis Norinbergensibus, Ius Caesarei privilegii ad quinquennium usurpandi indulgeo, quo Typographis et Bibliopolis omnibus, vulgatos a Societatis IESU Patribus libros, sine Auctorum et Superiorum consensu adimitur copia imprimendi, vel intra S. R. Imperii et Provinciarum Caesareae Maiestati heredit ario iure subiectarum fines import andi. Datam hanc facult atem manu mea et officii sigillo firmavi Landishuti 29. Ianuarii 1670.

Praefatio ad Lectorem. Eruditionis amanti Lectori.

ALiquammulti lapsi sunt anni, ex quo, industria quorundam e Societate nostra, Hibernorum natione, tum temporis in Hispania, in Collegio Salmanticensi degentium, ratio est edita compendiaria Linguae addiscendae Latinae; cuius usitatiora vocabula, sententiarum centuriis omnino duodenis comprehensa, eo sunt disposita modo, nullum ut ex iis (exceptis vulgaribus nectendi particulis) iterum recurreret.

Quae inventio primo ab Anglis arrepta avide, sermonis est vernaculi additamento aucta, typisque mandata circa annum Chr. 1615. Mox ad eam Lingua accessit Gallica; et ad hanc versio Germanica, ea ubivis commendatione, anno ut decimo nono supra millesimum, sexcentesimum, diversis octo Linguarum idiomatis instructa prodierit in lucem: factumque sit, ut, quae initio nuncupata fuerat Ianua Linguae Latinae, iam Ianua diceretur Linguarum.

Anno dehinc huius saeculi trigesimo primo, Ioannes quidam Amos Comenius animum et manum adiecit ad Ianuam hanc Hibernicam sive magis dedolandam, sive novis adornandam parergis. Intra quam ne profanus quispiam et Musarum Sacris haud dum initiatus pedem inferret, vestibulum praestruxit, quod, pro sua elegantia, Lexicaelem Verborum Contexturam appellavit; deinde id egit, ut per Ianualem (ita loquitur) textus interpretationem viam aperiret in Latinitatis Atrium.

Quem in modum sive ornata sive aucta Ianua cum varias fatigasset operas typographicas, neque tamen desiderantium cupiditati fieret satis, eadem, anno salutis reparatae millesimo, sexcentesimo, quinquagesimo sexto, Schaffhusii in Helvetia, typo et luci est reddita; iterumque anno sequenti Francofurti et Hamburgi recusa, studio et opera cuiusdam Ioannis Docemii, novum auctarium addentis. Nec defuerunt anno 1660. typi Norimbergenses, quibus praedicta Ianua denuo procusa, vel, ut rectius loquar, asciae subiecta, mutata inscriptione, dicta est: Orbis Sensualium pictus, hoc est, (sunt verba tituli) omnium fundamentalium in mundo rerum, et in vita actionum Pictura et Nomenclatura.

In reformanda Ianua prae ceteris operam suam dilaudat, quem dixi, Docemius, quippe quam prae Hibernica longe elaborationem reddiderit et absolutiorem; imprimis desiderari in Ianua illa Hibernorum magnam optimarum vocum partem; Vocabula multa inesse Synonyma, plus caliginis quam lucis, Linguae Latinae tironibus offundentia; non paucas inibi sententias memoriae mandandas referri, Tropice tantum et obscure intelligendas: ignoscere se tamen Patribus illis id Linguae Latinae compendium primo tentantibus: errataque condonare benigne; ceterum se inventis et plura adiecisse et meliora: Denique optare, ut quispiam, uberiore ingenio doctrinque instructus, accepto suis e laboribus stimulo, prodeat ad amplius aliquid in his coeptis audendum. Et quia nec inscriptio Ianuae Ieluiticae, ut ait, satis in rem convenit, malui: eam Seminarium Linguarum et Scientiaram omnium appellare.

Denique cum ium typis committendum Apparatum hunc nostrum absolvissemus, exurgit Ioannes Ionstonus, qui in Praefatione Polymathiae suae Philologicae (quae Francofurti et Lipiae anno saeculi huius sexagesimo septimo in lucem data) gloriatur,

Ianuam Linguae Latinae (nempe Iesuiticam) ex Germania advectam, anno 1617 magnis naevis laborantem; esse suo monitu a Comenio reconcinnatam, et eleganti methodo donatam: neque tamen hunc ipsum fecisse satis, quippe vulgatiora tantum et pueris legenda afferentem; se vero, laboribus Comenii et Ursini usum, operam dare conatum, ut in gratiam Iuvenum, Academias meditantium, totum Rerum, si non Vocum, exhauriret Oceanum. Enimvero grandi Promissor hiatu; qui tam Rerum quam Verborum partim Graecanicorum, et in Latio numquam auditorum, nedum receptorum: partim Graeco- et Latino - barbarorum farraginem tam densam corrasit, ut non modo a limine Ianuae Latinae, sed ab ipsis etiam Linguae Latialis finibus, sit proscribendus. Id quod cordatus lector facile deprehendet; qui meliora, quae invenerit, ea ex Ianua Comeniana translata, et hanc, ex prima illa P. nostrorum Hibernorum Ianua, concirnatam digestamque meminerit. In quo um Labores (usque adeo multos Penelope aec Procos, aut, rectius loquendo, Ianus haec fabros habuit) etiam Gaspar Sciopp us, seu Schoppius, famosus, et a multis vapulans Grammaticus,

manum iniecit, dum ex Ianua illa Hibernica Mercurium efformavit, primo Bilinguem, in Italia impressum, sub nomine inverso, Pascasii Gosippi; postea Quadrilinguem, saeculi huius anno trigesimo quarto Basileae editum; unde tantos concepit spiritus, ut in Paedia sua, impressa Patavii, quam Divinarum et Humanarum Literarum nominat, Latinitatis se Mystagogum profiteatur tam felicem, ut quem nactus sit discipulum, etsi rudissimum, et qui nullum omnino verbum Latinum intelligat, uno doceat anno, quamcumque Ciceronis epistolam Marte suo interpretari; omninoque rationes certius et expeditius reddere, quam alius queat triginta annis in Linguae Latinae studio et exercitio versatus. Cuius hominis impudentem iactantiam cum Laurentius noster Forerus in Grammatico Proteo, tum ficto quidam nomine Eugenius Lavanda, in suis ad Paediam illam Scholiis et Annotationibus, acri lixivio perfricuit.

Ceterum, ut redeamus ad orbitam, fama Ianuae illius Comenianae et Seminarii Docemiani, ad meas etiam pervenit aures; deinde liber ad manus. Vidi, pervolvi,

consideravi, laudavi multa; nec pauca tamen erant, quae reprehenderem. Industria visa est multum commendabilis et labor; non item promiscua vocum, phrasium et rerum turba, quam admissam intra suam Ianuam, et velut animantia in Arcam Noe congregatam, ac introductam gloriatur Amosius: quas quidem inter animantes haud paucae apparebant cornutae, et Prisciani ferula mactandae.

Accessit, quod complura cum Latinitati Castae tum Religioni officiebant, et Publico nostrae Iuventutis bono. Etenim quod Acatholici in aliis suis, ut vocant, Dictionariis, Vocabulariis, Nomenclatoribus, Lexicis, Thesauris, Farraginibus, Silvis, Phraseologiis, Cornucopiis, Polyantheis, Anthologiis, Florilegiis, Repertoriis, etc. facere solent; id in hac quoque haud omiserunt; cui, pro opere vermiculato, erronea sua dogmata sparsim inseruerunt, Lectorem vel imperitum, vel incautum haud sentientem in transversum acturi.

Quibus ita praemissis, propius nos admoveamus ad Ianuam, et susceptae huius consilium lucubrationis explicemus, quod

aliud non fuit (sancte affirmo) quam religiosa parendi voluntas; cui accessit studium ardens iuvandi numerosissimam Iuventutem, quae toto Orbe Catholico in nostris Scholis non minus ad veram Christianamque virtutem, quam ad bonas litteras a nostris hominibus labore magno fructuque non paenitendo educatur; quam videbam non iis subsidiis abundare, quae sunt discentibus necessaria, ut sincerae haustus doctrinae puris e sontibus hauriant.

Aliquamdiu mens ea insederat, manumque movebat et calamum; cum, ecce, tanta qua demendi, qua addendi obiecit sese mihi copia, animum ut abicerem prosequendi laboris; praesertim cum amicorum quidam occinerent, quid actum agerem: oleum et operam perderem in Ianua tot dolabris et dolabellis vexata, quae nisi de integro exasciaretur, nihil in ca profectum iri, praeter inanem vocabulorum, eodem in cardine stridorem; aliam ornarem Spartam: relinquerem hanc Suffarcinatis Ravisiis, Iuniis, Frischlinis, Decimatoribus, Frisiis, eorumque contribulibus, qui in morem veterum Gabaonitarum

damnati essent ab Apolline ad ligna securi Grammatica caedenda, et aquas in Musarum templum comportandas: varios scilicet Lexicorum et Nomenclatorum codices congerendos et condensandos; adhaec rem esse aleae non minus periculosae quam plenam fastidii, velle in tanta vocularum multitudine, spuriae sint, an legitimae: cives Romanae, an barbarae: in dimicationem cum Sciolis, quos vocant, et Criticis descendere, aliis eas iure Latiali donantibus, aliis in ultimam Thulen proscribentibus; quibusdam amplissimos Linguae Latinae fines ad solas Nizolii Observationes metientibus: non paucis pro Delphico Oraculo Calepinum suum adorantibus; multis scopas intentantibus ad everrendum, quidquid Tullianam ad coticulam, tamquam ad Lydium lapidem, minus elimatum sit, perpolitum et probatum; praeterea, esse hoc Grammaticorum senticeta ingredi, quorum ariditas cum nulla fere liberaliore doctrina irrigari queat, idem me facturum in iis fecundandis, quod elicientes aquam e pumice.

hinc absterrebat impositae difficultas provinciae, inde urgebat demandantium auctoritas, et privatum quoque meum in rem literariam studium. Haerentem in hoc bivio, magis etiam in partem omittendae operae trahebat prima frons Ianuae, quae Latina inscribitur; nam quomodo nomen hoc tuebitur, cum pleraeque artium et scientiarum appellationes ex Graecia sint oriundae? quas si quis evitare velit, necesse est, ut vel exprimat barbare: vel non nisi [gap: Greek word] et cum circumscriptione. Quin aliud quoque obstaculum ad ipsum Ianuae limen obicitur. Quid enim? PLurima rebus necessariis significandis idonea vocabula intromissionem non obtinent, quia capite censa ius Suffragii apud Quirites non habent. Etenim si Plinius Maior, quorundam iudicio, parum Latinus est, quis non videt, ipsum ab his postibus exclusum iri? Id si fiat, non iam Ianua, sed ostiolum Latinitatis aperietur. Non mea, sed virorum doctissimorum vox est, Plinii Opus merito posse Thesaurum Linguae Latinae appellari. Nisi enim (Vir eruditus profatur) tot rerum appellationes nobis reliquisset, de

multis necessariis vitae communis partibus Latine loqui non possemus. Testis gravissimus Caelius Rhodiginus: Absque Plinio, inquit, Maiore si esset, ieiunam haberemus Latinitatem. De eodem Hermolaus Barbarus, nisi extaret, ait, Plinius, actum esset: Tonderemus aquam omnes; profligata spes esset omnis Linguae Latinae constituendae. Is igitur talis et tantus, si hinc excluditur, quid agemus? Et vero, praeter Plinium, quam multi stabunt foris? prensabunt aditum Suetonii, Taciti, Quintiliani, Vitruvii, Martiales, Apuleii, multique alii. Quid hic atriensis a Nizolio constitutus? ne audiet quidem, aut unico certe offensus verbulo, iubebit ab ostio facessere.

Praeterea, cum nomina sine rebus sint cortices sine nucleo; qua, quaeso, ratione per has fores ingredientur, qui in tanta artium et scientiarum varietate, et quadam quasi Encyclopaedia, non plus intelligunt quam anseres in Capitolio strepentes? Ecquis ille Myrmecides, qui navim tam multiplici eruditione refertam apiculae pinnulis abscondat? Quis fabricator Enipeus Philologiam latissime diffusam huic Ianuae velut Equi Troiani ligneis

textis includat? Et quid respondendum quibusque, artem suam profitentibus, in eaque sibi credendum unice postulantibus? Quid, aliis alia carpentibus, et multa negligenter omissa, multa imperite allata arguentibus? Quis causam omnibus reddet; apologiam et dicam scribet? Adde, quod Latinarum vocum longe plurimae a communi usu valde remotae aliis indigeant vocabulis, iisque a vernacula petitis, quibus explicentur. Sic nodus duplicabitur nodo, et unus Nomenclator pariet alterum; qui ut intelligantur, iterum erit opus vel digito in rem intento: vel penicillo in eius adumbrationem ducto.

In his angustiis constituto, et exitum quaerenti, nescio, quis Apollo vellicavit aurem, et haec advoluta Ianuae Latinae impedimenta facile dimovenda putavit. Nam quid? ad Ianuam toties circumdolatam, et iure primo nostram, cur manum dubitarem admovere, qui aliquot stipendia inter Musas Humaniores meruissem? Nomenclatoribus ne terrerer, et Grammaticorum sentibus, qui longe meditarer amoeniora; et si quid spinarum esset, didicissem eas calcare; et docuissem

alios. Neque Aristarchos morarer, quibus tantundem possem habere fidei, quantum ipsi adhiberent mihi, pariter auctoritatibus instructo. De Plinio Maiore, securum me probae Latinitatis esse, iubere Viros mitiore literatura excult issimos; inter quos Schonslederus noster in Praefatione Apparatus sui: Plinius, inquit, pomoeria Linguae Latinae extendit, et ex angusto in spatia liberiora eduxit: Umbram timent, qui eum suspectae Latinitatis arbitrantur; illo enim aevo nemo voluit, nec ausus est, barbare scribere. Suetonium Lipsius defendit, et Iuventuti commendat, quippe pura, tersa, propria verba adferenti. De Apuleio (ut de pluribus taceam) Turnebus et Pontanus noster asserunt, Auctorem esse non malum, praesertim cum lasciviae ingenii non indulget, nec ludum sibi permittit. Et quis Columellam, Varronem, Catonem in argumento rustico non audiat, aut ex rure in forum non admittat? Quis in re architectonica Vitruvium doceat? in Medica Celsum? in coquinaria Apicium? in militari Vegetium? in Grammatica Festum, Nonium, Asconium? At quaedam vetustate rancida, incerta et obscura proferunt.

Ideo habendus delectus, cum Auctores saepe sua sint meliores aetate. Perinde peccant, qui ex Auctoribus Classicis rariora venantur vocabula et corradunt; quam qui obsoletis utuntur et antiquatis; qui ex arcula tantum Tulliana et Liviana depromendum censent, quam qui ex trivio colligunt. Medium tenuere beati; quod quale sit, necdum Dictatorem agnoscimus.

Atque, ut exemplis agam; an ideo non licet uti voce: ambages; quia Cicero circuitum dixit? an profliganda sunt, unanimis, pauperies, adagium, rebellio, refocillare, resuscitare, sigillare, decollare, quia Tullius dicere maluit: concors, paupertas, proverbium, secessio seu defectio, reficere, suscitare, obsignare, capite plectere? Quam multa prolaturus fuisset, si occasio tulisset? quam protulit multa, quae interciderunt? In uno Scipionis somnio legimus, extimum globum, stelliferum caelum, immobilem terram, lunarem cursum, numquam reperturi, nisi hoc fragmentum superesset ex sexto illius libro de Republ.

Monebant insuper, de vocabulis Graecis ne laborarem, aut religiosius ab his foribus excluderem, cum ipse Romani eloquii parens Soritem maluerit, quam acervalem argumentationem appellare. Latinis porro merito accenseri Graecanica, quae (ut Archias, quondam Poeta Graecus) in Latio seu Latinis Scriptoribus domicilium aliquando habuissent. Quod si qui vel in Astronomicis, vel Medicis, Iuridicis, Architectonicis, Historicis, vel in alio quopiam ordine offensum quid esse putarent, scirent ipsi, meum scopum non esse, de rebus ut praecipue et per se agerem; sed ut docerem loqui Latine. Quare si quid in his peccatum foret, id iuxta Aristotelem haberetur tale, quale in Poetis est [gap: Greek words] , in altera scilicet facultate, non in propria commissum, atque ideo ignoscendum promptius. Posse autem illos quoque ipsos falli, qui suo tantum pede metirentur artem, quam didicissent plures. Neque esse, quod rerum me copia haberet sollicitum, denas Stagirei Philosophi Categorias considerantem, suo sinu, quidquid in disputationem cadere posset, complectentes. Neque

necesse esse, minutiae ut omnes velut in censu equestri sub oculos traducerentur; pictores potius imitandos, qui imaginum quasdam soleant expingere totas: aliquarum tantum dimidios ostendere vultus, aut artus pectore tenus expressos: aliquas etiam pentitus in umbram recondere; non omnia, quae obiecta visui, subicienda obtutui; Latinitatis campos esse carpendo, non tondendo obeundos.

Iam quod attineret ad eos, qui per hanc Eruditionis Ianuam pedem inferre, artesque et scientias lustrare vellent, non ut figlinam simii: in ea re similitudinem tabernae institoriae attendendam, in qua aliae aliis arrideant merces; quarum qui usum et pretium non intelligant, velut [gap: Greek words] mandare oculis, et transire inemptas; vidisse quibus sit satis; Aliis ex visu admirationem oriri, et ex hac aestimatinem amoremque habendi: redire, consistere, contemplari, licitari, emere, aut certe empturire. Multa non desiderari, quia nesciantur: multa non aestimari, quia luci non exponantur. Athenis olim pueros circa omnis generis officinas circumductos, ubi gradum stitissent,

ibi argumentum praebuisse, eius se artis cupiditate teneri; idem omnino in Linguae Latinae lustratione contingere: ex qua qui minus possent res, saltem referrent nomina: quaeque non satis perciperent ipsi, consulerent alios: pulchrumque ducerent rebus affici pulchris, et quae per aetatem non capiant, cupere tamen; quod si scientiae comparentur fontibus, unde riganda ingenia, quibusdam datum esse iis aspergi, aliis tingi, aliis penitius imbui. Neque de sensu et significatione rariorum vocum tantopere curandum, cum non solitariae, et quasi per deserta, vagentur, sed certis limitibus septae et classibus distributae circumscribantur; nec Lexica deesse, in quibus inquiri: nec indiculos defuturos, qui interprete sermone patrio notitiam faciant ignotiorum; oculis autem velle subicere, quae vel in conspectum non cadant: vel suis abstrusa receptaculis, aut inclusa officinis, in omnium sensus protrahi non queant, id quidem esse hominum nimis oscitanter Musas colentium; nam, feram ut capias, agitandos canes: et ut res earumque nomenclationes percipias,

Mihi interea mentem in diversa versanti denique sententia stetit, scalprum et asciam applicare Ianuae, vel resecando et rescindendo, quidquid in ea minus esset factum affabre: vel addendo, quae ad eius ornatum pertinerent, multiplici coagmentatione, coniunctione, insertione, commissura, concinnatione. Quae dum ago, (ut dicam paucis,) ex Ianua prope est facta Porta. Et quia sedula tum optimorum Auctorum pervolutatione; tum operoso variae doctrinae studio plurima conquisivi et comparavi, quae ad universalem ingenuae Cognitionis eruditionem facere videbantur placuit, abolito Ianuae nimis iam protritae titulo, libro huic nomen Apparatus indere; sive hanc vocem quis ad solum gustum, sive ad ceteros sensus; mentem quoque et intelligentiam referat; in quorum gratiam exquisitum undique, collectum, arcessitum, comportatum est, quidquid mundi huius ambitu continetur; multum ad eam rem adiumenti conferente tam PP. nostrorum, quos

dixi, Hibernorum, quam Amosii Comenii opera; id quod lubentes gratique profitemur.

Quem quidem laborem meum Bono Iuventutis Litterariae, cuius institutioni aetatem iam ante consecravi, ut publicum facerem, visum est iis, quorum ex iudicio voluntateque religiose pendeo. Quod si eruditiori cuipiam palato ista degustare placuerit, iam nunc ut hospitem benevolum humaniter invito, Ianuam pando, occurro, excipio, introduco, et quod apparavi, appono, rogoque, ut siquid minus faciat ad stomachum, ei pro condimento benevolentiam aspergat suam. Sin' putarit, hic non nisi nuces inferri et recoctam cramben, iubeo eum valere bene et abire. Ego vero destitutus hospite, omissis Ianuae angustiis, exspatiabor liberius, apparatioris eruditionis causa; comitem viae accipiam, cuiuscuius insederit animo cupiditas,

Tendendi in Latium per tot discrimina Vocum,
Et Rerum; unde venit Linguae culturaque Menti.

eique, quae praefari longum esset, per intervalla in aurem dicere, inque oculos ingerere studebo; nova spectabit et vetera, nosseque discet, et appellare; quaeque Viri exquisita eruditione celebres, longiore visenda circuitu dederunt; ipse multum contracto perlustrabit spatio. Sermone utemur simplici, familiari, claro; ut per nota explicemus ignotiora; si quae uno videbimur praeteriisse loco, alio commodius lustrabimus, ut amplum denique Eruditionis Latinae Apparatum absolvamus. Haec habui, quae praeloquerer; plura cum Desiderio meo in hac Via Latina collaturus, et quae obici possent, Crises praeoccupaturus; Itineris levandi causa, Proverbia inspergemus aliaque, quae antiquitate et eruditione commendentur. Ceterum ita procedemus, ut, dum peregrinamur per Latium, non tamen peregrini in Latio fuisse videamur.

Praemonitio.

Errores typi, amice Lector, Auctori ne imputa; librum suum alienis commisit oculis. Tu ne inter offendicula vel cespites, vel identidem fastidiose restites, semel exhauri molestiam et tabulam mendorum in calce libri appositam, antequam huc pedem inferas, percurre; sique alia quoque menda videris, uti videbis, cum ceteris, condona homo homini.

CAPUT I. Ingressus ad lustrandum Eruditionis Apparatum.

MErcurialis. Agedum, Desideri, quando hic tibi est animus, teque tangit voluptas lustrandi varium Eruditionis Apparatum, capesse spiritus, et Viam ingredere Latinam; neque enim conspectui unus obiciet locus omnia; cum Ulysse populos, mores, videbis et urbes; faciendum iter longum, ac latum, profundum, et altum; quocumque perrexerimus, memineris, nec declinandum ad dextram, nec deflectendum ad sinistram; sed recto et medio eundum calle; sic tutissimi incedemus. Accinctus es profectioni?

Desiderius. Sum vero. et hoc alacrius, quod tuus mihi ductus futurus sit pro vehiculo; meum sciendi desiderium pro viatico; et fidelis memoria pro sacculo viatorio.

Mercurialis. Sic te viaticatum volo. Tu si ducem me acceperis, praecedam; si comitem, ad latus ingrediar.

Desiderius. Ducatum si praestiteris mihi, facies idem, quod, qui facem praefert per obscura gradienti.

Mercurialis. Et hoc, et alia, tua cupio causa. Tu fac, animo sis praesenti; non duceris per longa Grammaticorum praecepta, via aspera, confragosa, flexosa, et multis altercantium strepitibus impedita. Procedemus confidenter, nec temere tamen, nec timide.

Desiderius. Exemplo didici meo, quantum distent, dicere, ac ducere, ire, et prevenire. Id nunc te velim; Quid demum sit illud, quod viri Literati Eruditionem nminant, et ad quam tu me perducturum polliceris?

Mercurialis. Etiam in hc re non omnium capitum idem est sensus; receptior illorum, qui Eruditionem appellant, quam Graeci vocant [gap: Greek words] , (disciplinam multiiugam, seu multorum notitiam) aut [gap: Greek word] , (eloquentiae studium) qua qui praeditus haberi velit, ei necesse sit, nosse rerum naturas, facultates, discrimina, coniunctiones, ornatus, etc. et sua quidque appellatione signare posse; rem enim verba non invita sequuntur; quae nisi simul coniuncta sunt, ne tu eloquentiam dixeris, sed puerilem et inanem loquendi profluentiam, Tullio teste.

Desiderius. Quando Ciceronis meministi, quid est, quod ille ad Quint. Frat. scribens, ita, inquit, Philologi sumus, ut vel cum fabris habitare possimus?

Mercurialis. Adeo vir ille magnus, et Gentis Togatae decus, in artium etiam fabrilium cognitionem sibi penetrandum putavit, ut et de illis perite sentire, et scite posset loqui, sua

quidlibet nomenclatione insigniendo; secus quam Alexander Macedo fecerat, quem in Apellis officina, nescio quid de re pictoria inscite fabulantem, artifex ille nobilissimus, et pictorum coryphaeus, tacite monuit, ori parceret et famae, ne mediastinis colorum tritoribus risui esset, et fabulae.

Mercurialis. Omnino tanti. Quem quidem vocare licebit eum, qui ut Deorum ille nuntius ac interpres, (Musarum ego dixerim) talaribus indutus, per omnes circumvolat artes, et, instar apis, ubique mella colligit, ut voce formet linguam, et rerum intelligentia mentem.

Desiderius. Hic enimvero est, quod timeam mihi, ne citius fiam Icarus, quam alipes Mercurius.

Mercurialis. Macte animo, studiosa voluntas, alarum erit pro remigio; Quod si mortalibus nobis volare non est concessum, ibimus certe, et quidem per compendia; sic tamen, ut circumducendus sis per caeli, terraeque vias, pelagusque profundum, et imos manes; ubi, quidque est, ostendam tibi, suoque conabor appellare nomine: primo describam rem totam, ut scias, quid sit; tum eius partes, ut intelligas, quid contineat; demum differentias, ut innotescat tibi, quot modis aliquid sit, faciat, deficiat.

Desiderius. Eia, ineamus Viam hanc Latinam, et perlustremus, quidquid vel oculis erit aspectabile, vel animo.

Mercurialis. Ambulabimus iucunde, dum nova identidem spectacula se obicient nobis. Musae fortunent iter, et casta Latinitas, ut ne impingamus ad illam; nec enim deerunt, qui vestigia servent euntium.

Mercurialis. in ipso huius profectionis coeptu, observatum abs te velim, quod facundissimus e superiore saeculo Scriptor, Signoius lib. 1. de Imp. Occid. profatur: neque res omnes novas verbis posse veteribus explicari: et si id fiat, mult as et quidem gravissimas, cum maximo disciplinae publicae detrimento, non solum non oranari, sed plerum que etiam turpissime deformari.

CAPUT II. Prima Forma Mundi, Elementa.

MErcurialis. In exordio viae sumus, Desideri; circumspice, quidquid vides, sursum, deorsum, prorsum, retrorsum, dextrorsum, sinistrorsum. Mundus est, (compages e caelo terraque coagmentata, atque ex iis naturis, quae intra eam continentur) non ab aeterno exsistens, sed in tempore a Deo Ter Opt. Max. conditus propter hominem, homo propter Conditorem suum, ipsum ut agnoscat, ei serviat, eumque amando, finem praestitutum consequatur, beatitudinem sempiternam.

Fornix ille spatiosus, expansus supra nos rotunde, Caelum vocatur seu Firmamentum, siderum lucens orbis; quod tametsi capacissimo flexu circumedet omnia, ipsum tmen ab alio longe vastiore complexu continetur; quod ab igne (seu splendore igneo, prout nos mortales loquimur9 Empyrium (vulgo Empyreum) dicitur; Felicitatis futurae beata sedes, Divinitatis augustissima regia.

Pavimentum hoc suppositum pedibus nostris, et circumfluum hinc inde Aquis, Terra est; cuius utriusque globus est unus, paribusque libratus ponderibus, penet in medio Universi, stabilis et immobilis; comparatus ad caelestem illam molem punctum aestimatur, quod inter mortales ferro flammaque dividitur; puncti huius centrum seu meditullium, tartarus, inferorum carcer est.

At spatium istud pellucidum, quod ambit nos undique, et interiacet aequaliter fornici ac pavimento, Aer dicitur, tertium corpus primogenium seu genitale, sine quo nec motus, nec respiratio est. Supremam oram occupat Ignis, qui cum lunari globi, cui subest, in orbem contorquetur.

Haec Elementa (quatuor rerum primordia) principio creationis producta, ex informi, tenebroso, et indigesto Chao certas in regiones sunt discreta, ut res ceterae creatae (vulgo creaturae) habitare possent in illis, et, cum intereunt, in ea resolvi.

Omnia loca plena sunt Elementis, cohaerentia non interrupta, cum perpetuo inter se tritu, ac in diversa nisu et mixtione; quorum ex dispari copulatione, ea, quae vocantur Mixta, prodeunt; unde rerum Corrupti, et nova aliarum Generatio. Inde etiam Sympathia et Antipathia; illa est amica affectio, coordinatio et habitudo quarundam rerum inter se in agendo et patiendo, qualis est magnetis et ferri, heliotropii et solis; dixeris convenientiam consenfumque naturae: Opposito se modo, habet Antipathia, qualis est inter brassicam et vitem, gallum gallinaceum et leonem, aquilam et cervum, camelum et equum, elephantem et murem, rutam et serpentem, etc.

Capis haec? Desiderius. Quippeni? Mercurialis. Bene habent principia; hinc coniecturam facio de progressu; quem ita instituemus, ut ad nova quaeque capita restitaturi simus, plusculum auribus et oculis indulturi; tum procedentes, statarium illum sermonem mutabimus cum ambulatorio; sic, continuato collocutionis filo, priora nectentur sequentibus, et tela pertexetur ad finem; quae ne simpliciore peccet stamine, hinc inde parerga interponemus. Defiderius. Hac ratione Phrygium evadet opus. Mercurialis. Hunc laborem subtiliori relinquamus Minervae; noster ut sit virilior, multum neglectus habebit. Nunc ad rem; Chaos non idem nobis Christiana religione imbutis significat, quod Gentibus falsa Numina colentibus, qui per illud intellexerunt materiam quandam praeexistentem, seu Hylen,

Ante mare, et terras, et quod tegit omnia caelum,
Unus erat toto naturae vultus in orbe,
Quem dixere Chaos.

Nos edocti sacris paginis scimus Mundum Graecis [gap: Greek word] e nihilo (Philosophis Magnum Inane et Vacuum) creatum esse; illud Poetae non invite de prima eius inchoatione permittentes:

Frigida pugnabant calidis, humentia siccis,
Mollia cum duris, sine pondere habentia pondus;
Hanc Deus, et melior litem Natura diremit.
Nam caelo terras, et terris abscidit undas,
Et liquidum spisso secrevit ab aere caelum,
Quae postquam evolvit, caecoque exemit acervo,
Diesociata locis, concordi pace ligavit.

Desiderius. Miror, homini gentili in Cimmeria nocte tantum veritatis radium obortum fuisse. Mercurialis. Et ipse et alii illis tenebris obscurati plurima de origine, fabricatione, et ornatu Mundi, ceterisque fidei nostrae mysteriis descripserunt e libris Mosaicis, aut descripta legerunt. Desiderius. Hoc mihi gratum est intelligere.

Desiderius. Cur Titania? Mercurialis. placet ingenua interrogatio; hanc tu fidenter intersere, quoties dubitatio tuum incertabit {† Plavius.} animam. Quaerenti respondeo, Poetis Titanem pro Sole accipi, a quo cum cetera sidera lumen capiant mutuatitium, {† Gellius.} quicni sint Titania? Desiderius. Ergo

et Poetae philosophantur? Mercurialis. Vel maxime. Scientiae namque inter se connexae sunt, ut annuli in torque, quam ut Sapientia collo appendat tuo, omnes tibi perlustrandae sunt artes atque pernoscendae. Desiderius. Tuo me ductui credidi; Tu ad notitiam hanc comparandam viam praei. Mercurialis. praeibo. Inter adagia est: Chao antiquiora.

CAPUT III. Aether cum astris.

SUspice aethera! ecce tibi sidera, radiis suis tenebras illuminantia, aut rectius pellentia; calore calefacientia et colliquantia, perennique suo statoque cursu dimetientia nobis tempora.

Sol est fulgentissimus inter illa, lucis origo nostrae, facit enim praesentia sua diem, absentia noctem. Ante eius exortum praecedit aurora, et tum dicitur summum mane, crepusculum matutinum, tempus antelucanum vel sublucanum, moxque diescit. Cum lucescit, vocamus diluculum; deinde tempus antemeridianum usque ad meridiem; post hunc, tempus de meridie, seu pomeridianum; inde dies inclinatur, fit vesper vel vespera seu vesperus, hoc est, vesperascit. Post occasum Solis lux est dubia, crepera seu crepusculum vespertinum, sera et suprema seu extrema dies aut tempestas. Postea noctescit ac contenebrat, et fax est prima;

deinde concubium, et hinc nox adulta, intempesta, multa, silens; exinde media; post quam gallicinium, quando galli gallinacei candre incipiunt, et conticinium, quando iterum tacent; sequitur tempus, quod supra antelucanum diximus.

Idem Sol sua conversione ad nos accedendo, et a nobis recedendo constituit quadrinas {† Plinius.} temporum vices, facitque Ver, annali ad nos appropinquatione: Autumnum vero recessione; cum fertur summus, solstitium efficit, et Aestatem atque Aestum: Brumam vero, cum imus est, orditurque hiemem et gelu.

A Sole igitur exoritur primario temporum dimensio: quia circuitus eius, quem conficit ab oriente ad ocidentem circumgirando, facit diem naturalem, qui dividitur in viginti quatuor horas: hora in quatuor quadrantes seu sexaginta minuta: septem dies dant hebdomadem, (hebdomadam vel septimanam) harum quatuor faciunt mensem: duodecim menses constituunt annum: annus habet hebdomadas quinquaginta duas, dies trecentos sexaginta quinque, cum sex fere horis: horas autem ocities mille septingentas, sexaginta sex: minuta quingenties mille, vicies quinquies mille, nongenta, sexaginta; Centum anniefficiunt saeculum; momentum est punctum temporis, quale in brevissimo oculi se se claudentis vel aperientis motu cernitur.

Luna, vicaria absentis Solis, splendet non suo, sed illius transmisso Lumine: a quo irradiata semper media sui parte, non semper obvertit iliuminatam illam faciem nobis habitatoribus

terrae: ideo dum ab illo divagatur, paret nobis iam crescens, iam decrescens, iam plena, iam gibbosa; iam dividua seu dimidiata, iam falcata seu corniculata, iam nulla; facitque noctem iam illustrem, iam sublustrem, iam illunem seu lunari splendore viduatam.

Praeter haec duo luminaria, vise nocte serena (seu stellante caelo) triplices Stellas. Primum Erraticas seu Errantes, aut Errones quinque (Planetas vocitant [gap: Greek words] seu errare, a vario cum inter se, tum inter Fixas congressu, digressuque. non, quod vago incertoque motu oberrent, qui etiam, Tullio teste, lib. 1. de Divin. certo lapsu spatioque feruntur) variantes motum et distantiam, tam a se invicem, quam a nobis: Saturnum pallidum, Iovem splendidum, Martem rutilantem, Mercurium multum radiantem, Veneremque venustam, quae Solem antecedens, et mane coruscans (mensibus novem) cognominatur Lucifer seu Phosphorus; Solem autem insequens, et vesperi (vel vespere) collucens, (totidem menses) Vesperugo vel Hesperus.

Dehinc Stellas Fixas, (hoc est, immotas distantiis inter se) sparsas per totam aetheream sphaeram, quas internosces a Planetis, scintillatione; illae namque scintillant, isti non item; praeterquam quod etiam a Venere et Merurio tremulum iubar emicat.

Sunt et exiles stellulae, sine conspicillis haud conspicuae, quae circa se spargunt splendorem duntaxat, ut videre est in albido illo circo

(seu congerie), porrecto per medium stellati caeli, quem vocant Viam Lacteam, seu Galaxiam; Poetae fabulantur, esse viam lacte Iunonis candidatam, et iter ad Iovem.

Stellae tertii generis sunt extraordinariae, rarissime apparentes, crinitae aut barbatae vel caudatae; nuncupamus Cometas, qui num recenter creentur, an e materia educantur; an e fumosis et siccis exhalationibus; an plurium Stellarum concursu efficiantur; an in aeria aut potius caelesti regione; motuve proprio an alieno circumferantur, id quidem incertum est. Satis hoc certum semper aliquid luculentum per illos significari, sive tamquam per signa naturalia, sive ex institutione divina. Nos de Astris plura suo loco. Nunc in transitu hoc mihi, velim, aenigma explices, miscebimus enim et Utile Dalci, et Dulce Utili.

Est unus genitor, cuius sunt pignora bis sex,
His quoque triginta natae, sed dispare forma,
Aspectu hinc niveae, nigris sunt vultibus inde,
Sunt immortales omnes, moriuntur et omnes.

Auctor quaestionis est Cleobule, Cleobuli Lindii, unius e septem Sapientibus, filia. Desiderius. Non opus hic est natatore Delio. Pater est, Mensis; Filiae candidae, Dies: atrae, Noctes. Sunt immortales, numquam cessante earum successione, etsi quottidie moriantur occidendo. Mercurialis. Docte. Hinc digredientes accedamus ad Ignem. Desiderius. Numquid et Astra {† De Seellis plura cap. 66.} sunt ignea? Mercurialis. Philosophi certant: et adhuc sub Iudice lis est; negante Aristotele.

CAPUT IV. Ignis cum igneis impressionibus.

MEteorum Latine significat sublime ac suspensum scilicet in aere, Graecis phasma, id est, apparens, cum id, quod videtur esse, magnam partem non sit; est mixtum imperfectum ex elementis: ortum et conflatum e vapore aut halitu, magis minusve crasso, calido, etc. Et quia contuiti sumus Sidereos illos (ut Poetice loquar) ignes; esset iam, quod dicerem de Aetherio illo igne, qui Lunae globo subiectus, purus, inextinguibilis, nulli alteri composito commixtus est, semper vigens, nec pabulo indigens, nec urens, ac luce carens. Sed quia ad alia properamus, nostrum iam consideremus ignem, quem Elementarem appellant Philosophi; nos Igneum Elementum vocemus, qui alitur pinguitudine rerum, qua absumpta, exstinguitur: fovet calore suo propinqua, urit ardore proxima.

Quidquid aret, id perfacile ardescit, et mox gliscit, tum flammat, ac, si perflatur, flagrat; crematumque redigitur in favillas et cineres, (cinescit.) Quod autem humet, (multo autem magis quod madet) id in ustione fumat, fumigat, crepitat, scintillas deiectat et igniculos; sed hi etiam percussu chalybis e silice eliduntur, et a fomite excipiuntur in suscitabulo, unde accenditur sulpuratum, et per hoc

candela vel lignum. Perexigua quippe scintillula facile corripit, si in stramentitium aut stupeum quid, aut alias flammescere idoneum incidit. Sed tu incendium ut restinguas, comprime flammam confestim, vel affunde aquam, vel disice fomitem; secus, late grassabitur. Atque ut pastu fovetur arido, ita penuria alimenti deficit; aut oppressus suffocatur ac sopitur. Gignitur varie, nempe motu, corporum attritu, solarium radiorum reflexu, etc.

Flamma est fumus ardens: qui adhaerens sumario, spissatusque, dicitur fuligo, abradenda saepius, ne ignescat.

Ignitum lignum, vocabis torrem; exstinctum, titionem; huius autem particulam, carbonem; qui, si etiamnum candet, pruna est.

Res torrefactae aestu emittunt exhalationes, et evaporationes siccas, quae in aerem sublatae (sublimatae Ennio), ibique per antiperistasin (cum calor et frigus se mutuo circumsistunt, seque obsidendo comprimunt) accensae excitant meteora ignea, seu spectra subito disparentia, ut sunt stellae cadentes, dracones volantes, caprae saltantes, lanceae, ignes fatui et lambentes; item fulgetra, coruscationes, chasmata aut caumata seu hiatus, cum densae, viscosae, et glutinosae exspirationes partim inflammantur, partim in obscuritatem cavo similem dehiscunt, varie mobiles. Quidam his etiam Cometas adnumerant, sed nos de iis supra meminimus; alii quaedam ex his inter aeria ponunt.

Cum vero halitus isti post incensionem colliduntur intra nubes, cientque fulgura et tonitrua cum terribili fragore, tum fulgurat, tonat, fulminat, ut attoniti expavescamus.

Evibrata inde flamma dicitur fulmen, quod, violenter erumpens e nubibus, se momento dissipat, et, quidquid eo icitur, desubito penetratur, discutitur, concidit, quandoque et amburitur, vel penitus comburitur.

Fulguratio seu coruscatio ostendit ignem, fulminatio emittit: illa est comminatio, seu conamen sine ictu; ista iaculatio feriens, nubemquem cum sonitu, strepitu, crepitu perfringens et dirumpens.

Fulminum tria sunt genera; unum res terebrat et perforat: alterum disicit et dissipat: tertium urit et ignium notas ictis a se rebus inhaerentes relinquit. Brutum dicttur, quod innoxium, vanum, et irritum est. Locus, fulmine tactus, Festo dicitur fulguritus.

Ceterum, iuxta Philosophos, potest aliquid uri, non tamen ardere. quod sic explicandum est: Potest aliquid fulmine afflari, et ustionis notam recipere, non ideo tamen flamma in eo excitari. Aut combustum esse, quod non sit accensum. intellige, posse esse aliquid in cineres redactum, quod non sit inflammatum, seu non eruperit in ignem, ut in rebus fulminatis accidit. Ardere tamen nihil potest, quod non uratur. puta, lege naturae; nam fiamma producit calorem, calor urit. Etsi accensum aliquidesse nequeat, quodnon est combustuns; quod enim accensum est, ignitum est,

quod ignitum, vim habet comburendi. Desiderius. Solvisti aenigma. Mercurialis. Proposui hoc erotema Physiologicum, ut ingenio tuo pastum obicerem. Inter cetera, quibus eruditio ex igne illustratur, non nescis, a prometheo, applicata ad Solis rotam ferula, ignem subductum, hominique a se ficto pro anima additum: inde Pandorae pyxidem, inde malorum omnium cohortem terris incumbentem. Nec ignoras Salmonei poenas, Olympi sonitus, et non imitabile fulmen aemulantis. Desiderius. Ex fabulis haec memini. Mercurialis. In adagium transierunt haec: feriunt summos fulmina montes. de fumo ad [correction of the printer; in the print an] flammam. vendere fumos. patriae fumus alieno igne luculentior. fumum fugiens in ignem incidit. titio ad ignem gladio ne fodias. Symbolum est Pythagorae: ignem igni ne addas, hoc est, iratum ne stimules. Et quae sunt horum similia, longe plurima. Nunc lustremus Aeoliam.

CAPUT V. Aer cum ventis, et apparitionibus aeriis.

NUnc natura spirabilis, quam etiam aethram dicimus, nos ad se vocat, quae est regnum ventorum, in quo late vires suas effundunt.

Meteorologici dividunt aerem in tres tractus, (regiones, interstitia, collimitia) quorum infimus nos ambit, porrigiturque, qua radiorum

Solis repercussu non incalescit; in quo vagatur et victitat, quidquid auram ducit.

Supremus initium capit, ubi montes altissimi finiuntur, quo nulli assurgunt venti, contiguus sphaerae igneae. Medius et inter utrumque interfusus, propter utriusque Extremi (frigidi et calidi) Contrarium (Graece antiperistasin, ut paulo ante memini) obtinetur a frigore, nivium et grandinum patria.

Aer agitatur perpetim ob tenuitatem, mobilitatemque bilitatemque insitam, idque valde utiliter ob vegetationem rerum, pellucidus, radios solares temperans, ubique se ingerens. Eius status et flatus sunt diversi: si calescit, tum rarescit, et dilatat se extra se: quum frigescit, tum spissescit, et contorquet se intra se: nescit etiam quietus stare, etsi videatur; commotior flat, nunc lenius, nunc vehementius; flabello ventilatur: difflatus oris angusti motu, refrigerat: emissus diducto, calefacit: conclusus, crassescit, et putrescit, idem ob periculum (metum) vacui facit, ut ascendant gravia.

Lenis aura (ventulus) spirans refocillat nos: impetuosa et rapida procella res quatit, percellit, prosternit. Turbo (typhon, vortex) circumagens se in gyrum turbat omnia, donec mitescat et quiescat. Non minus Ecnephias et Praester vasto impetu omnia proruunt, secum involventes et rotantes levius obstantia.

A nautis venti numerantur duo supra triginta, cum Finitorem (Horizontem) in totidem distribuant partes; nobis satis, praecipuos scire.

A diversis mundi cardinibus flantes, (cardinales dicuntur) quatuor celebrantur principes, quorum quilibet duos stipatores seu administros habet, (Vitruvio medianos; vulgo collaterales vocant) ut in subiecto schemate vides.

Boreaes et Eurus asperant, adstringunt, gelant: Auster et Favonius remolliunt, resolvunt, regelant: Etesiae flant statis temporibus anni; sic dicti, quod eodem anni tempore redeant flatu salutari, et idoneo ad celerandos cursus maritimos, atque dirigendos.

Aer explet etiam subterraneas cavernas, cuius flamina ibi concitata, dum erumpere quaerunt, tremefaciunt terram, perrumpunt, conquassant, subvertunt, scindunt, perforant, impellunt, deprimunt, elevant. Unde Terrae motus, quam cum desidere cogunt et discedere, fiunt labes, hiatus, vorago, ruina. Est autem triplex motuum forma. Succussio, cum tellus quassata

sursum ac deorsum movetur. Inclinatio, qua ceu navigium in latera nutat, unde ruunt aedificia et montes; amnes in alium contorquentur cursum; lacus, stagna, urbes absorbentur, ignes eructantur, etc. Tremor est, quo terra in se ipsa vibratur. Motum Terrae saepe comitatur sonus, isque varius pro varietate allisionis halituum. Nam si ex amplis meatibus prorumpunt, fiunt sonitus magni; si ex angustis, tenues; si ex recurvis et vario flexu impeditis, terribiles et varii; si ex laevibus, clari; si ex humidis, rauci, etc. Cadunt etiam flamina, remittunt, franguntur, increbescunt, reflant, ponunt seu quiescunt. Atque ut praenoscas tempestatem, primo fremunt ventosa flabra, ac murmura volutantcaeca, tum paulatim surgunt violentius, et stridore increbescunt, sed fracto tamen; mox apertius tumultuantur, et inter se confligunt; iamque horrendum mugiunt, remugiunt, reboant, turbine terras perflant, saeviunt, perfurunt, debacchantur, sternunt, evertunt, et obvia secum per auras verrunt. Desiderius. Terrae concussio in mentem mihi revocat terribilem illum gigantem Enceladum, qui, in oppugnatione caeli, deiectus fulmine, et sub Aetnam detrusus, quoties mutat latus, insulam fundo vertit, ut dubiae nutent cum moenibus urbes. Mercurialis. Idem de Typhone seu Typhoeo sabulantur Poetae. Ad ventos quod attinet, incerta est de illis philosophatio; Psaltes regius, eose Dei thesauris produci, canit, hoc est, locis clausis et occultis, ubi imperio premuntur

divino, vinclisque et carcere frenantur. Desiderius Hic mihi se Neptunus obicit, qui Aeolios fratres magno miscentes murmure pontum, minaciter increpitans, ait:

Quos ego; sed motos praestat componere fluctus,
Post mihi non simili poena commissa luetis.

Mercurialis. Opportune. Visamus arva Neptunia; et inter proverbia annotemus: perculit Austrum. Floribus Austrum immittere. i. e. rem noxiam.

CAPUT VI. Aqua cum aqueis meteoris.

Aqua scaturit e latice, salit e fonte, manat per rimas, fluit in plano: cuius minima pars gutta; maxima mare dicitur: sed tota illius vastitas, universam circumiens terram, Oceanus appellatur.

Fons est aqua e terra scaturiens: fontes salsi dicuntur salinae; acidi acidulae; calidi thermae: illae asserviunt decoquendo sali; istae potioni medicabili; hae lavationi morbidorum.

Rivi emanant e scatebris, decurrentes per longitudinem depressam confluunt in fluvios; tum in flumina; pleraque ex mari ortum habentia, intraque suas ripas et alveos decurrentia perenniter; quorum origo caput dicitur; ostia vero et fauces, ubi undas in mare emittunt; errant et deflectunt per diverticula; diffluunt et diffundunt se per divortia; aliquando conduntur

Amus vero est fluvius huc illuc circumfluus: Torrens. fluvius collectus et corrivatus ex aquis pluvialibus, aut regelatis et resolutis nivibus, rapide defluentibus, ideoque non perpetuus, sed aestate siccatur: Eluvio, fluvius exundans e suis alveis, et devastans agros. Confluentes, sunt fluminum commissio.

Fluentum nuncupabis, ubi aqua fluit: vorticem et gurgitem, ubi giratur: voraginem, ubi se ipsam absorbet, ut charybdis in mare Siculo: abyssum, ubi expers fundi est: syrtes, ubi inaequale, ob nimiam hinc profunditatem, inde brevitatem: Brevia, ubi loca vadosa, ob arenarum cumulos: Aqua sicubi destituitur profluvio ac decursu, ibi tumet ac se diffundit in stagna et lacus perpetuos; Paludes, sunt scaturigines languidae, resides, sine fluxu, quasi mortuae; lacunae, confluvium limi; colluviartum, purgamentorum et colluviei receptaculum; lixivium, aqua cineribus percolata: Alluvio vel alluvies, quod fundo accessionem a fluvio praebet. Piscina, fossa aquae fovendis piscibus opportuna.

Mare (cuius profundum proprie pelagus dicitur) salsum est instar muriae ob exhalationum adustarum multitudinem. unde Salum dicitur. Cuius undae intumescunt bis de die, naturali aestuatione, (affluxu et refluxu, accessu et recessu) affluuntque ad littora, et diffundunt se in aestuaria, refluuntque reciproce cum sonitu horribili, maxime inter freta, ubi mare unum

in alterum se exonerat; agit fluctus decumanos, et inferos, (e fundo excitatos) praesertim allisum ad scopulos et saxa, qualis est Scylla Sicania.

Idem mare, ubi inaequaliter tellurem terminat, efficit sinum aut promontorium, seu montem in mare prominentem. Sinus est pars maris curvo littore intercepta, Italis golfo, ex Graeco [gap: Greek word] ; ubi circumluit undique terram, Insulam; ubi maiori parte, Peninsulam facit: quam isthmus (arcta terra inter duo maria) iungit continenti, (quae dicitur Terra firma, Graecis Epirus) arctatus inter angustias terrae. Portus est parvus sinus, tantum aequae, brachiis quasi complectens et recipiens, quantum satis est pro statione navium. Littus pars terrae, quae undis tangitur.

Atque ut varia est aquae fluxio, ita diversa emissio receptioque. E puteo (angusto et profunde effosso alveo) sursum trahitur tollenone aut ductaria per rechamum (trochleam) catena; putei operculum est puteal: os vero, crepido, labrum, margo. Salit lympha ex siphonibus in craterem; funditur per canales, fistulas, tubos, tubulos: labitur per alveum: colligitur in cisternis: emittitur sistiturque per obturamenta, emissaria, cateractas, nilos: erivatur et derivatur per elices, sulcos, colliquias, deliquias: ex castellis, ad varios anfractus et euripos per uncias, digitos modulos, diversis epistomiis dividitur: hauritur urnis et situlis: deducitur per aquagia: (aquaeductus) restagnat eluviis,

diluviis, cataclysmis: piscinis et fosfis clauditur: aqualibus et hydriis portatur: tympanis, antliis, et machinis haustoriis attrahitur, redditurque: continetur crepidine, ripa, etc.

Est autem aqua pluvialis seu pluvitatilis ac pluvia, collecta in cisternis. Est viva, iugis perennis, numquam deficiens. Est stagnans et reses in stagnis. Puteana (putealis) in puteis. Fontana, saliens, caduca in fontibus. Palustris, lacustris, nivalis, glacialis, fluvialis, roralis.

Vapores aquosi sursum feruntur: quibus cum aer crassescit, dicitur nubilare. Nubilum vero seu caligo spisata prope terram, nebula est, unde rorat; sublevata altius, nubes; (nubes est vapor in media aeris regione spissatus et addensatus) quae cum resolvitur et decidit, pluit, ningit, grandinat: nullibi conspicua, sudum facit.

Evaporatio excitata interdiu, conspissataque frigedine nocturna, et adhaerescens herbis, dat rorem: quem mellitum, vocant manna: gelascentem, pruinam: elevatior autem vaporatio, et concreta maiori frigore in spumescentes guttulas seu floccos, dat nivem.

Destillatio nubis resolutae in aquam si fit minutatim, dicitur roratio: si lente, pluvia: si dense, imber: si impetuose, nimbus: si guttae inter delabendum conglaciantur, grando: si incalescunt, uredo. adurens plantas rubigine.

Gutta stillans e pluvia, stilla est; quae decidens in aquam facit bullam: conglobatio bullarum

minutissimarum, spumam: sed cum stillatio rigescit, fiunt stiriae: cum aqua congelascit et induratur, (stando vel fluendo) glacies. Substillum est, quando stillis raris iam iam ventura pluvia significatur; stillicidium, cum stillatim guttae cadunt de tecto.

Circulus in roscida nube albicans, vocatur halo, (fulgor scilicet rotundus, circumnectens sidus aliquod, ob irradiationem ipsius per nubes transmissam;) Solare simulacrum seu imago, quam nubes ad latus Solis repraesentat, parelius vel parelium dicitur: Lunare, paraselene: Iris est versicolor arcus in nube rorida et cava ex reflexu radiorum Solis oppositi: cuius pallor index est venientis pluviae: claritudo et serenitas abeuntis. Defiderius. Unde sapor, odor, color aquarum trahitur? Mercurialis. Ex terris, per quas labuntur; quae per glareosam, dulces fiunt: per aluminosam, aluminosae: per bituminosam et sulpuratam, bituminosae, sulpuratae, calidae; quae per lapidosam, frigidae. Mira naturae prodigia sunt in fontibus: Poti boves e Clitumno candorem ducunt, oves e Penio nigrorem: e Xantho ruborem et purpuram. Crathis capillos electro, Sybaris auro assimilat. Clitorius vini taedium affert, et pravos cupidines exstinguit; Asphaltites, Iudaeae lacus, nihil demergi sinit: In quodam Epiri fonte faces exstingu untur accensae, accenduntur exstinctae; Hypanis initio dulcis, postea amarus fluit. Salmacis bibentes effeminat. In Troglodytis fons Solis circa meridiem friget, vesperi

tepescit, media nocte fervescit. In Boeotia duorum sontium alter memoriam adfert, alter oblivionem. Desiderius. Incredibilia sunt, quae narras. Mercurialis. Ex Historicis attuli. Aliquidis ad solidiora procedamus. In adagiis sunt: haeret aqua; aspersisti aquam; aquam in mortario tundis; tam inproclivi, quam imber; stilla cavat lapidem; a fonte arcessere, etc. Notum e veteri historia, Sinaetam, hominem paganum, Regi Artaxerxi aquam e Cyro flumine manibus cavis obtulisse, eamque pro magno munere phiala aurea exceptam fuisse. Aelian.

CAPUT VII. Terracum Fossilibus, vulgo Miner alibus.

REspice nunc Terram; quam habet hic quidem vastas planities, (spatiosa aequora campi) ibi tumulos et eminentes colles: alibi fragosa loca, imo et altos montes, prosundasque valles: arduas et abruptas rupes et petras, praecipitesque hiatus: hic herbidos cespites, ibi arida glabreta: alibi udas uligines, huumorem perpetuo eliquantes. et quam sit hic argillosa et cretosa; alibi arenosa; alibi saxosa, salebrosa; calculosa, fistulosa, situ senta. Quod si tellus excavata sit altius, fossa dicitur: si brevius, scrobs: si oppido profunda, vorago, barathrum, abyssus. Angustias viarum inter montes (mons est tumor terrae altissimus, ab eminendo sic dictus)

fauces, pylas, claustra appella. Montis vero partes sunt iugum seu cacumen, vertex, supercilium; latus eius, dorsum, seu clivus aut collis: radix pes: grumus est terrae cutis et tuber: Vena tractus est subterraneus, qui metalla continet: Intervenium spatium inter venas medium, quibus transverse incumbunt fibrae. Planities, montibus inclusa, vallem facit, (unde vallecula, sicut monticulus) si circum circa collibus vallata, convallem. Montem ascensu facilem acclivitas facit, descensu declivitas, (unde acclivis, us, declivis, devexus) praeceps, si in utroque difficilis, ibique praecipitium. Campus est terrae planities ampla. Silva locus arboribus sponte nascentibus frequens; lucus servat arbores sacras; nemus voluptati servit; saltus incultus et pascendis pecoribus opportunus; arbustum paucis stirpibus consitum; virgulta virgis; dumetum dumis; et haec naturalia sunt Terrae; Arte- facta vero: Regio, pars terrae regi subiecta: Regnum, quod regitur a Rege vel Domino: Territorium, spatium certi Dominii; Provincia, regio bello acquisita; Urbs pars territorii locus muris cinctus; Civitas multitudo civium; minores urbes, oppida dicuntur. Castellum parvus vicus, muris circumdatus; arx, munitio, dicta ab arcendo; emporium, urbs seu oppidum nundinarium; vicus est complexus unius et alterius villae, si sit extra urbem; intra oppidum est via, domorum seriem comprehendens. Pagus aggregatio domorum rusticanorum, nullis moenibus clausarum. Villa domus

Interiora si daretur intueri, videres plenam meatuum et specuum, ubi lustra, cryptae, cuniculi, antra, foveae, hypogaea, cavernae; et harum spiramenta, (spiracula) quae crateres dicuntur, quos vaporationes perflant, et fluores perfluunt; e quibus diversimode concrescentibus generantur fossilia, (vulgo minerae.)

Glebam si teris aut frias, pulvis erit: si diluis, lutum: sed turbida aqua deponit limum: pedibus calcata coenum.

Locus, ubi lapides exciduntur, latomia, (latumia, lapicidina) ubi aliquid effoditur, fodina; unde aurifodina, argentisodina, aeraria, nitraria, sulpuraria; cotoria, ubi cotes, etc.

Argilla est terra tenax, figlinis apta, quemadmondum terra Samia, coloris albi. Pigmentis conveniunt creta candida: ochra, flava seu lutea; ad quam accedunt terra Armena, vulgo bolus Armenus, et terra Alana. Ex ochra exusta fit rubrica diversi coloris. Terra Cimolia fullonum est, pro sapone serviens. Terra Lemnia, vulgo figillata, in usu medicinae valet. Quae omnes fossilium (vulgo mineralium) inceptio sunt, quorum tria genera: sucus, metallum, lapis. Imo et vitrum, fissili de lapide.

Intellextin' haec? Desiderius. Omnino. Mercurialis. Eamus hinc ad varios Telluris partus inspiciendos. In itu quid memoras, aut dubitas? Desiderius. Antaeus mihi in mentem venit, terrae filius, (quo nomine vilissimi

quique homunciones appellari solent) qui, cum Hercule luctatus, quoties prostratus terram contigit, novas vires et robur e terra (et sua, et omnium matre) accepit, donec, ab Alcide sublimis e humo sustentus, brachiorum complexu elisus est. Mercurialis. Hieroglyphicum hoc est luctae, rationem inter et appetitionem sensuum. Mihi occurrit Brutus ille Iunius, qui Imperium Romae obtinuit, quod ex Oraculi responso primus iuvenum tum praesentium osculum matri, hoc est, Telluri tulerit. Proverbiis adnumera: Aureos montes polliceri. Parturiunt montes, nascetur ridiculus mus.

CAPUT VIII. Succi fossiles.

HIsucci generantur variae formae et usus, cum liquor ille coalescit perlevi immutatione, aut alteratione. {† Ovidius.}

Alii sunt liquabiles aqua: nempe omnis salsugo dissiliens in igne, et crepitans, ut sal communis, ubique notus, sive fossitius, sive decoctus: Alumen, dulcore adstrictorio: calcanthum, (vulgo vitriolum) acore adstringente: nitrum subacidum, alias sal nitri, et quando concrevit, sal petrae seu halonitrum, unde pulvis tormentarius; chrysocolla, gluten auri.

Alii sunt inflammabiles igne: scilicet quaelibet pinguedo Terrae, tam concreta, quam liquida: ut est sulpur (vel sulfur) concipiens ignem celerrime: et naphtha (quibusdam petroleum,

quod e saxis effluat) etiam ex remoto flammam corripiens: et suceinum (electrum) tralucidum, trahens adse paleas, pilos, festucas; quod non est lacrima vel resina arborum, ut veteres credebant, sed bituminosum maris purgamentum, in littoribus Borussiae maxime collectum, aute mari extractum. Id cum durescit, ut poliri queat, gagates dicitur, Plinio gemma Samothracia: Ambra est fragrantissima: et alia bituminis genera.

Alii friabiles in pulverem, adhibendi in pigmenta: arsenicum albens, auripigmentum luteum: sandyx, sandaraca [correction of the printer; in the print sandaracea] (vel sandarca) et cinnabaris rubicunda, stibiumque (vulgo antimonium) plumbeo colore nitidum.

Pleraque horum non tantum a genio Terrae sunt nativa, sed et ab ingenio hominum factitia; De succino belle ludit Epigrammatarius, quando apem Phaetontide gutta clausam, et viperam concreto de flentibus Heliadum ramis rore tumulatam cecinit. Desiderius. Cuius sunt arboris rami illi? Mercurialis. Populi, nam in hanc mutatae fuerunt Phaetontis sorores, in acerbo illo casu, delacrimantes pellucidum et tenacem sucum, quem diximus appellari succinum. Desiderius. Pretiosae lacrimae. Mercurialis. Descendamus eo, ubi effodiuntur opes, irritamenta malorum. Nota: lucidius electio.

CAPUT IX. Metalla.

QUando fossitius humor, seu halitus humidus lapidibus potissimum conclusus et percolatus multifariam, conduratur a Sole in tantam soliditatem, ut non liquescat, nisi acerrimo igne, mox tamen rursum consistat; confit inde metallum, flexile ac ductile.

Plumbum est crudissimum, e quo paratur minium pro picturis: et cerussa pro emplastris: et lithargurum (argenti spuma) pro incrustatione fictilium. Plumbagine scribimus.

Stannum est excoctius, et paullo durius: Ferrum durissimum, arroditur tamen ferrugine: sed quando depurgatur, magisque etiam eduratur, fit cbalybs, nucleus et acies ferri.

Cyprium aes, seu Cuprum obducitur aerugine: cadmiae fossili, (nam alia est, quae adhaeret fornacibus, unde fornacaria; pompholyx autem aeris favilla) commixtum fit orichalcum seu aes coronarium, fundi, quam tundi aptius, ob suam friabilitatem. aurichalcum Latine non dicitur.

Aes Caldarium seu Fusile, tantum est malleis fragile: Ductile vero, etiam in laminas attenuatur. Optimum Campanum, et Corinthium. Aeris flos, quem etiam aeruginem dicunt, sponte excidit ab aere: squama marculorum ictibus excutitur.

Argentum est purius istis: habet nihilominus suas scorias, faeces, detrimenta, retrimenta, Graece helcysmata.

Aurum est purissimum, idcioco ponderosissimum, praesertim obryzum: quod immissum catillo vel centies, nihil dependit substantiae,{*Quintiliaenus.} nec sentit ullam rubiginem.

Aurim et argentum aliud est factum, signatum: aliud rude, infectum, pastillatum: item excoctum, purum, pusulatum.

Magnetis (idis) seu Mica, Metallaris est naturae, argento similis, ex crustis constans tenuissimis, vulgus talcum appellat, nec liquari se patitur, nec malleari ob indomabilem duritatem: cum ex adverso, argentum vivum (hydrargyrum, Mercurius) munquam durescat: liquet enim semper; quam vis nullam rem humectet, aut madefaciat.

Electrum est mistura argenti et auri. aliud electrum idem est, quod succinum, de quo superiore cap. Bractea metalli est tenuis, et prae exilitate crepitans lamella. Scobs, seu scobina, quod deraditur. Metallum miniarium est fodina, ex qua effoditur a metallariis seu metallicis minium; plumbarium, unde plumbum; argentarium, aurarium.

Et haec est illa gleba, calore exhalationis siccae cogulata, frigore vaporis aquei condensata, propter quam nec hospes ab hospite tutus, nec socer a genero, etc. De qua pathetice cassiodorus: Intrant homines caligiines profundas, vivunt sine Superis, exulant a Sole: et dum sub

terris compendia quaerunt, nonnumquam lucis gaudia derelinquunt. Desiderius. Hinc nata, opinor, quatuor aetatum, saeculorumve discrimina, quibus Poetae a metallis nomina fecerunt: Aureum seu Saturnium, optimum: tum Argenteum, inde Aereum: Denique Ferreum, pessimum et durissimum. Mercuriaelis. Figmentum hoc ex historia Danielis manavit de statua, Nabuchodonosori per quietem oblata, ubi, metallica comparatione, praecipuae quatuor Monarchiae expressae. Desiderius. Eum, nisi fallor, Colossum, cadens de monte lapis comminuit. Mercurialis. Haud falleris. Lapides igitur, quoniam mentionem fecisti, et lapillos, quibus pretium luxus fecit, contemplemur. Adagiis adde: Plumbeum caput; ferreum pectus. Quod cos auro, aur um homini; inde probantur. Plumbeo iugulare gladio; aureos montes polliceri; argenteis hastis pugnare; argentanginam patitur Advocatus pecunia corruptus, quod de Oratore Demosthene dictum.

CAPUT X. Lapides Vulgares, et Pretiosi.

LApis est indurata terra; qui comminutus dicitur arena: haec autem crassior, sabulum, et glarea.

Tophus est arenaceus, et scaber: pumex multicavus, spongiosus, bibulus, aptus frictioni et politioni: Lapis scissilis, laevis, et atricolor

inservit scriptoriis tabellis, et sternondis tectis: phengites fissilis est in pellucidas tabellas: uti et specularis, vulgo glacies Mariae: calcarius, ustulandus in calcem et gypsum: bituminosus, inflammabilis, et exustibilis: antracites, lapis ignitus, extraignem aquis perfusus inardescit: igne exstinguitur.{* Isidorus.}

Silice elicimus ignem, pavimus solum: cote acuimus ferramenta retusa: coticula, seu Lapide Lydio, aut Heraclio probamus metalla: magnete, qui et sideritis dicitur, attrahimus ferrum; (siderites gemma est ex genere adamantum, sed ictibus fragilis) haematite sistimus sanguinem: smiride scindimus vitrum: ex alabastrite fiunt vasa unguentaria: ex amiantho elychnia inextincta, et mantilia igne lavanda. Asbestos semel accensus nequit exstingui. Brontia seu ceraunius cum tonitruis cadit: pyrites est aerarius, et igniparus: chelonites, Indicae testudinis oculus, appenditur inter bullas infantiae: et pro amuleto molochites, coloris malvae: Aetites, in nidis aquilarum reperitur: Asterites et selenites ab astris fulgorem habent, et vires: galactites a lacte nominatur ob candorem: crystallus vel crystallum iuxta Plin. ex aquis tenuissimis, lucidissimisque, vel ex nivibus frigore aquilonari cogente, et meridiano Sole excoquente concrescit, et sensim in lapidem obdurescit, unde Graecis [gap: Greek word] seu glacies dicitur.

Saxum est maior lapis, iacens humi, sive exstet, sive lateat: scopulus et cautes prominens;

praedurus autem et laevigabilis, marmor appellatur; quod candens, dicitur Parium: rubens, porphyreticum seu porphyrites: maculosum, ophites. Adulterinum et factitium conficitur ex variegato alabastri gypso. Calculus seu scrupulus, illapsus calceo, molestus est eunti: Lithranthraces, carbones sunt fossitii, assulati, facile igniendi, et ignem alentes.

Lapis manalis, unde fons emanat: molaris, qui frumentum atterit: redivivus seu veteranus, cuius olim usus in muris: saxum est rude, quod impolitum: vivum, quod naturale: operarium, quod servit operi. Lapidum fragmenta vocantur assulae, micae, segmina, segmenta, ramenta. Saxulum est diminutivum.

Lapillus lucens et micans, gemma vel gemmula dicitur: si habet scabritiem, aut maculas, vitiosa est.

Eximiae gemmae sunt: carbunculus seu pyropus, aut carchedonius, flammeus: adamas praenitidus, duritiae indomabilis: hyacinthus, et thyites seu eranus, vulgo turcois, caeruleus: amethystus, qui creditur ebrietati resistere, violaceus: smaragdus, beryllus, et iaspis viridis vel virens: sapphirus aerii vel caerulei coloris, aureis punctis collucens: chrysolithus, quem hodierni mangones hyacinthum nominant, luteus seu flavus est: topazius, aureus: rubinus et granatus, sanguineus: sardius, ex rubro nigricans: sarda, rubens: onyx et sardonyx, ex fusco subalbus, cum venis igneis, et lacteis zonis: chrysoprasus, ex aureo prasinus seu herbeus:

achates, croceus: lychnites, ardens: gagates, niger, ardet aqua affusa, oleo restinguitur: attritu calefactus, ut succinum trahit.{* Solinus.} Cyaneus seu lapis Lazuli, officinis caeruleus et stellatus, seu ex veneto et caeruleo mixtus. Opalus, omnes aliorum colores habens, multicolor: Pantarba, ceteros ad se lapillos trahit, si fides Philostrato: belioculus, albicans est lapis, repraesentans oculum, ex nigra pupilla aureum colorem emittentem.{† Plinius.}

Inveniuntur in animalibus: chelidonius lapie aut chelidonia gemma, in ventriculo pullorum hirundinis: alectorius in capo: bufonites in capite bufonis: draconites in cerebro draconis, pellucido colore, nec nisi recens, ad formandum aptus; lyncurius, subflavi coloris, electro similis, ex urina lyncis concrescere creditur a Plinio.

Margaritae, seu uniones, in ventribus concharum: sed crystallus, ut diximus, in lapidosis antris, forma hexagonae stiriae, nascitur: coralium (vel corallium) est marina arbuscula, petrae sub undis adnascens, in aurasque protracta lapidescens ac rubescens; reliquos superat Bezoar tam orientalis quam occidentalis in capris Indiae silvestribus reperiendus.

De gemmarum cum coloribus, tum virtutibus mire Scriptores variant; nos tritiore incessimus via. Habesne, quod lapideis hisce terrae fetibus [gap: Greek word] , velut in acervum, adicias? Desiderius. Si moveri possunt Alpium scopuli, ab Hannibale aceto rupti. Mercurialis.

Nihil per auditionem lectionemve occurrit de achate Regis Epirotarum, Pyrrhi, in quo natura expressit Musas suis decoratas insignibus cum Apolline tenente citharam? Nihil de Domitiani phengite, ea, quae a tergo erant, spatianti sub porticibus meticuloso tyranno, referente? nihil de geminis Cleopatrae immanis pretii unionibus, quorum alterum aceto maceratum M. Antonio propinavit? Desiderius. Perge, quaeso, nescienti loqueris. Mercurialis. Haec viae fallendae sunt inspergenda parcius; secus, impedient magis, quam promovebunt euntes. Quid, quod in Sole ambulamus; ecce viridantes non procul arborum scenas; sub eas nos recipimus, per minores prius stirpes posituri pedem. Inter proverbia nota: Nigrum vel album calculum addere. Lapidem decoquis. Lapidi loqueris Adamantinum pectus, ect.

CAPUT XI. Vegetabilia tantum, seu Germinantia.

STirps sive planta protuberat e terra, cui inhaerens radice, germinat reliquo corpore in aerem, imbibensque humorem fibris, eumque convertens in sucum, et digerens, alescit, vigescit, virescit: destituta succo, languescit, flaccescit, marcescit, arescit; caulescit, cum caulem vel frondes acquirit; decaulescit, cum eas amittit.

Partes plantae sunt radix, bulbus, stipes, seu truncus, (qui in fruticibus caudex; in aliis caulis dicitur) surculi, rami, folia, flores, fructus, semen, cortex, lignum, medulla, nucleus, putamen: quae tamen aliter atque aliter reperiuntur in Germinantibus, quorum tria sunt genera, Herba, Frutex, Arbor.

Fungus est rudimentum plantae, radicescit deorsum debiliter, caulescit quidem sursum, non tamen frondescit, sed contrahitur (concorporatur{* Plinius.}) in orbicularem massam, inferne striatam.

Tuber (infimum fungini generis) continet se sub terra, nec exstruberat foras, nec radicat infra se, obtegens se tantum corticula: unde dicitur callus terrae.

Fungorum alii sunt edules, quorum aliquos a clusili rotunditate vocant capreolos, rufulos, spinulos, pruneolos; vel a latiore margine spongiolas, seu spongiolos, (quamquam horum vocabulorum alia quoque est significatio;) praestantissimi sunt boleti; quidam virulenti et noxii, ut muscarii, pulverulenti, et plerique alii.

Vera stirps habet radicem fibratam, stipitem corticosum, ramusculos foliosos, plerumque brachiatos, {† Columella.} quorum minores (quotannis emorientes et renascentes) nominantur herbae: grandiores (et perennantes) arbores: mediae proceritatis et durationis, frutices.

Illum enim Agrippina, Claudii Imp. coniunx, veneno tinxit. Inde Nero boletos per iocum cibum Deorum appellavit, quod Deos faceret, id est, necaret Imperatores, qui post mortem volebant Dii haberi. Fungus est (id est, stupidus.) Fungino genere est (totum se tegit pileo.)

CAPUT XII. Herbae, herbaceique fructus, ac flores.

INnititur herba cauli suo, simplici vel multiplici; unde unicaulis vel multicaulis herbariis; a foliis, angustifolia, latifolia acutifolia, trifolia, quinquefolia, centifolia; Graecis [gap: Greek words] etc. Item verticillata, umbellifera, corymbifera,{* Ovidius.} capitata, etc. Estque vel Alimentaria, seu Edulis, vel Coronaria, vel Medicamentaria.

Partes herbae sunt: scapus seu caulis aut thyrsus, a quo sustentatur; folia, quibus ambitur: gentculum seu articulus (nodus in caule;) internodium est intervallum inter duo genicula; coliculi vel cauliculi, cymae, cymatia sunt scaporum novelli et tenuiores partus: alae, ex quibus illae prodeunt; apex seu stamen, pars suprema, quod e calice instar fili prosilit; calyx est folliculus primo floris, tum seminis; pappus, lanugo ab herbis et floribus decidua et volatica, unde

lanuginosus. Panicula vel paniculus, lanosa coma, qualis arundinum; fibrae seu capillamentum, minutissimae sunt et extremae radiculae; bulbus, radix rotunda et tunicata: pericarpium, (siliqua, theca, tegumentum, involucrum, quo vel grana leguminum, vel herbarum semina concluduntur) variis aliquando cellulis et ventriculis distinctum, intercursantibus membranis; nervus, praelongum filamentum in foliis, unde ramulosa dicuntur; crena sunt incisurae, in extrema ora folii; unde crenatum, serratum, laciniatum; umbella seu muscarium (fastigium floris in orbem circumactum;) sinus alarum, est cavus anfractus caulis.

Sunt autem herbarum aliae hortenses, aliae silvestres, aliae campestres, aliae montanae, etc. iterumque quaedam gramineae, quaedam floridae, etc.

Gramineae sunt muscus utilis oppilandis rimis; carex molesta foenisecis acie sua; ulva accrescens paludibus: polygonum, (officinis centinodia) origanum, serpyllum vel serpillum serpunt humi: thymbra, (satureia, seu cunila) thymus, apiastrum, melissophyllon grata apibus: dictamnum vel dictamnus salutaris cervis: mandragorae vel circeii radix, masculi figuram repraesentat: Lappa leviter hamata adhaeret vestibus: equisetum vel equifelis servit defricando stanno: ambubeia in pappos et floccos tabescit: acanthus (officinis branca ursina) columnarum epistyliis insculpitur: verbena vel verbenaca olim in gentilium sacris usurpabatur:

radix helenii (officinis enulae vel inulae) condiendo vino adhibetur: haemerocallis seu ephemeron uno die florem suum tuetur: buphthalmus ab oculi bovini figura dicitur; a gruis collo geranium, seu pes columbinus; a pede gruis, coronopus; a lepore lagopus; ab hirco tragopogon; a gallina morsus gallinae, officinis alias alsine; ab anseribus anserina, etc. adianti (officinis capilli Veneris) folia aqua perfusa non madescunt: polypodium seu filicula, polyporum more, cirros obtinet, trifolium pratense passim provenit; quadrifolium rarius. Tithymali lacte si charta inscribatur, postquam siccatae sunt litterae, asperso cinere leguntur; filicis folia cimices enecant; locus filicum dicitur filictum.

Et tametsi nulla sit herbula, quae in usum medicinae venire non possit, et quidem multiplicem, medicamentarias tamen seu medicamentosas appellant eas, quae virtutem in morbis ac doloribus leniendis et pellendis praesentius exserunt; unde Medicis dicuntur Cephalicae, Ophthalmicae, Cardiacae, Stomachicae, Hepaticae, Spleneticae, Nephriticae, Vesicariae, etc. Nos magis praecipuas et notiores perstingemus, parum sollciti de diverso in hac materia sensu Plinii, Dioscoridis, Theophrasti, Galeni, etc.

Atque ut a capite ordiamur, cerebrum roborant saliunca, (lavendula) betonica aut vetonica, paeonia, pulegium, amaracus, lilium convallium, rhodia radix, ocymum seu basilica, violaria, prunella, mentastrum, sisymbrium domesticum,

seu menta crispa, (balsamita) sisymbrium aquaticum, nasturtium aquaticum, melissophyllum seumelitaena: orminum seu horminum, aut horminium. Capitis dolores sedat corona ex adianto, seu callitricho.

Oculis prodest foeniculum, euphrasia, chelidonia, (officinis hirundinaria) etc. Thoraci seu pectori pulmonaria, hyssopus, adiantum, stichas vel staechas. Cordi melilotus, flores buglossi, chamaedris, etc. Stomacho absynthium (praecipue Ponticum) piperitis, anisum, cyminum, etc. Hepati lichen seu hepatica: eupatorium seu hepatorium: Spleni chamaepitys, seu hypericum, (officinis perforata) anagallis, fumaria, asplenum: Renibus anonis, (officinis resta bovis, vel remora aratri) oenanthe, seu saxifraga rubea, (officinis filipendula) phyllitis seu lingua cervina (officinis scolopendria.)

Alvum laxant, purgant, et bilem detrahunt aloe, helleborum aut helleborus sive veratrum, folia sinapis, (manna, est ros Syriacus) Mercurialis, polypodium, grana latyridis, scamonium, (officinis diagridium) centaurium, absynthium, esula sicccata et pota.

Stomachum movent asarum, daphnoides seu laureola, (officinis vinca-pervinca) bulbus narcissi, Plinio vomitorius.

Adstringunt thlaspi, (officinis bursa pastoris) leontopodium, (officinis alchimilla) sanguinaria, cynoglossum, artemisia, a Regina, Mausoli uxore, dicta.

Vesicam levant pepones, halicacabus, acanthus, solanum. Lumbricos exterminant vel interimunt argemone, (officinis anserina) phu, seu Valeriana, periclymenum, mentastrum seu calamintha, chamaeleon, persicaria, etc.

Sternutationem ciet paetum seu nicotiana, (officinis tabacus) quae vel in pulverem contrita, attrahitur naribus: vel ore per stulam concisa et ustulata, ac cum fumo redditur.

Tussilago (officinis farfara seu ungula caballina) sedat tussim; ossyridis seu linariae radix iuvat arquatos seu ictericos, uti et chelidonia pedum soleis supposita et semen thalictri. Folia helenii vino decocta succurrunt ischiadicis; dracontion vel dracunculus (officinis serpentinaria) ruptis et convulsis; absumitque polypos et carcinomata, fugat serpentes. Radix oxyos seu trifolii (officinis acetosella vel alleluia) efficax est asthmaticis, et dysentericis; cuius si flores sunt copiosi, crebras portendunt pluvias: si pauci, siccitatem. Prunella inflammationi linguae auxiliatur: Sedum (officinis sempervivum) tuberibus, et igni sacro, uti et parthenium, (officinis matricaria) limonium (tintinabulum, pyrola.) Origanum medetur strumosis, sugillatis, dentium doloribus, tonsillis et uvae palati. Cyperus vel Cyprius (officinis galanga) ulceribus: clematis seu daphnoides et eryngium venenatis morsibus; pentaphyllon seu quinquefolium panos sanat, lichenas emendat, enterocelicis, id

est, intestinorum ramice laborantibus opitulatur, nec non sebribus; uti et alsine, et nymphaea; haec cum bellide seu bellio hecticis quoque prodest. Fragraria gingivas firmat, et earum putredini medicatur: podagrae vero ricinus, seu palma Christi. Scabiem sanat scabiosa et tithymalus. Omnis generis ulcera, arum (officinis serpentaria minor.)

Vulnerariae (consolidae officinis) sunt sanicula, telephium, lysimachia, heptaphyllon, aristolochia, (officinis tormentilla) centaurium, verbena, millefolium, bellis, symphitum, Latinus [correction of the printer; in the print Lantinis] petraeum, polygonatum, (sigillum Salomonis officinis) virga aurea, perfoliata, balsamine, smyrnium, sedum, ophioglossum, (lingua serpentum) etc.

Somnum conciliant opium, quod destillat ex inciso nigri papaveris capitulo; et hyoscyamus, et mandagora, etc.

Varie salutares, Ovid. operosae, potentes, et contra venenum antidota sunt, abrotonum, asclepias, (vincetoxium) angelica, (Gracis [gap: Greek word] iuxta quosdam, seu Panaces Herculeum) attractylis, (carduus benedictus) plantago, laser et laserpitium, chamaemelum, etc. moly Homericum, est generale alexipharmacum, modo ne sit Poeticum.

Venenatae herbae sunt aconitum, cicuta, napellus, filix invisa agricolis. Isatis idis, et rubia, tinctoria sunt.

Coronariae herbae (quae coronamentis serviunt) aut odoratae sunt, ut amaracus, menta, anethum, etc. e quibus vient serta, corollas sutiles et pactiles; item servias, Plinio, pro olfactoriis; aut sunt floridae seu flores. E floribus quidem ac flosculis sunt aliqui purpurei, aut rubicundi coloris, narcissus, githago, papaver agreste, vaccinium, betonica, lychnis seu rosa Graeca, anemone, seu flos Adonis, paeonia, amelius, (quibusdam aster Atticus seu stellaria; noctu flores eius flavi, stellae modo criniti mire fulgent: folia, velut salviae) bellis, chamaedris, (quercula vel serratula) viola, amaranthus, ab immortalitate nomen trahens, quippe non marcescens.

Caerulei: iasminus, (qui et flavus) iris, smilax laevis, seu campanula, hyacinthus: flos equestriseu stellula aut asteris, cyanus, gladiolus frumentarius, aquilegia, clematis, (idis) gentiana, periclymenon, vel periclymenos, flammula Iovis, quae est alba etiam.

Flavi, seu luteoli, vel aurei: heliotropium, seu solsequium; aspodelus etiam candescit: caltha (officinis calendula) et ipse flos solisequus; chrysenthemum; viola flammea, (officinis herba vel flos Trinitatis) melilotus, (coronaregia) chamepitys, chrysocoma, linaria, auricula ursi: Lilium rubrum sive miniatum, seu Chalcedonicum [correction of the printer; in the print chacedonicum], sive lilium flavum campi, blattaria, etc.

Candidi et gilvi: Lilium, (locus, ubi crescunt lilia, dicitur lilietum: oleum lyrinum:) lilium convallium, saponaria flore rubro et albo: convolvulus,

leucoium; (triphyllon et hexaphyllon) viola Martia, flore caeruleo et albo: Ranunculus luteus et niveus. Cyclaminus (officinis cyclamem) albo-russus. Campanula Hispanica, candida et caerulea. Rosulae Marianae, rubrae et albae: phalangium specie lilii, enodi scapo: testiculus subalbus et odorus; colchicum orientale niveum et russum, sicut althaeae flores, et parthenium.

Multi-colores sunt, hyacinthi, aquilegiae, violae, malvae, leucoia, antirrhina, verbascula, seu primulae veris, lilia, gerania, caryophylla, irides, gladioli, narcissi, papavera, cyani, paeoniae, malvae, aliique flores, naturam arte variante, et ex silvis in hortos transferente.

Iam tulipae (quibus nomen a similitudine pilei Sclavonici, quem Turcae vocant tuli-pant) annuatim colores vel mutant, vel corrigunt. Quantus in iis colorum concursus et concertatio? dum aliae simplices, aliae mixtae, variegatae: punctis, maculis, taeniolis, striis interspersae; russae, rufae, miniatae, sanguineae, spiceae, dilutae, saturae, odorae et inodorae sunt: rubro - albae, flavo - rubrae, viridi - rubrae, flavo - albae, etc. Quid, quod virides et nigrae inveniantur. Pandunt se ad radios solares, quos ubi nubes interceperit, ilico clauduntur, et se contrahentes languescunt.

Sed florum regina, flos est Indicus, Granadilla, sub Paulo U Romam allatus. ls rosa maior,

et odore melior Christi patientis instrumenta et signa, in se mirifice exprimit. Varie a variis calamo depingitur: incisus aeri melius obicitur oculis. Nieremb. Natal Hist. lib. 14. c. 10. ita eum describit: Granadilla supra foliorum ambitum quinque corallia, tamquam vulnera, ostentat; surgit in medio columna cum basi, et capitello: ex ea quinque virgulae spinosae velut in coronam coeunt. Eminent clavorum instar, tria ferrei coloris germina. Gracilis, instar hederae, vicinae arbori crescendo inserpit, soliis mucronem lanceae praeferentibus incumbens. Fructus ovi anserini, coloris aurei, rufulis aliquot maculis inspersus est. Semina nigra et rotunda; sucus melleus ventriculo roborando prodest. Simul in eadem planta flores fructusque toto anno videas; flos ad Solem orientem apertus, occidente panditur.

Atque haec de herbis medicis, et floridis stringendo magis, quam carpendo pleniore manu. Sunt, qui ex instituto istis immorantur; in quibus mirabilis naturae scrutator Plinius. De floribus recurret locus cap. 32.

Ex herbis edulibus (nec enim esitamus omnes) primo sponte nascens est gramen, (Plinio herba voluntaria) viridans solum, non sementans: dehinc sativa olera et fruges, ferentia semen. Olera nobis praebent in comesturam folia, radices, fructus oleraceos; nomen generis retinet olusculum, coctivum et concisum, rumex sativus, vulgo spinacia seu spinacium olus, cui accedit portulaca, dicta, quod portulas,

foliorum similitudine, imitetur: et utrique beta candida, sed fatua, et fabrorum prandium.

Folia praebent Iactuca, (sessilis seu Laconica, crispa Cappadox) et atriplex hortensis; inprimis vero brassica: quae prius sata, postea transplantata, fit capitata; succrescens vero in caulem altiorem et extenta folia, dicitur crambe (pauperibus recocta:) Brassica Apiana seu Sabellica, est crispa: Pompeiana seu Cypria, capitulo racemoso, et carnoso; sed asparagus, (cuius radix spongia dicitur) dat thyrsos, (thyrsulos seu torulos turbinatos) uti et lupus salictarius, vulgo lupulus. Scolymus (strobilus, carduus altilis aut sativus, seu cinara) profert capitella spicis squamatim coagmentata, seu aculeata aut echinata.

Longiusculas radices suppeditant rapum vel rapa candida vel rubra; rapulum est silvestre (vulgo rapunculus) seu napus; raphanis, idis, (raphanus minor, vulgo radicula) albent: pastinaca pallet, siser vel sisarum flavet, beta rubet.

Ad bulbosas radices seu bulsculos dat cepe, (caepa, cepa) allium (alliatus adiect.) et porrum, quod sectile vel sectivum inspergitur iusculis, capitatum acetariis: Caulis edulis est de genere brassicae, quem aliqui calirapum vocant, nos capitatum dicimus: Habent autem bulbacea, loco foliorum, thallos, resolviturque bulbus cepae in tunicas: bulbus allii et porri in nucleos. Locum napis, rapis, cepis consitum vocantnapinam, rapinam, cepinam. Rapicia, vel rapacia, orum.

herba raporum. Scilla vel squilla est cepa marina, cuius oleum et acetum celebratur squilliticum.

Fructus oleracei sunt cucumeres, (locus eorum sativus, cucumerarium) pepones, melopepones (vulgo melones) cylindriacae figurae, quorum maximum genus est cucurbita, cucurbitula, (cucurbitarium, locus, ubi crescunt) et silvestris colocynthis; fragraria profert fraga. Fruges adferunt grana; spicatae in spicis; paniculatae in paniculis; siliquatae in siliqu, quarum priores frumenta dicuntur; posteriores legumina.

Frumenta pubescunt in herbam, (fallieulum seu vaginam) erigunt se in cutmum (calamum, stipulam) interstinctum geniculis: cacuminant se in spicam, cui adhaeret inferius uruncus, foventem grana glumts, praemunientemque aristis, (quamquam sint et mutulae seu mutilae, quae carent aristis) ut triticum, robus vel robum, siligo, (flos tritici) far, ador seu far adoreum, zea (Italis spelta secale seu farrago, hordeum: Aut in paniculam complectentem grana fasciatim, ut avena, oryza, panicum, milium, fagopyrum, seu triticum, aut milium Turcicum, sive Saracenicum.

Legumina (Legumenta Varroni) habent scapum debiliorem, (stipulam fabalem, fabalia pl.) eumque geniculatum, pro spicis autem siliquas, includentes grana valvulis, (operculamentis, utriculis, tunicis) ut videre est in faba, ervo, phaseolis seu dolichis, lupino) qui sui circumactu

horas agricolis etiam nubilo die ostendit) vicia, lente, cicere, (cicercula) ervilia, foeno Graeco seu silicula. Hilum est oculus seu macula nigra fabae. Adiectiva sunt fabarius, farrarius, seminarius. Fabula dim. parva faba; fabago, fabaginum acus, seu furfur.

Additamenta frugum sunt linum, cannabis vel cannabum, et urtica, stamine commendabilia.

Ad Escarias pertinent Condimentariae, quae conditioni dant aut folia miscellaneis acetariis servientia, ut piperitis, gustu acria; intubum (intubus, intybum sativum, vulgo endivia) latifolium, inde acetarium intybaceum; et angustifolium seu erraticum, nempe cichorium; Britannica seu cochlearia, sisymbrium, (Hispanicum flores habet cucullatos) malva, lapathum, (oxalis seu rumex, vulgo acetosa) anthriscum seu chaerephyllum, apium (officinis petroselinum.) Aut dant granula, ut sinapi vel sinapis, cuminum aut cyminum, foeniculum, coriandrum. Aut flores, ut crocus. Aut radices, ut raphanus maior, (Prompt. armoracia) orobanche, acorum, (acorus, seu calamus aromaticus) zadura vel zedoraria, casia, (vulgo cassia,) cinnamum aut cinnamomum, zingiber, aut gingiber.

Postremo quaedam herbae innascuntur aquis, et supernatant: ut alga marina, lens palustris, tribulus aquaticus; sed fistulosa spongia, e saxis sub aquis nascitur, bibula, naturae scilicet retinens.

Desiderius. Hem quantus Botanologiae campus! vel numerando me fatigasti, ne dicam ambulando.

Mercurialis. Et tamen carptim haec omnia, ac stringendo. Plura si voles anthologica, nomenclatores Botanicos et officinas herbarias consule, vastis evolvendas tomis, sed circumspecte; neque enim satis vel Latine, vel Graece loquentes audies. Velim, et hoc scias, ipsos inter se Scriptores Herbarios dissentire, synonymarum, et polyonymarum plantarum appellatione ambigua deceptos, praesertim cum veteres a posterius natis explicantur, saepius divinando quam decernendo. Illud ridiculum, quod Matthiolus, nobilis interpres Dioscoridis lib. 1. c. 55. in Botanicis suis refert, quendam herbariae artis, ut sibi quidem videbatur, haud modice gnarum, cum legisset in Dioscoride, plantam, quam vocant officinae Agnum castum. Latini viticem, mederi intertrigini; scripserit, eum, qui secum germen illud gestaverit, securum a lupis fore; foede errando in lupo, ambigua vernaculi sermonis vocula, Wolff vom Reiten.

Desiderius. Ohe' lupum in lepida fabella! Mercurialis. Quid quod rei rusticae principes, Columella et Plinius, ita in diversum abeant, ut ille siliginem dicat esse vitium tritici, hic eius delicias nominet. Et ut sexcenta taceam alia, Amomum nonnemo rosam Hierosolymitanam seu Hierichuntinam indigitat, quod alii piper hortense vocant. Deinde tot nova germina multis necessitatem imposuerunt fingendi nomina,

ut, si uspiam alibi, hic opus onomatopoeis sit. Accedit, quod ex silvestribus multa immigrarint in hortos, et ex rusticis floreant inter cives. An vero, quia ranunculum ego inter agrestes herbas lego, tu negabis eum inter Adonidis hortulos virere? Et quantum distant libanotis seu foeniculum poricinum, a libanotide, quae est rosmarinus? Eruca, species sinapis, ab ea, quae nomen habet vermis? Quidquid autem sit de his; nos, elato ex campis herbiferis pede, progrediemur adfrutices, expeditius eos transituri. Praeibo strenue; sequere. Desiderius. Sequar, si hoc prius abs te impetraro, ut, quoniam vinum me delectat herbile, percurras illas herbulas, quae immittuntur. Mercurtalis. transiliam celerrime, sed per notiores tantum, et nostris familiares hortis, quales sunt pampinula (officinis pimpinella) oxalis, melissophyllum, buglossum, anthriscum, foeniculum, phyllitis, (seu asplenum, aut scolopendrion) amaracus seu samsucus, (officinis maiorana) pyrethrum, asarum, attractylis, pulmonaria, betonica, adiantum. Ex fruticantium genere, absynthium, saliuncula, ruta, salvia, rosmarinus, folia acori. Desiderius. Herbas docuisti nominare me vinarias: restat, ut et nosse discam. Nunc quae adagia? Mercurialis. Alga vilior; de re abiectissima. Herbam porrigere; victum [correction of the printer; in the print victorem] se fateri. Spes in herba. Multum distant aera lupinis; discrimen rerum vilium et pretiosarum. Quid sui cum amaracino? quid unguentum asino? Est vero amaracinum, oleum ex amaraco. Ego de alliis loquor, tu

respondes de cepis. Bibe vel ede helleborum; ut sapias. Plus aloes, quam mellis habet. Historicum est, quod Conon Agricola Ludovico XI. Regi Galliarum, rapam insigniorem obtulit; auro repensam. Non quid, sed quomodo. Cochl. 1. 2. apophtheg.

CAPUT XIII. Frutices, eorumque Fructus.

STirps lignescens, et multiplici caule fruticans seu frutescens, appellatur frutex, quorum praecipuos tibi referam.

Corylus fert nuces avellanas, seu Ponticas aut Praenestinas: prunus silvestris, pruna et pruneola, prunula, silvestria: sambucus baccas sambuceas; paliurus baccas paliuri: rosa rosas: canirubus agrestes rosas, et postea baccas cynosbati, seu frangulas. Rosarum dicitur Milesia; quae rubet, Alabandica ex russo albicat: pentaphyllis, quinque habet folia: centifolia, centum: marones, sunt rosae albo inspersae: Partes rosae: calyx, seu globus nondum explicitus: nympha, cum dehiscit, et se aperit: caput, est globus inferior, lanugine refertus: unguis, pars infima rosae albidae: capillamontum, sunt tenuia stamina in rosae medio: flos, croceum, quod ei insidet. Rhododaphne sive rhododendron, frutex perpetui viroris, rosae similitudine caulibus succrescens, venenum bestiis, homini remedium.

Vinifera vitis profert vinaceas uvas, quandoque labruscas: cuius partes sunt: Palmes, seu

sarmentum, longior luxuriantis vitis virga: palmes focaneus, qui in bifurco medius prosilit: fructuarius seu racemarius, qui parit: orbus, qui sine fructu: pampinarius, seu colis aut coliculus, tantum fundens frondem: resex, seu praesidiarius aut subsidiarius colis, qui putatur ad fructificandum: malleolus seu malleolaris virga, est palmes novellus plantationi idoneus: flagellum, summa palmitis pars, et cyma: capreolus seu clavicula, crinis, anulus, coliculus viteus, est in modum cincinni contortus; duramen sive duramentum, est vitis brachium: pampinus, est folium, seu foliosus ramus. In uva sunt: Scapus seuracemus aut botrus, unde acini dependent: folliculus, est eius corium: vinaceus seu vinaceum, est granum acinorum. Racemosum est, quod plenum racemis.

Spinifera vitis fert uvas spineas, nempe crispinus crispinas: oxyacantha berberes: ribes bacculas S. Iohannis uvas ursinas Galeno. Rubus mora rubi: rubus Idaeus, mora rubi Idaei: capparis dat capares.

At rhamnus tegit aculeos: myrica seu tamarix, seu tamariscus, bacillos praebet secundum medullam cavandos: tragacantha, sucus est, seu gummi fruticis spinosi et candidi. ferula geniculatis scapis nodosa, levis, ideoque senum baculis idonea, calididis locis nota.

Ceratonia Galen. fert ceratia seu siliquas dulces, cornibus similes; quales fert etiam foenum Graecum, quod inter legumina numeratur, diciturque Plinio silicia: at Varroni silicula. Graecis aegoceras, a similitudine cornuum caprinorum:

cinnamomum dat cinnamum: glycyrrhiza mellitam radiculam. Sed hedera, et smilax aspera, arbores scandens exedit; illius racemus vocatur corymbus.

Ralsamum odoratissima arbuscula, si inciditur vitreis osseisve cultellis; nam ferro incisa moritur: eliquat opobalsamum, sucum pretiosiorem auro. hinc oleum balsaminum, xylobalsamum est lignum balsami. Costus, frutex aromaticus, Dioscoridi.

Gossipium fert quiddam non absimile nuci, quae dehiscens, detegit circa nucleos glomum lanae inculcatum: quem redordiri, et inde conficere lina gossipina, muliebris est labor.

Isti palustres etiam sunt fruticosi: iuncus palmipedalis, (est mensura unius pedis, et palmi:) scirpus seu canna, aut arundo, tricubitalis, gerens in summitate typhas, qui cum sit enodis et mollicellus, texuntex illo scirpicula, canistra, mattas seu tegetes. Arundo marina lingosa et nodosa, vicem est baculi; at calamus, et syringa vicem fistulae. Ubi crescunt, cannetum, iuncetum, arundinetum dicitur. mariscus vel mariscum Plinio est genus iunci maioris. Cyperus est iunci genus angulosum, et herbis accensetur.

Quaecumque paullo minora sunt fruticibus, appellantur suffrutiees officinis. Latine voces frutices herbaceos et oleraceos, vel herbas fruticantes. Quidam aiunt, suffrutices esse, qui compluribus ramulis, succulisque lignosis scatent, sed minutis constant foliis, ut ruscus, et

reliqui cardui; itemque ebulus, erica, nardus, et spica nardi, seu nardus Indica, sed baccharis est nardus rustica: saliunca, lavendula, ruta, salvia, rosmarinus seu libanotis coronaria: absynthium, et myrtillus ferens nigra et rubra myrtilla, seu vaccinia: quidam malunt scribere vacinia, et inter flores numerant; nos etiam inter mora reputamus. De his illud Maronianum tibi occentum putes:

O formose puer, nimium ne crede colori,
Alba ligustra cadunt, vacinia nigra (id est, violacea) leguntur.

Tu sed ais, quae animantes efficiunt uvam? Desiderius. Apes oblongum in orbem conglobatim dependulae. Mercurialis. Prompte. a frutetis ad arboreta nos transferamus. Proverbio dicitur: abstulit nucleum, pignori reliquit putamina. Scipioni arundineo inniti. Nodum in scirpo quaerit. Esquilla (est herba ex bullorum genere, quod supra dixi, tunicatis cepis in vase acerrimi aceti Soli exposita miram virtutem medicam habens) non nascitur rosa. De Aiace sua (nam est nomen Tragoediae) dixit Augustus Caes quod in spongiam incubuerit, hoc est, deleta sit.

CAPUT XIV. Arbores, arboreique Fructus.

STirps altum excrescens, et e stipite expandens robustos ramos, obtegensque se frondibus, arbor est, circumtecta cortice: sub quo reperies librum, et alburnum: mox ligni pulpam: et in penitissima pulpa medullam.

Fastigium arboris dicitur vertex seu cacumen: quod, si tenellum est, appellatur in omni stirpe turio: desectis ramis, truncus et caudex est: termes est ramusculus cum fructibus decerptus seu revulsus: ramale, si recisus et reiectus: flagella, sunt partes summae, quae ad cuiusque venti flatum moventur: torus, seu torulus, est callus ligni in se convolutus: ossa, pars arboris durissima, sicut mollissima albumen, obnoxium teredini: pecten annos indicat: liber interior est tunica, qui dividi potest in philyras, et, dum viret, glubi seu delibrari: pano seu tumore fungoso tumescit: gradatis pollicibus seu nodis scanditur. Florescit, frondet, sit praegnans, fert fructus, si felix est; secus, si infelix: pullulat, cum stolones surculos, germen emittit, et tunc matricem vocant, unde surculosa seu germinalis; sed quae plantata, conseminalis dicitur rei rusticae Scriptoribus. Surculorum alii sunt vitales et utiles: spadones alii et inutiles. Ipsa arbor vel arbuscula est novella, vetula, bifera, trifera, senescit, moritur, etc. vide infra cap. 32.

Quaedam arbores habent lignum interveniis distinctum, ideoque fissile: aliae lentum, et flexile: aliae rigidum, et fragile, pro vario usu.

Folta sunt omnibus venosa: multis lanuginosa: plerisque per ambitum crenata; nec raro ex morsu insectorum laciniosa: decidunt sub hiemem: vere regerminant; exceptis gummosis, buxo, taxo, et aliis, quae semper virent, utlauro, myrto, etc. his enim non sunt decidua. Folia latissima sunt fico, viti, platano: angusta myrto, et oleae: aculeata ilicum generi: capillata pino: mucronata malo: carnosa cupresso, et tamarici seu myricae: crassisima alno: longa salici: duplicia palmae: cincinnata pyro: pinnata abieti: insecta, pectinum modo, piceae: angulosa hederae: sinuosa robori: spinosa cute, rubo: mordacia urticis: pungentia larici, cedro, pino; pediculo brevi, oleae, longo vitibus, tremulo populis; disposita myrto: concava buxo: inordinata, et plura eodem exeuntia petiolo, pomis.

Arborum quaedam sunt umbriferae, et exuberante viridantium copia foliorum opacantes vireta, ut tilia, platanus, acer, fraxinus, ulmus amica vitibus, et ceterae latifoliae.

Steriles ministrant vel pabulum foco, ut alnus, betula, ornus, populus alba et nigra; caprificus, ficus silvestris, cuius numquam maturescunt ficus; bdellium magnitudine oleae, fructu, naturaque caprifici. Vel materiam aedisciis, ut quercus, aesculus vel esculus, pinus, larix, cedrus, non ardens, nec carbonem faciens. Vel vimina, et

flexiles virgas, circulis doliorum, et contextioni corbium, et cratium, ut betula, salix, cui pro fructu est lanugo, quam vocant araneam, ligustrum, etc. Tilia et buxus apta sunt scalpro: ebenus, ponderoso enodique ligno, quod aquis non mergitur, politurae: fraxinus sarisis, et glutinando vulneri: moluscum, et acer, crispantis est ligni ad tessellas insititias faciendas pro mensis acernis, et pantherinis. Cupressus seu cypressus, aut cyparissus valet odore: alnus durescit in aqua: abietis pars suprema dicitur sisterna, infima et enodis, sapinus. Taxus dat toxica: cedrus non sentit cariem et putredinem: palma non cedit ponderi, sed contra illud assurgit. Inter palmas, Graecis dicuntur [gap: Greek word] , odoratam lacrimam stillantes.

Pomiferae, sunt notissimae fructiferarum, habentes fructum exterius, intectum molli corticula; intus granatum, vel ossiculatum.

Granata poma sunt; ficus, seu carica: pirum vel pyrum: malum, vel vulgare; vel aureum seu aurantium: citreum, seu medicum, Hesperium, Assyrium, citromalum: Punicum seu Granatum, a loco sic dictum; cuius putamen dicitur malicorium: flos eius cytinus seu ampullagium; membrana, seu cellularum in illo discrimen, cicus vel cicum; at balaustium est flos, silvestris mali Punicae. Cydonium, seu cotoneum: chrysomelum; mespilum, non sapit, nisi putredine emollitum. Ossiculata sunt; cerasum vulgare, Actium seu nigrum: Apronianum, seu Macedonicum, maius, et maxime

rubens: duracinum, durioris corii, et sativum; prunum cerinum vel cereum seu flavum, asininum, hordeaceum, Damascenum; oliva: cornum: malum Persicum. Poma exossata, quibus ossiculum demptum.

Arbores ipsae vocantur: ficus, pyrus, malus (pomus est genus) citria, medica, Assyria, seu citrus: malus Punica, seu Granata: malus cydonia seu cotonea: malus Persica, mespilus, sorbus, cerasus, prunus, olea, cornus. Oleaster et piraster silvestres sunt.

Pyrorum multa sunt genera, quemadmodum malorum, habentque nomen vel a magnitudine, ut librale, volemum, (quod volam manus impleat) nanum, decumanum, etc. Vel a figura, ampullaceum, cucurbitinum, mammosum, pulmoneum, rotundum, orbiculatum, turbinatum, etc. Vel a sapore, musteum seu mustaceum, melimelum, acidulum, etc. Vel a tempore maturitatis, postautumnale, hordearium vel hordeaceum, sementinum. Vel a loco, crustaminum. Vel ab insitore, Pomponianum, Dolabellianum, Claudianum. Vel a colore, signinum, quod est testacei coloris, rubellum seu rubellianum Plin. Arbutus fert arbuta seu unedones.

Proximae pomiferis sunt nuciferae, quae sub cortice duro occultant nucleum, inclusum putamini, ut iuglans, ferens nuces basilicas, regias, iuglandes, quae habent nuclei tunicam, bifidas putaminis seu testae carinas, et inter has dissepimentum seu nauci, indeclin. Suntque,

sicut et avellanae, sanae, integrae, vitiosae, cariosae, rancidae, cassae; et franguntur seu aperiuntur nucifrangibulo, Plaut. Aversatur haec arbor consortium quercuum; extremo cortice infuscantur lanae, umbra eius gravis humano capiti. Amygdala, seu nux Graeca aut Thasia, gignit amygdalas seu amygdala: castanea castaneas, seu glandes Sardianas, clausas echinato calyce seu corio, quod operitur castaneo [correction of the printer; in the print cactaneo] operculo, seu echino. Sed e palma accipies dactylos: ex abiete conos, et strobilos: e quercu gallas: e subere et ilice glandes: e fago glandes faginas triangulari cute: e pino nuculas pineas. Pistacia seu pistaces ex taberna pete medicamentaria.

Bacciferae sunt, quae racematim ferunt baccas molliores, ut morus, tardisime florens, cito frugifera; laurus victorum insigne, arcens fulmina. Sycomorus, media inter ficum et morum; alio nomine marisca, seu ficus fatua, acerbos ferens fructus: sorbus silvestris; myrtus, ex qua ovantibus corona texi solita. In conviviis ramo myrti per manus ordine, accepto, singuli carmen aliquod iucundum modulari solebant. Duratio huius arbusculae brevis est, et ideo corona illius in fueribus quoque adhibita. Veneri etiam ob gratiam frondium consecrata. Sed haec [gap: Greek wods] . Desiderius. Apte, et ad stomachum meum, difficile concocturum [correction of the printer; in the print concocturu] tot arborum fructus, nisi tuis condimentis inspergantur.

Mercurialis. Aromatiferae sunt nobis innominatae: quae progignunt piper, caryophylla,

nuces myristicas, (unguentarias seu odoratas aut muscatas, quarum cortex seu involucrum macer et macis dicitur; cui affinis glans est balanus seu myrobalanus, aut myrobalanum) aliosque odoriferos fructus, quibus condituras paramus. Malobathros, arbor est Syriae, similem nardo odorem referens, et pressa, salubre praebens unguentum, quod malobathrum vel malabathrum dicitur.

Resinosae sunt pinus et pinea: e quibus resina exstillat; ex hac autem eliquatur pix et axungia; taeda seu teda pinguiori succo abundat. Et lentiscus, ex qua colligitur mastiche; et terebinthus, ex qua fluit resina terebinthina. Et quae exsudant myrrham, stacten, pinguitudinem myrrhae, et styracem, (vulgo storacem) tus, caphuram (officinis camphoram,) ambaram (officinis ambram) qua inficiuntur chirothecae (incertum, an sit spongia marina, an excrementum piscis) ceteraque gummi genera. Viscum seu viscus est glutinum implicandis avibus. Habet et iuniperus suas non tantum bacculas, sed et viscum seu gummi iuniperinum (vulgo vernicem) gummitioni aptum.

Vis iam scire, quomodo fructificent? Ante omnia surculus gemmat; tum gemma hians protrudit florem. In sicu prorumpit grossus vel grossulus sine flore; in corylo iulus (nucamentum, panicula) ante gemmationem; tandem fructus (peticlo pensilis) crescit, donec maturescat.

Arboretum frequens, est silva aut silvula; quam amoene viridicatam, dicemus nemus: densam et inviam, saltum: disraratam seu intercisam, recrescentemque, silvam caeduam; opacam et incaeduam, lucum. Speciatim autem quercetum, aesculetum, ilicetum, pinetum, betuletum, ulmarium, myrtetum, cerasetum, castanetum, salicetum, (salictum) frutetum, coryletum, palmetum, olivetum, pometum, moretum, etc. Virgultum est, ubi crescunt virgae, genistae, spartum, vimen. Arbuscula est arbor pumila. A silvis dicitur silvosus, nemorosus, nemoralis, saltucsus, etc. et montes silvigeri, mel nemorosa, Columell. Silvatica laurus. Silvifragus, est Poeticum.

Iam analecta hinc referendo, Lotos est arbuscula Africae, pyro similis folio quercino fructum ferens instar fabae sapore singulari, quae gustata dicitur patriae oblivionem inducere, quod contigit Ulyssis sociis apud Lotophagos. Nota sunt, picem tangere, piceas habet manus. Stipes athiops Cicereni, pro bardo. folio mobilior. oleo tranquillior. oleum et operam perdidit. oleum camino addidit. ficulnus velficulneus est gladius, argumentum hebes. Vino vendibili non opus est suspensa bedera. ficus dividit homo praeparcus. cedro digna, id est, immortalitate. Post folia cadunt arbores. arbore desecta, quivis colligit ligna. aliam quercum excute. Malo esse taerda quercus, quam praecox cucurbita. Quercus non uno deicitur ictu. Relinque nuces. Frangit nucem, qui vult esse nucleum. Ficum vocat ficum, scapham scapham, ligonem ligonem. Annosam transplantare arborem.

Laurus symbolum est victorum; hedera Poetarum; cupressus mortis; palma victoriae et fortitudinis cum lemmate: pressa resurgo. Unde palmarium facinus. Lascivior hedera, obvia ampiectente. Platani umbra, pro loco amoeno. Umbra tantum; quod pulchrum, sed sine fructu. Olim platani vino rigatae vectigal pro umbra pensum. Platanus a Xerxe armillis aureis circumdata. Secundum Philosophos: homo est arbor inversa. Tu quid hisce addis? Desiderius. Nos poma natamus. Mercurialis. Nosti, quae Poetae de Hippomene, aureis pomis Atalantam retardante. Desiderius. Novi. Mercurialis. Et de pomo aureo, cui inscriptum: detur pulcherrimae: deque Paridis iudicio? Desiderius. Novi. Mercurialis. Laudo; gressum promoveamus ad animantia.

CAPUT XV. Animalia in genere; et in specie rudiora: Palpitantia, Repentia, Serpentia.

QUod est praeditum vita, sensu, et libero motu, est animal. Vitam accipiunt nascendo, continuant nutricando, propagant sui simile generando: ideoque sexu discreta sunt.

Animantium aliae coriis tectae sunt, aliae villis vestitae, aliae spinis hirsutae; pluma alias,

squama obducit alias. Quaedam perpetuo cicures et mansuetae, aliae perpetuo ferae; quaedam mediae naturae. aliae carnibus, aliae frugibus vescuntur: quaedam solivagae, quaedam gregales. In voce magna differentia: aliae garrulae, aliae taciturnae, aliae imitatrices hominum. Ad cibum capiendum hae gradiendo, illae serpendo, aliae volando, quaedam natando accedunt: quem partim ore hiante et dentibus capiunt; partim unguium tenacitate corripiunt: partim aduncitate rostrorum; aliae sugunt, aliae carpunt, aliae vorant, aliae mandunt.

Sensum exercent (potissimum alimenti causa) tangendo, olfaciendo, gustando, audiendo, videndo.

Motum adhibent (ad prosequendum bonum et fugiendum malum) alata volando, pinnata natando, pedata gradiendo.

Quando animal se non movet, tum aut cubat, prostratis membris; aut sedet, substratis inserioribus, arrectisque superioribus: aut stat erectum, super pedes suos se aequilibrans, aut fulcimento alicui connitens.

Quaedam tamen animalcula promovent se palpitando duntaxat: quaedam repunt aut serpunt: cum sint veluti rudimenta animalis generis: ut conchae, vermiculi, serpentes.

Concha, inclusa conchis testaceis, (quibus caro exsanguis et viscosa arctissime adhaeret) dimovet se paulatim sub aquis, levi palpitatione, quarum praecipuae (Gell apprimae) sunt: ostrea succulenta, concha margaritifera: purpura,

murex, conchylium, conchyle, (cuius operculum dicitur ostracium) purpureum sucum sevostrum evomens.

Tardigrada cochiea circumfert secum testaceam suam domunculam; putatur carere oculis, sicut et limax, (qui, proprie loquendo, testa caret:) sed habent cornicula, quibus praetentant iter.

Vermes repunt convolutione et evolutione corpusculi; e quibus rebus gignuntur, ex iisdem querentes nutrimentum, erodunt eas: acari ceram: termites (termi) carnem: tineae vestes: blattae libros: teredines (cossi) ligna: lumbrici uvidam terram et viscera: volvoces (convolvuli et ipedes) vitem: curculiones (curguliones) frumenta: erucae (campae) plantas: bombyces folia mori: galbae esculos: midae fabas: mylacres farinam: fullones aures, etc. hemerobii sunt vermiculi unius diei.

Sed insecta (dicta ab incisuris, quas nunc cervicum loco, nunc pectorum habent,) sunt expeditiora, quibus dati pediculi. Pediculus (pedunculus) lendium progenitor: pulex saltator (unde pulicosus, eorumque captator pulicilega, sicut culicilega, Prompt:) ricinus, canibus infestus: cimex parietum et cubilium, praesertim abiegnorum, graveolens perreptator: oniscus (centipeda) adhaerens humescentibus muris: et scolopendra (multipeda.) Formicae denique circa victum comportandum semper actuose (Senecae,) ac laboriosae seu operosae. Araneae (aranei) tenuissimas telas seu texta texentes

insidiantur muscis; inde araneolus et araneola. Phalangium est araneus, trium internodiorum habens pedes.

Serpentes, oblongum corpus adepti, serpunt arcuati corporis sinuatione, et se conspirant. Ut, anguis communis: coluber silvaticus: natrix (seu hydrus aut chelydrus) aquatica, aspis venenosisima vipera dicta, quod vi pariat, pulli namque erosis matris lateribus cum interitu eius erumpunt. Caecilia caeca: iaculus, vibrans se ex arboribus in obvios: amphisbaena, duo habens capita, porro ac retro gradiens; basiliscus (regulus serpens) tam nocivus est, ut solo necet visu; dipsas, quem mordet, siti interimit: cerastes cornua in capite praefert: scytale colorum varietate in perniciem trahit stantes et stupentes. Putatur daemon, huius forma serpentis indutus, Evae imposuisse. Hydra lernaea (excetra, echidna) septem esse capitum fingitur, unoque amputato aliud succrescere. Draco denique alatus est serpens; et dracunculus.

Serpentibus accensentur, tametsi careant gressione, seu non sint gradientes, (barbare gressiles) lacerta seu lacertus, habens lacertosos pedes (nempe ad humani brachii similitudinem;) seps, huic consimilis, sed minor; stellio maculis picturatus aureolis; salamandra tam frigida, ut vel in igne vivere, vel eum exstinguere dicatur; scorpio vel scorpius, flexuosa cauda letiferos infligens ictus; chamaeleon ad omnes varians colores, quos videt, praeterquam ad rubrum

Hinc paroemia in versipellem et inconstantem: chamaeleonte mutabilior. Phalangium, alio nomine, tarantula, Solino teste, seu afflatu noxio, seu aestu torrentis accensa Solis, quos icit, vel irrequietos reddit, ut canant, saliant, lacriment, delirent; vel ita stupefacit, ut tabe putrescant. Cuius medela est cantus tibiae, sono quodam certo attemperatus; Quid hic symbolici? Desiderius. Vis Musicae. Mercurialis. Aut oratio viri prudentis et diserti. Item mors improborum letali risu pereuntium. Cochlea est domiporta Tullio, omnia sua secum cum Biante Philosopho portans, suoque succo victitans: Vitam vivit cochleae, qui semotus a negotiis est forensibus. Stolidus labor est, qui se eviscerat cum aranea telam texendo. Pumilis corporibus, ut formicis, sua bilis inest; et aliquando vel maxime. Divitiis indignus, pulex est in aurea catenula. Propter pediculos piscatorum, dicentium: Quod capimus, perdimus; quod non capimus, retinemus, Homerus contabuit, quid capere non potuit. Sic Aristoteles dicitur ob Euripi fluxus difficiles se submersisse. Ut basiliscus ad speculum obiectum suo se halitu reperculit et interficit; ita invidus, et calumniator. Maledicus in lingua: caudam scorpionis gerit. Voluptati nefide; sub omni lapide scorpius dormit, et latet anguis in herba. Viperae partus (ingrati parentibus liberi.) In sinu vipera. (femina perniciose amata;) Viperae

Inter naturalia observatu digna occurrit ichneumon (mus Indicus; magnitudine felis, pilis lupinis, rostro suillo, animal amphibium, nullum hostem formidans,) qui, pugnaturus cum aspide, in luto se circumvolutans, inde sibi loricam inducit. imago animi demisi. Sicut ignavi thrasonis est myrmicoleon de formicino genere, nomen habens compositum ex formica et leone. Vitae in melius reformatio exprimitur serpente, senectutem in angusta rima exuente. Quid tu ad haec? Desiderius. Draconis memini aurea Hesperidum poma custodientis, quae Hercules, eo perdomito, decerpsit. Mercurialis. Quae apodosis seu explicatio? Desiderius. Per labores itur ad praemia. Mercurialis. Recte, stolidum est illud Heliogabali, qui ex decem milibus pondo aranearum congestis magnitudinem Romae aestimavit. Ingeniosum et Mysticum Christi a more resurgentis symbolum, bombyxe cellula sua alatus exiens. Satis est horum; contemplemur alituum genus omne.

CAPUT XVI. Aves, aliaque volatilia.

AVes sunt animantes aeriae, seu pecus alatum, quae vibratu alarum et caudae volant, quo volunt: omnes plumatae, pennatae, rostrataeque, excepto vespertilione, qui pilosus, et dentatus est, alasque habet membranaceas.

Volucrum aliae instructae sunt unguibus et digitis; aliae sunt Palmipedes; (planis ex membrana pedibus, natandi causas) aliae Fissipedes; aliae Ferae; aliae Cicures ac Domesticae; Altiles aliquae, seu Fertiles; quaedam Oscines et Praepetes, sive Augurales, superiorem aeris regionem tenentes; quaedam Inferae, inferiora petentes; quaedam terrae propinquae, nimirum Pulveratrices, se pulverantes, seu in pulvere versantes.

Omnes autem bipedes sunt, etiam gryps seu gryphus, maiorum de genere aquilarum. Quadrupedes, et parte ultima leones, auri effossi custodes, fingunt Poetae, et Aelianus lib. 4. c. 27. Monocodiatae (seu apodes, quasi sine pedibus) multicolores, supra ventos aere suspensae et immotae haerent; inde dicuntur Aves Paradisi, plumea cauda totae intectae; quidam cum Aristotele asserunt, et his aviculis, corpusculo vix aequali hirundini, esse pedes; plures negant, et merito. Vide Aldrovand l. 12. Ornith. c. 21. et Gesnerum. Avium grandiores ambulant solummodo; minores saltitant tantummodo; medicores utuntur et saltatu, et incessu.

Rostro petunt cibaria, referciuntque ingluviem. Et quam vis pitissent, nulla tamen mingit, quia humiditas in plumas vapore plenas diffluit. Pars extrema podici imminens, uropigium dicitur. Multis nec calcar deest in pedibus.

Nidificant communiter in locis inaccesis, (Alcyon seu Alcedo dicitur nidulari in ipso pelago,

sed tranquillo) tum ponunt ova, quorum sub testa seu putamine, albumen et vitellus; quibus incubando excludunt implumes pullos; qui, dum pipiunt, sunt pipiones. Ovum, quod irritum et inefficax est ex incubatione, dicitur subventaneum, aut urinum. Sed haec cortibus relinquamus, de quibus cap. 34.

Struthio, seu struthiocamelus, est alitum maxima, ob vastitatem corporis haud subvolans: pro se, aliisque cristas ferens; ova lapidea crusta obmunita, serviunt pro poculis. Regulus, seu trochilus aut troglodytes, minima omnium, sepes circumvolitans, ingenti ausu aquilam impetere dicitur. Phoenix, seu Solis avis rarissimus est, et longaevissimus, auri circa collum fulgore, cetera purpureus, caerulea cauda, roseis pennis discriminata. Secundum aliquos in nido ex aromatibus congesto se comburit: ex cuius cineribus subnascitur alter: quem aliqui ex sanguine pectoris rostro aperti oriri putant; quod Poetis et pictoribus relinquendum. Aquila generosissima, regina volucrum, absque nictatione Solem intuens, pennis excussis, resumptisque ad iuventutem renovatur, pullos ad Solem explorat: Ex aquilis Haliaeti vocantur, seu marinae, quod maxime piscibus insidientur. Aquila leporaria, fulvia, valeria, lepores praedatur. Upupa despicatissima, cristata quidem, foeda tamen, quippe stercoribus victitans. Porphyrio venustus, sed pariter immundus, colore caeruleo, rostro et pedibus purpureis. Pavo, seu pavus (formosisima avium) Iunoni sacer,

rotans subinde caudam speciosam et conchatam. Deformissima Noctua, caecutiens de die, videns de nocte, cum reliquis Nocturnis, ut Bubone ominoso, Asione seu Oto aurito, Ulula fiebili et ferali: ac Nycticorace, et Pyrrhocorace. Spinturnix, Plin. avis inauspicata; quae et incendiaria dicta, quod carbones ex altaribus auferat.

Ceterae volucres vel sunt Vernaculae, vel Advenae; Campestres, vel Silvestres, vel Aquaticae.

Nostrae Vernaculae ruspantur (rostro adunco scrutantur) fimeta. E. g. gallus gallinaceus, certis horis cantitans, unde grygallus quibusdam, et suo in sterquilinio cristam, iubas, caudam falcatam erigens, dependente paleari; secundum pedes calcaribus est armatus cum gracillantibus et glocientibus gallinis, totaque gallinacea pullitie. Gallus spado, seu sectus dicitur Capo, aut Capus. Tum Gallopavus, (Gallopavo, Pavogallus, Gallus Indicus, Africanus, Africus, Numidicus, guttatus) gerens in capite carnosam virtam, et sub rostro longiorem paleam, irato valde rubentem: cum sua meleagride. Et columbus cum columba pulchelli, si plumipedes columbuli, et torquati.

Domesticis annumera, quae gaudent habitare circum aedes, ut hirundines, veris nuntiae seu nuntiatrices, ac riparias, quia ripis delectantur. Passeres (passerculos) salaces: item monedulas, seu graculos, cornices, picas, tinnunculos in turribus nidificantes; Ex aquaticis

anseres et anserculos, anates, et anaticulas, quae sunt etiam serae seu silvestres, colloque torquatae.

Campestres sunt: Alauda, in aere se vibrans, et cantillans. Et huic similis cassita cirrata, seu galerita, a capite galeri instar plumato. Et Coturnix, cauda curta. Ideo parum volitans, et cum vociferatione. Volitant autem gregatim, duce ortygometra, quae palustris, et ceteris firmior. Perdix palato gratissima. Et Grues (aves Palamedeae) admodum congrue abvolantes, nempe cuneatim, seu in formam trianguli; una praevolante, ceterae omnes in tergo antevolantium colla reponunt et capita: quod et cervi saciunt in transmissione fluminum. Grues lapillo pedibus prehenso ventos transeunt: unoque stantes pede excubias agunt.

Silvestrium volucrum maiores sunt: Tetraones (tetraces vel tetrices, urogalli, uraces) surdi; Phasiani, a Phaside, Colchorum flumine, transportati, nunc domestici facti. Et Tarda seu Otis (idis) tardivolans: et Attagenes seu Attagenae coryletis gaudentes; et Lagopus, columbae magnitudine, pedibus instar leporini pili hirsutis, quibusdam perdix alba. Et Columbi feri, videlicet Palumbes, aut Palumbae; et Livia rubido pede: et Cuculus cuculando se prodens, et alienos nidos insidens; pullos eius Curruca avicula fovet, et excludit; castusque Turtur: longoque rostro Scolopax seu Gallinago, aut rusticula Perdix, vel absolute Rusticula.

Minores distinguimus gustu; Ficedula enim vescitur ficis, avis parva, quibusdam Atricapilla: Merops seu Apiaster apibus: Rubecula seu Rubicilla aut Rubellio muscis: Curruca vermiculis, aliaeque vermivorae. Picus (Picus Martius, Pica glandiaria, Merula saxaulis, Sitra, Calidris, Passer sohtarius) arbores rostrando, delitescentesque bestiolas extrahendo: Turdus pascitur baccis iuniperinis, diciturque cacare sibi suam perniciem, quia viscus pullulascit e ramo, quem conspurcat; praeter alias Baccivoras.

Minimae sunt Cantatrices: ut Luscinia (Aedon, acredula, philomela) suavissima: Parus maior seu Fringillago, et minor, parum minuriens: Fringilla seu Frigilla frigore fritinniens; cuius propinguae sunt Aurivittis, Chloris seu Virio, Galbula sive Galgulus luteolus seu flavescens. Tum Linaria victitans semine lini, et cannabis ac papaveris: uti et Acanthis seu spinus, spinulus, ligurinus: cui congener Citrinula a citrino colore, et persimilis aviculae, quam Canariam vocamus, vel ob patriam, insulam Canariam: vel ob escam Sacchari Canarii; ita Carduelem a carduo dicimus.

Psittaci sive Papagalli, (capitetam duro, ut sint radio ferreo verberandi; rostro tam valido, ut clathris ferratis coercendi) Sturni, Merulae, Picae humanam suescunt vocem imitari. Vanellus seu Capella cristatus est et clamosus: Glareana circum pecora et iumenta versatur. Torquilla seu turbo identidem torquet et rotat collum.

Rapaces sunt Carnivorae, et Solivagae, quae praedando uncis seu aduncis unguibus, rostrisque dilaniant alias, ut Accipiter, qui resupinatus evolat recta caelum versus: eique cognati Nisus seu Perca, aut Accipiter Fringillarius: Falco bene oculeus et unguibus falcatus: Buteo ignavus: Milvus seu Milvius pullastrorum raptor: Vultur seu Vulturius Plaut. odoratu praestans, solis vescens morticinis: sicut et Corvus, eoque minor Cornix, Cornicula vivax et annosa.

Aquaticae sunt Palmipedes, ut Olor seu Cycnus candidissimus, cantator funeris ipse sui: Onocrotalus insaturabilis, asini ruditum imitans.

Pelicanus seu Platea rostro latissimo. Longe alius ab hoc Pellicanus seu Pelicanus est, (si tamen est) pullos perfossi pectoris sanguine aut sanans, aut, ut Apuleius loquitur, vivificans. Buteo bovis instar mugiens: Querquedula, et Boscas, semper natant: Mergus vel Mergulus crebro urinans, uti et Fulica seu Fulix, sive Caprimulgus: Cataractes, seu carbo aquaticus, aut mergus maior. Et Urinatrices aliae, natando in aquam se demergentes, et rursum emergentes.

Ceterae Piscivorae, non tamen Palmipeades, ideoque circumvolitantes duntaxat aquas, sunt, Ardea tortili collo Ciconia longo, construens spineos nidos in pinnaculis tectorum: cui non multum absimilis Ibis (idis,) sed rostro oblongo, quo adstrictam alvum laxat, unde clisteris usus. Phoenicopterus coloris punicei, cuius lingua in patina Apiciana celebratur: Larus est piscator:

Gavia piscatrix: Moticilla, indefesse caudam motitans: Arquata ab arcuato rostro noscitur: Charadrius; avis est maritima, nobisque ignota, et plurimae aliae. De quibus Aldrovandus, Caussin. in symbol. Gesnerus, Maiolus, nosterque Nierenbergius in Histor. Natural. et Casp. Schottus in Phys. Cur.

Insecta volantia sunt tum aculeata, ut Apes, Vespae, Crabrones; Fuci carent aculeo, sed et labore. Tum rostello sodicantia, ut Muscae, ferula muscaria mactandae, inter quas, Culices, Cyniphes, Tabani, Asili seu Oestra.

Cicadae indicant stridore suo foenisecii tempus: Locustae sunt populatrices segetum; Papiliones disseminatores camparum, non campe, ut vult Calepinus, seu erucarum: Grylli strident noctu: Hepioli (lampyrides, pyrales, pyraustae) advolant lucernis: Cicindelae seu Noctilucae, Bruchi, Scarabaei, et qui ex his sunt Cornuti seu Lucanici, vulgo Cervi volantes et Cantharides, aureolae, virides, rubeae, integunt alas vaginis.

Desiderius. In recensitione gentis pennigerae, paene est, ut alas optem mihi, quibus inter aves novus ales volitem.

Mercurialis. Somniando hoc poteris. Id scias, velim, nos variantes inter Ornithologorum nomenclationes, etiam hic conculcatiorem carpsisse viam. Accuratius ista disputata invenies apud eos, qui Ornithologias conscripserunt; nobis non licet esse tam disertis, et tam longis. Nec est, quod exoticas in alio orbe volucres

aucupemur, quibus cum Latinum nomen non sit, quomodo iis Romanae Linguae Apparatum augebimus? Vide de his aliisque Polyhistorem Symbolicum? P.Nicolai Caussini.

Desiderius. Amicus, quid diffitear? sum volucrum, quas nomine posse compellare suo, id mihi quidem est optabile: quam quod maxime. Mercurialis. Qui volatilium naturam persecuti sunt, praeter appellationes eorum, membratim illa depingunt, dissecant, explicant incubatum, partum, educatione, victum, vocem, volatum, gressum, mores, ingenium, sympathiam, antipathiam, cognominata, denominata, praesagia, usum in sacris et profanis, ut in cibo medicina: icones, numismata iis insignita, apologos, fabulas, historias.

Desiderius. Hem, quanta rerum moles in plumea materia; mihi si copia daretur hic seligendi, ea secernerem, quae magis ad amoeniorem facerent eruditionem, ut sunt moralia ex natura deducta, per symbola, apologos, proverbia, historias, etc. Mercurialis. Meum ad palatum loqueris. Ne vero orexin tuam omni defraudem altilium gustu, cape, quae raptim appono, et primo quidem in patina Symbolorum confuse.

Aquila biceps signum est Imperii Orientis et Occidentis. Cum gladio et lauro in unguibus; fert Bellum et Pacem; Iustitiam et Clementiam. Pullos ad Solis obtutum probans denotat generosam propaginem. Pullos ad volandum provocans, illustria Maiorum exempla. Pennis

nudata iuventutem renovans, innovationem vitae. Pavo se circumspicens signat superbum; syrma demittens et aspiciens, cognitionem sui. Cornicula alienis plumis superbiens, ostentatorem inanem. Gallus, sub pedibus tubam tenens, vigilantiam tempore Pacis, Bellique. Anser in propugnaculo, vigilias seu excubias militares. Pelicanus, (seu Pelecanus) sanguinem pullis e sauciato pectore propinans, amorem sobolis; vel boni publici, cum epigraphe: pro lege et grege. Grus cum lapillo in pede, vigilias. Acanthis in spinis canens, studia in paupertate: Caprimulgus, oppressorem pauperum. Merops volans, oculis ad caudam reflexis, ordinem praeposterum. Scarabaeus, in rosa moriens, perniciem improborum in rebus optimis. Picus, arborem rostro perforans, constantiam. Pyrausta, ad fulgorem advolans, seque comburens, ambitionem. Monocodiata seu Avis Paradisea, contemplationem caeli. Psittacus in cavea, cum lemmate: loquor, ut didici; institutionem iuventutis. Phoenix in flammis reviviscens, et periens, nepereat, martyres Christi. Rex apum Monarchiam, quia rex omnibus unus. Cuculus, alienum nidum occupans, vagam libidinem vel adulterum. Alcedo, mari tranquillo nidificans, tranquillitatem a turbis et litibus, unde Alcedonia, sunt feriae a scholis. Charadrius inter vorandum, alvi proluviem excernens, gulonem. Noctua sacra Palladi, nox amica studiis. Pluribus supersedeo: tu ipse poteris esse Symbolorum artifex,

alitum naturas et actiones considerando. U.g. Columba felle caret. Gallus socium in sterquilinio non sert. Struthio ferrum concoquit. Luscinia totam sere noctem canit. Hirundo caecutientes pullos chelidonia sanat. Apes sunt virgines et architectrices; forma politiae civilis et militaris, quarum rex caret aculeo. Ibis, rostro sibi alvum purgans, crysteris usum docuit; milvus artem gubernandi naves, caudae flexibus monstravit. Alauda, septies cantillans, volat in altum, antequam granum carpat. Fucus est praedo mellis, ab alvearibus arcendus. Cicada rore suo vivit. Ciconia senes parentes obsequio fovet, etc.

In catino Adagiorum non minor est congeries. U.g. Dat veniam corvis, vexat censura columbas. Ad corvos abi. Corvus albus, niger cycnus. Cycnea cantio. Una hirundo non facit ver. Bubo vel graculus lusciniae (scil. certat.) Lusciniae deest cantus. Canent cycni, si taciterint graculi. Cicada vocalior. Corvushians. Malicorvi malum ovum. Cornix cornici configitoculos. Cornice vivacior. Aevi sui Phoenix, vel Theologorum. E. g. Senex psittacus negligit ferulam. Culicem colat, camelum deglutit. Si vultur es, cadaver exspecta. Irritare crabrones. Pennas nido maiores extendit. Scarabaeuscitius faciet mel. Pyraustae gaudium (breve.) Pyraustae interitus (ultro accersitus.) Noctuam Athenas portare. oestro percitus. Bonis, malis avibus. Et plurima alia.

Ex historicis tertiam paropsidem infero. In hac columbae unguentatae, alias in odorem trahentes; Literarum baiulae. Plin.lib.10.c.37. Aquila

Virginis Sestiadis, cum altrice sua in rogo periens. Ciconia Heracleidi Tarentinae, referens pro sostro gemmam. Luscinia in ore Poetae Stesichori infantis canens. Cicada Eunomii citharae insidens, ruptaeque chordae sonum explens. Passerculus in sinum Areopagitae consugiens, ab eoque occisus; quare motus ille Senatu. Corvus Romae Octavium Augustum a victoria Actiaca revertentem salutans: Ave Caesar Victor, Imperator. Alius a futore instructus, garrivit: Opera et impensa periit. Desiderius. Desine, quaeso, plura apponere; non sum concoquendo. Mercuriaelis. Hoc volui. Satur es; abeamus hinc, ne rumparis.

CAPUT XVII. Pisces, aliaque Natatilia.

PIsces habent loco pedum pinnas, quarum remigio natitant; loco colli, brachia, quibus limpham ori immissam emittunt, et sic veluti respirant: intus vesicam turgidam ad facilius fluitandum; quae si rumpitur, perit ad natandum habilitas.

Animalium Aquatilium alia sunt Sanguinea (sanguine praedita,) ut pisces: alia Exsanguia; et haec vel Mollia, quae scilicet nec squameam, nec asperam, nec testaceam cutem habent: vel Dura, quorum quaedam crustata (crustacea) fragili crusta tecta, utcancri: quaedam testacea, firmiore tegmine seu cortice munita, ut sunt

omnes conchae et conchylia, seu ostracea aut ostracia: quaedam corio et pilis, ut hippopotami et phocae: quaedam solo corio, ut balaenae et delphines.

De conchyliis audi Plinium insigni verborum elegantia et copia disserentem. Concharum, inquit, multa sunt genera, in quibus mira ludentis naturae varietas, tot colorum differentiae, tot figurae in planis, concavis, longis, lunatis, in orbem circumactis, dimidio orbe caesis, in dorsum elatis, laevibus, rugatis, denticulatis, striatis, vertice muricatim intorto, margine in mucronem emisso, foris effuso, intus replicato; iam distinctione virgulata (virgata,) crinita, crispa, cuniculatim, pectinatim, imbricatim undata: cancellatim reticulata: in obliquum in rectum expansa, praedensata, porrecta, sinuata, brevi nodo ligata, toto latere connexa, ad plausum aperta, ad buccinum incurva (tubinata.) Rursum aliae sunt bivalves: aliae univalves, tortuosae, umbilicatae, etc.

Piscium plerique sunt spinosi et squamosi; atque in his foemellae continent semen et ova, masculi lactes; alii glabri, lubrici, oblongi, ut anguilla, conger seu congrus, muraena, muraenula, lampetra, mustela fluviatilis; et reliqui de anguino genere.

Inter flu viaticos (fluviales) maximi sunt, silurus bucculentus; acipenser vel accipenser (vulgo sturio) mucronatus; huso (exos, quis sine ossibus) cartilagineus, grandescens usque ad longitudinem vigini quatuor pedum. Minimi

vero, apua, (seu aphya, pisciculus vilissimus, ex pluvia nascitur) cobitis aculeata, (vel gobitis) cobitis barbatula, seu fundulus; quo nomine afficiuntur etiam pisciuli cobites teneriores et recens nati; gobus quoque seu gobio; dehinc alburnus, perca fluviatilis, trutta, aurata seu orata,(piscinaria seu magna,) nasus; thymallus, ab odore thymi, quem spirat. barbatulus, barbus, seu mullus, mugil, capito seu squalus, scomber vel scrombrus, et insipida bdella.

Lacustres ac piscinales sunt: lucius seu lupus, carpio seu cyrpinus; ac cyprinus latus, tinca, et plures alii, e quibus dicuntur saxatiles, qui saxa incolunt. Torpedo pisces supra se natantes torpescere facit, manus quoque piscatorum, torpore per virgam hamatam infuso.

Pelagici seu marini sunt; haleces, quae salitae (conditaneae, muriaticae, infumatae) in orca afferuntur; et passeres, qui arefacti differuntur; et asellus seu salpa, qui esui non est, nisi contusus; et salmo seu esox in flumina exspacians, minor dicitur salar; et thynnus seu thunnus, qui non raro prae pinguedine rumpitur, ideoque porcus marinus dicitur: aliique in cadis salsamentariis asservari, et a Cetariis vendi soliti. Thynnorum, qui nondum excesserunt annum, vocantur Pelamides, eo, quod in luto morentur. E quibus sunt fardae (Italis sardellae) instar halecum, circa Siciliam se glomerantes. Sunt et pisces volatici, in quibus loligo, instar sagittae, celer, de qua mox infra. Huc etiam referuntur scarus seu scaurus, herbis vescens, et cibum ruminans;

et rhombus, a figura quadrilatera dictus; aelurus, cuius oculi cum luna crescunt, decrescuntque; melanurus turbatis aquis prodiens; squatina (quibusdam squalus marinus) est de Planorum, hoc est, planam, non rotundam superficiem habentium genere, tam asperae cutis, ut ea lignum eburque poliatur; unde et serra dictus. aliique Pelagii.

Omnes isti sunt ovipari; ceti seu cete vivipari. De genere cetaceo sunt phoca, (vitulus marinus) delphinus seu delphin, celerrimus et hominum amantissimus: pistris seu pistrix longissimus: Orca, physeter seu flator; et balaena tam grandis, ut ad quaternum iugerum magnitudinem increscat, aut trecentarum ulnarum; habet tamen hostem xiphiam, ad decem aliquando cubitos excrescentem, qui assultans, eam cuspidatissimo rostro compungit, tandemque conficit. Echneneis, Latinis Remora, piscis parvus, cursum navis, cui adhaerescit, remoratur. Hippopotamus est bellua marina, sicut plures aliae.

Sunt et araneae marinae. nec sanguinem habentes, nec spinas, (mollia aquatilia vocant,) ut, polypus, adhaerens petris et earum colorem imitans, octo praelongis brachiis metuendus; sepia seu loligo nigrum sucum sive atramentum emittens, ne videatur et capiatur. Nautilus seu pompylus de polyporum genere, duobus brachiis in utrumque latus remigat. Urtica adhaeret saxis, manu admota se contrahit, et colorem, ut polypus, mutat.

Cancri sunt natatilia crustatae, denis pedibus, binisque chelis (seu forcipibus, flagellis, acetabulis, forcipatis brachiis, dentatis forcipibus) instructa. Cammari (astaci) sunt cancri praegrandes (tricubitales;) quibus maiores sunt maenae, et paguri, carabique rotundi. Squilla habet caudam, caret forcipe, cuius individuus comes et ductor est pisciculus, quem pinnotherem aut pinnophylacem vocant, qui caecae conchae providet escam. Cancelli minutli sunt plurimi; ab omnium capite prominent circi ad modum corniculorum, quibus limaces et cochleae iter praetentant; nautilus est navigiorum archetypus. Echino spinae sunt pro pedibus; ingredi, est in orbem volvi.

Testacea sunt, Ostrea vel Ostreae seu Conchae aut Conchylia, (quae et piscem, et testam significant) carentque capite, tamen ova pariunt, ac senescente Luna macrescunt, crescente pinguescunt. Cuius generis sunt, quos vocant musculos, mytilos, pectines, murices, etc. e pupura, seu conchlio aut murice exprimitur sucus, liquor, ros, sanies, fucus, qui ostrum, murex, purpura appellatur. E testis fiunt vasa, quae dicuntur Porcellana, et Encaustica. Pecten est conchyle margaritiserum, quod gravidatur rore caelesti, et in partu emittit margaritas seu margarita aut uniones.

Insecta elementi huius sunt: hirudo affigens se cuti nudipedis, exsugensque lingua bisulca sanguinem; tipula tanta levitate supra aquas cursans vel stans, ut non desidat; seta aquatica

Haec de piscibus, quorum innumera cum sint genera, nobis sufficiat hos appellatione notiores recensuisse. Desiderius. Ad pleniorem eorum cognitionem induxit me pecoris haec Neptunii, in classes distributio. Mercurialis. Tu cum magis eruditionem captes, quam pisces; habes hinc, in gratiam exempli, Adagia; qualia sunt: magis mutus pisce; unde Pythagoras: piscem ne edito, tamquam disciplinae suae domesticum, et silentii custodem. Anguilla lubricior; in vafrum et astutum; item anguillam cauda tenes; in hominem fidei lubricae; delphinum natare doces, hoc est, doctum vis instruere; cancrum doces recte ingredi; indocili doctrinam impertis. Polype mentem obtine; servi tempori. Polypus est, idem quod assentator seu adulator. Piscis a capite putere incipit; in principem mali exempli. Piscis nequam nisi recens; in hospitem ingratum ob moram temporis. Hirudo nisi plena, non omittit cutem; in avaros Exactores convenit. Delphinus felle carens, symbolum clementiae. Delphinus implicatus anchorae, symbolum Augusti Caes. significans lentam festinationem: Asellus marinus in ventriculo cor habens, imago helluonum; Sepia dolosorum et mendacium, etc. Adde his historias: qualis de delphino, qui puerulo pro cymba, quottidianae per undas viae fuit. Adde fabellas; qualis de eodem vehente Arionem. Adde apologos; ut de cancro seniore frustra cohortante iuniores ad prorsus ingrediendum, non retrorsum.

Adde, lepide aut mire naturalia; qualis captura sargi amantis capras, et ideo insidias piscatoris, caprina pelle et cornibus vestiti, intrantis; quas Uranoscopus piscis uno oculo dexterrime cavet. Sunt testudines in mari Indico, quarum singulae superficie sua, habitabiles casas integant; et similia sexcenta. Consule de his aliquando Gesnerum, Aldrovandum de testaceis: Rondeletium de piscibus: et, quem Iaudavi, Nierenbergium, Schottumque; prae omnibus Plinium et Aelianum. Desiderius. Perge, quaeos, perge enarrare plura. Mercurialis. Faciam; sed de terrestribus animantibus, ad quas itineris ratio nos dirigit.

CAPUT XIIX. Quadrupedia; primum mansueta, pecora, et iumenta.

QUadrupedia progenerant fetum vivum, aluntque lacte uberum; grandiora unicum, et rarius; minutiora plures, et frequentius.

Pro integumento habent vel pilos, vel villos, vel lanam, vel setas, vel squamas. Pedes autem vel digitatos, et armatos unguibus; vel ungulatos, et quidem ungula vel solida, ut equus; vel bifida seu bisulca, ut bos, unde dicuntur fissipedia. Commissuram ungulae vocant coronam, et quod in ea cavum, chelidonem seu hirundinem; impetigo dicitur squama, quae in pedibus; iuba,

erinio a collo pendulus; quod in prioribus pedum est, genu, in posterioribus, suffragio vocatur; Caruncula in fronte pulli equini hippomanes. Tergus, corium, pellis, exuviae sunt partes a carne separatae; armus est in brutis, quod humerus in homine.

Quaedam sunt Cornuta, carentque superioribus dentibus, (quia materia horum transit in cornua,) quocirca ruminant cibum, habentque quatuor ventriculos contiguos: rumen seu rumam, reticulum, echinum, omasum, demumque intestina. Adeps, arvina, sebum seu sevum, pinguedo succutanea sunt.

Quaedam sunt mansueta, sub hominum cura viventia pecora et iumenta; alia ferocia sunt, ferae refugientes hominem, quaeritantesque sibi ipsi pastum, et se abdentes per loca tenebrosa.

Pecorum maximus est taurus, paleari pendulo notabilis; vacca praegnans dicitur forda seu horda: lactaria, lacteum habens sucum; nondum feta, iuvenca; vitulus grandescens, buculus vel buculae.

Minorum pecudum sunt: Oves lanosae cum agnis subrumis et abrumis, arietibusque petulcis; qui vexati coniscunt et arietant, etsi cornibus mutili, quales sunt sectarii verveces.

Armentum genus est pecoris ad opus armorum idonei; grex, minorum animalium congregatio.

Hirsutus hircus castratione fit caper; et hic, et ille, arunco spectabilis; petulantes haedi seu capellae

Setosi sunt porci; qui necdum castrati, vocantur verres, exsecti, maiales; porcelli, suculae, (lactentes) sugentes scrofae sumen, et colostram, dicuntur nefrendes; depulsi a mammis, delici; porcetra est sus, quae semel perperit; scrofa (sus fructuaria) quae frequenter, et maxime cum pro numero mammarum parit porculos.

Iumentum es tpecus operarium seu veterinum; inter quae maximus camelus gibbosus, quo vehiculi vice utuntur; ex iis graciliores, vocantur dromedarii, ob cursus celeritatem. Huic proximus equus, iuba insignis et capronis, licet serox recalcitrans, effrenis, indomitus; domatur tamen, ut sessori obtemperet; praesertim canterius (spado, castratus) factus, ubi et hinnire desinit; cui opponitur admissarius. Equus calce feriens, dicitur calcitro vel calcitrosus: si duri est oris; refrectarius: si ructantis, ructator: si sessorem excutit, sternax: si pedibus offendit, cespitator; si succutit, succussator (succussorius, succussor, cruciator, tortor;) si vitiatae suffragines, flexurae posteriorum crurium) suffraginosus: aut enervatus equitando; si capite ad humum impingit, cernuus; si aegre ducit anhelitum, suspiriosus; si facile exterretur, pavidus, contumax, formidolosus, restitator: si male habitus, strigosus: si arrodit praesepe, morsicator; si molliter glomerat gressus, seu tolutim incedit, tolutarius, (tolutaris) gradarius, asturco: si cursu tractim et subsultim incitato,

tripedarius (barbari vocant gallopare:) si sine ephippio, desultorius: si cum eo, ephippiatus: si numquam ephippium (sellam equestrem) passus, intractatus et novus: si cum ferreis soleis, calceatus: si conductus mercede, meritorius et conductitius: si ad cursum publice dispositus, veredus; si candicat, leucophaeatum vel glaucum appella; si praefert albam in fronte maculam, (vulgo stellam) balium dicas; si coloris mixti ex albo cum spadiceo aut nigro, bicolorem.

Diminutiva sunt eqvulus, eqvuleus, mannus, mannulus; sed pandus asellus servit oneri baiulando, ruditque, cum ab agasone vapulat; mulus et mula, ex equo et asina generantur, celeritare vincunt asinos, imponit tamen eis clitellas (quippe clitellariis) mulio; quorum pulli dicuntur hinni; at hinnuli, (hinnulei) sunt cervorum, caprearum, damarum, etc.

Canes et feles (aeluri) sunt nobis custodes; illi pecoris contra fures: hi pen oris contra mures.

Canis enim prodit advenam latratu; improvideque appropinquantem mordet, (praesertim catenarius) vel certe latrat (baubatur;) si irrites, diducto rictu ringitur; si percutias, quiritatur; sed rabidus, morsu reddit hydrophobos seu limphaticos, latratum edentes more canicularum vel catellorum.

Pumili catelli et catellae dicuntur Melitenses (Melitaei;) magni, Molossi, Britannici, Laconici, Albani, apti venatui, venatici; auribus flaccidis

et pendulis, Gallici, et sagaces; more turbinis cursu praevalentes, dicuntur tigrides, dromades, laelapes; sponte praedatum excurrentes, vertagi; proni in aquas, aquatici, plerumque villosi; custodes domorum, domestici, villatici, catenarei; qui si millum in collo habent vel muricatum, vel sine muricibus, millati; si pecora tuentur, pecuarii, pastorales; si ex venatico et gregario nati, hybrides vel hybridae.

Caetus (vet. Lex. murilegus) perreptans angulos domus odoratur ex muscerda mures, (quos muscipula non capit) tum insidiose captat, discerpit, devorat. Minus audet contra sorices, et mures maiores (vulgo rattos.) Etiam noctu videt.

Desiderius. Quid addis hisce ex Philologia? Mercurialis. ex ingenti acervo tantum, quantum primis digitis carpi potest, eaque magis vulgaria; qualia sunt: tauro ferocior, haedo lascivior, sue immundior, fole rapacior, cane mordacior, esino pigrior, ove simplicior, scrofa fecundior alba, etc. aesinus esuriens negligit fustem; asinus in paleas, de vorace; asino unguentum, de impensis in rem vilem. idem, caput asini ne laves nitro. asinus ad lyram; de re inepta. asinum tondes vel ab asino lanam; de aggredientibus rem inutilem et absurdam. Idem asinum sub freno currere doces. asinus in pelle leonis; de iactatore inani. asinus mysteria portans; de indigno ad munus. asinus inter simias; stolidus inter nasutos. Protrusus in rupem asellus; temerarium coeptum. asinus stramentum mavult quam aurum, quippe sectans utilius; asino das ossa, cani paleas;

praepostere. Fanum in cornu habet; scil. bos cornipeta; de iracundo homine. Bos mutus, de stupido. Bove venari leporem, stulte. Bos lassus fortius figit pedem; in sene plus iudicii, experientiae, etc. Melitaea catella; puer deliclis innutritus. Canis a corio non absterrebitur uncto; prava consuetudo. Cane peius et angue odisse. Circulus seu anulus aureus in narihus suis; forma in impudico. Camelus saltat; de affectata elegantia; item, feli corcoton, vestem delicatam. Canis e Nilo; obiter et leviter. Canis timidus vehementius latrat. Caninum prandium; quod absque vino. Canis in lapidem saeviens seu lapidem mordens; de formiduloso; canis vivens melior leone mortuo; sustubam; de audiente, non intelligente. Dux gregis ipse caper; varie. Cum mula pepererit; hoc est, ad Graecas Calendas: (Graeci enim non habent Calendas, more Latinorum, sed neomenias seu novilunia) ab equo ad asinum; ab honestiore conditione ad deteriorem. Desiderius. Quam haec iucunda scitu. Mercurialis. Quam multa alia iucundiora in hoc argumento. Dic enim; cur Lares olim caninis exuviis vestiti? Cur Alexandri equus, Bucephalus dictus? quod pretium eius? quis spiritus alienum insessorem praeter Regem non admittentis? quid de incitato equo Caligulae, cui Consulatum destinavit? Quid de equis Plutonis, Solis, etc. Quid de Pegaso, de equo Troiano, de equo Seiani, qui possessores fecit calamitosos? Quid de variis horum animalium symbolicis significationibus? Quis nescit bove, designari laborem; equo soluto libertatem; instrato

armatoque signum belli denotari? Quam ingeniosum illud recentioris Poetae emblema! Canis lambens ulcera, cum lemate: fert lingua medelam; quo exomologosis piacularis exprimitur! Desiderius. Quid amoenius hac via, viaeque duce? Te sequar ego, sive per Syrtes iter aestuosas, sive facturus per inhospitalem Caucasum, vel quae loca fabulosus lambit Hydaspes. Mercurialis. Parcius indulge votis. In feras et belluas iam incidemus.

CAPUT XIX. Quadrupedes ferae, et amphibia animantia.

FErae maiores dicuntur belluae; crudeliores bestiae. Elephas seu elephantus belluarum maxima et prudentissima; dicitur terreri aspectu musculi, grunnituque porcino; habet duos dentes quatuor cubitorum, qui dant candidissimum ebur; pabulum vero attrahit proboscide seu promuscide.

Rhinoceros est corpulentia (Plin.) fere aequali, indutus squamis osseis, et in naso acutum gerens cornu, quo solet transfodere ventrem barri, cum proeliatur cum illo; alterum cornu minus in dorso eminet. Utrumque in pretio, quo venena enervantur. Aelian. lib. 17. c. 40. Plin. l. 8. c. 20. Maiol. colloq. 7.

Unicornis seu Monoceros, spectandus cornu bicubitali, quod unicum in fronte habet acutissimum,

singulari pollens adversus venena virtute; quae sudore suo prodit; incolit abditissima deserta: neque capi potest ob incredibilem celeritatem. De hoc Aelianus lib. 16. c. 20. esse magnitudine equi, iuba ac pilis fulvum, apri cauda. Meminit eius paulus Iovius lib. 18. histor. et Marius Polus lib. 13. c. 15. nosterque Gaspar Schottus in Physiologia Curiosa l. 8. c. 49.

Dehinc feri boves, bicornes: bubalus, urus, bisons, bonasus; sed hic habet cornua ad oculos reflexa, et ad pugnandum inutilia.

Ex gestantibus ramosa cornua, Alces seu alce est maxima, habens tergum insecabile prae duritie, media inter equum et cervum; cuius ungula, instar bovis, bifida, valet adversus epilepsiam; velocitate tanta, ut cursu diurno supra octingenta decurrat stadia per nivem et glaciem. Animal Norvegis et Finlandis notum, quibus ranger, vel rangifer dicitur: Germanis Elend. vide Aldrovand.

Cervus praeagilis, gestans cornua ramosa, quotannis decidua (regignuntur enim;) sed cervae non sunt cornutae; solus e brutis lacrimatur cervus moriturus; differt ab eo barba hircina tragelaphus (hircocervus, animal Bohemiae notum:) Subulo est, cui prima erumpunt cornua seu subulae, seu prosubulae.

Damae (cui non multum absimilis pygargus, quamquam hoc nomine etiam appelletur aquilarum species,) cornua latescunt. Ibici in dorsum reflectuntur: rupicaprae sunt obunca, ut auxilio horum insiliat rupes, desiliatque indemnis.

Capreolus cum sua caprea, et hinnulis, est minimus corniferorum seu cornigerorum; oryx habet pilos capiti obversos, unicornis, et bisulcus ungulis.

Bestiae non sunt cornutae, sed armatae unguibus ac dentibus, quia non sunt herbaticae, sed carnivorae. Ut leo robustissimus earum, armis hirtis, praesertim cauda; apertis oculis somnum capit; Leaena vel lea primo partu quinque fert catulos, perque annos singulos deficit singulis, dum post unum omnino sterilescit. Aristor. Plin. Terrentur leones strepitu rotarum, gallorum cantu, et igne.

Pardus dimittit praedam, cum terno non assequitur saltu; habet pellem distinctam maculis; pardalis seu panthera paululum diversam, interalbicantibus punctulis. Panthera minor Oppiana, vulgo Genetta catus, est nigricantibus. Leopardus ex pardo et lea natus. Camelopardalis ex camelo et panthera. Earum oculi in tenebris fulgent, in Sole obscurantur.

Tigris omnium saevissima, (et ipsa maculosa) pulsu tympanorum adeo efferatur, ut dilaceret se ipsam; capiendam eludunt falsa sub imagine vitri. Lynx aliquanto minor, haud dispar ferocitate, visus praeacuti, tergoreque colorato. Hyaena corpora sepulta eruit, magnitudine lupum aequans; eius umbrae contactu obmutescunt canes. Crocuta ex hyaena et leaena gignitur, voces et ipsa humanas imitans. Mantichora humano prope vultu, leonis magnitudine, cauda

Ursus villosus continet se per hiemem in spelaeis sine victu; ursa refingit catulos cicumlabendo, quia semiformes nascuntur.

Lupus, voracissima bestiarum, famelicus ululat, fugatur lapidum concussione. Deficiente praeda, in orbem acti lupi, debiliorem devorant. Vulpes gulosa et dolosa numquam cicuratur; vere glabrescit, et fit depilis.

Onager (asinus silvestris) perhibetur pasci vento, si herbae desint; pullus eius dicitur lalisio. Musimones sunt aselli caprino villo, quidam oves silvestres vocat; aper, pastus radicibus, spumat rostro, frendetque dentibus, ferit ore fulmineo vertagos ac venatores, et quandoque interimit.

Simia (simiolus, simius) quadrupedum sola expers est caudae, ridicula imitatrix operum humanorum: uti et cercopithecus; nec non cynocephalus, hominis corpore, canina facie, et quae Genetha dicitur felis. Inter simiarum genera Sphinx est, animal superiore parte hominem referens, glabro et mammis candidis tumescente, pectore, et dorso hispido; cauda nigri coloris oblonga. Pier in Hierogl. lib. 6. c. 11.

Lepus (quo nihil timidius) dormit oculis patentibus, ac, si quid strepit, mox arrigit aures, vel proripit se, et confugit ad dumeta. Si non potest aufugere, et capitur, vagit. Cuniculo nihil fecundius, ut qui non tantum crebro fetat, sed et superfetat; cuniculos fodiens sub terra.

Erinaceus (echinus, hericius, herinaceus) viso periculo convolvit se in globum, erigitque aculeos, ne prehendi queat. In autumno volutat corpus super poma recentia, aut uvas, easque spinis affigit. Hystrix, cum intendit cutem, habet aculeos missiles, eosque iaculatur velut spicula, vulneratque insequentes canes. Melis seu mellis (taxus, tassus, taxo, tasso) dicta est, quod mellis sit avidissima; sufflata et ipsa cute morsus canum, ictusque hominum arcet. Adeps illius medicinis est utilis.

Gazela exsudat fragrantissimum moschum. Nec dissimilem huic catus seu felis Zibethica aut Zibellina, gestans odoratum excrementum in loculo inter femora; cuius maior tunc copia provenit, quando virgis exagitatur.

Catti silvestres, ac martes, inter quas sunt ictides, vel omnino eaedem, ut vult Plin l. 29. c. 4. Praecipue martes Scythicae; mustelae silvestres seu Alpinae, et domesticae; et viverrae; et mures: Ponticus, Noricus, Alpinus, Araneus, Sarmaticus Armenius odoratus, peregrinus. S. Hieronym. valent ad pellicea.

Sciurus facit sibi umbellam umbrosa sua cauda, et alae loco utitur, dum transvolat de arbore in arborem; in tranandis, dum cortici insistit, aquis, pro velo est. Mele et glire nihil est somnolentius.

Sorex, cricetus, universusque grex murinus (segetibus inimicus) cavant sibi foramina, in quibus hibernant; caeca talpa, suffodiens campos,

Sunt denique quadrupedia Amphibia, terram pariter incolentia et aquam. Fiber (seu castor aut canis ponticus) ac lutra seu lutris, pilosae, caninaeque formae; ieiuna adverso flumine fertur: satura secundo. Sed prior habet caudam squameam, pedesque posteriores anserinos. Crocodilus movet superiorem mandibulam inter mandendum; fugit sequentem [correction of the printer; in the print insequentem], et fugientem sequitur; perpetuum ei bellum cum ichneumone (de quo superius) conspecto homine emittit lacrimas: appropinquantem devorat. Testudo est clypeata, ranaque coaxans, cum bufone venenato et rubeta ac calamita innoxia.

Qui de animalibus, praesertim peregrinis, rariora sectatur, adeat Aelianum, Plinium, et recentiorem Gesnerum. Item legat nostri Ioannis Nierenbergii Historiam Naturalem, et Gasparis Schotti Physiologiam Curiosam. Apud quos, inter alias bestias, reperiet cerigones, vulpium magnitudine, catulos in duabus veluti manticis, ex alvo dependentibus, circumferentes. Quibus affine animal, quod Pigritiam vocant, ventris adipe humum verrentem, et numquam in pedes exsurgentem. De quo Athanasius Kircher. lib. 1. Musurgiae c. 14. refert, eius vocem ha ha ha gradatim musico cantui respondere, la, sol, fa, mi, re, et archopithecum nominari. Aliud animal, Gulonem appellant, Livonibus notum, capite felino, cauda vulpina, quod cadaveribus pascitur, et obsaturatum,

mox evacuatur, iterumque repletur. Aliudque apud Maff. Hst. Ind. l. 5 Cabim nuncupatur, cuius ossa gestata nullum e vulneribus sanguinem dimittunt. Nobis hisce non licet immorari.

Huc revocantur Zoophyta, (sive terrestria, sive aquatilia) quae sunt animalia imperfecta, plantarum instar immobilia, certoque adhaerentia loco; contrahunt se tamen, et ad contactum quasi refugiunt, ut sunt spongiae, et urticae marinae. Mirabilis est radix illa Palaestinae Baaris, quae, teste Iosepho lib. 7. belli Iudaici, Vesperi, similis flammae, instar iubaris fulgurat, refugitque accedentem et evellere tentantem, nec capi potest prius, quam aliquo succo conspergatur. Desiderius. O quam magnus et mirus in parvis Deus! Mercurialis. Altius exclamares, si altius arcana naturae pernosses. Nos inter ambulandum quasdam ex hac animantium feritate (quas qui cicurant, mansuetarii dicuntur) in mansuetioris literaturae censum tranferamus. Elephas caduco trunco innixus capitur; divitiarum et humanarum rerum inconstantiam notat. Elephantis partus, de re magnae et longae exspectationis: parturit enim decem annis. Ex musca elephantum, de nimia rei exaggeratione. Rhinocerotis nasus, de sagace. Cervus longaevus et fugax; in Gallia captus cum torque, cui inscriptum: Hoc me Caesar donavit. Ubi cervi corplla abiciunt, de loco abdito et abstruso. Leo symbolum vigilantis Principis. Ex ungue leo, Leonem larva territas. Leoni mortuo ansultant lepores. Furit ut tigris raptis catulis.

Tigridis ubera suxit. Lupus in fabula: si superveniens amputat loquendi facultatem; nam lupi visi adimunt vocem. Homo homini lupus. Ovem lupo commisisti. Lupus non curat numerum. Vulpus pilum mutat, non mentem. Lupum tenere auribus; de re plena periculi. Lupus circa puteum agit chorum, videlicet circumiens, et frustra inhians aquae; de vana spe. Ale luporum catulos; ingratos et malum pro bono reddentes. Lepores duos insequens, neutrum capit. Leporem non edit; in informem: Ex ore lupi; de re praeter spem recepta. Ursi fumantem nasum ne tentaveris, nec instar onagro te putes esse liberum; quod si disputandum, instar erinacei in formam pilae te convolve, ne prehendi possit quidquam, praeter aculeos, seu acuta responsa. Murem imitare: uni non fidit antro. Mus Armenius, limo ante ostium cavernae illito, capi se potius a venatoribus, quam eo foedari patitur. Typus castitatis. Vulpes esse noli, quia fraudulenta bestia; quamquam non defuit, qui putabat leoninae pelli caudam assuendam vulpinam; quod in usu etiam hodie Pseudopoliticis. Id probo in vulpecula, quod, semel elapsa, difficulter iterum capiatur laqueo; si quid est factu facile, vulpem cogita, quae pyrum comest; Cum vulpe vulpinandum est. Ostentatorem in vestibus, simiam in purpura nomina. Et simiam matrem illam appella, quae complexu, hoc est, stulto amore enecat filios; et de nobili genere, sed indocto: Simia est simia, etiamsi aurea gestet insigniae; et de fucatis facie feminis: simiarum pulcherimae

deformis, et de ficto fletu: Crocodili lacrimae. Quod autem sorex suo indicio se prodat et pereat; de quo? Desiderius. De garrulo et mendaci puero. Mercurialis. Non male. Hinc protollamus gressum ad

Os illi sublime dedit, caelumque tueri
Iussit, et erectos ad sidera tollere vultus.

de quo eleganter Lactantius: Solus ex omnibus caeleste ac divinum animal homo, cuius corpus ex humo (nomen quoque) excitatum, vultus sublimis, status erectus originem suam quaerit, et, quasi contempta humilitate terrae, ad altum nititur, quia sentit Summum Bonum in Summo sibi quaerendum, memorque conditionis suae, qua Deus illum fecit eximium, ad artificem suum spectat.

CAPUT XX. Homo.

HActenus collustravimus classes rerum conditarum, quibus quia Creator dedit dominatorem conformatum ad imaginem suam, hunc, agedum, speculemur, sed intente; ne, aliis cognitioni tuae subiectis, ipsum te ignores, corpore brutis similem, mente ad Angelicam excelsitatem factum. Es autem, secundum Philosophos, Microcosmus, cuius caelum sit anima; in qua Sol Ratio, lumen voluntas;

eiusdem actiones et actus reliqua sidera, errantia quidem, si a recta mentis semita devias: Fixa, si constantem servant, et imperturbatum virtutis ordinem.

Microcosmi mundus inferior est corpus, in quo caro terra; sanguis aqua; spiritus vitalis aer; bilis ignis; cor aurum; cerebrum argentum; sensus gemmae; meteora affectiones; fulmina ira; pluvia tristitia.

Homo conceptus in utero matris dicitur embryo; editus in lucem infans; tum puellus ac pusio; puerulus, pupulus; impubis, puer; pubescens, adolescens (puber, ephebus;) assecutus terminum staturae, iuvenis; tum vir; mox provectiore aetate senex, denique in decrepita senecta, senecio, silicernium, capularis, depontanus. Sic e pupa fit puella, tum adolescentula, inde invencula; dehinc mulier; tandem annosa vetula (anicula) edentula.

Ita humanae vitae curriculum nihil est, nisi nasci, puerascere, adolescere seu pubescere, virescere, senescere, mori.

Si attendas aetatis occupationes; infantia se ipsam ignorat; pueritia ludricris transigitur; adolescentia curiosis afficitur; iuventus vanis oblectatur; virilis aetas laboribus fatigatur; senectus relabitur ad puerilem infirmitatem (repuerascit, fitque bis puer;) donec senilis marcor consumat et consummet vitam, nimis quam fugacem.

Interea tamen in hac vitae usura demandantur nobis magna peragenda, ut praeparemur beatae

aeternitati, in quam ex rebus cum virtute gestis intromittendi sumus. Disce igitur, te ipsum nosse, tuique notitia in salutem uti, memor illius: [gap: Greek words] , quod Satyricus monet figendum, et memori tractandum pectore.

Hippocrates aetatis humanae septem gradus constituit. Infantiae vult esse finem annum septimum; pueritiae decimum quartum; adolescentiae duodetricesimum; iuventutis tricesimum quintum; virilis aetatis quadragesimum secundum; senectutis quinquagesimum sextum; senii novissimum annum vitae humanae; senectae vitia sunt tenacitas et avaritia; effusio iuvenum; de his Poeta Venusinus:

Imberbis iuvenis tandem custode relicto
Gaudet equis, canibusque, et aprici gramine campi:
Cereus in vitium flecti: monitoribus asper:
Utilium tardus provisor, prodigus aeris
Sublimis, cupidusque, et amata relinquere pernix.

De his aetatibus Dicta mihi occurrunt: nuces pueriles relinquere; excessit e pueris. a puero assuevit, vel a pueris, a teneris unguiculis ad hoc instituti fuerunt. Puer Iuvenali dicitur bullatus heres; quia olim bulla (nobilioribus aurea) in cordis figuram formata infantibus suspensa. Infans et infantia de eo dicitur, qui rem, quam novit, verbis explicare non potest: Senectus leonis praestantior hinnulorum iuventa; de senecta cruda viridique, aut viri fortis ac strenui. Optimum obsonium senectuti labor (praeteritus.) Senectus non sola venit; multi cum ipsa morbi ac molestiae. De effeto: alterum pedem in cymba Charontis habet. Aetas senecta,

corpus senectum. Vivax senectus, cuius symbolum serpens, tempore verno pellem exuens. Consilium in senibus et maturitas iudicii per mespilum arborem, cum lemmate: non matura prius, quam putrida. Adolescentiae seu Iuventutis imago adolescens, velatis oculis equo feroci insidens cum lemmate: quo tendis? et responso muti digiti, in equum intenti: quo huic libet. Vitae vero humanae brevitas et fragilitas per puerum inflantem aqueas bullas, cum epigraphe: homo bulla. De femina haec tria: mutabile semper femina; alterum: ad lacrimas oculos erudiere suos; tertium: uritque videndo. Addo fabulam Promethei fingentis e luto hominem, et particulam leonis addentis stomacho; hinc stomachosi; hinc etiam, meliore de luto ficti, qui sagacioris et perspicacioris indolis. Desiderius. Ut me delectant haec parerga. Mercurialis. Protogenes Satyrum pinxit cum perdice; huius contemplationi cum inhiarent omnes, delevit Satyrum, aegre ferens, additamentum praeferri operis capiti. Desiderius. Video, quid velis; ad alia. Mercurialis. Equidem ad eadem; nam de homine agemus pluribus. Hoc obiter: hominum frusta, dici parvos; pessimos vero, bipedum nequissimos.

CAPUT XXI. Corporis humani externa membra.

COrporis nostri compagem, rationalis Quintil. animae habitaculum organicum, tamquam illustre sapientissimi specimen architecti, nemo satis mirari queat, si articulatim spectetur.

Quae membra bina data sunt, ex adverso locantur ad latera; quae singula, per medium; praestabiliora supremo loco vel intimo; sequiora infimo vel extremo.

Capilli (crines, capillitium) contegunt potissimam partem capitis, suntque cirri, cincinni, comae, caesaries. Antiae vel capronae demittuntur in frontem, anteventuli vel propenduli, Crobylus est virorum, scorpius puerorum, corymbi feminarum. Sunt autem capilli tonsi, intonsi, pexi, impexi, asperi, rigidi, crispi, hirsuti, culti, inculti, simplices, neglecti, incompositi, concinnati, compti, sparsi, in humeros effusi seu diffusi, per scapulas immissi, nodati, vibrati, calamistrati, crispati, obliquati, vittati, intricati, explicati. Inde comati, caesariati, capillati, criniti, crispuli, hircipili, horripili, cani, etc. Capillamentum sutile est coma adoptiva seu adscititia, galericulum.

Anteriorem partem decorat facies, quae naturalis est a matre; at vultus abaffectu ducitur et

dicitur; ex illa dignoscimus personas; ex hoc motus animi. Unde vultus suspensus, incertus, obscurus, ambiguus, gravis, minax; hinc vultuosus, et dimin. vulticulus.

In facie frons eminet, figura prope semicirculari, desinens utrinque in timpora, plerisque glabra, paucis hispida, senescentibus rugosa, saetis ertigata, explicata, porrecta, serena; iracundis contracta, caperata, striata, severa; tristibus obducta. Aliquibus lata, aliis angusta, quibusdam tuberosa; inverecundis attrita, perfricta; verecundis liberalis. apuleio relicina dicitur, quae versus occiput est refuga.

Oculi (lumina) subiacent fronti, fenestrae animi, mentis interpretes, figurarum iudices, mobiles, lubrici, et quoquoversum emisfitii, acres, acuti, lyncei, hebetes, clari, nitidi, truces, torvi, flagrantes, transversi seu limi, obliqui, eminentes, in cavitatem reducti, noctuini seu glauci, herbei, nigelli, aquilini, milvini; prodentes iratum, propitium, laetantem, dolentem, fortem, ignavum, audacem, timidum, amantem, odio affectum. Facti sunt ex tunicis tribus, scilicet Cornea, Uvea, et quae dicitur Aranea seu Reticulata, quam eandem asserunt esse cum nervo optico; et transparentibus humoribus tribus Aqueo, Crystallino, vitreo. Prominuli cernunt obscurius, profundiores clarius. Sed hirqui seu anguli sudant saepe lacrimas, quottidie gramias.

Pupilla seu pupula (circumfusa albo, seu albugine aut albumine) est speculum, in quo

imagunculae rerum obiectarum resplendent in forma pupularum. Iris est circulus ambiens pupillam; orbis seu sinus aut pelvis, est oculi cavum. Pupillum humectant palpebrae nictando; cilia vero (e crepidine palpebrarum enata) una cum superciliu prohibent, nequid incidat.

Auriculae sunt adaptatae auribus; patulae ad repercutiendos sonos, et cavatae, atque anfractibus flexuosae. Infima pars, ansa auriculae; summa dicitur pinnula; capreolus exterior ambitus; corneolus est introitus, ut, si qua minima bestiola conaretur irrumpere, in sordibus illarum, tamquam in visco, inhaeresceret, sonusque multis flexibus relatus amplificaretur. Pars interior dicitur scapha (cavitas, concha;) pars latior cartilaginea, pinna; testudo est, qua foramen et meatus patet. Stapes quid sint, et incus, et malleolus, vide infra de auditu, cap. 27.

Nasus incipit ad intercilium (medium inter supercilia spatium,) datus respirationis et olfactus causa. Demittit se inter duas genas, discriminaturque in duo spiracula seu respiramina, id est, nares, ideo contractiores, ne quid nocens possit pervadere; habentes humorem ad pulverem, et multa alia repellenda utilem; per quas demanans mucus, detinetur a vibrissis seu pilis, ne defluat ante munctionem, qua se mucosi emungunt. Orbiculus protuberans nasi, pirula vocatur; pulpae, seu carnosae partes utrinque sequientes, vocantur alae vel pinnulae: Cartilago discriminans nares dicitur interfinium (isthmus et imbrex:) pars recta nasi, columna;

Infra hunc sunt rubicunda labra (inferiora, proprie dicuntur labia,) os apertile; tum mentum et malae, ephebis lanugine, viris barba intectae. Bucca mala inferior est, depressiorque. Labrum superius (cuius cavum dicitur lacuna vel philtrum;) inferioris scrobiculus, nomen habet nymphae; qua appellatione afficitur etiam cavernula utriusque malae recedens. Labrum, quod ori superne imminet, tegitur mystace bipartito: utrumque saepe barbitio aut arunco, qui est barba promissa ac prolixa, ad pubem aliquando porrecta. Sed quidam sunt imberbes et investes; alii a barba barbatuli: alii barbati et multibarbi, barbitium suum pascentes, alentes, permulcentes. quidam barbescunt (Gellio vesticipes.) Barba raditur, rasitatur, demitur, ponitur, deponitur, saepiusque depectitur, saepissimeque mutatur.

Iugulum pars est colli anterior, (quae nonnumquam gula dicitur,) in qua guttur (animae canalis, seu canna pulmonis, vel aspera arteria.) Cervix, pars colli posterior est. Gula (aesophagus, seu canalis, per quem descendit cibus, Lactantio, fistula cibalis,) cuius pars summa, fauces; postrema, stomachus.

Pectus turget papillis, quod hirtum maribus calidioribus; in feminis sunt mammae, mammillae, ubera. Pars pectoris anterior, qua concurrunt costae, dicitur sternen, pertingitque ad es ensiforme. Infra thoracem est venter seu alvus;

cuius anterior pars continet bypochondria, et scrobulam cordis; media umbilicum; infima abdomen, (sumen, aqualiculum) cum adiacentibus verendis, (genitalibus, pudendis, velandis) quae ut nudare, ita nominare pudor vetat.

Tergum habet humeros, dersum, lumbos, et nates (podicem, anum) obvolutas clunibus, sessionis gratia. Ad latera sunt axillae et bypochondria (partes subiectae costis nothis, Latine praecordia; quamquam haec vox significat etiam partes interiores, cordi vicinas;) sub axillis sunt pili subalares, et hircus, alarum virus.

Ab humeris pendent torosa brachia; hinc flexiles cubiti, quibus inniti solemus; et lacerti, qui summa pars brachii; sicatinfima, manus, perquam versatiles, ut quidvis pro lubitu versare ac informare possint, quarum sinistra tenet, dextra operatur; quamvis hoc se habeat apud scaevolas contrarie: apud ambidextros indiscriminatim.

Manus cava, dicitur vola (in qua sunt variae incisurae ac lineae;) diducta, est palma: contracta, pugnus; ab hoc colaphus: ab illa provenit alapa. Habetque digitos quinos, et quisque digitus, praeter pollicem, articulos tres seu internodia, totidemque condylos seu nodos, quorum postremi exeunt in ungves: horum albida puncta dicuntur nubecula, quibus scabimus, scalpimus, lancinamus, laceramus. Pollice premimus; Indice monstramus; Medio (verpo, infami) ludificamus; Annulari seu Medico gestamus anulos; Auricularis servit pro auriscalpio. Pars

prima manus dicitur cavus [correction of the printer; in the print carouts], seu brachiale, unde exoriuntur digiti; metacarpium seu torus appellatur, quod inter pollicem et medium digitum interest, Graecis thenar. Talitrum, est percussio convolutis inflicta digitis.

Infra coxas sunt femora seu femina; sub genibus crura: sub poplite surae; a suffragine, seu flexura est imus pes, continens talos et calcaneum, seu calcem, plantamque convexam, eiusque partem anteriorem, nempe tarsum; et callosum concavumque solum, (vulgo soleam) seu volum pedis: et hallum seu hallucem, scil. pollicem cum digitis, quibus subnixi, eminentius protollimur.

Atque haec stando; nunc ista procedendo: Fronte capillata, post est occasio calva. Ne scalpendis quidem auribus est otium. Aduncanare suspenditur, qui subsannatur. Naris emunctae, est homosagox. Nasum alicui fingere; est ludere quempiam. Ater, an albus, sit, ignoro; de ignoto. Inter os et offam multa cadunt. vel: inter calicem, supremaque labra. Manum de tabula; interquiesce. Manum non verterim, digitum non porrexerim; etiam vernaculae nostrae familiaria sunt. Praerosos aut praemorsos sapit ungues; dictio aut scriptio docta. A capite ad calcem. Pulchrum est monstrari digito, et dicier: hic est: Desiderius. Hoc Demostheni in votis erat. Mercurialis. Atque haec satis; Prius enim componat vesper olympum, quam ut nos huiusce generis loquendi formulas in has viae et temporis angustias componamus. Desiderius. Sic viam mire mihi fallis et tempus.

Mercurialis. Plenum gero his crepundiis marsupium, sed iam non promendis. Eamus, ne sero venientibus, ossa.

CAPUT XXII. Partes corporis osseae.

LIbetne introspicere interranea? videbis mirabiliorem corporis humani structuram; cuius fulcra ossea circiter trecenta sunt; divisa in ossa capitis, trunci, artuum.

Capitis calvaria (calva) est pectinatim velut consuta ex pluribus ossibus. Suturae seu commissurae sunt tres, et totidem cranii partes; ex quibus antica (anterior) dicitur sinciput, media vertex, postica (posterior) occiput; quae omnes pericranio teguntur. Utrinque sunt timpora, sic dicta a cognoscendis annis. Ossa transversa in temporibus, aures complectentia, vocantur Anatomicis forcipes. Duae sunt maxillae, (mandibulae) quarum superior immobilis; inferior rotunda in hominibus, oblonga in brutis; continent triginta duos dentes, in totidem alveolis; Anteriores seu Primores infra supraque quaterni, vocantur Incisores; utrinque illis proximi, Canini; priores omnes Gelasini; dehinc quinque Maxillares seu Molares. Primi cibum incidunt, secundi frangunt, tertii confractum atterunt et attenuant; postremo Genuini bini in extrema gingiva. Ossa, quibus continentur, vocantur praesepia, praesepiola, mortariola, cavernulae,

loculamenta; committuntur sepe (septo seu maceria;) haec vestitur gingiva: purgantur dentiscalpio (dentifricio.) Oris caelum seu cavitas, quod dentibus labiisque quasi palis munitum est, palatum dicitur. Infantes dentiunt, quando dentes mittunt.

Truncum, seu stipitem sine capite et artubus, scilicet absque manibus et pedibus constituunt in longum quidem spina dorsi, quae, ut serviat corporis flexurae, ac erectioni, dissecta est in vertebras (verticulos [correction of the printer; in the print venticulos], spondylos) triginta quatuor; quarum septem insunt cervici (quae incipit a foramine occipitis, et desinit in initium pectoris:) duodecim tergo; quinque lumbis: quatuor offi sacro; residuae sex, ossi coccygis, (cartilagineo) cui nomen a similitudine, quam habet cum rostro cuculi, qui Graece dicitur coccyx.

Ossa pectori muniendo sunt data; antrorsum sternon, (qua concurrunt costae:) a tergo scapulae duae, quas cum sterno copulant claviculae seu iugula (in avibus furculae dictae;) utrinque a latere costae duodenae, omnes exeuntes e vertebris spinae, quarum septenae superiores (longiores et firmiores, quas Veras vocant) articulatae sunt cum sterno; quinas breviores appellant Nothas. Os Sacrum sub lumbis nominatur os ilium; in opposito (sub ventre) os pubis: ad latera, qua femoribus insistit, os coxae vel coxendicis, Graece [gap: Greek word] unde ischiadicus morbus, cum suis acetabulis, circa quae versatur.

Artus, sunt manuum et pedum ossa; illa impacta scapulis, haec coxendicibus. Ossa manus unius

tot sunt, quot vertebrae spinae dorsi: os brachii unum, cubiti duo (ulna et radius:) carpi officula octo: metacarpii quatuor; pollicis tria: reliquorum digitorum singulorum quaterna: coniunctim sedecim.

Sed in pede tricena sunt. Os femoris unum: cruris duo (tibia et fibula:) tarsi septem: meiacarpis quinque: digitorum quatuordecim; et insuper patella genualis, seu mola.

Maiora ossa, sunt cava intrinsecus, continentque medullam; minora tantum succosa sunt; omnia contecta extrinsecus membranulis.

Iuncturae ossium simplici commissura glutinantur, ubi sine flexu sunt: sed ubi debent flecti, cohaerent articulatim, per insertum caput alterius, cotylae (sinui, concavitati, acetabulo) alterius: interposita tamen cartilagine, (velut) culcitrula) ne ossa mutuo contactu et attritu dolorem sentiant; ac ne etiam violento motu divellantur, aut luxentur. quilibet orbiculus circumligatur ligamentis firmissimis; est autem ligamentum filum durius, ossa inter se colligans, et reliquas partes ossibus connectens; tenontes (vulgo tendines, vel tendones) sunt pars ligamenti, servientes arbitrario motui artuum Cartilago est osse mollior, et ex parte flexilis. Anatomici ossiculatim scrutantur ossa.

Hinc dicta sumuntur. Dente theonino rodere, id est, maledico. Dentem dente rodit; mordax mordacem. Dentes pruriunt, avide quid cupienti. Lentiscum arrodit edax, nam ex eo ligno dentiscalpia;

dentifrangibulo dentes franguntur; ossifragus fractura ossium quempiam debilitat. quidam macilenti vix ossibus haerent; metuentibus concutit ossa tremor. Calvum vellis; idem, quod aquam e pumice; lanam ab asino; aethiopem lavas; littori loqueris; austrum percellis, etc. Nunc ab ossibus ad pulpam.

CAPUT XXIII. Carneae partes corporis, et internae.

SCeletos, est corporis compages ossea, sine carne; caro autem pars e sanguinis coagulo concocta, quae sceleton circum vestit, non instar continuae massae, sed (ob diversas motiones membrorum) dispertita velut in funes carnosos, aut farcimina, quae Anatomici vocant musculos, nervorum fibris circumiectos; nervi autem sunt tenues, quasi funiculi cavi, instrumenta sensuum, et motuum, ad articulos, et membra flectenda et extendenda, seu explicanda; a corde tractae et profectae, in omne corpus ducuntur. Fibrae sunt tenuia fila in extremitate viscerum, idoneae attractioni, retentioni, expulsioni, etc. musculorum sunt quadringenti quinque; nervorum triginta paria.

Cerebrum officina actionum animalium, (cuius posterior pars dicitur Medicis cerebellum ubi sedes memoriae); sicuti in sinu cerebri anteriori

sensus communis; in medio sensus Phantasiae; convelatum gemina memninge seu membrana, quarum crassa et superior (cranio alligata) dicitur dura mater; tenuior et inferior cerebro proxima, pia mater. Hinc exit sacra fistula, (medulla spinae;) et ab hac rami nervorum dividunt se per totum corpus.

Cava trunci, sunt divisa in duas concmerationes, disseptas ab invicem; cavitatem succingit membrana, quae Pleura dicitur carneo septo transverso, seu diaphragmate, supra quod est thorax.

Therax continet praecordia, nempe cor, inclusum pericardio (involucro, a quo humectatur, ne incandescat aestu,) figura pyramidali, (unde prodit aorta magna) stipes, seu truncus arteriarum, (quae sunt spirituum vitalium, et subtilissimi sanguinis vehicula) dividendarum per omne corpus; et pulmones circumdatos cordi, raritate quadam assimili spongiae, contrahentes aspirando, et dilatantes exspirando.

Viscera Abdominis (Aqualiculi) sunt septem. 1. Ventriculus, cibi, potusque receptaculum, cuius orificia duo; quorum superius dicitur Stomachus, excipiens alimentum: inferius Ianitor, per quod Chylus cum Excrementis transit in Intestina. 2. multos anfractus habentia, quorum comune vinculum, mesenterium. Ventriculus est circumtectus omento, (membrana pingui;) ad cuius dextram iacet Iecur. 3 (hepar, officina sanguinis) cum oblonga vesicula Fellis. 4. (flavam bilem concipiente.) Ad sinistram

vero Lien 5. seu Splen. Et in lumbis duo: Renes. (qui serosum ex hepate humorem exceptum et percolatum transmittunt per Ureteres.) Tandemque Utinarta Vesica. Omnia haec sunt circumtensa Peritonaeo (membrana tenuisfima, sed firmissima.) tota vero corporis compago cute continetur; cuius exterior pars Cuticula, Graecis epidermis.

Desiderius Deum bonum! qualis haec structura, qualis fabrica! Mercurialis. Tacitus ausculta; crescet admiratio. Sed prius in viam, et ad nostra Diverbia Sceletos apud Aegyptios inter pocula circumferebatur cum carmine:

Eheu nos miseros, quam totus homuncio nil est!
Sic erimus cuncti, postquam nos auferet orcus,
Ergo vivamus, dum licet esse bene.

Ambigui sensus clausula. Fibrae sunt corneae vel ferreae homini immisericordi, et dura praecordia; sed mollia misericordi. quidam petulanti splene cachinnant; aliis difficili bile tumet iecur (a quo iecusculum.) ciceronis sunt: epistola plena stomachi; erupit is stomachum in aliquem: malum intra vascera; seditio intestina. Visceratim dixit Ennius. Eleganter Plautus, de viscerum doloribus: lien necat, renes dolent, pulmones distrahuntur, cruciatur iecur, radices cordis pereunt. quid tibi occurrit? Desiderius. Olim in extis victimarum plurimum in utramque superstitionis partem valebant fibrae, unde minaces, tristes, laetae. Mercurialis. Erudite, Quid aliud? Desiderius. Gulosus, est homo abdomini suo natus. Mercurialis. Et tu ad ingenuas artes

factus et natus es, qui tam liberaliter respondes. Videamus porro, quid in corpore humano lateat amplius.

CAPUT XXIV. Humores corporis cum spiritibus.

QUemadmodum ossa explentur carne; ita caro undatur humoribus; hos autem permeant spiritus, effectores omnium, quae fiunt in corpore.

Humor primarius, est Sanguis, rubens et dulcis; tum Pituita (phlegma) subalbicans, et insipida; dehinc cholera (bilis flava, et amara;) tandem Melancholia (bilis atra, et acida.)

Pro praepollentia humorum inducitur diverfitas Temperamenti; ut alii dicantur Sanguinei, calido-humidi, et alacres. alii Cholerici, calidosicci, et feroces. Alii Phlegmatici, frigido-humidi, et segnes. Alii Melancholici, frigido-sicci, et tristes.

Spiritus autem fiunt e depuratissimo sanguine; et diffundunt se per corpus totum, ad illud vegetandum, et excitandum, ut viviscat. Naturalis spiritus diffluit ex hepate per venas, canales sanguinis, Vitalis dissultat ex corde per arterias (venas pulsatiles.) Animalis dimanat e cerebro per nervos.

Quisque illorum fungitur munere suo peculiari. Naturalis distribuit membris nutrimentum. Vitalis communicat iisdem vividum calorem. Animalis dirigit sensum et motum; quae singula, qua ratione fiant, disce. Prius tamen aliquid pro Humaniore Eruditione praecerpendum ex dictis.

Quam tu confers hic symbolam? Desiderius. Haeret aqua. Mercurialis. Nequaquam; quis enim neget, benignam tibi venam ingenii fluere? quis inficietur, spiritus inesse generoso? Et numquid legisti illud Curtianum, cum Philippus Medicus dicit suum spiritum semper ex Alexandro Magno pependisse? Vulgo notum est, quid sanguis sit pauperum. Non perinde; quomodo inter se distent homo sanguinarius, et herba sanguinaria. Desiderius. Quomodo? Mercurialis. Ille exprimit; ista supprimit sanguinem. Constitutionem corporis tui si vis nosse, cogita, quid somnies crebrius. Nam Sanguineus laeta, iucunda, hilaria Phantasia volvit; Melancholicus tristia, lugubria, funebria, horrifica; Cholericus iurgia, rixas, ignes, gladios, proelia, caedes; Phlegmaticus fluvios, puteos, pluvias, pisces, ranas. Desiderius. Ohe, iam novi me. Lapsus, ruinae, foveae, sunera, sepulcra, mortuales larvae me territant. Mercurialis. Gaude hinc. Nam teste Philosopho: Omnis ingeniosus est melancholicus: et vice versa. Nunc ad id, unde nutrimur, et crescimus.

CAPUT XXV. Functio naturalis.

OMnia membra nutriuntur sanguine; sanguis autem fit ex concoctis alimentis, hoc modo.

Alimentum (incisum Prioribus dentibus, atque confractum Caninis, si quid durum fuit) manditur molaribus: mansumque demittitur e bucca per gulam in stomachum, qui ex utraque parte tonsillas attingens, palato extremo atque intimo terminatur; hic cum agitatione et motibus linguae cibum depulsum ac detrusum accepit, fit concoctio prima, hoc est, conversio congesti cibi et potus in chylum, (Graecis [gap: Greek word] ) qui pultis est instar vel cremoris ptisanae; si quid hic non sufficienter percoctum est, auget pituitam.

Chylus defertur per inferius ostium (Anatomicis orificium) ventriculi in lactes (sunt hae graciliora intestina, convoluta in multimodas spiras, et obvoluta mesenterio, quod medium locum inter intestina obtinet, Ciceroni intestinum medium) ibique eliquatur purius, protusis faecibus crassioribus per intestina crassiora, egestisque et eiectis foras, quae dicuntur oleta et merdae.

Quod autem nutriminis inest chylo, exsugunt venae mesaraics. (Graecis mesareae) immittuntque hepati per venam portam, ubi peragitur concoctio secunda, hoc est, chymus, qui est massa sanguinea; amotis inde per tres vias ternis excrementis,

serosis, turbidis, perustis; nam, quod serosum est, id meat ex hepate per venas emulgentes ad renes; ulteriusque per venas albas (ureteres seu meatus oblongos) ad vesicam, cui urina instillatur, et exinde lotium meiendo eicitur.

Quodturbidum est in sanguinis confectione, id trahit ad se lien, (receptaculum atrae bilis) immittique rursum intestino crasso per venulas certas. Tandem vesicula fellis receptat inflammatiores portiunculas sanguinis, et transmittit ididem in intestina multiplicia, et tortuosa ad stringendum et relaxandum, Caecum, Colum, Rectum, quae inde stimulantur ad egerenda ciborum recrementa, onera, seu reliquias, ut Cicero loquitur; Celsus vocat alvi deiectiones; vulgo sordes et stercora. Intestinum Ieiunum dicitur, quod perpetuo inane reperiatur, dum continuo expellit, quidquid receperit, affluentis in se bilis acrimonia lacessitum. Antiqui hiram et hillam dixerunt.

Sanguis sic purificatus digeritur per venam cavam (quae in parte gibba iecinoris) dimittentem ramusculos quoquoversus, ubi fit concoctio tertia, dum quodvis membrum bibit illum sanguinem exstillantem, et assimilat sibi lenta agglutinatione, atque sic in corpus vertit. Excrementa huius tertiae concoctionis sunt impuritates membratim collectae, expellendae per poros cutis, et alia emunctoria, puta per sudorem, sputum, mucum, sternutationem, utne faciant putrescentes morbos.

Hanc mirabilem naturae operationem clarius sic accipe. Prima cibi conoclio (vulgo, digestio) et conversio in chylum, [note of the transcriber: Handwritten comment: oritur in ore conficitur in stomacho] fit in stomacho; ubi partes crassae, et ineptae nutritioni egeruntur per faeces in secessum; secunda concoctio fit in hepate; ubi chylus vertitur in sanguinem; partium vero inutilium secretio et egestio fit per urinam. Tertia concoctio fit in membris singulis, quae sanguinem ex hepate per venas acceptum sibi assimilant, convertuntque in carnem; ubi egestio partium inutilium fit per poros, per quos partes sanguinis ad carnem nihil addentes expelluntur per sudores, vapores, exhalationes, etc.

Ergo quodcumque membrum indigum alimenti, sollicitat suas venulas: istae venas: hae iecur: iecur venas mesaraicas: hae ventriculum; ventriculus vero corrugat se, si non habet, quod det. et hoc est, quod vocamus esuriem; sitim autem, cum opus est alimento humido, facuesque arefiunt.

Nunc in itu quae parerga? Desiderius. Fames est optimum cibi condimentusm. Ptura ne require, ieiunus sum. Mercurialis. Fames et mora bilem in nasum conciunt. Mulia docet fames. Venter non habet aures. Bibit ut Afra serpens; de valde siticuloso. Oppido famelieus est esuritor, et pater esuritionum. Fames auri sacra est, id est, detestabilis; rerum immundarum, obscena. Erisichtonis et Tantali fames sitisque celebrantur a Poetis. Ovidius lib. 8. metamorph. famem ad vivum depingit. Nos festinemus eo, ubi moratur vita.

CAPUT XXVI. Functio vitalis.

VItalia sunt Cor, Pulmo, Cerebrum, Iecur; vitae instrumenta. Cor fons vitae, caloris nativi focus et fomes, arteriarum radix, et pulsuum auctor, excoquit e purissima portione sanguinis flammulam (quae spiritualis et vitalis dicitur) distribuendam per arterias in omnia membra.

Palpitat autem prae calore continenter: utexperiri potes ex contrectatu pectoris, arteriarumque pulsu; praesertim ad carpos, et ad tempora.

Pulmo ergo illi adiacens attrahit, distendendo se instar follium, frigidiusculum aerem, eumque afflando cordi, refrigerat illus, rursumque se comprimendo, et tepefactum aerem reflando, egurgitat fuligionsos halitus: quod spirare et respirare vocamus, per systolen et diastolen.

Quae res cum deserviat vitae sospitandae, factus est canalis ille (a faucibus oris in pulmomonem descendens) ex cartilagineis annulis, ut posset patere semper, claudi numquam; ne respiratio intercipiatur; diciturque arteriae aspera.

Atque haec arteria est simul vocis instrumentum; quippe cuius summitas, guttur, habet rimulam fistulae similem, quae animam seu spiritum a pulmonibus exceptam respirat, et reddit. Cicero vocat ostium, adiunctum linguae

radicibus, qua stomachus adnectitur; in quam aer impulsus sonat; acutius vel gravius; prout annulus trachea (fistulae, qua spiritus ab ore sertur ad pulmonem) se progerens, superior aut inferior, a larynge (quae est summa pars arteriae) distantiam facit. Articulatam vocem efficit varius soni allisus ad linguam, palatum, dentes, ubi quaedam est caruncula pronuntiationem adiuvans, (Anatom. uvula seu plectrum) variaque configuratio oris.

Inde est, quod brutorum voces multisonae, et tamen unisonae sint. Accipiter enim pipat, vultur pulpat, anser gingrit, gratitat, glacitat; anas tetrinnit, apis bombilat, aquila clangit: ciconia crepitat, glocerat, cycnus drensat: cicada frinnit: cornix corniculatur: (melius, cum Persio, cornicatur) corvus crocit, crocitat; unde crocitatio; cuculus cuculat: gallus cucurit, canit; gallina gradillat, glocitat, glocit, singultit: gracculus (monedula) frigulat, fringultat: grus gruit: hirundo luscinia (aedon, accredula) mitilat: milvus lipit, iugit: noctua cucubat: palumbes plausitat: passer pipit: perdix cacabat: pica garrit: regulus et merops zizinulant: sturnus pisitat: sturnus pisitat: turtur gemit: tinnunculus tinnit: ulula ululat: pulli (pipiones) pipillant: grillus grillat, pavo pupillat, psittacus garrit, vespertilio stridet, etc.

Anguis sibilat: aries blacterat: aper frendet: afinus rudit: bos boat: canis latrat, baubatur, catulit: catulus glaucitat: cervus et onager rancent: equus hinnit: elephas (barrus) barrit, unde

barritus; hircus mutit: leo et cervus rugit: lepus vagit: lupus ululat: lynx orcando fremit; mustela dintrit: ovis balat: panthera caurit: sus grunnit, sorex desticat: rana coaxat: verres quiritat: vulpes gannit. Pisces carent voce, quia carent pulmone, actrachea. At homo potest aliter atque aliter sonare, dum tristis suspirat, flens singultit, aegrotus gemit, impatienter dolens plorat, eiulat, lamentatur: tacite loquens mussat, mussitat, aut susurrat; sonore clamat, vociferatur, ridet, cachinatur. Pubescentes, cum incipiunt subraucescere, dicuntur hirquitalli, et hirquitallire.

Quia vero trachea non potest tolerare aliud praeter aerem, (alioquin mox tumultuatur, tussiendoque quaerit expectorare rem molestam) additum ibi operculum (epiglottis, gurgulio, sublinguium) obdurat laryngem, cum alimentum aesophago ingeritur, ne quid efluat.

Tonsillae sunt, duae fungosae glandulae, (vulgo amygdala) ibidem ad uvulam sitae; veluti fontes salivae (salivi) ad linguam salivandam.

Desiderius. Unde haec in animantibus vocum discordia? Mercurialis. Pro varietate pulmonum, musculorum thoraci et costis interiecto: um, asperae arteriae, laryngis, gurgulionis. Distinguit autem lingua sermonem, seu format articulatam vocem, dum aerem concavitate arteriae pulsum, et in amplitudinem palati incidentem, varie frangit; quod si ea sit humectior, aut mollior, balbuties inducitur, aut turbida vel impedita locutio. Ad vocis distinctionem faciunt

Desiderius. Quid philologikws? Mercurialis. Iedem abs te quaero. Desiderius. Ex fabellis didici, Aesopum in forum missum obsonatum, ut optimum emeret et pessimum, linguam domum retulisse. Mercurialis. argute. De corde ego paucula, cui nomen Isidorus a cura facit, qua custodiendum sit. Primo membrum est animalis nobilissimum, sedes vitae; quae iuxta Salomonem Sap. 2. vivax est in corde nostro igniculus, scintillas a se emittens et iaculans (verba scilicet, quae loquimur,) et fumum (nempe spirationem;) qui, quemadmodum deficientibus scintillis redigitur in cinerem; ita, ubi in nobis desinit et sermo, et motus cordis, corpus in pulverem abit. Exinde significat locum quemvis medium, ut cor maris (eius profunditatem;) cor terrae (eius centrum.) Tertio denotat viscera. Quarto animam. Quinto mentem, iudicium, intelligentiam, prudentiam. Sic Lucretius:

Consilium, quod nos animum, mentemque vocamus;
Idque situm media regione in pectoris haeret.

Iuxta Tullium, qui prudentia aut sapientia caret, cor non habet; hinc sapiens omnis, cordatus. Sexto voluntatem. Ita David: paratum cor meum, Deus. Ita latinis res cordi est, quae placet, et amatur. Ita corculum vocant, cui blandiri volunt.

In Symbolicis: corardens indicat amorem. In igne aut crate tostum, iram. Colligatum cum altero; concordiam. In thuribulo fumans, preces

seventes muribus ambefum, curis afflictum. Triangulare est; non nisi trigono, quo Deus trinus, et unus designatur, explendum. Unica pyramidis cuspide, seu puncto ad terram vergit; cetera caelo; in cuius similitudinem continuo motu cietur. Ut nihil dicam de aliis sensibus mysticis, quos Cardiogogis relinquamus. Tu ai, quid hoc aenigam?

Dimidium sphaerer, sphaeram, cum principe Romae. Desierius. Quia de corde sermo est; facile divino tres litteras, COR. Mercurialis. Cordate. Convertamur ad sensus nostros, et, quomodo sentiant, perscrutemur.

CAPUT XXVII. Functio animalis, cum sensu, motu, et quiete.

SEdes spirituum animalium est in cerebro: unde illi excurrendo per nervos, (ad oculos, aures, nares, linguam, et per omne corpus) faciunt, ut, quidquid nos contingit, quale sit, cognoscatur.

Nam caleatne aliquid, an frigeat, comperies tangendo; (uruntur manus frigore, mordentur algore) humidum an siccum sit, prensando; durum an molle (mollicellum) comprimendo; asperum an laeve, attrectando; grave an leve, attollendo; ubi sit in tenebris, palpando.

Primus est sensus, Tactus, (toto corpore aequaliter fusus, ut omnes ictus, omnesque nimios et frigoris et caloris appulsus sentire possimus, praesertim in nervis, carne, et cute, quo si afficimur blande, voluptas est; si moleste, dolor; si blandulis prensationibus, titillatio; si minutulis compunctiunculis, (Senecae) pruritus.

Idem spiritus examinat sapores lingua, poroso et nervoso membro: deprehenditque, mel esse dulce, fel amarum, acetum acidum, piper acre, fructum maturum, sapidum, (Apicio immaturum) austerum; labruscum, acerbum, multaque prorsus insipida (Gell.) hoc est, corrupti, ingrati, infirmi, fatuique saporis, et insulsa. Quaedam sunt acidula, subacida: quaedam dulcicula, subdulcia: alia mustea: quaedam amara, amarulenta, fellea; alia acescunt, amarescunt, exacescunt, immarescunt, dulcescunt, edulcantur: quaedam vellicantlinguam cum adstrictione, etc. Estque secundus sensus Gustus seu gustatus, qui secundum Ciceronem habitat in ea parte oris, qua esculentis et poculentis iter natura patefecit.

Tertius est Olfactus, (odoratus) internoscens odores, hoc est, subtilissimas exhalationes rerum; quae, permanando ad nares, spiritum afficiunt vel grate, ut sunt suaveolentia, fragrantia; vel moleste, ut graveolentia. Sic adusta caro exhalat nidorem; putida putorem; rancida rancorem; (quale solet esse lardum et arvina) morticina foetorem: omnia enim mucida, et situ

corrupta, putent, sordent, fetent, rancent: sunt olida, graveola, subrancida; alia obolent allium: alia redolent rosam. Est odor gravis, ingratus, iniucundus, insuavis, malus, ignavus, inimicus; evanefcit, aboletur, defluit, evaporat, exspirat.

Vis iam scire, quomodo fiat Olfactio? ausculta. Exterior nasus circa pirulam est corneus seu potius cartilagineus; a medio incipit esse osseus; os illud variis est foraminibus instar cribri, aut spongiae pertusum (unde Anatom. Colatorium et cribiforme dicitur.) Ex his foraminibus, duo sunt maiora, ex quibus gemini ducuntur meatus, quorum alter ad interiorem nasum pertingit, unde tamquam per canalem deferuntur excrementa cerebri ad nares, et pituita percolatur; alter versus palatum tendit, vocanturque Anatom. processus mammillares, quia os illud cribri non multum absimile est extremitati mammillae; quibus adhaerentes carunculae dilatantur, cum attrahimus aerem et transmittimus odorem; constringuntur, cum exspiramus. Ita olfacimus et odoramur.

Visus est quartus et praestantissimus omnium sensus, quo discriminamus colores in oculo, qui est figurae rotundae. Ut sit omnem in partem mobilis ad excipiendas species, et rerum imagines. Componitur ex septem Musculis motoribus; quinque Tuncicis; tribus Humoribus; uno Nervo, qui vocatur Opticus. Ex Tunicis prima dicitur Adnata seu Alba, ducens originem e pericranio, et maximam oculi partem circumtegens.

Altera Cornea, quia corneae lamellae tenuissimae, similis. Tertia uvea, quod uvae folliculo, cui pedunculus detractus, assimiletur. Quarta Reticularis vel Retina; non quod in retis morem contexta, cum sit solida et densa; sed quia figuram refert hemisphaericam, quale est genus quoddam retis piscatorii, e ligneo circulo suspensi. Quinta Aranea, quia tenuissima et levissima. Ex humoribus, intimus dicitur crystallinus, seu [gap: Greek word] , five glacialis, quod glaciem sua pelluciditate imitetur, etsi mollior sit illa. Proximus ei Vitreus seu Albugineus, quia vitro vel albugini ovi simillimus. Tertius Aqueus, ab aquae similitudine, situs in anteriore oculi parte, ut species ineo adumbratae evidentius pingantur in crystalloride, in quasecundum Aristotelem fit visio; alii dicunt eam effici in fundo Tunicae Reticularis. Resiet autem in medio centri oculi crystallinus, quem ambit Aranea; vitreum amplectitur Tunica Reticularis; inter Uveam et Corneam interiacet Aqueus. Per uveae foramen, pupilla cernitur. Ex colore huius Tunicae dicuntur oculi caesii, glauci, etc. Adnata cohibet oculum in sua sede, continetque. Nervus opticus, bifurcus, (Plinio.) ex cerebro proficiscens, oculis inferitur, defertque spiritus opticos, subtiles et purissimos, speciesque ab oculo ad sensum communem traicit.

Inter colores albus et niger sunt extremi; luteus seu flavus, caeruleus, viridis, ruber, intermedii. Albitudinis et nigritudinis (albedinis et nigredinis,

alboris et nigroris) gradus ita dignosce. Creta et cerussa est candida: fons argenteus: capillus canus: ebur lacteum: palea pallida: asinus cinereus, cineraceus seu murinus: caro russa seu russea (vulgo incarnatus:) ungvis albicans; pix est atra: aethiops fuscus, aut etiam furvus: passer pullus: et anser aquilus (subniger:) castanea spadicea (badia, ferruginea, Phoenicia,) oculi quidam baetici: carbo anthracinus, fuligineus, piceus; corallium, et corvorum pennae coracinae.

Inter caerulea (caerula) et lutea discernes, si dices caryophylla hyacinthina, Martiar violas ianthinas (amethystinas) suggillationem (vibices) lividam seu plumbeam: cyanum, (lapidem) vel cyaneum subcaeruleum (quidam et hyacinthinum dicunt:) felinos oculos, caesios (glaucos, glaucinos:) aurum vero est flavum, cadaver luridum, lupa rava, lapis semicostus, gilus, cereus (cerinus) gilvus: buxei vetularum dentes: ovi vitellum, luteum, croceum, crocinum.

Inter viridia et rubra sic discrimina; quercetum est herbeum (herbidum:) pinetum prasinum, (porraceum:) pontus vitreus, hyalinus, thalassinus, marinus; cum undat, venetus: E rubris sunt: coccus vel coccum; (unde coccinus, coccineus) granum tinctorium seu infectorium; unde color ille, quem vulgo carmesinum vocant; inferioris splendoris est, purpureus, conchyliatus, ostrinus, e conchis collectus: Idem ab urbibus dicitur Tyrius et Meliboeus,

vulgo scarlatinum nominant. Labia sunt rubicunda, rofea; minium (cinnabaris, sandaraca factitia) est punceum: lacca subpurpurea; flamma rutila: vulpecula rufa: leo fulvus. Quibus adde cervinus, mustelinus, etc. Lignum Brasilum vel Brasilicum dilutioris est purpurae. Burrus dicitur, qui ex cibo et potione rubet.

Desiderius. Ita colores illustrasti, ut me, ad illos non parum caecutientem, oppido illuminaris.

Mercurialis. Ne multum moreris, si quando de coloratis alia atque alia iudicia legeris; neque enim ignoro, quantas contentiones purpura et coccus (ut de aliis taceam) excitent. Nos cum pluribus sentiamus, et loquamur. Neque illud valde laborandum, quomodo novitia colorum discrimina exprimas; simpliciora habes; cum pictoribus misce et finge composita.

Ita in viridibus quaedam nomen accipiunt a psittaco: quaedam a pomo citrio; alia a malo, malina. Aut in luteis, a sulpure, pomo aurantio, aurora, iride, etc. aut in caerulis, a flore malorum Persicorum; ain rubris vel purpureis: ut a sanguine sanguineus: a cerasis cerasinus; a violis violaceu9s: a malva seu maloche (seu moloche, Latine molva malochinus seu molochinus.

Iterum colorum alii sunt pleni et saturi, abundantes, largi, suaves, floridi, liquidi, vividi, vegeti, pertinaces, etc. Alii remissi, diluti, surdi, fusci, lenti, austeri, subobscuri, fugaces, obsoleti, evanidi.

Unde illae distinctiones; subviridis, subrutilus, subalbidus, subruber, subricundus, subrusus, subaquilus, subniger, subpallidus. Item rubicundulus, candidulus, nigellus, nigricans, etc. Et verba: albescit, rubescit, canescit, candicat, inalbescit, exalbescit, flavet, flavescit, rufescit ad satietatem, etc. Item unicolor, multicolor, versicolor, maculorsus, aspersus, tinctus, guttatus, guttis intertinctus, etc.

In auribus est officina Auditus, qui est quintus Sensus, ubi spiritus discriminat sonos, (sonores, sonitus) id est, coagitationes [correction of the printer; in the print cogitationes] concussi circa se aeris, quas percipiunt audiendi organa, quae intelliguritur ex fabrica auris interna, nimirum primo est anfractus (seu cochlea) giratus, seu giris flexus, eiusque foramen seu exitus; tum membranula (tympanum) illi foramini obtensa; supra hanc, cavitas, in qua tria ossicula, quae Anatomicis vocantur, malleolus, incus, stapes, sibi mutuo incumbentia; inde fenestellae duae, quemadmodum in nolis perforatis; tum canaliculus ad ostiolum cannae pulmonis, seu asperae arteriae, ut aer, qui est in aure, possit per respirationem agitari. Fit vero auditio in tympano; ubi aliud vibramen perciet clamor, aliud sibilus, etc. hinc varietas sonorum in tibiarum nervorumque cantibus; intervalla, discrimina, et vocis genera permulta: canorum, fuscum, lene, asperum, grave, acutum, flexile, durum, etc.

Sonitus cum geminatione repercussus, et resonans, ac reboans, echo dicitur; modulatus, cantio; e fractura veniens, fragor; ex elisis, erepitus;

et, si vehementior sit, fremitus; valde tenuis, tinnitus; qui propire metallorum est, etc.

Ut autem sentias, te sentire, dati sunt Sensus Interni tres. Sensus Communis sub sincipite; ubi etiam est appetitus geminus, vel potius unus, quem Philosophi vocant Concupiscentem et Irascentem. 2. Phantasia seu vis imaginandi, sub vertice; ubi ipiritus tamquam in speculo stans arripit simulacrum cuiuslibet rei visae, auditae, olfactae, gustatae, tactae. Sed ibi, ubi Sensus habitat Communis, haec eadem idola speculans, diiudicat. 3. Memoria sub occipitio, illas icones in futurum recondit, et pro occasione depromit.

Officium igitur Sensus Commnis est, attendere; Phantasiae, imaginari; Memoriae, meminisse; aut, si quid oblita fuerit, reminisci. Idem animalis spiritus, efficit motum, quem Philosophi vocant localem, nobis [correction of the printer; in the print ] dicitur facultas motrix, dum discursans per nervos, et implenx musculos, hinc intendit ligamenta seu chordas (Anatom. tendines;) inde retrahit; quam intensionem et attractionem sequitur motus membri.

Fessus autem quaerit quiescere, ideoque humoribus a corde ad cerebrum sublatis, ibique refrigeratis, et inde relabentibus, inducitur sopor (quies) ligatis sensibus, et ab operatione externa requiescentibus; quod est dormire, dum spiritus defessi et dispersi ac disperditi sese intra se recolligunt.

Naturalis enim spiritus maxime tunc vacat digestioni; vitalis reparat nativum calorem;

animalis fe ipsum in cerebro vegetans, et suas cellulas transcursans, in quae phantasmata incidit, illa reassumit perspeculanda, quod somnium vocamus.

Tempestivus sopor recreat nos, quia vires auctat; nimia vigilia fatigat, quia exhaurit; nec tam impense debilitat inedia, quam insomnia.

Qui dormiturit, is oscitat, et pandiculatur (toto corpore extenditur:) qui dormitat, is nictat oculis, et nutat capite; qui dormit, somniat, et aliquando stertit: qui edormivit, expergiscitur, (seu evigilat) experrectusque expergefacit (seu excitat) alios.

Desiderius. Vigilans ego hactenus dormitaveram, dum sentire me sensi, et quomodo snetirem, nescii; iam expergiscor.

Mercurialis. Etiamnum gramias in oculis circumfers, quas secuturis narrationibus abstergam; nunc inter eundum hos versiculos volve:

Nos aper auditu, praecellit aranea tactu,
Vultur odoratu, lynx visu, simia gustu.

Et insuper adverte, innumeras translationes a sensibus duci. V. g. Odorari pro resciscere et sagaciter deprehendere; odor pro suspicione et rumore; olfacere pro deprehendere; subolere pro suspectum, obolere pro molestum esse, aut in suspicione; nasus pro iudicio. Unde olet mendacium, lucernam, redolet Atticismum. A Gustu dicimus nos hominem degustasse, regustasse: esse ad gustum, ad palatum nostrum; devorasse molestiam, taedium, viam; concoxisse

iniuriam. Et haec: sapit arrogantiam: resipit iuvenile quidapiam; nauseat audire: evomuit dolorem animi; exspuit miseriam; consputavit alios maledictis; despuit seu contempsit. A Visu oriuntur hae phrases; obversari oculis pro recordari: prospicere pro consulere: despicere pro fastidire¨suspicere pro aestimare: connivere pro dissimulare: caecutire et hallucinari pro falli iudicio; Vide, id est, attende, cura, intellige, cognosce, perfice; viderit ipse, id est, eius rei cura sit ipsi. Videre licet; vide sis, id est, si vis, etc. Ab Auditu. Non est audiendus, id est, non est ei credendum. Audi me. Bene audit, qui laudatur; male, qui vituperatur; aegre, qui Sensu Auditus laborat. Audiens dicto, idem, quod oboediens iussui. A tactu: Rem acu tetigit; scopum tetigit; putat sidera tangere vertice; tetigit ipsum, seu dicto perstrinxit; commovit; tangit animum memoria; amor laudis. Vota tetigere Deos, frigide dixit; mollis seu effeminatus est; durus et asper. De coloribus vulgatum illud: caecus ad colores; et de oscitatione: oscitante uno oscitat et alter. De somno Poetae fingunt geminas ipsius portas; per alteram corneam vera somnia, per eburneam falsa exeunt. Iuxta Macrobium insomnium est, quod cum somno avolat et evanescit; Phantasma seu Visum quaelibet species per quietem obiecta; Somnium, quod figuris velatur, interpretatione intelligenais: Visio, cum evenit eodem modo, quo apparuerat; oraculum, cum Dii aliquid

in Somniis demonstrant. Ovid. 11. Metamorph. lepidissime describit Somni domicilium, eiusque tres filios; quem Maro nominat consanguineum leti: Seneca fratrem. Eleganter Claudianus:

Et reliqua. Nobis excusso somno et somnio vigilandum est, et, quid ratio sit, quid intellectio, perquirendum; de quibus axioma Philosophicum; nihil est in intellectu, quod non prius fuerit in sensu. Est autem intellectus seu mens aut intelligentia, facultas animi nobilissima, qua res etiam incorporeas, et ab omni materia seiugatas, notiones, atque formas apprehendimus, eoque ceteris animantibus antecellimus. Desiderius. Cupio pluribus intelligere, quid sit intelligere. Mercurialis. Intelliges. Nota Adagia. Non omnibus dormio. Tuum tibinarro sonntum. Amantes sibi somnia fingunt. Aliud stans, aliud sedens. Natur am expellas furca, tamen usque redibit.

CAPUT XXIIX. Mens cum affectibus, et Conscientia.

QUia Sensus percipiunt praesentia tantum boiecta, et quidem superficiarie, data est mens, hoc est, vis ad absentia quoque penetrandi, abstrusa indagandi, futura praesagiendi: cum arbitrio appetendi bona agnita, vocantque

Appetitum Concupiscentem (vulgo Concupiscibilem:) et facultate audenter prosequendi concupita: appellantque Appetitionem Irascentem (vulgo Irascibilem.) Prior appetitus fertur in bonum ut absolute delectabile, eiusque sex affectiones sunt.

Posterior tendit in illud, ut est arduum, et in sui persecutione difficultatem coniunctam habet, cuius motiones sunt quinque:

Uterque est iterum duplex; alter rationis expers, (quem vulgo nominant Inferiorem et Sensitivum) quia fertur in bonum Sensibile (Gellio) seu corpiris; Graecis [gap: Greek word] , hominem huc atque illuc rapiens; alter Rationalis (sive superior) quia ratione ducitur, et ad animum ac voluntatem pertinet.

Vocamus autem Rationem, Vim illam penetrantem causas, consequentia, progressus, et antecessiones; quae rerum intellectum quaerit; quod est intelligere; producendo per intellectionem verbum mentis seu locutionis internae. Vim boni appetentem, dicimus Voluntatem, quae rerum electionem exposcit. Utramque includit Animus, seu Vis consectandi desiderata, aliquando mentem signisicans, aliquando affectum. Anima est id in homine, quod vivit, sentit, et movetur, pro qua non raro sumitur Animus.

Haec tria faciunt differre hominem a brutis, imo homines ab hominibus, dum alii plus aliis et melius intelligunt, volunt, satagunt. Nam qui

inquirit multa, industrius est: qui arripit facile rem, ingeniosus: qui excogitat, sollers: qui noscit, gnarus: qui notitiam sirmavit usu, expertus: qui rebus novit utis, prudens: qui utitur, sapiens: qui abutitur, astutus et fallax.

Contra, qui nihil curat, est socors: qui nihil percipit, stupidus: qui tarde perspicit, hebes: qui nihil perpendit, improvidus.

Quod quis sensu tenet, id scit; quod ratione, id intelligit; quod fide, id oredit. Sed hic relatio verisimilis, facit persuasionem, probata et demonstrata assensum; admissa sine probatione, credulitatem.

Quorum causam non intelligimus, miramur; quae pernoscere volupe est, rimamur; sed vera rei perceptio dat scientiam; falsa errorem; debilis opintonem; ex coniecturis veniens suspicionem; nutans dubitationem: impedita hallucinationem: nulla ignor antiam.

Porro in rebus perpendendis eo fertur assensus, ubi vel necessitas, vel evidentia, vel certitudo, aut saltem probabilitas maior apparet. Ad veritatem indagandam, primo inserviunt sensus externi, qui se denique colligunt (ut insinuatum supra) ad interiorem illam vim ac facultatem, quae vocatur Sensus Communis. Quibus est addita Phantasia, (Imaginatio) in qua phantasmata (simulacra, species, imagines,) excitantur eorum, quae Sensu comprehendimus. Hinc rerum intelligendarum formatur conceptio. Phantasiam sequitur aestimatio, quae iudicium inferius dicitur. Ad hanc accedit cogitatio,

seu diaenoea, quae perceptas imagines ad examen et iudicium superius revocat; unde opiniones Oriuntur. Post hanc est Ratio seu consultatio, qua plura ad deliberandum de una re hinc illinc conferuntur; Rationem sequitur intellectus, dum vera determinatio fit post Ratiocinationem; idcirco in eo quies mentis, et scientia.

Voluntatis vero est, libere, et sine coactione bona amare ac velle, qui sunt actus prosecutionis; mala odisse ac nolle, qui dicuntur actus Fugae. Rursus sunt alii Eliciti, seu in ipsa producti; alii Imperati membris. Si quando fit, uthaec placeant, et illa displiceant, est ex accidenti; tunc enim externa species decipit eam, ut deteriora eligat, et spernat potiora; idque ex libidine; quae est voluntas, rationis expers, seu cupiditas effrenata, iuxta illud: Video meliora probeque, deteriora sequor.

Nam ex aberrationibus intellectionis veniunt errata voluntatis, et dehinc animi conatus enormes, moliminaque irrita, quia ignorantia boni, affert eius neglectum: satietas fastidium; praefervidus amor zelum.

Unde et reliquae animi affectiones, (affectus) concitationes (Graecis [gap: Greek word] , vulgo passiones) veniunt; nam si bona absunt, desiderat illa, optat, sperat, pro adipiscendis nihil non tentat; metuit tamen frustrationem, atque, si videt differri, sentit taedium; si adsunt, laetatur, plaudit, oblectatque sese perfruendo iis; saturatus tamen, illa fastidit. Si eripiuntur, tristatur,

At mala magis inquietant eam, quam dixi, Voluntatem; nam ventura abominatur, formidat, tremiscit; advenientia horret, trepidat aut stupescit; postquam obvenerunt, irascitur, maeret, luget.

In alienis bonis et malis non semper eodem modo affectus est. Animus ibi enim gratulatur, aut invidet, hic commiserescit, aut perversus est, exsultat, insultat.

Ex delectatione, quae coniuncta cum aliqua admiratione, provenit risus (unde pueri et fatui, multa admirantes, facile rident; secus vero prudentes;) est autem risus vibratio quaedam seu titillatio diaphragmatis cum musculorum, pectoris, ac oris dilatatione seu diductione, ex affluxu spirituum vitalium, ad conceptum intus gaudium explicandum. Contrarium fit in fletu, ubi constricti oculorum anguli exprimunt lachrimas. Et quia lien faeculentum crassumque humorem (materiam tristiniae) ad se reliquum sanguinem puriorem atque agiliorem facit, ideo optimorum spirituum procreatio et promptitudo maior ad hilaritatem et risum excitatur; unde versiculi:

Cor sapit, et pulmo loquitur, fel commovet iras,

Splen ridere facit, cogit amare iecur.

Mens, obversa sibi ipsi et actionibus suis, dicitur Conscientia, quam dirigit habitus principiorum, circa agenda (vulgo agibilia) ad vecte vivendum, Graecis [gap: Greek word] (synteresis) vocatur;

quae, si praevidet se intellecta et electa bona secutam, reprobata vero mala aversatam esse, gaudet; quod testimonium Conscientiae vocatur, sin', pavescit, et contra se ipsum, index actor, testis, iudex, et tortor, quem Remorsum Conscientiae vocant. Adagium, Conscientia, mille testes.

Mercurialis. Homerus, nescio quam herbam, ne penthes esse finxit, quae vino iniecta tristitiam discuteret, animique hilaritatem induceret; illam ego herbam, credam, esse timorem Domini, innocentiae custodem. Sed haec ad mores; nos modo naturam indagemus.

CAPUT XXIX. Accidentia praeter natur am, morbi; primo externi.

SEcundum exteriorem aspectum, quidam sunt corpulenti et obesi: alii graciles, macilenti, et strigosi: quidam formosi: alii deformes, ac turpes; (gibbus enim, struma, et quodvis tuber aut tuberculum desormat,) secundum interiorem habitudinem, alii sunt firmi: alii invalidi, ac teneri.

Integrae functiones dant sanitatem, laesae morbum, sive laesio fiat a mala conformatione membrorum (ut cum maiora aut minora sunt iusto;) aut male figurata; aut perperam situata,

Floro; sive a solutione conttnui (utin vulnere, ulcere, luxatione, fractura, ruptione;) sive a vitiata crasi, seu temperie humorum, ut in morbis.

Male figurati sunt, obstipi, cernui, capitones, frontones, buccones, milones, seu labeones, dentones, nasones; et qui habent nasum aduncum vel reduncum; simum vel resimum; unde silones, quibus nasus sursum versus repandus: simones, quibus nares superius depressae; recalvastri, sincipite calvi; brochi vel bronchi, vel bronci, qui dentes habent eminulos, et os productum; mentones a mento longiore; gibbosi, strumosi, verrucosi, varicosi, pectorosi, pustulosi, ventricosi, cerebrosi; lagochili, a labro leporino.

Cui sunt parvi ocelli, ocella Funio, vel lucinius dicitur; unoculus, vel cernens oculis contortis, cocles, (defioculus;) distortis strabo (strabus:) obliquatis ac limis, ac alterutro minore, paetus: semiclausis, et tantum admota videns, myops; non videns ad lucernam, et caligans, luscius (luscitiosus;) cui delacrimantur oculi, lippus; cui sunt prominentiores, exopthalmus; cui reductiores, caelophtbalmus.

Mutus est impotens fari (a congenita surditate;) traulus, non pronuntiat litteram R. blaesus male sibilat; balbus haesitat; nasutus putatur odorari acriter; flaccus esse bardus; bucculentus esse ingluviosus; crispus et subcrispus non calvescere; rufus tarde canescere.

Mancus caret manu; manutius nimis habet magnam; ancus contractam; sedigitus redundat digito, pedo habet pedes longiores debito; pansa (plancus, Plautus,) latiores; loripes incurvos; scaurus talos nimis exstantes; Varus crura divaricata; vatius (vatia) in medio extorta; valgus praecrassas suras; compernis sibi atterit genua; myscelus est pedibus brevioribus (brevipes); atta humum terentibus; agrippa, natus pedibus prius editis.

Vulnus fit aut caesim, aut punctim, aut morsicatim (mordicus;) plaga percussione aut contusione; vibex verbere; pustula ustione; pernio gelatione; callus induratione; sed livor est signum plagae; cicatrix superest a curato vulnere: cui crusta inducitur: exasperatur, resilit, impletur, ad maturitatem pervenit.

Ulcus est subcutanea putredo, malignum aliquando, tetrum, verminosum, Chironium, Thelephium; cuius suppurationem vocabis abscessum (apostema;) centrum vero vomicam, exstillantem pus, tabum, saniem; e pure convoluto et concreto fit glandula. At, quod de loco in locum serpit, est herpes (gen. herpis;) quod circa se carnem exedit, cancer (carcinoma, phagedaena;) quod eandem mortuam facit, gangraena. Callosa in pedibus tubercula, clavi vocantur.

Ozaena est suppuratio in naribus; polypus in iisdem excrescentia mMedic. (ex crescens caro;) redivia (reduvia) in unguibus, cum cutis se solvit; paronychia (paronychium,) cum eadem

intumescit. Oscedo (aphthae, stomacace, vulgo scorbutus,) serpentia oris vulnera scelotyrbe, ulcus insestans crura; glaucoma (ae et atis) est suffusio oculorum, vitium humoris crystallini, seu infestans oculos pellicula, circa pupillam concreto humore suffusos, acu detrahenda et deducenda; argema (ae et atis) albugo, inficiens iridem oculi; aegilops est eorundem fistula; vari et ecthymata sunt, pituitae eruptiones, (vulgo varioli, aut morbilli) ubivis se spargentes, neutiquam exulcerandae.

Luxatio fit, cum ossa emoventur suis acetabulis; fractura, cum diffringuntur; ruptio (vulgo ruptura) accidit membranis, quae visceribus et intestinis circumtenduntur, facitque in peritonaeo herniam, ramicem, aut etiam enterocelem, hoc est, procidentiam Plin. intestinorum in scrotum, unde ramicosi, herniosi, enterocelici.

Cum tua pervideas oculis mala lippus inunctis,
Cur in amicorum vitiis tam cernis acutum?

Nempe non videmus, manticae quod in tergo est. Nemo sine vitiis nascitur; felix, qui minimis urgetur.

Quo caret alteruter, concors sic praestat uterque:

Mutuat hic oculos, mutuat ille pedes.

Si iuxta claudum habitas, subclaudicare disces, Plutarch. Apud Ciceronem quidam vocatur

Bambalio, ob haesitantiam linguae. Nos, si penitius perlustremus corpus humanum, in eo nosocomium offendemus. Quidtibi occurrit? Desiderius. Quod nuperrime legere memini. Mercurialis. Quid illud? Desiderius. Homo est fortunae lusus, inconstantiae imago, corruptionis speculum, temporis spolium, mortis mancipium, fragile simulacrum, tenuis umbra, umbrae somnium, spirans cada ver, viva mors, pila, qua ludit Deus. Mercurialis. Docte. Pergamus.

CAPUT XXX. Interni morbi.

IAm denarrabo morbos temperamenti (quatuor primarium qualitatum in corpore humano) ordine functionum.

Ventriculus si nihil alimenti appetat, est anorexia; si plus nimis, bulimia (fames lupina;) si absurda, pica; si assumpta, coquit imbecillius, fiunt fluctuationes, erumpentes sursum per singultus, aut per ructus; deorsum autem per flatus, aut etiam crepitus; si coquit prave, vermes; si omnino non coquit, et reicit per superiora, nausea et vomitus; per inferiora vero, lienteria (intestinorum laevitas, quae recepta alimenta mox incocta reddit; cardialgia, seu pethora, torquet ac rodit stomachum, unde et rosio seu torsio stomachi dicitur; [gap: Greek word] , laborans solutiore stomacho.

Si intestina non eiciunt, (deiciunt, exinaniunt, exonerant ventrem, non faciunt oletum, si alvus nihil excernit, est adstricta, seu consistit) dicitur constipatio; si cum torminibus (unde torminosus, qui patitur, torminalis, qui infert) in ilibus, ileos seu ileus (vulgo iliaca passio seu volvolus, ubi cibus excrementis permistus reicitur ore;) si in intestino crasso seu colo, colica (colicus morbus;) si vero deiectio nimis est crebra, diarrhoea, (fluor alvi, cita alvus; foriolus eo malo laborans) profluvium, et resolutio ventris; si sanguinolenta, dysenteria, unde dysentericus; si pauca, et cum difficultate, aut inani conatu egerendi, tenasmus (vel tenesmus;) si sursum et deorsum, cholera;

Mesariacarum venarum obstructio dat inflationes, melancholicam, hypochondriacam, et lentas febres.

Ex hepate proveniunt hepatici morbi; quod generat sanguinem aquosum, intercutem, fit hydrops (hydropisis tympanites, aqua intercus;) si semicrudum, [gap: Greek word] , cachexia, atrophia, malus corporis habitus, et consumens macies ex prava concoctione, et pallor; si nimis acrem, scabies, psora, pupulae, boae, furunculi; si occulta se malignitas admiscet, lues Venerea, morbus Gallicus lepra, elephantiasis.

Fel inficiens sanguinem, efficit auriginem, (flavum scilicet, aut nigrum icterum, morbum regium, arcuatum) gracili atem, tabem. Lien vero multas faeces colligens inducit (sinistro lateri

tumorem, et scirrhum (duritiem;) easdem autem derivans ad ani exitum, haemorrhoides, (sunt hae fluxus venarum cruentus) aliquando cum procidentia natium, aut fico.

Serum detentum diutius in ureteribus (canalibus vesicae) facit lumbaginem (debilitatem in lumbis;) in renibus et vesica, calculum et nephritidem; unde nephriticus; suppressa vero urina excitat ischuriam (lotii retentionem, suppressionem;) difficilis, dysuriam, (cum magno cruciatu;) guttatim exiens, stranguriam, (urinae stillicidium, substillum) sanguinea, cruentam mictionem; immoderata, diabeten, cum statim redditur, quod bibitur.

Assimilatio sanguinis delati ad membra aut nulla, aut paucula inducit macrorem; nimia, inflationes et inflammationes; quas vocant in tonsillis anginam (quando inflammatur epiglottis:) sub lingua ranulam: in venis varicem: in cute ubivis erysipelata (vulgo, et barbare erysipelas) seu ignem sacrum, Celso; prava, impetigines (infectionem et pruritum cutis;) in facie lichenes; in mento mentagram; alibi vitiligines, (lentigines) maculas subrufas, ad modum lenticulae; unde lentiginosi; in capite, porrigines (furfures, furfuraceas squamulas, unde furfurosus;) sed alopecia, (capillorum defluvium) calvities, canities, sunt a defectu humidi vitalis (Medicis Radicalis;) pleuritis (laterum, vel lateralis compunctio aut dolor) est inflammatio membranae, costas succingentis.

Supersluitates coctionum ascendentes ad caput, indeuq edefluentes in partes subiectas, faciunt destillationem, catarrhum, rheumatismum; quae si delabitur ad oculos, facit lippitudinem; si ad fauces, gravedinem; unde gravedinosus. Si ad tracheam, (fistulam pulmonum) raucedidinem; si exulcerat pulmonem, purulentaque excreatio adest, phthisin, (tabem, quae totum corpus extenuat,) unde haemoptici, sanguinem exspuentes. Peripneumonia est inflammatio febrilis pulmonum, cum difficultate spirandi; unde pulmonarius, phthisicus, tabidus. Si denique salsa illuvies detruditur ad articulos, arthritidem (articularem morbum,) quam vocabis in manu chiragram; in pede podagram, (unde podagricus, podagriosus, podager;) in genu gonagram; in coxendice sciaticam, (ischiadem, ischiacum, vel ischiadicum dolorem; morbum coxarium) quibusdam etiam lumbago vocatur.

Motus cordis intensus, dicitur palpitatio cordis; nullus, animi defectio; (deliquium) respiratio difficilis, anhelatio nimis frequens, vocatur asthma (unde asthmaticns et suspiriosus;) thorax eiecturus aliquid molestum, excitat vehementi commotione tussim: cerebrum sternutationem; at qui dormiunt supini, vel proni recubantes, facile infestantur anhelitu.

Sensu laesi sunt caeci et caecutientes; surdi et surdastri; et quibus est obtusus odoratus vel gustus; et qui stupent, ut attacta non dignoscant; interno autem sensu nihil imaginari posse,

est stupor; difficulter, hebetudo; absurda, delirtum; delirium vero cum adiuncta febri, phrenesis est, seu phrenitis, rabies (epilepsiae species; Medicis analepsis, et catalepsis, vulgo convulsiones;) cum tristitia, est melancholia; cum furore, mania; nihil reminisci posse, aut aegre, obliviositas est.

Involuntarius motus unius membri, est convulsio: Minutus et creber, tremor; cutem tantum stringens, horror; corpus rabide iactans, epilepsia [correction of the printer; in the print epilesia], (morbus comitialis caducus, sacer, sonticus, Herculeus;) obrigescens in membro, spasmus, (nervorum distentio et rigor;) tetanus (tetanicus morbus) rigor est colli; torpedo omnium membrorum seu ademptus toti corpori sensus, apoplexia, (sideratio, apoplexis;) uni lateri, hemiplexia; uni membro, paralysis, quae omnia proveniunt ab obstructione nervorum, et prohibito affluxu spiritus animalis; qui, si in cerebro ipso circumvagatur, est vertigo; hinc vertiginosus, apoplecticus, epilepticus, paralyticus, etc.

Somnus nullus, aut pauxillus, est insomnia; nimius, somnolentia; continuus, veternus; (lethargus, catalepsis, inexpugnabilis dormiendi necessitas) cum respiratione intercepta, et turbulenta somniatione compressoris alicuius, incubus; (ephialies, suppressio nocturna) surgens per insomnium et obumbulans, noctaembulus appellatur; vigilans introversis sensibus, et oculis inconnivis, et in animi raptu, exstaticus dicitur.

Alii ergo morbi faciunt dolorem, ut calculus; alii pruritum, ut scabies; et alii stuporem insensilem, ut paralysis; alii sunt acuti, citissime perimentes, ut pestis; alii lenti, diuturnitate affligentes, ut phthisis; alii palabundi, populares, et contagiosi, ut epidemia; et quaevis lues vaga; alii afflictant calore et frigore, ut in paroxysmo (accessu, accessione febris;) quae ideo querquera (hoc est frigida tremore) dicitur Gellio, cuius indicia, rigor, perfrictio, horror; quae semel tantum veniens, ephemera (diaria) nominatur; Est et aliquandiu durans, continua, repedans per vices, intermittens, colliquans, ardens; et haec rursus vel quottidiana; vel tertiana; vel quartana; vel denique pestilens, bubones, et carbunculos (anthraces) producens; aut tandem latenter penitissime ossa depascens hectica, haud curabilis.

Ceterum febris (febricula, febrilis ardor, calor) suos habet circuitus; venit, corripit, supervenit levi vulneri, incursat, oritur, accedit, consistit, perstat, torret febricitantem; desinit, recedit, intermittit, conquiescit, levatur, recurrit, redit et exacerbatur, minuitur, mitigatur, veterascit, evanescit, abigitur, depellitur, sistitur, tollitur, deducitur, discedit, est in decessione, sub decessu, etc. qui loquendi modi aliis quoque morbis accomodari possunt.

Cephalgia (cephalaea) infestat, totum caput; hemicrania, alteram partem capitis; odontalgia,

dentes et gingivas; acutissime, cum infantes dentiunt, quia gingivae scinduntur. Symptomata vero, affectus, effectus, accidentia morborum (Celsus vocat accessiones, quod ad morbos accedant, eosque instar umbrae comitentur) sunt, v. g. veternus letalis: membra infrigidata: procidentia oculorum: excrementorum et retentorum vitia: suppressio, excretio, retentio immodica; appetitus abolitus: memoriae et sensuum laesio; difficilis respiratio, locutio, et pulsuum debilitas, syncope seu concisio, spirituum viriumque crebrae defectiones animi; nasus acutus, oculi concavi, collapsa tempora, aures contractae, crura disiecta, etc.

Enumerant, et amentantur miserias vitae humanae Plinius prooemio lib. 7. et eiusdem lib. c. 50. Plutarchus in consolatione ad Apollonium. Augustinus de civit. lib. 21. cap. 14. et cap. 22. ac 23. Idem lib. 13. cap. 10. quaerit, an vita mortalium mors potius, quam vita dicenda sit.

Desiderius. Satis est morborum illaetabilium; ad alia, quaeso, pedem convertamus. Mercuvialis. Paucos in censum vocavi, pro eo, ut agmen est innumerabile, quod ex infelici Pandorae pyxide evolavit. Sed tu, ne contagium vel per aures trahas, cum Pythagora [gap: Greek words] (bonae valetudini) lita.

Desiderius. Hic enimvero Pythagoreum mc profiteor; et sanus ex morbidis abire cupio. Mercurialis. Averruncent Superi, ut te hinc abducam insanum; si quid sapimus; id modo sapiamus;

nam in monstra delabemur. Desiderius. Ubi Paroemiae? Mercurialis. Ibi, unde tu abire properas. Desiderius. Pando sinum, eundo colligam, quidquid sparseris. Mercurialis. A morbis corporis, verba transfer ad morbos animi, et optima habebis Dicta dicenda. Nos res exspectant, et quidem portentosae.

CAPUT XXXI. Vitia naturae, et monstra.

MOnstrum a monstrando dictum est, quod aliquid significando demonstret; unde et ostenta, portenta, prodigia dicuntur. Est vero monstrum seu res monstrosa universim aliquid praeter naturam, deficiens, aut excedens, aut a natura deerrante editum, et procreatum. Vel, ut in scholis loquuntur, est effectus naturae, qui deviat a recta consuetaque secundum speciem dispositione; quae deviatio, quo est maior, hoc est res monstrosior; nam prodigii mensura, est erroris magnitudo; hinc maius portentum:

quam si puer sit capite arietino, vitulus humano, ovis bubulo, etc. Eiusmodi inconsueti naturae effectus in omni reperiuntur genere rerum.

In Elementis portentosa meteora sunt, cum pluit sanguine, sulfure, lapidibus, ranis et aliis insolitis; cum igniti globi decidunt; aut ardentes

clypei per aerem transcurrunt; cum acies armatae visuntur in nubibus; cum amnes retro fluunt, nullo terrae motu impulsi. In metallis quoque et lapidibus inveniuntur ostenta; itemque in vegetabilibus, ut cum triticum degenerat in secale; imo in lolium; hordeum in aegilopem, (festucam Plin. quae enecat frugem;) avena in avenam fatuam, etc.

Monstra in animantium genere varie accidunt, deflectente natura ab ordine suo, et lege. Quod ut penitus intelligas, ex physiologia praemittendum est, in generatione animalium quinque potissimum concurrere. Primum est, virtus formatrix semini inhaerens, moreque opisicis corpus membratim delineans et effingens; quae si aberrat; nascuntur hermaphroditi, seu androgyni, ambigui sexus.

Secundum est, materia ipsa, ex qua fetus coalescit; nam seminis confusione et mixtione oriuntur varia monstra, in mari praesertim, semihomines et semibestiae; item bigeneres, ut muli ex asino et equa: leopardi ex pardo et leaena; hybridae ex fero sue et domestico, etc. eiusdem penuria, aut defectu progignuntur monoculi, unipedes, aliisque membris defecti; item nani, pumiliones, et breves homunculi, Pygmaei, quorum tota cohors pede non est altior uno; ex eius quoque redundantia procreantur vasta mole gigantes, Goliathi, Polyphemi, etc.

Tertium est, fetus receptaculum, quo continetur in utero. Ita quaedam animantia sortiuntur

Quartum est, primarum qualitatum (scilicet caloris, frigoris, siccitatis et humoris) complexio; ex quarum temperatura, animantium salus, integritasque dependet; quarumque asymetria, seu excessu, defectuve, aut intemperie contigit, ut quibusdam infantibus accresceret barba, pueris cani.

Quintum est, regionis, aeris, aquae constitutio, diversusque siderum influxus et afflatus; unde Africa dicitur monstrorum parens; et in Alpibus magna est strumosorum copia. Et populi quidam Scythiae dicuntur tam insigniter auriti esse, ut auribus se totos contegant. In India quidam Sciopodes vocantur seu umbripedes, qui uno instructi pede, sed tam lato sunt, ut eius se umbra contra Solis aestum defendant. Arimaspi et Cyclopes unum in fronte oculum gerunt; alii sine cervicibus oculos in humeris habent.

Praeter allatas monstrorum causas, est parentum vis imaginandi, seu facultas imaginatrix, quae, quas absurdas ac peregrinas formas concipit, foetui imprimit; sic gallina ovis incubans, milvi aspectu perterrita, pullos exclusit milvino capite. Sed quia peccata seu vitia, a naturae lege aberrantia, infinitis modis contingere possunt, quis est, qui percenseat omnes monstrorum causas?

Ceterum monstrosa plurima et portentosa non tam naturae erroribus, quam Divinae voluntati,

aut Daemonis artibus imputanda; Dei est, prodigiosa Nabuchodonosoris in bovem transformatio, et uxoris Loth in statuam salis conversio, etc. Acherontici vero artificis est, variis praestigiis monstra, v.g. lycantropos mentiri et repraesentare.

Quod autem narrant de longaevo et unico Phoenice, ave exurente se ipsam, et reviviscente e cineribus; item de Pelicano restituente vitae pullos a serpente occisos; et de boa, serpente ad 120. pedes excrescente, integrosque devorante cervos; et de hydra septicipite; et de gryphe volucre quadrupede; et de harpiis obscenis avibus; de salamandra ignem exstinguente; et de centauro semihomine et semiequo; de Geryone tricorpore; et de Pygmaeis cum gruibus belligerantibus, etc. videntur magna ex parte fabulosa.

Fauni vero et Satyri, homines silvani et hirsuti, semiviri et semiferi; Tritones item, et Sirenes, ac Nereides, si figmenta non fuerant, daemonia fuerunt, aut monstra, de pecudum marinarum genere; uti et monstrum Sphinx, volucris pennis, pedibus fera, fronte puella. Curiosa de monstris habet Gaspar Schottus in sua Physiologia curiosa. Mirabile in Gallia monstrum natum est anno 1639. Erat fexu masculum, forma venusta: cui a pectore adusque umbilicum duo corpuscula annexa, sibi mutuo cohaerebant. Amare se invicem videbantur, unde creberrima oscula. In somno capiendo vices mutabant; vigilabat alter, altero dormiente.

Quoties hilaritatem unus prodebat risu, tristitiam alter prae se ferebat eiulatu. In baptismo, uni nomen Ludovici, alteri Philippi datum. Hinc coniectorum vaticinia de futura inter Reges Hispaniae et Galliae, cognomines, concordia. Ceterum Anthropophagi, aliique mortales, bestiis propiores quam hominibus, vita et moribus sunt monstrosi.

Desiderius. Quos ego quidem variis figmentis et metamorphosibus a Poetis expressos arbitror, dum crudelem Lycaonem, in lupum: curiosum Actaeonem, in cervum: procacem Iovem, in taurum: duram Nioben, in lapidem: maledicos Lyciae rusticos, in ranas: superbas Pierides, in picas; loquacem Prognen, in hirundinem: impurum Tereum, in upupam: vetulam Hecubam, in canem: voluptarios Ulyssis socios, in porcos: protervum quendam puerum, Cercri illudentem, in stellionem: alios, in alias bestias, quibus moribus affines erant, mutatos finxerunt. Mercurialis. Enucleasti hunc corticem. Nos eam, quam dixisti, Deam frugum reverentius tractabimus, a qua prima agrorum cultura profluxit. Quare transeamus ad artes rusticanas.

CAPUT XXXII. Rusticanae artes, primumque Horticultura.

REs rustica seu Georgica varie distribuitur. Marlo divisit in cultum agrorum: curam hortorum sive arborum: tractationem pecoris: procurationem apum. Secundum Varronem, ratione terrae, discriminatur quadrifariam; aut enim ager est arvus, id est, sationalis: aut sativus seu consitus (aptus arboribus:) aut pascuus seu compascuus, herbis tantum et animalibus vacans: aut floreus, serviens hortis et floribus. Columella sex partes constituit rei agrestis: agriculturam: vineaticam (curam vinearum:) pecuariam: pastionem villaticam: rem hortensem: rem arborariam. Nos cum aliis tripartitam faciemus, scil. curam hortorum, et vinearum: agriculturam seu cultum agrorum: et tractationem pecoris, quam vocant Bucolicam, seu Pecuariam, et Pastionem villaticam. officina ruralium operarum est villa, cum hortis agris pascuis.

Instrumenta hortensis curaturae sunt: ligo ad fodiendum; pala (plana et concava) ad inutiles herbas et quisquilias eiicendas: rastrum (restellum) ad planandum et corradendum; rutrum ad complanandum et runcandum solum: sarculum ad sarriendam et evellendam glebam

duriorem, exstirpandas arbores et frutices; irpex ( [gap: Greek word] ) ad herbas ruri conquirendas; bacillus ligneus ferro obductus ad foramina sacienda pro plantatione; bipalio plura uno ictu terrae im primuntur; volvulus, (lignum teres instar cylindri) quo solum aequatur; vehiculum (curriculum) trusatile ad evehendam terram eiectitiam; vimen ad alligandos frutices; ferculum stercorarium ad portandum res omnes thortenses; furca tricomis, vel tridens spargendo fimo; culter aptando ramulo insititio; cannabis linumve impexum, obligandis insitorum stolonum fissuris, et ceratum iis inunguendis; marra abradendo musco ab arboribus, et exscindendis herbis inutilibus; falcula ad putandum; forfex ad tondendum, et abscindendos nidos erucarum ac papilionum; uncus ambidexter, redunco rostro, ad ramos partim trahendos, partim rescindendos; harpagium ad rigandum; scalae ad amputandos altiores ramos, et poma legenda; pileus stramineus, vel testaceus, ad defendendas plantas a gelu; ligneae tegetes, aut crates scirpeae, ad novella germina adversus nocturnum frigus tutanda; serra tenuis, et acuta, non nimis profunde dentata, ad praecidendum arboris caudicem, aptandum insitionibus; (lupus est serrula manubriata) nec non securicula in usus varios; denique terriculamentum fugandis avibus.

Horticultura exercetur ab hortulanis, vel eduliorum causa in olitorio et pomario; vel deliciarum ergo in viridario et topario.

Hortos sepimus sepimentis, sive humilioribus, ut sunt agger, praestructa fossa ex congestitia humo factus; maceria e congerie lapidum acervata; vacerra ex una et altera pertica, constructa; areolas (ut in cepinis fieri solet) canteriolis munimus. Sive altioribus, ut est sepes e sudibus et vitilibus, et palis latioribus perforatis, traiectisque per eos longuriis; seu implicatis virgultis plexa; vel ex arborum truncis humi defossis, et-vivis e frutetis; vel plancae e ligneis tabulis coagmentatae; vel denique murus e caemento et calce structus.

Olitor, saturus olera, elapidat terram, stercoratque; tum fodit, ligone, aut bipalio (bidente,) addaggeratque pulvinos pala, et spargit semina per areolas, consarritque et resarrit (unde sarritio, sarritura) rastellis, tum rigat; post exherbat, hoc est, runcat, et eruncat, vellit, elidit, necat, manibus aut sarculis, adnatas vitiose herbulas, (pravas et inutiles herbas, cum tenerae sunt) nam factae aridae rixantur, ac celerius rumpuntur, quam sequantur. Tandem colligit matura oluscula subsecando, aut evellendo, aut effodiendo; quaedam exolescere, et in semen maturescere, seu olescendo summum cacumen tangere sinit.

Arborator (pomarius) plantat seu arbustat plantarium, (frondator frondat) dum conserit seminarium semine fructuum; aut depangit (pangit in terram taleas) surculos e ramis praecisos, (praecidaneos Varron.) aut serit vivas radices, (plantas cum radice inserendas, insititias,

plantarias, novellas arbusculas,) decora serie (unde insitio, consitio, consitura, insitus, us, insitor, consitor, plantator, plantatio:) quidbus diffissis inserit surculos, insitosque oblinit emplastro; dehinc scalpro (falcula, saecula Varroni, arboraria, putatoria, insitiva, cuius ductu, non ictu conficit putationem) putat, resecat, circumcidit, deputat germina: exputat, stolones: abnodatque nodationes; et amputat, si quid arefieri coeptum est.

Producuntur autem et propagantur plantae hunc in modum: quaedam proveniunt sponte; aliquae per semen; aliquae per insitos stolones, malleolos, taleas, ramulos, idque insitione, delibratione, inoculatione seu implastratione, cum scilicet resecta et fissa arbor vel resectos surculos accipit; vel inter librum et materiam semina admittit; vel gemmas cum exiguo corctice in partem sui delibratam recipit.

Depurgat etiam et emuscat muscosas, formicosas, vermicosas arbores a musco, erucis, araneis; sideratas vero, (carbunculatas, unde carbunculatio) cariosas, steriles, effetas; vel ablaqueat (seu circumfodit) aut summatim, aut profundius; rursumque circumaggerat; vel stirpitus eradicat; recisa siquidem, aut etiam excisa, repullulant, iterumque in materiam frondemque se effundunt, excurrunt germinationes, supernascuntur caules, et circumnascuntur; evulsa non refruticantur, nec surculos emittunt, nec iterum excrescunt, egerminant, progerminant, repullulascunt. Est

vero morbus plantarum, articulatio, cum tenera germina seu germinum nodi laeduntur; vermiculatio, cum vermibus roduntur; sideratio, cum vaporum siccitate moriuntur.

Idem collucat succisis arboribus locum, lucem immittendo; sublucat, ramos earum supputando; interlucat easdem per intervalla, deputando, et dumeta exscindendo, ac sequendo runcina sive vanga (aut runcone, Palladio) seu falce silvatica, Varro falculam ruscariam vocat; pondus gravidum ramorum, scipionibus suffulcit.

Maturi (maturati) fructus, aut decidunt ultro; aut carpuntur manu strictoris; aut decutivintur pertica, si quo manus non pertingat: aut excutiuntur quassatione arboris, et colliguntur a legulis; sed durabiliores sunt stricti cadivis aur caducis; serotini praecocibus (praecoquis, praematuris;) vegeti vietis; et conditivi, crudis ac immaturis.

Eduntur aut recentes (aliquando cum termite devulsi:) aut fracidi: aut torridi, ut ficus aridae, et uvae Solem passae, maiores et minores, etc. quidam vero natura sua duracini sunt.

Postquam est olivatum in oliveto (olivae lectae ex olea tempore olivitatis,) oleum inde exprimitur in trapeto; aut mola olivaria (aut etiam decapulatur, de vase in vas transferendo) in olearias ampullas seu lecythos; amurca (crassamentum, sedamentum) subtus subsidens una cum fracibus (faecibus) abicitur. Laudatur viride; vituperatur candidum, crudum, omphacinum.

Drupae sunt olivae nondum edules; colymbaaes conditaneae; samsa vel sansa, ae, ossiculum. Liquor oleaceus elicitur ex variis seminibus, (ut lini) herbis ac nucleis; magma, atis, est olei recrementum, et crassamen.

Topiarius apparat viridarium (violarium, rosarium) e selectioribus floribus, rarioribusque plantis: quales sunt florum: lychnis Chalcedonica: trachelum Americanum: (vulgo flos Cardinalis) flos passionis, (alius a granadilla:) flos Mexicanus, seu Pervanus: flos Africanus: iris Susiana nigri coloris: campanula Hispanica: plantago rosea: leucoium: onobrychis: millefolium, etc. Herbas triplici genere in suas quasque areolas distribuit: Medicas, Escarias, Coronarias. Idem exornat hortum topiario opere, id est, amoenis ambulacris, virentibus pergulis ac stibadiis; denique salientibus fonticulis, et hydraulis.

Plantarum vero et arbuscularum rariorum sunt: syringa alba et caerulea: sambucus aquatica: cisthus seu ladanum: anagyris, sive laburnum: mali Punicae, Medicae, laurocerasi, lauri, cypressi, ficus, colutea vesicaria, Canna et ficus Indica, rosae Damascenae, seu moschatae, centifoliae; poma amoris: stramonium vel stramonia: balsamina, (officinis viticella vel momordica) ruscus, myrtillus sabina vel savina immortali coma virens: rhododaphne seu nerium, officinis oleander.

Idem areas digerit in pulvillos et toros, quorum extremitates (margines, ripae) vestricibus

herbis et plantis investiuntur (ut spica nardi, lavandula, ruta, salvia, thymo, buxo, bellide, serpillo, porro, amaraco) quae tondentur, ut tonsa lentius succrescant.

Semitas seu vias ambulatorias arena conspergit, nec raro corticibus quernis molitis, postquam usibus alutariorum iam satis inservierunt; quae inutiles herbas sua interimunt acrimonia; consternuntur et semitae lapillis variegatis; item glarea; aut ruderantur.

Series arborum in quincuncem aut quaternionem, disponitur, inter quas ab utroque latere ambulationes instruuntur; aliquando pulvilli anfractibus miris ingredientes fallunt, dicunturque labyrinthi. Ambulacra, uti et pulvinos exornant variae effigies ex herbis aut fruticibus efformatae, repraesentantes insignia, et arma gentilitia, horologia, et animalia. Huc serviunt ligustrum, spina seu uva crispa: ribes seu baccae S. Ioannis: genistae, prunus silvestris, oxyacantha, seu spina acuta. Sunt autem areae ita formandae, ut runcantium manus ad dimidiam latitudinis partem facile perveniat.

Desiderius. Ita me Volupia, et alma florum Dea amet Flora, ut tu, hac dissertatione tua hortensi, sensus rapuisti meos, et alterum pene Hortensium reddidisti. Mercurialis. Aliud est aures pascere, aliud oculos; quibus ut plusculum demus, en chartam typica pictura subicientem aspectui, quidquid de cultura rei hortensis [correction of the printer; in the print cultura de rei hortensis] disseruimus. Desiderius. Respiremus hic parumper,

et picta [correction of the printer; in the print ] viretorum utroque perambulemus lumine. Mercurialis. Tantillam moram non abnuet Pales, agrorum Diva, quam mox invisemus. Vides hic, quanta herbarum, florum, fruticum, arbuscularum hortensium multitudo, quanta varietas, de quorum multis antiqui Latini, imo Graeci quoque, quamquam addictiores rei hortensi; ne per somnium quidem. Unde igitur nomenclaturas nobis suppeditarent? Desiderius. O amoenam Veris faciem, o floridam Zephyri familiam, vel in papyro spectandam? quam multarum plantarum nondum meminimus. Mercurialis. In transitu, quod saepius monebo, sumus; in oculos quae magis incidunt obvia, in sermonem quoque cadunt.

Quid referimus ex hortis? Desiderius. Fragrantiam in naribus. Marcurialis. Pomum ego unum in manu, oculis, animo fero. Desiderius. Nihil conspicio. Mercurialis. En malum Punicum seu granatum, in medio apertum; lege literas cortici inscriptas. Desiderius. Lego: Tot Zopyros. Quid sibi haec verba? Mercurialis. Darius, Persarum Rex, tot sibi fideles optabat ministros, et Zopyri (qui vulneribus sibi inflictis Babylonem cepit) similes, quot in pomo illo grana continerentur. Desiderius. Regie dictum, votumque. Marcurialis. Nos a Rege ad rusticos abeamus.

CAPUT XXXIII. Agricultura seu Agricolatio.

UT varia sunt rusticorum officia, ita varia sunt instrumenta et nomina. Dicuntur enim agricolae, agricultores, ruricolae, aratores, coloni, villici, pastores, olitores, messores, colligatores, fossores, venitores, vitisatores, vindemiatores, foenisecae, frondatores, arboratores, sartores a sarriendo, occatores, operarii, procuratores, praediatores, pecuarii, porculatores, porcularii, mellarii, columbarii, oviarii, caprimulgi, equimulgi, bumulgi, gallinarii, pullarii, iugarii, salictarii, bubulci, subulci, opiliones, caprarii, armentarii, agitatores iumentarii, asinarii, equarii, camelarii, anserarii, etc.

Instrumenta rustica, praeter superius enumerata, sunt usurpatiora: flagellum, sudes, palus, vallus, linter, aqualiculus, vectabulum, carruca, sarracum, plaustrum, traha, mulctra, (mulctrale, mulctrum,) sinum, haustrum, urna, pedum, cribrum, cribellum, dolia seu vasa olearia, amurcaria, vinaria, frumentaria, crates scirpeae, sacci, labra, infundibula, situiae, trullae, matelliones, alvi, molae trusatiles, quarum manubrium dicitur molile: et asinariae; pila fabacea et fararia: subiugia, strata et instrata, ac ornamenta, equis, bubus, asinis, etc. Nec non torcularia, cuppae, paviculae, nasiternae, corbes et corbulae, occae, ligones, praela, aratra, (simplex et auritum) furcae

tricuspides ac tridentes, aut bidentes, tricornes et tricuspides ac tridentes; cauteria, seu castratoria ferramenta, et tonsoria: mallei: falces messoriae, stramentariae, foenisecae, putatoriae, arborariae ac silvaticae, pastinum, merga, dolabra, sparta, modii, semodii, secures, fiscinae, fiscellae, quali, cola, restes. Per instrumenta aratoria ICti intelligunt equos, boves, asinos, aratra, currus, etc.

Agricola colit agrum panis causa, campestrem, collinum, montanum, macrum, pinguem, medium utriusque; (limosus inutilis est ad tractandum) hoc est, praeparat arvum sementi, et obserit semine, frugesque demetit, ac exterit.

Iam coloni officia sunt. Colit agrum vel fundum, imperat arvis; exercet incultum et rude solum; quandoque derelictum, desolatum; aut rus iam ante cultissimum. Praeparat arvum, dum in solo inarato extirpat vepres, aratumque stercorat; quem in usum, sterquilinia seu fimeta ex vario fimo, bovino, caballino, gallinaceo, suillo (quem, seu quod, succerdam vocant) aggerantur; commendatur stercus seu fimum anniculum, requietum, maxime triennale, ut fiat ager restibilis, (qui quotannis restituitur) idoneus conseri farreo spico, biennii tempore. Sed Vervactum (quod alternis annis relinquitur, et perseritur: aut paullo levioribus sationibus seritur, quae minus exsugunt terram; et Novale, (quod primum exercetur, seu praescinditur) quia requieta et feracia

sunt, nec exsucta, haud indigent stercoratione. Succedat autem sationi serenitas, et temporis clementia, tum enim citissime prorumpent semina. Fundorum septa, dicuntur Tutelae, quarum quatuor genera. Naturale, obsitum vircgultis ac spinis; agreste, ex palis et virgultis implication; militare, ex fossa et aggere terreo; fabrile, videlicet maceria, ex lapide, vellaterculo coctili cut crudo. De qua re paullo supra.

Arator bobus iunctis ad aratrum, et agitatis stimulo, tenet laeva stivam, ne inter arandum deliret, dextra vero rallam, qua amoveat glebas; interim vomer insertus burae vel buri, ac dentali, proscindit (rostrando vel rostrante ferro) terram liratim, seu facit sulcum aut liram, (Porca est cumulus seu terra editior inter duas liras intercepta;) quo peracto, fit versura, toties redeundo sulcatim, donec iugerum (cuius minima pars dicitur scrupulum, decem in longum et latum pedes continens) sit absolutum, fimuque subaratus; tum enim rursus abiugat, seu abiungit.

Fundum sic peraratum (inversum, subactum,) aliquanto post fringit, seu arando iterat ac tertiat; atque, si glebosus est, inaequat, (glebas frangendo) sive cylindris supervolutatis, sive occis (crate, pectine) tractim raptatis. In uliginosa humo facit elices seu colliquias, ad derivandam uliginem, demumque habet arvum, agrumque paratum. Lassatum vero et defatigatum, denuo stercorat, (ut fiat stercorosus) aut urit crematis stipulis.

Hinc sator seminat iugeratim per areas frumentum sementicum; (quod non sit plus, quam anniculum, ut comprehendat citus, e terra exeat, et in segetem prodeat, peractaque seminatione vel satu, inoccat; tum sarrit sata, dum fruticescunt, ne a zizaniis (qualia sunt tribuli, vicia, lolium, lappae) suffocentur. Frumentum sementicum, Vere satum, dicitur alicastrum; miscellaneum farrago.

Quando segetes flavescunt, messis adest; ubi messores demetunt frumenta falcibus messoriis; demessaque disponunt manipulatim, colligantque tomicibus, aut vinculis stramineis; et congerunt acervatim per denas, quindenas, etc. iniciuntque prehensos merga plaustris, constringuntque malo cereali, et convehunt in horrea; aut saltem congestant in nubilarium, spicilegio relicto egentibus, stipula vero pascuis. Ita semen respondet, et redeunt fructus. Et ut nihil horum ignores; scias, quod alibi quoque monui, segetem dici id, quod aratum et satum est; arvum, quod aratum, necdum satum. In segetibus, quod culmus extulit, vocatur spica, quae, si mutila non est, habet glumam, seu folliculum sive thecam grani; et aristam, seu apicem e gluma instar acus eminentem. In frumento primum est herba; quae deindie fastigiatur in stipulam.

Tum tritores (cudentes,) triturant frumentum flagellis in area, (olim tribulabant, hoc est, tribula vel tribulo exterebant seu exculcabant) excussaque grana subiactando ventilabris emundant a paleis; et pennato verriculo expurgant

ab aceribus; (panis enim acerosus quem delectet?) et secernunt incerniculo a recrementis; denique post trituram insipant (immittunt) saccis frumentariis, et inferunt oputentiores granariis, pauperiores cameris; hostem metuentes cryptis; stramenta et stramina religantur in fasces.

Hereditarius possessor fundi elocat quandoque colono praedium (locator conductori) pro annua pensione; aut usumfructum mancipi. seu mancipio ad aliquot annos: (ubi praedes postulari et accipi solent) aut partiario ad dividendos proventus: aut villico ad villicandum pro condicta [correction of the printer; in the print candita] mercede; unde ager scriptuariut, fructuarius, usufructuarius, decumanus, vectigalis, immunis. Praedium clientelare vel beneficiarium, vulgo feudum dicitur. Emphyteuta, qui locat; emphyteusis, est ius emphyteuticum; cliens ipse fiduciarius, perpetuarius, Ciceroni dicitur, accepisse fiduciam; pecora ipsius dicuntur colonica. In villa, (cuius partes tres, Urbana pro domino: Rustica pro villico et familia, ubi stabula et instrumenta agrestia: Fructuaria, continens foenilia, palearia, cellas, olearias, torcularias, defrutarias, vinarias; granaria, horrea, furnos) praeter diversa stabula, erunt tectae porticus, in quas plaustra subduci, ubi instrumenta rustica asservari, lignorumque strues erigi possint. Villici est (cuius uxor villiea dicitur; Casaria est mulier custodiens casam) auctoritatem imperandi habere, somni potusque inebriantis parcum esse, opus exigere, familiam et disciplinam agrariam observare: villicationis

et rusticationis peritiam apprime callere, ut intelligat, quidquid ad rem rusticam pertinet; qualia sunt; nosse tempora sativa, far pinsere, faces incidere, candelas sebare, fossas tergere, stercoratam cortis colluviem erivare, vias publicas munire, privatas et secretas circumsepire, easque clathris seu obicibus clathratis, aut transennis ligneis, aut cratibus, aut gerris vimineis claudere, lignatum ire, ligna caedere; caesa, cuneata, aut etiam secta, in struem seu congeriem componere; (unde lignatores, xiloromi, sectores iignarii) runcare segetes, aut cas nimium luxuriantes, in primis herbis depascere; angarias item, si qua eiusmodi onerum vehendorum aut baiulandorum necessitas villae est imposita, fideliter praestare, ac exhibere. Veteres aiebant, nequam esse agricolam, quisquis emeret, quod ei fundus posset praestare; imalum patremfamilias, quisquis interdiu faceret, quod noctu posset, nisi intempestate caeli coactus. Peiorem, qui profestis diebus ageret, quod feriatis deberet; pessimum, qui sereno die sub tecto potius operaretur, quam in agro. Desiderius. Oracula omnibus ruricolis inculcanda; sed audi; quem balatum, mugitum, grunnitum, ruditum, hinnitum, latratum percipere mihi videor? Mercurialis. Hic chorus, et hi cantores, nunc symphonia sua nos vocant. Interea de melioribus Dictis hinc auferas tecum. Ut quisq serit, ita metet. Inalienam messem mittis falcem. Fertilior seges est alieno aut vieino

in aervo. Mihi nec seritur, nec metitur. In saxis seminaes. Littus aras. Sterilem fundum ne colas.

CAPUT XXXIV. Bucolica, seu Pastoritia.

DIximus supria, Pastoritiam dividi in Pecuariam, et Pastionem, praecipue Villaticam; nam Pastio duplex est, Villatica, et Agrestis; per illam educantur animalia in villis; per hanc in silvis. Pecoris nomine intelliguntur greges, armenta; silvestres, domesticae animantes, aves, pisces. Pecuariae, sunt partes tres. Prima est, de minore pecore; ut sunt ovis, agnus, capra, hircus, haedus, sus, verres. Secunda, de maiore; quales boves, vaccae, asini, asinae, equi et equae. Tertia de illis, propter quae fructus capitur, tametsi ex eis non capitur, ut muli, hinni, canes.

Pecorarius est, qui pecorum cura victum quaerit in villa pecuaria, puta lactariis, (vulgo lacticiniis) lanicio, et carnibus. Providet ergo, per pecuarios servos, pecoris feturam, stabulationem, pabulationem. Pecudes fetant feliciter, si matrices seminis sunt boni.

Stabula sunt, ovile, caprile, agnile, suile seu hara, equile, bubile; et caulae seu mandrae tralatitiae, quibus solet includi noctu ovinus grex, ad agros, eius stercore saturandos seu laetificandos. Alicubi pastoritia turba, mapalia sua carrucis circumvehit.

Pabula sunt, vel recentia pascua, quo greges et armenta, per publicos actus seu vias, solent agi, prodigi, pelli, et propelli, inque pascuis locis pasci; et, si unus pastui non sufficiat, hinc inde dispesci. Vel domi ministrata. herbacea, palearia, stramentitia, interdum et frumentacea. Vesperi ex pastu seu pastione depelluntur, et coguntur domum.

Prata dicantur foeno: quae si fuerint siccanea, irrigantur corrivatis rivulis. Ubi gramen desectum est saeculis. aggregatur per strigas aut strias; superiore parte siccatum versatur, et corraditur rastris in cumulos, et acervatur; alicubi bidentibus in metas sen pyramides, exacutos scilicet vertices; denique vectatur vehibus ad foenilia. E renascente gramine, fit chordum, (serotinum, secundarium seu autumnale gramen) quod autumno secatur. Siciliunt prata, qui, quod relictum in foenificio, subsecant, unde sicilimentum Catoni.

Bubulcus seu bubsequa exhibet pabulum suis bubus, (bubulo pecori) dum in praestegis, aut quibuscumque septis stabulantur, idque in praesepi vel cratibus. Equiso, seu equarius, agaso, camelarius, mulio, suo equino, asinino, mulionioque armento; subulcus vero suibus suis in aqualiculo; caprarius pascit capellas virgulis frondium; Pecora luxuriantur, et luxuriant in campis, vituli vitulantur; bovinari obsoletum et antiquatum est.

Opilio instructus pedo et flagro, ac molossis, quos contra lupos communit millo, educit pastum

oviariam suam, (gregem ovium) insignitam charactere peculiari, et numeratam, non sine peculio. Tempore tonsurae (unde vellera et vellumina conglobata) oviculae lavantur (alias quoque perluuntur) ut a scabie integrae praestentur; et a tonstricibus tondentur, seu lanantur, vellusque detonsum lanariis venditur.

Vaccae praebent lac, quod villica mulgendo excipit, mulctra seu mulctro; e mulctrali infundit sinis (sinibus, sitellis, camellis) per colum; postridie demit pinguedinem, seu florem sive cremorem, lacti innatantem, indeque conficit succussatione seu iactatu aut agitatione butyrum, (inde butyratum, et ebutyratum Pent.) remanente primum lacte seroso seu agitato: item oxygala vel oxygalate. Coagulum est lac gelatum et concretum: Colostrum, quod post fetum mulgetur, et ab eo sugitur. Dicunt ex liquidis omnibus, quae cibali causa usurpantur, nullum esse lacte alibilius.

E secundario lacte, densato ope coaguli, formantur in caseariis formis, aut casei, vaccini, caprini, ovilli; aut pressae manu fola metae, iterum defluente sero; tandem desiccantur casei in caseali; qui laudantur, dum vel recentes, molles et mustei; vel acres et inveterati: maxime si caeci, et solidi; non item, si oculati, pumicosi, fistulosi, spongiosi, sapore fatui; conficiuntur etiam casei ollares.

Pecudes destinatae mactationi, segregantur ab aliis, obesantur opimanturque sagina, in saginario, pastore obsipante escam; utque facilius pinguescant, genitalia illis inciduntur; unde arietes maiales, porci castrati, capones aliaeque aves altiles, quas pinguesaciunt fartores fartilibus offis et turundis. Serarii porci appellantur a sero lactis, colluviares a colluvie, pistrinenses a sagina pistrinae.

Quia vero pecudes quandoque fiunt morbidae (nam oves sunt pulmonariae, laborant mentigine, scabie, hirudinibus in iecinore, sues grandinosae a grandine, cum sub lingua venulae variosae nigrescunt, et totum corpus inficiunt. Boves coriaginosi, seu coriagine laborantes, ob vitium pellis, tergo adhaerentis, equos hippomane infestat, etc.) Veterinaria medicina non est ignoranda illi, qui rem curat pecuariam. Pecudum reiiculae sunt, quae propter aetatem aut morbum reiciuntur.

Pecoribus accensentur aves cobortales, quae in cohortibus, gallinariis, columbariis, aviariis, ornithonibus, et ornithotrophiis aluntur, et e quibus plumae velluntur, pro lectulis et culcitris explendis. Deinde pisces, qui asservantur in piscinis, seminariis, vivariis, seclusoriis. Gallina facit ova, cum parit: pullos, cum exculudit; pullastri sunt in genere gallinaceo, quod nani in hominibus.

Quodlibet pecus recte parabitur, et habebitur, si aetas in eo, si forma seu qualitas, si seminium consideretur, quae omnia ad emptionem

referuntur. Post emptionem, si scienter alatur, si feturae, nutricationis, sanitatis sedula fuerit adhibita procuratio. Oves (pecus ovillum) probantur ab aetate, si neque vetulae sint, neque merae agnae. In forma exquiri solet corpus amplum, lana non modica, eademque mollis, villi alti atque densi, circum cervicem et collum praecipue; venter lanosus, crura humilia. Genere praestantes olim ducebantur Milesiae, Calabrae, Appulae, et potissimum Tarentinae. In ariete laudatur altum procerumque corpus, frons ampla: intorta cornua et ad rostrum prona: ravi oculi lana operti: aures latae, pectus, scapulae, clunes lati: venter promissus, testes ampli, cauda densi velleris, et prolixa. In ovilibus pavimentum sit eruderatum, et proclivum, nam uligo scabritiem ovibus importat, et lanam ipsarum ungulasque corrumpit; aestrate diluculo conducantur pastum, ut tondeant orulenta gramina; sub aestum diei medium, compellantur in umbram; desectis frumentis, caduca spica saturandae; sic reddent, in annum venturum, opimam segetem, obtritis stramentis, et fimo suo. Arietes (sicut aliae pecudes) admissarii dicuntur, qui ad sobolem procreandam, seu progenerandam, ad agnam admittuntur; castrati, quibus testiculi sunt adempti, vocantur verveces; et ex his sectarius est, qui, gregem agnorum praecedens, ducit; oves feminae maritantur post bimatum. Agni a matre seu

lacte depulsi tenerius sunt nutricandi: agnelli, serotina fetura nati, dicuntur chordi.

Caprae sint firmae, magnae, corpore laevi, crebro pilo, uberis maximi, lactis abundantissimi, simillimae hirco, et sub rostra duas habentes mammulas seu papillas, ex ipsarum faucibus dependentes. Hircus sit amplissimo corpore, cruribus crassis, plena et brevi cervice, gurgulione largiore, flaccidis et praegravantibus auribus, exiguo capite; nigro, denso, nitido, molli, et longissimo pilo. Nomen habent caprae a carpendo virgulta, frutices, arbusculas, rubos; gaudent saltibus, dumetis, collibus.

Suibus volutabrum pro cubili, et anima pro sale est, quae carnem servet, ne putrescat. Scrofae seu porcae sint longissimi status, unicolores potius, quam variae, et multiplici partu fecundae. Verris venter sit promissus, clunes vasti, nec crura procera, nec ungulae; ampla et glandulosa cervix; rostrum breve, et resupinum. Porculi post bimestrem nutricatum, seu porculationem, a mammis removentur, et delici nominantur. Porculatoris est curare, ut, quamvis porcus sit immundum et spurcum animal, eius tamen stratum praestetur mundum, crebriore purgatione.

In genere bubulo quatuor sunt gradus vitulorum, iuvencorum, boum, novellorum, vetulorum. In primo, sexus discernit vitulum a vitula, in altero, iuvencum a iuvenca, seu iunice; in duobus ultimis taurum a vacca. Sterilis

vacca, dicitur taura; praegnans, (fetans, fetificans) horda. Taurus mas est, et admissarius vaccarum, differt a castrato, quod sit ipsi torva facies, aspectus vegetior, breviora cornua, torosior cervix, ventre aliquantum substrictiore. Iugatorius est, qui iugo subditur. In emptione attenditur, ut sint boves porrectis lateribus, proceris et robustis cornibus, latis et crispis frontibus, oculis magnis, hirtis auribus, compressis malis, dorso recto et plano, vel etiam subsidente; non gibbero; patulis et resimis naribus; cervicibus torosis ac longis; palearibus a collo ad genu dependentibus; corpore bene costato; bonis rotundisque clunibus; cauda profusa usque ad calces; inferiore parte frequentibus pilis subcrispa; compactis cruribus et brevioribus, genibus eminulis; pedibus non latis, corio non aspero, aut duro.

Ex Asinis olim commendabantur Arcadici; silvestres dicuntur onagri; animal plagarum, penuriae, laboris et famis tolerantissimum, morbis non facile subiectum, esuriens tamen negligit fustem; a quo stulti petunt lanam; notum est Proverbium, asinus ad lyram.

Equos (quorum aetas a dentibus amissis deprehenditur) commendat modica magnitudo; vastitas et parvitas dedecorat; feminae clunibus ac ventribus latae sint; admissarius corpore amplo, formosis partibus inter se ubique proportione respondentibus. Admissurae praefectus Peroriga dicitur. Equus castratus appellatur spado seu canterius. Equi futuri species ab indole,

et corpore eqvuli seu pulli pendent. Optimus erit, si hilaris, et intrepidus appareat: si interritus ad conspectum rei novae, auditumque: si, in pastu et cursu, cum lasciva alacritate gregales ad pugnam lacessit, nititurque palmam praeripere: si fossas sine cunctatione transilit: si pontes et flumina sociis haud exspectatis transgreditur. Adde caput exiguum, membra non consfusa, oculos nigros, nares apertas, auriculas breves et arrectas, cervicem amplam nec longam, iubam crebram, subcrispam, in dexteriorem partem inclinantem: pectus latum musculorumque toris numerosum, humeros seu armos grandes, ventrem substrictum, lumbos latos ac deorsum versus pressos, spinam duplicem, caudam (seu muscarium) densam et setosam, ac crispantem; (curti dicuntur, quibus cauda praecisa) crura recta, alta, aequalia: genua parva, et, quemadmodum clunes, rotunda: unguias duras, altiores, concavas, coronis mediocribus suppositis; totum denique corpus non minis grande; sublime tamen et erectum. Cum sint autem multa equorum genera, videndum, qua stirpe veniant. Nobiliores a regionibus nuncupantur Neapolitani, Ungarici, Turcici, etc. Equorum alii ad cursuram; alii ad vellaturam, seu vecturam sunt accommodati; quosdam oportet fiscellis capistrare.

Muli sunt bigeneri, et insititii, equae et asini satu creati; hinni ex equo et asina progignuntur; hi minores sunt illis; auribus equinis, cetera similes asinisa. Ludantur muli, qui peramplo

corpore, valida cervice, robustis ac latis costis, pectore musculoso, et vasto, feminibus lacertosis, cruribus compactis, coloris nigri vel maculosi.

Canum agrestium genus est triplex: Venaticum, quod adhibetur ad venatum exercendum, et parum iuvat agricolam: Villaticum, quod villam, et, quae in ea sunt, custodit; tertium, Pecrarium seu pastorale, ad propellendas hominum et belluarum a pecore iniurias. Laudatur in his magnitudo ampla, vastus et canorus latratus, color unus, magisque albus, aut niger, deiectae et propendentes aures, nigri vel glauci oculi, acri lumine radiantes, amplum villosumque pectus. Tempore admissurae catulire dicuntur. Nomina canum ne multum sint polysyllaba.

Iam ad villaticam pastionem pertinent etiam aves et pisces, hoc est [gap: Greek words] , stabula, seu receptacula avium cohortalium, et earum, quae conclavibus septae, ad pinguedinem nutriuntur: et [gap: Greek word] seu piscinae. Veteres (et hodie ditiores) habebant etiam [gap: Greek word] , seu leporaria, aut vivaria pro lepusculis, capreis, damis, cervis, apris, et aliis huiusmodi feris quadrupedibus, quarum venatione oblectabant oculos, et inde lautiorem epularum apparatum, tamquam ex cella, depromebant. Alituum, qui terra sunt contenti, aut intra, aut iuxta villam pascuntur, sunt pavones, columbae, turtures,

turdi, gallinae; amphibia vero, id est, partim aquatilia, partim terrestria, sunt anseres et anates. Pavonis maris, non feminae, honor est cauda, picturatas et gemmantes pennas in orbem circum se ostentantis, cum plures speculatum accersisse animadvertit; si nemo adsit, indignabundus eam colligit. En superbiae hieroglyphicum. In turturibus pudicitia et casta viduitas celebratur. Columba felle caret, neque morticino, neque praeda vivit: coniugium semel initum studiose servat; singulis fere mensibus fetificat: perpetuo gemit propter sollicitudinem de fetu, et ovis, quae quot mensibus parit; propter timiditatem in summis tectis habitat. Turdis altilibus inclinatae figuntur perticae, perforatis in parietibus, aliaeque in eis transversae gradatim aptantur, quo se recipiant sessum. Nessotrophium pro anatibus et anaticulis ponitur loco palustri. Anseres adipandi, calido et tenebroso loco clauduntur; carpunt, quidquid est tenerum; hinc abstinendi a locis consitis; clangore produnt insidiantem, ut olim Gallos in Capitolio; stabulum eorum [gap: Greek word] . Prae his longe maior cura et pastus debetur gallinis; Plumae in iis commendantur rubicundae aut fuscae, pennae nigrae sint robusti corporis, quadratae, pectorosae, capitibus magnis, rectis, rutilisque cristis; probatissimae numerantur, quae quinos habent digitos, ita, ut ne cruribus emineant transversa calcaria, nam hoc virile insigne effert eas in contumaciam. Gallinacei mares eminent rubentibus ac sublimibus cristis,

rostro brevi et adunco, oculis ravis et nigris, palea ex rutilo subalbicante: iubis ex auro flavis per colla cervicesque in humeros diffusis, pectore musculato, feminibus hirtis, cruribus brevibus, unguibus longis, cauda magna, et prominentibus utrinque pennis inflexa. Sint elati, alacres, vigilaces, intrepidi, saepe vociferantes, in pugna pertinaciter resistentes, coniugalem gregem animose defendentes. Matrices gallinae, si fecundae sunt, dicuntur Adrianae; alias effetae; qu aedam pumiliones; laudantur Medicae, seu Decumanae; improbantur albae, tamquam molles. Cibaria gallinarum, pinsitum hordeum, et vicia, cicercula, milium, panicum, excreta tritici, lolium decoctum, furfures; morbus illarum pipita. In caveis crebrae perticae traiciantur, quas insideant et transiliant; Adsit pulvis, quo se superfundant, et pennas emundent; tempore parturitionis constrata sint paleis cubilia; et substramina identidem recentia substernantur; capones sunt exsecti galli, etc.

Nunc inducam te in Apiarium, unde Apes seu Apiculae emittunt examen quotannis, cum addito duce seu rege, ut quaerant novum alveare (alvear, sive alvearium.) Struunt crates cellulis sexangulis, (sexangularibus, sive hexagonis) et complent ac stipant melligine, (mellificantes) faciuntque favos. E quibus tempore mellationis, seu mellis vindemiae, mel effluit sincerum; crates vero linquantur in ceram. Nascitur pullities, cum vernant et exundant

novis fetibus: procedunt ad opera, insident floribus, quos aggerunt et comportant in sua cubilia, seu apiaria, non sine bombo; aliae subvectant aquam et roris guttas, lanugine totius corporis. Meliturgus seu mellarius ex mellificio seu confectura mellis, facit quaestum.

Idem fugientem apiariam iuventutem crepitaculis aeneis revocat ad melitonem, et alveos. Saccharum (ut huius hic obiter meminerimus) sucus est praedulcis, isque duplex. Vel enim est friabile, et in metas formatum, (Plinio sal Indicus) alias saccharum album, rude, infectum, vulgo culinarium; vel est mel factitium, e medulla cannarum Indicarum expressum, et ex coctum igne, donec in spissitudinem et duritiem quandam concrescat. Desiderius. De mellilegis volucribus, nisi grave est tibi dicere, pluscula audire cuperem, de quarum natura, moribus, ingenerata sollertia non dubitavit Poetarum Princeps postremum Georgicorum librum mirabili eloquentia contexere. Mercurialis. Obsequar petioni. Ex apibus aliae sunt rusticae, et silvestres, aspectu horridae, et iracundiores, operis tamen studiosae; aliae urbanae, eaeque vel breves, et in rotunditate compactiles; vel longae, et vespas referentes, minus probatae; ex his pilosae, maxime vituperabiles. Quo autem pacto nascantur, magna est inter eruditos quaestio; multorum est opinio, eas floribus progigni, et omnis concubitus ignaras esse: alii sentiunt, partim eas ex apibus, partim ex bubulo corpore putrefacto aut fimo progenerari;

repraesentant monarchiam; habent enim regem, cui deditae sunt, et obtemperant; huic forma eximia et corpus duplo, quam reliquis, maius, pennae breviores, crura recta, ingressus celsior, in fronte macula, quodam diademate candicans; maiestate armatus, non aculeo; foras prodeuntem universa plebs comitatur, circumdat, ac protegit; fessum sublevat, et succollat; ubi ille consederit, castra locantur. Dum populus labore occupatur, ipse intus opera lustrat; assiduum habet satellitium, quo auctoritatem suam apud cives subiectosque conservat. Comprehenso duce, totum examen tenetur: amisso, dilabitur, et alio commigrat. Diligunt apes mirum in modum munditiem; excrementa operantium, unum in locum congesta, turbidis diebus per otium exportant. Nulli loco inquinato aut male olenti assident. Interdiu ad portas more castrorum statio est; nocte quiescunt usque ad matutinum; tum una, velut buccina, gemino aut triplici bombo reliquos de somno excitat. Si dies videatur mitis futurus, se ex alveari promunt; secus, remanent domi. Quae flores congerunt, prioribus pedibus femina onerant, totaeque onustae remeant, sarcina pandatae. Excipiunt eas ternae aut quaternae, atque exonerant; aliae domi struunt et poliunt favos; aliae materiam suggerunt; aliae cibum praeparant ex eo, quod allatum est. Coorta procella venti, feruntur lapillum pediculis correptum gestare, eoque se librare, ne impetu flatus auferantur. Cum vespera propinquat, minus minusque

in alveo strepitant, donec una circumvolitans, bombo emisso, quietem imperet: quo facto, ab omnibus altum consequitur silentium. Vita illis septennio longior non conceditur. Mellarius non patietur plures regulos, quae est materia seditionum. Deterior, latamque trahens inglorius alvum, neci dedatur. Gratum apibus pabulum thymus, serpyllum, lens, pisum, ocymum, cyperus, rosa, viola, lilium, cytisus, faba, ervilium, cunila, papaver, conyza, casia, melilotus, melissophyllus, cerinthe, eriganum, rosmarinus, amaranthus, pyri, pomi, etc. item frutices amelli, caules acanthini, scapus asphodeli, gladioli, narcissi, omnisque generis flores. Haec ex Plinio, aliisque. Numquid exsatiavi te auditione.

Desiderius. Novum auscultationis appetitum excitasti. Quid de piscibus? Mercurialis. Varia est significatio piscinae; nam hoc nomine vocantur loci, in quibus lavant et natant homines: in quibus adaquantur iumenta: in quibus anseres et anates vivunt; in quibus lupinum et cannabis, aliaque ad usum macerantur; nos de iis agimus, quae diximus Graece ichnotrophia nominari. Pro cyprinis fundus sit pinguior, humidior, rarior; argumenta praestantiae cyprini vulgo carpionis, sunt caput exiguum, oculi emissitii, venter capacior et distentior, pinnae et squamae non luteae, aut luridae, sed nitidae, et subcandidae, totum denique corpus latus, quam longius; de cetero

non improbatur locus glareosus, calculosus, sabulosus. Habent piscinae, propter intumescentis undae insultus, aggerem, vallum, loriculam, canales, septa, et emissarium, per quod aqua tempore piscationis emittenda. Piscinarius curabit, ne humor necessarius aliquando pisces relinquat; explorabit, num quippiam, furore ventorum tempestatumque, aut ab ipsis aquis laesum et violatum, sartura, emendatione, instauratione indigeat; studebit, ne quid ibi ab avibus, a bestiis, hominibus detrimenti accipiatur; providebit certa ciborum genera, cuique piscium naturae idonea; Eximiam cyprinorum in fetando luxuriem inductis luciis depascet; aliqaque, quae commemorare longum esset, facientibus iter. Istud addo, ex piscinis, plaustris, ac doliis ad vivaria et seclusoria squamigerum pecus avehendum; vel ad ichnopolium, (forum piscarium;) ubi incerniculis, ex foliis vasisque depromuntur: In ipsa piscatione adhibentur verricula bina, unum maius, maculis grandioribus, per quas iuventus elabatur: alterum minus, maculis angustioribus, ad minutiores illos aquarum incolas capiendos. Desiderius. Non credo equidem, Orpheum in silvis inter suspensas cantu animantes, aut inter delphinas Arionem plus laetitiae sensisse, ac dispertiisse, quam ego te harum enumerante pecudum greges perceperim. Nunc quo tendemus porro? Mercurialis. Macte animo; si qua nobis per viam obrepsit fames, eam cerealibus, quae

se nobis offerunt, donis propitiabimus; Ubi, prius mori nostro servientes, paucula Dicta dixerimus. Ut sunt: Ovis una scabiosa totum inficit gregem. Duo galli gallinacei in eodem fimeto. Canis ad vomitum. Sus ad volutabrum. Bos ad pristina praesepia. Mulus mulum scabit. Cum mula pepererit. Alboe gallinae filius. Ex ovo prodiit (formosus. Ovo prognatus eodem Lac lacti, ovum ovo simile. Lis de lana caprina; de tribus capellis; de umbra asini. Boni pastoris est, tondere pecus, non deglubere. Aliaque horum longe plurima. Nos, quam cepimus, pergamus viam.

CAPUT XXXV. Artes alimoniae frumentacea.

INspectemus iam operas mechanicas, quae introducunt vovas formas rebus naturalibus, pro comparandis variis vitae commoditatibus. Eiusmodi operationes fuerunt primae, circa victum (alimonium Varron. alimoniam Macrobio) frumentaceum, ut molitoriae, pistoriae, etc.

Antiquitus tundebant frumenta pistillis in mortario, conficientes inde ptisanam (pultem ex farina hordeacea;) deinde in pila pinsebant pilo, (ruido, qui, in sublime evectus, mox decidens seu ruens, subiecta contrivit) unde prodibat alica, (confectio quaedam ex frugum quarumdam farina, diversimode praeparata, ut Plinius docet; potissimum tamen ex zea deglubita) quorum officina fuit pistrinum.

Postea sunt excogitatae molae farinariae; ubi circumagitatus velociter lapis molalis, (catillus superior, meta inferior) mobilis super immobilem, comminuit frumenta molis suggesta, (per infundibulum seu tympanum farinarium transmissa) in farinam; cribrum vero excussorium seu pollinarium eiectat, per cistam pollinariam sevi molariam, primo crimnum crassiusculam farinam instar arenulae, unde vernaculum nomen habet, efficax in usu ciborum. Tum pollinem, florem farinae triticeae Celso. (Aliis pollen est volatica farina, molendini parietes dealbans) seu siliginem, similaginem, aut similam; tum utriculum seu creturam (tenuius farinae recrementum;) inde furfurem, purgamentum crassius. Secalis quoque triplex molitura est.

Molae istius modi erant primum manuariae, nanubrio seu molili trusatiles; succedebant asinariae, (iumentariae) versandae per iumenta molaria (seu molendinaria aut pistrinensia.) Utimur hodie alatis (pneumaticis) vento versatilibus; sed magis aquariis (hydromylis) ad quas aqua derivatur, posito obiectaculo in flumine; quae per tympanum (rotam haustoriam) a modiolis hauritur, et erogatur per columbaria (foramina) pinnis seu assamentis, undae impetu illud impellentibus. In mola serraria arborum trunci dentata machina undis agitata, rotisque, dissecantur in asseres.

Admaiores aquas fiunt moletrinae binae, trinae, quadrinae; unde molitoribus pro molitura

tanto plus emolumenti accedit. Cribraria alica seu amylum est farina sine mola, facta sola tritici maceratione et exculcatione.

Pistor, (panifex, pistrix femina) praecinctus semicinctio, cernit (cribrat) iterum farinam farinario cribro (incerniculo;) affusaque aqua et fermento, (fermentat) addit salem, et subigit ac depsit manibus inassulas, decerptas de subacta massa: aut abrasas de mactra; quas impostias palae seu infurnibulo infert, immittit, ingerit furno, per praefurnium; sed inde prius ignem proruit rutabulo; quia non coquit panes subcinericios, ut olim, qui inter prunas assabantur; sed percoquit eas calore clibani, moderate calefacti; nam si ignis iusto sit maior, tumefactus discedit panis, atque rimas agit, seu fit rimosus, aut nimis crustosus, cortice vel crusta adusta; si minor aequo sit ignis, fit panis crudus, rudis, densus, incoctus, parum excoctus, et quandoque male quoque subactus; unde hectae vel hettoe, seu pusulae.

Est autem panis alius cibarius, gregarius, plebeius, secundarius, (confectus ex farina, de qua pollinis pars sit excussus anted) secaliceus, ater, recrementitius, sordidus, furfureus, (furfurosus, furfuraceus) acerosus, hordeaceus, avenaceus, fabaceus, etc. Alius primarius, siligineus, similiganeus, pollinaceus, niveus, candidus, dominicus. Alius bis coctus, (ne muceat) seu nauticus, sive buccellatus. (Coliphium est athletarum panis valentissimus: collyra puerorum tenuior et levior. Alius fermentatus,

alius azymus sine fermento. Item est recens, spongiosus, durus, aridus, exsuccus, praedurus, induratus. Quoad figuram, est cuneatus, orbiculatus, in spiram flexus, etc. Orbes maiores toti familiae in victum diurnum sufficiunt. Interior pars mollis, et porosa, dicitur medulla; exterior infra, et supra, crusta. Pistor dulciarius liba coquit.

Ad panificium (pisturam, opus pistorium) requiritur materia bona, et proba, ut est triticum. fractu contumax, densum, grave, colore aureo, lucidum, laeve, mundum, pinguique terra ortum; quod, ne ducat situm, aut excrescens fugiat, versandum est crebrius, agitandum et ventilandum palis ligneis. Artopbylax custodit et vendit panes in artopolio, seu panario publico.

Nos affabulationem, ut loquuntur, subiungemus. Rota molendini aquis mersa, quibusdam mentem significat, inter fluctus immotam. Eiusdem farinae dicuntur essesocii, minus boni. Infrigidum fumum immittit partes, qui indocilem docet. Sero molunt Superum molae, sed donique amlis frangunt cornua. Molam qui vitat, vitat et farinam; fructus cum molestia.

Hinc ad carnes vescas, neque enim omnes sunt esui, nisi piscium forsan. Quid tibi hic? Emblema non multis abhinc diebus vidi, in hanc figuram. Rota erat aquaria, haustris in orbem cincta, nunc vacuis, nunc plenis: nunc depressis, nunc elatis, cum subscriptione: rerum vicissitudo. Mercurialis. Amo te de hac elegantia. Carnes degustemus.

CAPUT XXXVI. Artes carnei alimenti.

OBserva porro artes, procurantes carneam alimoniam, ex animalibus vescis; piscatoriam, aucupatoriam, venatoriam, lanioniam, coquinariam.

Piscator obsidiatur (insidiatur) piscibus varie, in locis piscosis seu pisculentis: maiores supernatantes confodit fuscina seu tridente; minores obnatantes illicit scirpiculis (vel sirpiculis) aut demersis nassis: in nassam ingresso non datur exitus; profundiores agitat conto, et extrahit ex amne sagena, aut funda (seu reti, quod vocant iaculum.) E lacu, tragula, et verriculo, (seu everriculo) quae inferne mersantur ab appensis plumbeis massulis, superne allevantur subereis; laxitatem et raritatem macularum habent diversam pro granditate piscium.

Dein partem piscium divendit: partem concludit in seclusoriis, ut, cum opus est, depromat excipulo: partim condit muria pro salsamentis, quae venduntur a salsamentariis; hamiota piscatur hamo, cui inditam escam quisquis admorderit, hamatus et captus est; suspendit autem calamus uncum ex seta vel linea pendentem, ne fundum petat; piscatus hic dicitur hamatilis. Cetarii sunt, qui pisces maiores capiunt, aut vendunt, quorum vivaria dicuntur cetariae. ubi etiam saliuntur.

Auceps aucupaturus, aut exstruit aut concinnat aream, reti aucupatorio superintectam cui escam offundit; ipse vero, se abdens in latibulo, allicit vel fistula vel illicum cantu transvolantes aviculas; advolantesque adobruit, et circumretit; aut implicat viscatis virgis et calamis; vel amite; (bacillo bifido, et attractu funiculi, coeunte) aut impedit pedicis; (laxis setarum equinarum nodis, in se redeuntibus) item tendi. culis (seu nebuloso reti, turdis et gallinaginum genti in aere, tenso, et decipulis, illaqueatque laqueorum transennis; aut iis immittit praedatrices aves, (utsunt accipitres, falcones, etc.) quarum aliae praedam involant; aliae supervolitantes circumscribunt, et, expulsam latebra, vellicant, deprimunt, terraeque allisam enecant; nonnullae longius per aethera feruntur, in venatu ardearum; quocirca tintinnabula appenduntur, quibus agnoscantur, et revocentur. Solet vero accipitrarius accipitrem, dextrae chirotheca munitae insidentem, circumferre, eumquee manu pascere, ut discat magistrum eiusque vocem nosse. Quas videt incolumes quocumque aucupio captas, includit caveae vel aviario, ibique pastionem praebet in canaliculo, potionem in potistre.

Perdices et coturnices canis excitat, dum ante aucupem huc illuc discurrit, inventaque praeda consistit immotus, saepius respectans, et caudam agitans; tum reticulum panditur, et cani avibusque inicitur; coturnix, fistula mulieris imitante vocem, invitatur; in via media, plaga

disponitur, in quam se incurrendo induit: sturm et monedulae, etc. capiuntur emisso in gregem uno alteroque, cum filo viscato, et secum plures attactu, ad terram trahente. Et quid non saepe effecit, noctuam adhibuisse feminam, aut bubonem; ad quem infestandum dum aviculae advolant, in insidias et perniciem incidunt. Longe vero plurimis una vel pluribus minutis e plumbo glandibus rumpuntur ilia.

Venator venaturus, luce dubia, dum signa pedum roscida tellus servat, feras vestigat odoratu sagacium canum, qui, cum praedam sentiunt, Parent, et rostro tacito pererrant locum, ac demum nictendo et hittiendo monstrant cubilia, lustra latibula ferarum; quo facto cinguntur silvae aut campi, indagine, seu expandendo retia, seu carbasea septa tendendo, et erigendo perticis (amitibus, tibicinibus, furculis plagariis.) Exinde clamore et formidine (lineis e variis plumis et pennis, in terrorem extensis) excitantur bestiae e suis lustris. Postea, demptis numellis seu copulis, immittuntur et incitantur venatorio cornu, canes pernicitate valentes, qui insequuntur, agitant, urgent, premunt feras, percellunt in casses; vibus implicatae vel sica transverberantur, vel transadacto venabulo porriguntur. Tum venator curvo ferro (Cultro venatorio) solvit viscera, (quod exenter atio seu visceratio dicitur) certis adhibitis ritibus; intestina gestientibus canibus obiciuntur; panis etiam offae cum ferino sanguine praebentur. Qui in recepta venantium vocabula ritusque peccaverit,

mulcta aut ludibrio venatorio plectitur; clunes caduntur parazonio. Quod vivum capitur, transfertur in vivarium.

In venandis apris observantur volutabra, in quibus saepe extra plagas, a molossis circumventi, collocantur hasta. Damae (silvestres caprae) montium iugis decutiuntur. Cervi et lepores exacti latebris transmittunt cursu campos, subsistunt, fugrunt. Et illi quidem lacus etiam et flumina tranant; isti fatigant canes multiplici gyro, donec dente prehenduntur, aut irretiti mactantur clava; vel, uti cervi telo plumbeo seu globo traiciuntur, praesertim a subsessoribus, in umbraculis frondeis delitentibus.

Vulpes, a catellis excitae, collisione bacillorum vel manuum plausu urgentur in lina reticulata. Illud ridiculum, cum captae, vulpino petauro sursum deorsum iactantur; ursi et lupi non raro in scrobes et foveas pelliciuntur.

Venator, praeter cultrum, portat venabulum aut sclopum seu fistulam ferream, (olim arcum et sagittas) ducitque canes circumvolutis brachio aut ad baltheum suspensis copulis, quibus eos vel colliget et retineat, vel solvat ac dimittat; quos ille novit suis nominibus compellare, sonumque nominis cuiusque multipliciter variare. Ex latere pendet cornu seu buccina, qua, pro indiciorum varietate, mittit signa, sive bellua se moverit, sive inventa, sive elapsa, sive intercepta sit; sive exhortetur, sive requirat, sive receptum

imperet. Sunt ei nota vestigia ferarum, unde, et qua regione vagentur, quarum et aetatatem inde conicit.

Inter canes venaticos commendantur indagatores seu vestigatores [correction of the printer; in the print vestigiatores], auribus pendulis, caudis longiusculis, capitibus magnis, pectoribus latis, cervicibus longis, oculis fulgentes, rostris nigris, iisque brevibus ac validis, cruribus robustis, ac prioribus aliquanto brevioribus, clunibus latiusculis, ventre inani, natura agiles, et alacres. Emissarii (pernices, dromades) sunt longi, agiles, expediti, cruribus prioribus longioribus, capite etiam longiusculo, nec eo carnoso, sed gracili, oculis micantibus, pectore torosi, cauda longa, nec hirsuta: et hi ac illi sunt duripedes. Vide Indicem, v. venatoria vocabula.

Lanius (carnarius Martial. lanio) mactaturus altilia, (id est, boves et alias pecudes ad cultrum emptas) non vescula, gracilia, vel morbida, deducit in lanienam (lanarium, laneam, Liv.) ibique prosternit clava vel securi inversa; mox iugulat culunaculo, (cultro lanario) et nudat pelle, exsecat corium (excoriat) seu deglubit, conciditque frustatim, nec abicit intestina, trunculos, ungulas (uti nec acrocolia anseris) cum pulticula mensis inferenda; capita item vitulina, et capitula haedina; sues tamen saginatos, prius perfundit candente aqua, glabratque radula; mox dissecat in pernas, petasones, petasunculos,

succidias, etc. concisisque visceribua minutim, effarcit suino (suillo) cruore farcimina; tum crassiora: apexabones, longabones, tomacula, seu isicia; et faliscum ventrem; hoc est, ventricumlum fartum conficit; tum graciliora, videlicet botulos seu lucanicas; et hillas, seu botellos. Hinc botularii, fartores, porcinarii, popinarii, seu coqui nundinales, thermatopolae, qui vendunt cibos calidos in popina seu thermatopolio.

Veneunt igitur in carnario (nam macellum et macellarii latius patent) communiter bubula, vitulina, vervecina, haedina, agnina, (ovilla) suilla; rarenter bubalina, aprugna, cervina, vel alia ferina; in macello vero, etiam gallinacea, anserina, etc. Caprina, et hircina in cibis damnata est multis locis.

Res coquinaria in 7 distributa partes secundum Apicium est; vel enim coquenda sunt iura; vel condimenta, cum cibis absumenda, ut varia embammata et ecligmata; vel carnes, vel pisces; vel ova; vel fructus et herbae; vel pemmata, crustula, placentae.

Cocus igitur praecinctus linteo tersorio, (praecinctio) et cultris accinctus coquinariis coquit (coquinatur) esculenta omnis generis; aves prius tamen deplumat, et deglabrat Prompt. super mensam coquinariam, eviscerat, exenterat; pisces desquamat, et exdorsuat, interdum et ecossat; quaedam dissecat et discindit super truncum carnarium; induratos, (asellum scilicet marinum) contundit

tuditibus; salitas macerat aqua; quaedam depulpat pro conditu; quaedam decoquit aqua; alia vino; quaedam aceto; quibusdam varia condimenta incoquit. Tucetum vel Tuceta est caro bubula condimentis quibusdam crassis oblita, et toto durabilis anno.

Lixanda elixat ollis, cacabis, tripodibus; (opercularibus, operculatis seu operculo tectis) elixata condit sale, et aromatibus, comminutis in pulvererem pistillo in mortario, vel mortariolo; aut tritis super radulam, vel tyrocnestem, ac discobinatis; aut alio denticulato instrumento minutatim concusis; assaturas traiectat lardo; (utens lardario, seu acu, qua lardum transmittitur) et assat verubus, ac veruculis in assario organo rotatili, super crateuterio, ansis ferreis versabundis, supposita sartagine, ne pingue eliquatum (liquamen) pereat. Aliqua etiam torret super craticulam, aut cratem ferream, (ut est panis escharites, piscis prunarius, offellae porcinae, etc.) aut frigit in sartagine, seu frixorio. Quaedam vaporat seu vaporatione excoquit in operculatis cacabulis. E minutatim concisis carnibus (utens cultris incisoriis) facit minutal, pastillos, intritum. Idem conficit pulmenta, pultes, pulmentaria, cibos pulmentarios, siligineum, polentarium, ptisanarium, et avenaceum; apponitque super climacterem in pultario, ne maculetur mensa; ipse quoque munditiae causa mantile in culina suspendit.

Vasa vel sunt Samia (testacea:) vel aenea: aut cuprea; et haec incoctilia stanno, ad obliterandum

saporem aeris. Quaedam ex his adsrituit igni, quaedam collocat supra chytropum (sustentaculum.) Autepsa sponte coquit, substratis prunis.

Si quid in coctione (coctura) effervescit, ac bullit; refutat (ocercet) tegulo seu cooperculo, ne ebulliat supra labrum, et circumfundat se lebeti; si spumat, tum despumat (spumam deducit) cochleari spumario. Sed ne amburatur vel crassescat, movet et agitat spathula, (seu ligula, rudicula, tudicula;) fuscinula vero (creagra) extrahit fervida: fiscella colatiurulenta. Accurat etiam, gustato prius. (nam nihil ingustatum mensae inferendum) ne quid in cibis sit fatuum, insulsum, aut persulsum; aut plus iusto conditum; ne quid semiassum, semicoctum, semicrudum: aut non satis elutum, vel a reiectamentis minus purgatum, ac reiiculum; ne quid perfrixerit; ne caro sit morticina, vieta, fracescens; ne vaccina vetula. Olera sunt insipida, nisi piperata et uncta. Si quid in iure coactum, seu spissatum, resolvit ignitabulo mensario. In ovis attendit, ut sint recentia, non requieta; sorbilia, non dura; quaedam [correction of the printer; in the print dam] sunt frixa; quaedam autem elixa; quaequaedam pani iurulento seu iusculo offusa; alia in lacte dissoluta. Condit butyro, adipe, arvina, eliquamine, pulvere aromatico. Bubulae incoquit radices apii et pastinacae, superfundit scobinam maioris raphani; aut iusculum ex ovis dissolutis: addit nasturtium, etc. assaturam, salviae foliis saporat, etc. Plura

de cibis reperies in syllabo onomastico, verbo: Intritum, Iusculum, Offa, Ovum, etc.

Officium quoque coci est, praeter elixas et assarias dapes, percoquere multimoda pemmata, hydropemmata, et artopemmata, ut cerasinum, duracinum, malinum, sambuceum, e piris in taleolas concisis, etc. Idem placentas apparat, quarum aliquas in plathano (laevigata culinae tabula,) volgiolo dilatat in tracta, (seu tractas) et haec extenuit in membranulas, unde fiunt placentae variae: umbilicatae, tolipae, coliphia, collyrae, itria, (facile fragilia,) pileatae; e sesamo, aut granis papaveris, ac melle; e flore sambuci, etc. Lagani quoque, (lagana) et artolagani, spirae, scriblitae; item popana, moreta, liba, globuli farinacei, etc. fabaciae, sunt liba e faba. Idem varia parat iuscula: quaedam ferventi liquamine perfundit, quibusdam addit minutatim cepas consectas, aut concisos cepularum cauliculos. Alia sunt crocata et croceata; in alia tessellatim insecat panem; assulatim in alia; aut infriat micas, facitque e pane friatili pulticulam.

Eadem res alit magis iurulenta, quam assa; magis assa, quam frixa; tosta vero, infumata (infumibulo durata) ac muriatica, difficilis est concoctionis, et digestionis, (concoctu pertinax) nisi adiutu aut alicuius intinctus, aut iuris piperati. Varium ius est, scilicet nigrum, flavum, spissum, liquidum, gelatum, seu coactum, vel etiam caseatum, croceatum, gallinarum decoctarum: Verum artocreas (atis) aut

panis testuaceus (artoptitius seu clibanites) fiunt in clibano, furnulo, artopta, testo; (subiecto illis impositoque igne) et farciuntur uvis passis, etc. Fit quandoque panis dulciarius piris et iuglandibus fartim ingestis. Non avium tantum et piscium, sed aliarum quoque pecudum carnes includuntur panificio a cupedinario.

Cinislo, (coculus fuliginosus) ut accendat et construat ignem, parat sibi cocula ligna; habet cremia, (materiam aridam, ut schidias, assulas, sarmenta, ramenta) igniarium cum fomite, et sulpuratis, silice, ac chalybe; tum sufflat buccis, aut flabello, vel folle; cinerem et prunas prooruit hama (harpagone;) collectat, et transfert batillo, seu rutello ferreo; curat, ne intermoriatur foculus; supra quem suspendit ahenum, (caldarium) in quo calefacit aquam. Si multa coquinanda sunt, luculentiorem focum excitat, et cavet, ne, quod assandum, ustuletur, et in cremium (curum illud, quod in frixorio adhaerescens remanet) convertatur: aut, quod oporteret subassatum esse, torrefiat; neve rotulae automatis assarii quiescant.

Focaria verrit culinam, et everrit scopis quisquilias, purgatque vasa coquinaria, et linteo vel peniculo extergit mensas, abstergit sordes. Verua nonnumquam arena perfricat, ut nitescant; in lebetibus si quid tenacius adhaesit, loricula hamatili abradit; cum colluuntur vasa, fit eluvies, proluvies, lavatrina,

Nunc quaedam pro nostro gustu. Inutiliter laborat, qui piscatur in aere. Piscator ictus sapit, malo suo. Nihil agit, nec capit, qui invitis venatur canibus. Ambitiosus aucupatur honores. Avidus gulo cibum a veru rapit. Stolidus elixat lapidem. Dignum patella operculum; similis simili. Canes venatici, parasiti. Quod tibi intrivisti, exede. Quod cepisti aut suasisti, perfice. Quod alius condivit, eog aliter condiam. Citius quam asparagi coquuntur. Flamma fumo proxima; periculum indicat. Rete vel funis nihil attrasit, vane speranti. Aureo piscatur hamo, cum maior impensa, quam pretium operae. Semper tibi pendoat hamus, dum lucrum speras. Et illud: meus est, voravit hamum. quid tu? Desidertus. Minor piscis maioris praeda est. Mercurialis. Symbolice. Nunc ad potum.

CAPUT XXXVII. Artes potulentorum.

NAturalis potro est aqua; tum lac serumve lactis; dehinc didicerunt parare potum inebriantem, quem vocabant temetum, quod tentet caput, unde temulentia; fuitque primitus mulsum, mustumve e pomis; tandem invaluerunt vinum, cerevisia, hydromeli, et vina igne liquata, quae quomodo fiant, videamus.

Vinetor (vitisator) plantat vineam, dum obserit collem apricum (vinealem, vinarium, vitiferum) novellis viticulis (quas alit in vitiario;) aut propagat vites veteranas traducibus; aut earum cacumina mergit terra, ut undique radicatae, post discissae duae fiant, quod est pangere.

Tum deputat (circumcidit, amputat) vinatica scirpicula, seu falcula vitem luxuriantem quotannis, (ne sterilescat ubertate) ut e resecepullulent novi palmites: qui, cum raro per se surrecti sint, (licet capreolis, quidquid possunt, apprehendant) arrigit eos, et alligat, adiugat, palat statuminibus, seu pedamentis et adminicuslis (nempe palis, perticis, ridicis;) aut transverfis canteriolis ac iugis; quin et arboribus; unde vitis arbustiva, quae illis iugata et maritata est; secus, quae vidua. Compluviata vitis, quae in tecti modum est sornicata; pergulana ornat pergulam (canteriata, pedata;) calvata est vinea, ubi paucae vites.

Pastinat idem vineam bidente seu pastino (instrumento bifurco,) et repastinat, fodiendo ac refodiendo, herbas et gramina extirpando, (ne reviviscat, et vitium semina perurant;) ablaqueat, circa vitis radicem terram aperiendo, et lacus aut lacusculos efficiendo. Mox pampinat pampinator, coles ex sarmento defringendo, decerpendo, et resecando; vitiginea ligna dat Vulcano. Sed antequam vindemiet, exspectat maturitatis tempus; nam vitis primo lacrimatur, tum gemmascit (gemmat seu gemmas

cimittit;) deinde coquit praecoquas uvas (unde vinum praeliganeum:) exinde passim edules; denique vindemiator instituit vindemiam: (vindemiat) racematione pauperculis relicta.

Botros, scapis abscissos leguli (collectores) comportant pitinis, et cupis dorsuariis in torcularium, (torculum) coniciuntque in forum, Columell. seu lacum vinarium; tum in labris et alveis calcant pedibus, aut contundunt ligneo pilo, et effundunt in lacum: unde mustum defluit per qualos in orcas; reliquus uvor ex acinis exurgetur torculari, per cuius cochleas praelum attollitur a torculariis, demittiturque, aut rotae, aut suculae versatione; sed vinum lixivum (protropium, quod in lacum prius fluxit) est suavius tortivo; musteum dulcius liquato; meracum fortius diluto; rubellum seu rubeum magis calorificum albo, aut helvolo.

Abditur in cellis, cadis et doliis elevatis super canterios. Olim, cum erat promendum, relinebatur; nunc aperitur dolium per aperturam, et siphunculi seu epistomti laxationem, bene convenientis in cupam, et inserti in foramen doliare, post remotum axiculum. Dicitur etiamn siphon, siphunculus, tubulus ille vel fistula, quae dolio immissa (pollice supremum eius os claudente et aperiente) liquorem reddit; aut suctu spirituve extrahit. Vinum stillatitium excipitur supposito excipulo; vinum quoque elutriatur (unde elutriale) cum de vase in vas transfertur per infundibulum, aut utrem. Aut sacco castratur, frangiturque, eiusque viros

emedullantur; unde saccatum vocant. Faeculentum est, cuius liquor crudior statim post vindemiationem exprimitur, etsi postea a faecibus abstrahatur. Alterum vero est defaecatum, quod non ilico ex uvis premitur, sed cum iis aliquandiu in orca decoquitur, et depurgatur. Sed hornum, (hornotinum) faeculentum, seu faecatum est; annotinum, 8anniculum) defaecatum, quia deferbuit: defrutum vocant sapam; exoletum vappam; ex aqua et vinaceis sactum; loram, vinum acinaceum; ex aqua et aceto mixtum, poscam. Dolia condendis vinaceis, acinatia vocantur Varroni.

Praestantiora vina sunt Apianum, seu Falernum, Arvisium, seu Creticum aut Chium, vulgo Malvasium seu Marvisium aut Malvaticum, Calenum, Massicum, Hispaniense, et alia peregrina, seu exotica vina. Nobis usitatiora sunt Rhenanum, Mosellanum, Rhaeticum, Alsaticum, Austricum, Ungaricum, Necarium, Tubarinum, Athesinum, Acronicum, Vernaciolum. Indigena idem est, quod patrium.

Factitia sunt absinthites, helenites, nectarites, aromatites, cerasites, saccharatum, rosatum, seu rosaceum, et varia defruta, aliaque medicata, et herbis condita et concinnata; quaedam etiam herbilia dicuntur, ab herbis iniectis. Hippocras omnium aromaticorum est delicatissimum; nivatum, ab infrigidatione nivis nominatur.

In laude vini ponitur, si sit purum, putum, clarum, merum, meracum, consistens seu serens

aetatem, annosum, vetustum, generosum, nobile, honorarium, fragrans, odoratum, molle, suave, denique nectar et flos Liberi; uno verbo cos a colore, odore, sapore.

Iu vituperio, villum, dilutum, limphatum, aquatum, ignobile, fugiens, exolescens, edentulum, marcidum, acescens, asperum, pendulum, dubium, secundarium seu operarium, mucidum, quod scilicet a mucrone mucet et mucescit austerum, mordax, quamquam sit quaedam grata mordacitas; denique faex, (recrementum) quae partim cum turbido vino bibitur, partim lapidescit; et crusta vinaria ac lapidosa doliis inhaeret.

Sunt insuper varii potus mustulenti, qui vel conficiuntur ex favis et aqua (immixtis aromatibus;) ut est Aqua mulsa, ad usus condita; Melicratum autem recens, est mistura aquae, cum melle, aut saccharo, repentino usu parata; (officinae Iulepum vocant.) hydromeli, mulsum ex aqua et melle, temperata vetustate, vin isaporem referens. Melitites est ex melle et musto austero; sed promulsis ex dulciore vino ac melle; sicera est e pomis musteis factitia, uti piratium e piris; conduntur haec in vasis defrutariis, (vel promulsidariis) bibuntur ex mustariis, venduntur a promulsidariis, seu aquae mulsae coctoribus.

Destillator, (vel distillator) in clibano seu furno Campanico, prolicit igne, e faecibus cerevisiae, aut vini; vel etiam fermentato farre, aut pomis: exstillatam, exsudatam,

delacrimatam (per cupream vesicam, superpositumque turbinem, vulgo alembicum; Plinio utrumque dicitur diploma) ardentem aquam, dictam, vinum adustum, seu sublimatum; aut aquam vitae.

Lupularius inservit cocturae zythi, dum indens turiones (tenella cacumina) lupuli terrae liratim, ad singulos cauliculos depangit palos, ut, se his circumplicando, serpant sursum: quorum flores abstringit, cum permaturuerunt.

Polentarius macerat grana frumenti, donec intumescant: tum assiccat in pavimento, versat et reversat saepius, usque dum dissiliendo coeptent producere germina; convertitque in bynem (hordeum seu triticum tostum;) et permolit in molendino polentario in polentam seu farinam crassiorem; polentaceae quisquiliae, seu hordei decocti saeces, saginant pecora.

Cerevisiarius, (zytepsa, zythopaeus) permiscens lupulum polentae, (cremori, seu succo polentaceo) quam in ferventem aquam iniectam, spathis et rutabulis ligneis, diligentissime versat, coquit in aheno cerevisiam (uno factu, seu coctione quadraginta et amplius nostrates urnas;) post aliquot percoctiones et transfusiones ex caldario in alveos, (orcas, tinas) detractasque percolatione macerati hordei quisquilias, seu polentaceas faeces decocti hordei, in saginationem boum; denique excoquit zythum. Istud post refrigerationem deportatur in cellam, per servos et baiulos cerevisiarios,

usitatis, scaphis, traiecto per earum foramina, vecte; ubi in cadis seu doliis (veteres vocabant serias et orcas, vasa oblonga; nostratia sunt grandiora; et veteri nomine, culearia;) ebulliendo et effervescendo defaecatur, reiectis foras crassamentis, (recrementis) per superius os vasis, alveolo exceptis; quarum faecium aliquae (ut et hoc meminerimus) serviunt pileatoribus ad incrustandos pileos: ad panificium [correction of the printer; in the print panificum] aliquae, etc. Sivero acorem contrahat, et paulatim acescat, aut mucescat, infunditur cupis et doliolis acetariis; et fit acetum. Est autem cerevisia dilutior, quae secundaria; primaria vero potentior, vetusta, meraca, tenacioris spumae, subrufa; non crassa, non amara: et grata quadam acrimonia (acredine, acedine) vellicans linguam; ex cerevisia sit iusculum cerevisiarium aut zythinum. Desiderius. Ego aliud quid sitio. Mereurialis. Scio; infundam, et quidem acetum. Desiderius. Num sapiet? Mercurialis. Imo tu sapies inde; habes enim acetum in pectore; seu, Venusinam iuxta phrasin, Italo es perfusus aceto, 8salsa enim ut iuvant, acuunt, irritant stomachum; ita ingenium. Desiderius. Haec tibi loqueris. Mercurialis. Ex eodem: Sua quisque caedat vineta, (non carpendo aliena.) Et vide, cui fidas Sodalium; nam uva livorem ducit ab uva. Quid hoc? multi thyrsigeri, pauci Bacchi? Desiderius. Opinor idem, quod: multi stimulatores, paruci aratores. Mercurialis. Nempe non omnes qui habent citharam, sunt citharoedi. Sed dic,

in vite (quae est symbolum fecunditatis liberorum) quot sunt uvae? Desiderius. Alias plures, alias pauciores. Mercurialis. Secundum Philos. Anacharsem sunt tres. Prima voluptatis; altera ebrietatis; tertia molestiae: alii quinque numerant, addentes necessitatis, et furoris. Quid amplius? Desiderius. In vino veritas. Vinum lac Senum. Mercurialis. Inter uvas et racemos quod discrimen? Desiderius. Hic piscis sum. Mercurialis. Illae maiores sunt, et crassioribus acinis: hi minores, et minoribus granis, unde racemare, (fere enim uvae minores sub pampinis latentes fallentesque, a vindemiatore relinquuntur,) et racemosissima vitis, plinio. Uva miscella dicitur, saporis misti inter dulcem et austerum: uva praecocia seu praecoqua ante alias maturescens. Ollaris, in fictilibus ollis condita. Apiana, vulgo, muscatella, uva passa, quae in siccando passa est Solem. Et acini passi, quos nos bacculas vinaceas appellamus. Veteribus, uvae Corinthiacae dictae. Uva pensilis, quae acinos duriore crassioreque corio fert; alias eadem est, quae pensilis. Atque haec intra corpus abdimus; nunc conquirendum, quid ei circumdemus.

CAPUT XXXVIII. Vestimenta.

AD tegendam nuditatem adversus tempestatem, opus nobis est amicutu; qui simplex fuit antiquis, defendentibus

(velantibus) a Sole caput cucullo: corpus ab algore, bracca; pedes a coenosa aut scruposa via, sculponeis velcarbatinis (recentiore bubulo;) nostro aevo, omnia aliusmodi; usque ad luxuriem nitide, et habitu multiformi, segmentato [correction of the printer; in the print segmento], acupicto, confiunt.

Viri gestant alicubi in capite (ut Turcae) tiaras; alibi contegunt illud pileo (alto, depresso, brevis, largi marginis; cum auricula aliquando reducta aut reflexa ac fibulata, assuto torulo,) ornato spira et offendice; aut petaso vel galero, umbellae causa: aut galericulo, seu pileolo domestico; vel adversus frigus pileo pellito, seu cudone. Feminae colunt et tegunt capillos varie pexos, et plexos, in pegmata concinnatos, aut capillari collectos, aut discerniculo (acu crinali) discriminatos; vel circa frontem vibratos; taeniis, redimiculis, reticulis redimitos; aut caput obvolvunt capitiis, calyptris, vittis, calanticis, ricis et riculis, plagis et plagulis, faciemque praetegunt peplis et flammeis. Imponunt etiam sibi galeros laneos, (nec non stramineos:) galericula aruminata e pellicula muris Pontici, aut in orbem depressiora, mustella Scythica, aut alia peregrina pelle, vel serico villoso, praetexta; aut multis spirulis circumtexta.

Indumenta corporis sunt ad induendum et exuendum; intime: indusium, interula, subucula (linea vel lanea;) tum thorax cingulo tenus pectori aptatus et laciniis (patagiis, lumbaribus, loricula) subornatus; aut tunica

demissa vel crurum tenus, (qualis est lacerna, amiculum, tunicula, togula;) vel talaris toga, eaque vel manicata (manuleata:) vel sine manicis, succingenda, si fuerit sinuosa, laciniata, undans; et pallium (palliolum, mantelum vel mantellum, penula) seu epitogium. Infra cingulum, sunt laxiores seu follicantes braccae; vel adstrictiores caligae (Suevorum ab imis pedibus ad axillas usque pertinent; quibus arctiora sunt et strictiora femoralia seu feminalia, subligaria, subligacula, perizomata.) Tibialia inferius cuneato segmine intercepta, tegunt tibias; ornantur et substringuntur fasciis cruralibus seu genualibus (periscelidibus.) Feminas ab humeris amicit amictorium; circa pectus mamillare; ante papillas, pectorale strophium (vel pectorale tantum;) a cingulo (zona;) deorsum cyclas, theristrum, palla, stola, tunica quoque et toga; quandoque cum syrmate. Ricino, vel ricinio utuntur in funere alicubi; praecinguntur castula seu praecinctorio, aut succinctorio, supparo, ventrali; plerumque rugato.

Rusticum contegit amictus rusticus: viatorem viatorius: nautam nauticus: ut sunt abollae, rhenones, bardocuculli, penulae (gausapinae, gausapae, gausape, gausapa) villosae et cannabinae; levidensae; impexae, et pingues lacernae; militem, sagum, sagulum, laena, chlamys, colobium coriaceum, seu scorteum, etc. Senem diplois cum gossypio, aut

panno subditio: mastruca (vestis est longior pellibus suffulta:) vel etiam penula aut lacerna pellicea, etc. Nobilem varia synthesis et multitia (orum;) Belli ducem paludamentum; Imperatorem toga praetexta, palmata, trabeata seu trabea; Senatorem laticlavia seu clavata. Inopes consarcinant sibi centones, centunculos, et pannucias, ex recisamentis varie collectis; unde sunt pannosi, pannucei, pannis obsiti.

Collum circumdatur collari (et, contra frigus, focali) seu patagio, (summae tunicae lineae assuto) quod vel est planum; vel sinibus ordinatum in picas, seu plicatum cylindro; aut canalicatum, rugosum, striatum, inflexum, segmentatum, denticulatum, cuspidatum, etc.

Sunt et manibus sua patagia, scilicet manuaria, (alias dextrariola) in spiras, rotulas, fimbrias conformata; easdem muniunt chirothecae, et manicae, (hae etiam brachia tegunt;) saepe a pectore dependent indusiarii coliarisve funiculi, cum glandibus et globulis lineo filo contortis. Nares emunguntur strophiolis, et mucciniis; sudor abstergitur sudario. Vestium partes connectuntur aut ligulis, adstringendo nodos: aut fibulis seu orbiculis, infibulando illis uncinulos, seu hamulos: aut nodulis vel globulis, innectendo hos orae alterius; quamquam haec etiam ornatus causa multipliciter assuuntur.

Pedibus calceandis parantur socci e lino: vel udones cilicini; seu impilia, e lana coacta;

vel crepidae subereae (subere mollitae et suffultae;) vel e corio calcei: qui, si fuerint angustiores, inducuntur pedibus, ope inductorii; si nimis arcti, premunt et urunt; sunt aliquando ligno, alias densato corio suppacti, amentati, fenestrati, caeci, obtusi, repandi, praepostere inducti: quorum partes: solea, obstragulum, (corrigia vel adstrigmentum) et ansulae. His adde ocreas longiores; ac breviores, suras, et semicrurales perones. Calapodia ferrata seu calones serviunt mendiculis, et per glaciem labentibus; endromides pedisequis; cothurni Tragoedis; socci comicis; phaecasia Episcopis; sandalia, sicyonia et calceoli serici feminis. Lunulis calceamenta veteres ornabant; deculcat calceos, qui eos deterit: excalceatur, qui calceamina exuit: qui gestat, dicitur calceatus, soleatus, cothurnatus, soccatus, phaecasiatus, crepidatus, ocreatus, etc.

Similiter a ceteris vestimentis, penulatus, cucullatus, gausapatus, chlamydatus, sagatus, mastrucatus, cycladatus, Punicatus, togatus, palliatus, lacernatus, patagiatus, armillatus, caligatus, pileatus, petasatus, trabeatus, paludatus. Est etiam pro diversitate loci et rei: vestis forensis, balnearis, cubitoria, cenatoria, famularis. Apud veteres suffibulum erat genus vestimenti, quod sub mento fibula comprehendebatur. Mulioniam penulam cicero dixit. Restat, ut quaedam per digressionem interseramus. Tunica pallio propior;

est amicus alius alio devinctior. Penulam scindere dicitur, qui hospitem impensius detinet. In toga et sago clarus est, qui domi militiaeque celebratur. Discincti nepotes sunt homines, ignavia et luxuria diffluentes; praecincti vero, seu cinctuti, fortes, strenui, ad militiam accincti. Unde cingulum militare, insigne honorque militum. Cincticulus, genus amiculi, quod fere sub umbilico praecingitur. Cinctus Gabinus erat toga sic in tergum reiecta, ut una eius lacinia a tergo revocata hominem cingeret; quo habitu Magistratus sacris operari solitabant. Pileus Romanis non erat in usu, nisi certis temporibus et personis Vide Lipsium de Amphit. Ad pileum vocare, est libertatem offerre. Laticlavii appellati Senatores a latiore clavo togae intexto; unde toga clavata et laticlavia; equestrem dignitatem clavus angustus ornabat; palmata, si palmarum rami; trabeata, si trabes intextae. Praetexta, cui purpureus limbus per circuitum praetextus, gestamen Magistratuum et Regum. Nec non adolescentum ad annum aetatis XVII. inde togam puram, candoris nivei, sine purpureis oris induebant, quae Virilis dicta. Tunicata quies Martiali, remota ab officiis forensibus; nam tunica servorum et rusticorum erat cultus. Mantele (mantelum et mantellum, quibusdam etiam mantelium,) alias idem, quod mantile; alias pallium seu palliolum, metaphorice, nequitiae. Lunulae in calceis erant insigne nobilitatis, unde lunati calcei, lunata

pellis. De calceo Horatius: Si pede maior erit, subvertet; si minor, uret. Plura non permittit tempus. Ad vestium artifices revisamus; nisi sit, quod superaddas. Desiderius. Munus levidense, est vile et infimi pretii [correction of the printer; in the print piretii]. Superbi in cothurnis ambulare dicuntur. Mercurialis. Aestate penulam deteris; patrimonium in iuventute. Pergimus. Formam paludamenti descriptam habes in Ruina Reip. Rom. de quo libro alibi. De caligis varie disputatur, an significentur iis ocreae coriaceae; an tibialia; an femoralia promissiora. Nos cum pluribus locuti sumus.

CAPUT XXXIX. Artes vestiariae.

QUia vestes sunt lineae, laneae, gossypinae, (xylinae) sericae, subsericae, pelliceae, coriaceae; videamus, quomodo parentur, et conficiantur.

Linum et cannabu ruri seruntur, matura cvellantur, calyces destringuntur, residuis scapis; in lacunis macerantur, rursumque torrentur seu exsiccantur; stupariis malleis contunduntur, frangibulo conteruntur, ferreoque pectine vel hamo carminantur; ubi, quod inter frangendum decidit, sunt cortices: quod in carminatione secernitur, floeci et stupa.

Netriccs distribuunt sibi linum factum, hoc est, ab acubus, seu purgamentis, repurgatum:

et, superilligando pensa colo, (manipulos lini, aut lanae) carpunt et trahunt sinistrae filatim; dextra torquent sive fusum, 8cui appensus verticillus, verticillum, verticulus et verticulum) addito pondusculo ad facilius seversandum: sive colum rotatam girant pedibus, unde manu utraque fila dicuntur in har pedonem, seu rotam glomeratoriam, vulgo alabrum; hinc convolvuntur et devolvuntur girgillo seu rhombo; ex quo glomi conglomerantur, et siunt fasciculi, servandi in calatho, (calatisco) qualo, quasillo; denique ex his confit tela, hoc modo:

Textor (linteo, linifex) ubi ex glomis orbiculate in globum, vel oblonge circa fistulas arundineas aut ligneas convolutis, et in capsula per distinctos loculos repositis, fila traduxit per multiforem tabellam, circumvolvit stamen iugo (liciatorio S. Hieron.) insidensque officinae, (textrinae, cuius fulcra telam sustinentia tibicines vocantur) deculcat alternatim insilia (linga pedibus subiecta;) quo facto, licia se diducunt contrahuntque; tenens traiectat radium, cui panus inest; et intexit stamini tramam seu subtegmen; densatque adacto pectine (vel scapo) linteum; et perlinit unctura farinaria; sicque pertexit textum seu texturam pro longitudine et latitudine staminum; videlicet carbasum, findonem, byssum, nebulam, (Petron. Arb.) lineam, seu textilem, seu telam vitream; vel etiam cannabinam, stupeam, sabanum, trilicem telam, et alia genera lintei, decidente hinc inde

titi villitio. Textores sericarii texunt sericum. Insolator, sen etiam fullo, (nam anceps est vocis huius significatio) exercens fulloniam cum operis fulloniis, (Blaich / Walck / Mang) insolat detextum linteum (crudum scilicet et nondum Sole curatum,) usque dum candefiat apricatione et irrigatione, utiturque terra cimolia ad maculas abstergendas.

Sartrix vero (netrix) instructa qualo, forficula, digitali, ulna, pulvillo, aciario, ex quo varias acus pro suturae conditione seligit; lineo filo aut serico facit acias recta, oblique, decussatim, cuspidatim, stelatim, reticulatim, etc. varia consuens et exornans linteamina; quae lotrix primo lavat lavatione lixiva (cinere lixivo;) sordes inde aqua eluit: extundit malleis lotoriis: emaculat smegmate, (sapone) contorquendo exprimit humorem: lota suspendit tendiculis, desiccanda vel ad Solem, vel ad ventum, aut fornacem; tum complicat, et in arca lintearia reponit; quaedam firmat amylo, et pumicat.

Postquam lanarius (lanifex, lanificus) lanam impexam, rudem, infectam, illotam et succidam lavit, et per chordam discussit, lanamuqe fecit; aspersamque oleo carminavit, (carmine) non neglectis villis inde defluentibus; tum in globos (vellera, vellumina, glomeramina) per lanipendiam dat feminis lanificis, quae pollice ductam tradunt pannifici; hic contexit, super machina textoria, pannos, indigenas, peregrinos, Hispanicos, Anglicos,

Hollandicos; (sabanariii dicuntur a textu sabani, crassi, e lana soloce) qui mittuntur in fullonicam: (fullonicum) ubi iniecti a fullone in pilam, et perfusi aqua, stipantur pilo; hinc exempti, extenduntur pannitendio; inde in aheno seu cortina tinctoria, arte baphices, a tinctore (infectore) tinguntur, inficiuntur, fucantur variis coloribus: qui sunt temperati calce, alumine, ligno Brasilo, rubia, gallis, chalcantho, urina, aceto, lixivio; fit etiam tinctio floribus, et vario cortice, praesertim iuglandium; unde flammearii a tinctura rubente: molochinarii a spadicea. Bis tinctum lanam Graeci vocant [gap: Greek word] , seu dibapham.

Hinc committuntur tonsori in tonstrinam: qui, super mensam expansos, tondet forfice tonsoria, (tomentum est lana concisa et brevis, quae tondendo detrahitur) et, addita per pressum politura, complicat in volumina; quae venduntur a negotiatore.

Similiter texuntur a sericario panni serici, (bombycini) subserici, vel tramaserici, holoserici, heteromalli, (serici villosi) heteromalli lanei, Damasceni, (scutulati, undulati, florulenti) purpurei, (ostrini, Tyrii, conchyliati, Sarrani, ardentes murice) coccini vel coccinei. Unde sericatus, coccinatus, purpuratus, amethystinatus, leucophaeatus, prasinatus, russatus, candidatus, atratus, pullatus, etc.

Phrygiones (polymitarii, acupictores, plumarii) pingunt et elaborant acu Babylonica, filis versicoloribus, vestes polymitas, (multicolores,

variegatas) Babylonicas, Phrygias, Phrygianas, Attalicas, acupictas, auro argentoque picturatas, crispanti opere, floribus, etc. stragula 8stragulas) peristromata, tapetes, psilas (tapetes glabros, non vilosos) amphitapas, (utrinque villosos) tapetia belluata, aulaea, etc. quandoque ex unionibus, gemmis, plumis, varias figuras intexunt.

Segmentarius vero seu limbolarius contexit, ex varia materia et colore, institas, limbos, suros, regulas, fimbrias, segmenta, peniculamenta, taenias, funiculos, lineas, fasciolas, lemniscos: adhibendo sericum netum, seu villosum, (nam simplex ad consuendum facit) quibus vestes efficiuntur virgatae, fimbriatae, soriculatae.

Tandem sartor (sarcinator) pannum ad staturam et modum corporis, ulna commensum, forfice discindit; tum scissuras [correction of the printer; in the print scisuras] et partes largiore punctura nectit, et in formam accommodat; inde consuit strictius, ope acus, quam digitali impellit: filo simplici, duplici, cerato: quod, antequam per soramen acus traiciat, illius extremitatem nodulo stringit; suturas et plicas complanat ferramento pressorio; marginibus vestium circumsuit limbum, ne filamenta diffluant: aut praesuit lemniscos, et segmina: passimque obsuit institas, praesertim in fimbriis; fibulas et orbiculos aeneos ac ferreos inserit perforaculo seu subula. Interpolator veteres et obsoletas vestes, detritas, defloccatas invertit, interpolat et resuit; unde prosae sive rectae: aversae

sive inversae, aut interpoles. Laceras, discedentes et ruptas reconcinnat, sarcit, resarcit, reficit, reparat, resegminibus aliunde recisis. Mangones, (sagarii Ulpiano) exercent sagariam, venundando vestes promercales. Custodes vestium (vestispici Plaut.) servant eas, et promunt ex arca, mundant, everruntque scopulis.

Pataginarii conficiunt patagia seu collaria linea. Reticularii reticulatis filis nexant tegumenta corporis. Nodarii globos, globulos, nodos, nodulos, clavos 8ad commodandas et ornandas vestes) texunt ex seta, lino, auro neto. Pileones pileos (pilea) et alia coactilia, nequeuntia permadere, faciunt e lana, baculis densata et coacta.

Coriarius exuvias animalium macerat lixivio ex corticibus quernis: et depilat psilothro seu scalpro rasorio; praeparatque duriora coria, praesertim soleas, suppingendas calceis; Alu. tarius alutam conficit molliorem et crispatam; subsecivas particulas glutini conficiendo adhibens. Fit etiam manu subactoris aluta seu pellis magis elaborata, elaboratior, subactior, concinnatior, quam vulgo corium Cordubense vocant. Pellio e villosis ac lanatis pellibus parat vel pellicea: vel pellita (pellibus subducta;) hinc pelliti, qui sic vestiti. Pretiosiores pelles sunt mustelae domesticae et Scythicae, muris Pontici, Albini seu Norici, Armenii, Moscovitici vel Sarmatici, martis, cuniculorum, lutrarum, felium ferinarum, etc. quae, ne situ

Sunt etiam, qui corium inaurant, utentes pellibus tenuioribus bene laevigatis, et glutino membranaceo oblitis, cui superinducuntur bracteati argenti folia: et poliuntur; tum formis ligneis figurae imprimuntur; quibusdam partibus apta quadam gummitione perlitis, splendorem auri accipientibus, ceteris nitorem argenti retinentibus.

Iam vero sutor (calceolarius, crepidarius, solearius) in sutrina (sutrino) conficit calceamenta. Primo regula calcearia metitur pedis modum, cui calceum conformet; tum ad formam chartaceam corium in suas partes super assulam concidit scalpro sutorio (orbiculato instrumento;) inde, ad scamnum instrumentarium, iuxta quod atramentum et spongia, considens, sumit digitale seu anulum pollicarem, tegumen manuale, fundam genualem; deinde alutam prius in planca aequatoria aequatam et tentipellio tensam, penniculoque setoso extersam, enseque rasorio rasam ac destrictam, ac nonnumquam striata radula crispatam, consuit acu per partes, nectendo alutam superiorem, (qua integitur tarsus pedis) cum talari ac subdititia pellicula. Porro easdem partes ita consutas adaptat mustricolae (quam parat mustricolarius) seu formae ligneae, adhibitis cuneolis, et tudite seu mateola; ad diducendas vero ocreas assere utitur cuneato.

Interiorem et exteriorem soleam assuit subula et cheleumate, (filo cannabino, per fascem cheleumaticum picato, setaque cuspidato) utens interea clavicolis ad eas firmandas, quas ligula ferrea seu forcipe rursus extrahit; alia radula crenas striat solearum, quas chalybea ligula explicat; similio (sicillo, sipillo, falcula) margines praecidit; et sic denique calceum absolvit. Cerdo vero et Veteramentarme resarcit rupta et lacera calceamenta, ex praesegminibus. De cerdone Martialis:

Et cuidam sutori Apelles pictor: sutor ne ultrae crepidam. A sartoribus Proverbium: rem acu tetigit; id alii a lusoribus ducunt. Mendaces linum nectunt lino. Sutela est astutia dolosa. Pertexe telam, quam orsus es. Dii lantos habent pedes; tarde, sed insperato veniunt nocentibus. Sednunc ad Gnomonem et Regulam, de quibus haud paullo dignior datur cognitio. Desiderius. Eius me tenet desiderium. Mercurialis. Quid tu hic in symbolam? Desiderius. In symbolum habeo quid: subula acuitur, cum lemmate: deficiendo subtilior; refertur ad castigationem corporis. Inter Adagia legi, facilius in alieno ludi corio, quam suo. Eundem calceum non omni inducendam pedi. Ne calceus supra pedem. Herculis cothurnos aptare infanti. Servum malum, consutum dolis, apud Comic. Mercurialis. [gap: Greek word] . Progredimur.

CAPUT XL. Artes aedificatoriae.

PRimitus habitabatur in specubus et tabernaculis frondeis; postea construebantur tuguria cespititia, casae arundineae, mapalia, straminea, (unde a culmo culmen tecti) attegiae, et gurgustia cratitia luto circumlita. Demum fabri coeperunt aedificare ad stabilitatem; videlicet necessitatem, utilitatem, magnificentiam, et decorem; quorum fabricas perlustremus.

Sunt autem aliae Publicae, aliae Privatae. In illis moenia, turres, propugnacula, portae, templa, portus, fora, porticus, balneae, theatra, curia, carcer, aerarium, armentarium, xysti, ambulationes, aquaeductus, nosocomia, etc. In istis atria, triclinia, exedrae, oeci, (primi in domum aditus) pinathecae, cubicula. Aedificationes rusticae, sunt chortes seu cortes, stabula, torcularia, granaria, horrea, foenilia, apothecae, etc.

Ligna, aedificiis apta, [gap: Greek word] vocantur materia, vel materies, et materiaria, orum. Unde verbum materiari; caeduntur tempore hiberno, decrescente luna, ne fiant cariosa aut teredini obnoxia; ubi lignator arborem securi caudicali sternit, ramos decacuminat seu truncat, dissectis ramalibus, et compositis in strues: sarmentis vero collectis in fasces, et servatis in usum foci.

Faber lignarius, (tignarius, materiarius, peritus materiariae) instructus armariolo gestatorio, in qua varia instrumenta fabrilia, secures simplices, duplices, asciae, norma, terebrae, etc. operans in fabrica (nam haec vox et artem et officinam significat) affigit et firmat lignum ferreis ansis (retinaculis, uncis) super canterios; tum illud lineat amussi, illita rubrica; hinc, per intervalla, securi simplici incidit; inde asciat, exasciatque: dolat et edolat in quadrum assulis decidentibus; securi ancipiti in longum et latum crenas et foramina pro iuncturis incidit pro iuncturis; ascia vel securicula canalitia trabem in formam canalis excavat. Alia securi, quam cum Palladto dolabratam appellemus, laevigat commissurarum fibulas, seu confibula. Dissecat vero serra maiore, scobe decidente; demumque iugumentat, Vitruv. et compaginat trabes. Inde facit parietes, configens tigna musco. Terebra terebrat; clavos adigit et impingit; distorte impactos emolitur forcipe, aut perforata ascia, aut bisulco malleo; qui, altera parte cuspidatus, vicem est terebrae. Tum Parietarius delutat casam luto paleato vel acerato; quandoque etiam sine materiatione lutamenta effingens in parietibus formaceis. Suspenduntur item vel suffiguntur pro tabulatis et sornicibus crates, lutatae stramine, opereque tectorio inductae.

At in caementitia aedificatione proceditur aliter. Ubi lapidarius eruit ligone lapides: aut effringit vectibus: aut dirumpit pulvere nitrato

in lapidicinis, (latumiis, latomiis, lapidariis fabricis) quos lapicida seu latomus conquadrat ad normam caelo et tudite, ut quadrent structurae bene. Sicubi non est copia saxorum, coquuntur a laterarn lateres et laterculi, ducti e luto vel limo; exsiccantur prius in lateraria, vocanturque lapides coctiles (uti et muri, inde structi) hoc est, cocti cum intrita seu arenato; quod calce et arena mixtum, rutro subigitur, ac temperatur in lacu (mortario vel calcatorio.) Alii laterum sunt crudi sine intrita, (vel intrito) ut in maceriis. Est autem arena quadruplex, fossitia (quae in arenario foditur:) fluviatica: marina: vel ex veteri rudere, per crates et gerras traiecta, et secreta; interquas arenas crassior sabulum nuncupatur. Calx ipsa de albo saxo (calcario) aut silice, in fornace calcaria, per calcarios coquitur; dicitur viva, quae nondum aquis restincta. Gypsum vel gypsus ex albicante lapide mediocriter usto paratur; quod pulveratum, per cribrum secernitur, et humectatur, in usum fabrilem.

Faber caementarius (vulgo murarius) posito, (iacto aperto) fundamento seu fundamine, (fundatione facta) quod aliquando ex pilis seu palis alneis, fistuca adactis, in humido solo substruitur; (supra quos aedificium inaedificatur, et suspenditur) exstruit parietes primarios, medianos, intergerinos, (communes utrique domui) qui aliquando ex solido lapide, aliquando concratitii, insertis scilicet cratibus, aut tignis; alias aedibus contigui; alias intermurali spatio, et

angusto transitu disiuncti; firmeque collocat, et ordine perpetuo ducit cubilia seu coagmenta, aut iuncturas (Vitruv. coria) lapidum; accuratque, ut omnes coriorum ordines aequali crassitudine construantur; quod est opus isodomum; secus, pseudisodomum; e quibus trontati dicuntur, qui utrinque laevigati, parietis cratissitudinem exaequant; diplinthii vero et triplinthii muri sunt, qui duorum triumve laterum crassitiem habent. Conclavia concamerat testudine (fornice, concameratione, fornicatione, parietibus fornicatis, aut columnatis Varroni;) quae tector (crustarius) trullissat, incrustat; seu trulla tectorium, loricam, corium, crustam, incrustationem, obductionem, loricationem inducit, (loricatio proprie est ex arenato, seu calce subacta, quae in alveo ad manum praesens, incrustatio e sectis marmoreis crustis) sine qua sunt rudes muri, ut sine fenestris caeci. Quandoque marmore vestit aut gypsat, varias figuras, coronas, corymbos et lemniscos ducens, dealbatque peniculo tectorio (opere albario;) nec non ruderat pavimenta (ruderatione sternens) ex rudere veteri aut novo; (rudetum est locus plenus rudere) aut opere signino e tusis testis, addita calce; tum pavit pavicula, crustuminationem faciens; aut consternit tessellis seu tesseris et emblematibus, scutulisve aut favis (oblongis tegulis aut hexagonis:) aut lateres ponit in latus stantes, quod est opus reticulatum; unde solum pavitum, pavimentatum; idque varium, tessellatum, segmentatum, scalpturatum, musivum seu vermiculatum,

lithostrotum, asarotum, (intestinum fit exasseribus) spicatum, testaceum, signinum, lateritium, silicatum, delapidatum, fistucatum seu fistucato spissatum; denique marmoreum, quod ex solido marmore; sed marmoratum, ex calce et contuso marmore.

Architectus (architecton, onis, gnarus architectonices nec imperitus diugraphices seu delineationis) est director aedificii, curatorque maximorum operum: qui videlicet dirigit structionem et substructionem secundum exemplar praeconceptum; aut etiam delineatum; quod Ichnographia vocatur: iacens nimirum areae efformatio et superficiaria descriptio. Erecta si frontis est imago, tectum cum parietibus repraesentans, scenographiam appellant, ligneis asserculis chartave densiore designatam; utrumque dixeris Ideam (hoc est, suscepti operis simulacrum et formam) contractam in modulum (vulgo parvum pedem et modellum.) Seulptor e cera fingit prototypum; Plastes e creta proplasma; Pictor graphicen seu graphiden format.

Rem architectonicam seu aedificatoriam distribuunt in partes sex. 1. regionem. 2. aream. 3. areae partitionem. 4. parietes. 5. tectum. 6. apertiones; qua rebus et hominibus datur initus et exitus; Praecipuum architectura est Erythmiae seu convenientia singularum partium, et commodus aspectus; Symmetria, venusta totius operis congruentia, et proportio; Et Decor, seu pulchra distributio. Unde omnia examinanda vel ad normam explorantem angulos; vel ad

libellam seu perpendiculum, (unde pendet filum, e filo glans plumbea) quo indicantur recta structurae altitudo sine inclinatione surgens; vel ad regulam (canonem) dirigentem, latudinem. Amussis pro istis omnibus ponitur; unde ad amussim, adamussim, examussim et amussim, et amussitata opera. Eiusdem est pro machinatione futuri operis, construere tabulata seu assamenta temporanea, pontones pensiles ex arrectariis trabibus, cum trans versariis longuriis et sublicis, ad sustinendos asseres, ac sustentandas operas fabriles; nosse item, et adhibere varias machinas, ad movendum et trahendum, de quibus cap. 47.

Domus profunde fundata, et bene materiata, firmeque trabibus compactilibus (quae non pandant, seu pandantur, aut cedunt oneri, subscudibus etiam ferreis vinctae) et muris (in quibus varii lapides, quadrati, operarii, cusi, caesi, ansis ferreis implumbati et suffrenati) stabilita; intusque columnata, ne laqueare ruat; extra vero pilis fulta, ne parietes vacillent; perstat diu columis; aut, si labat ruinosa, vitium faciens, aut ventre extra perpendiculum turgens, suffulcitur denuo tubicinibus, anteridibus, erismatis seu erismatibus; collapsa vero aut destructa reficiuntur, restaurantur, aut deiciuntur; parietina est murus vetus ac semirutus.

Sed nunc mihi varias columnas considera, quarum quatuor potissimum genera. ceteras excedens crassitudine, cuius septimam in altitudine obtinet partem; decimam quartam

basis habet. Proxima ei Dorica, cuius crassities sextam altitudinis complectitur partem; basis decimam sextam; capitulo porrectiore, et caelatioris sculpturae. Tertia Fonica, quae novies longior quam crassior; in basi decimam octavam longitudinis partem includens; simpliciore capitello, exstantibus utrinque cornibus arietinis, in anfractum convolutis. Quarta et gracillima Corinthia, novem et ipsa partibus (Vitruvio modulis) altitudine superans ambitum, basis eius vigesima constat parte; elaboratiore epistylio, et imitante crispata acanthi, aut helicis in se ipsam redeuntis folia, (quibusdam capreoli dicuntur) quae, in medio surrecta, in margine circulatim seu turbinatim sunt inflexa, (volutas appellant,) quibus et sua labia sunt. Quintam ex harum ornamentis formatam nominant Compositam seu Italicam; et sextam Gothicam; ex aliarum erroribus natam.

Columnationum partes sunt tres: Fastigium, Columna, Stylobata; tres itidem partes, in quas earum singulae dividuntur. Partes Fastigii sunt Corona, Zophorus, Epistylium. Columnae vero partes Capitellum, Scapus, Basis. Stylobatae quoque membra tria Supercilium, Stela, Pes. In hac triplici partium divisione Epistylia et Capitula singularibus constant ornamentis. Sunt in illis corona, proiectura, praecinctio, taeniae, echini, cingula, supercilia, eminentiae, prominentiae teretes, quadratae; coronices: lapidum vel trabium aut tigillorum obnitentia capita; Vitruvio mutuli vocantur. Item abacus, sima, regula, cymattum.

In Zophoro seu latiore baltheo inseruntur triglyphi (scalpturae triplici sulco canaliculatae) et denticuli (segmenta, formam dentium referentia:) guttae (inversi turbinis speciem praebentes;) metopae sunt intertigmenta seu zophori intervalla; in quibus variae figurae impinguntur, et insculpuntur, ut fasciae, lemnisci, vittata taurorum capita, encarpa, (florum, frondiumque implexi corymbi;) astragali, in rotundas aut oblongas baccas distincti, folia, volutae, quarum labia, ut dixi, sunt flexurae foliorum supinatae.

In Scapo seu Columnae corpore pars superior dicitur Collum seu Hypotrachelium; quae qua gracilescit, seu crassitie decrescit, apophygis id appellatur. Scapus vel est teres, vel quadrangulus; si teres; aut est laevis: aut striis et strigibus, id est, canaliculis, vel rectis, vel obliquis striatus et sulcatus. Stria est eminula; strix cava. Vitruv. Vel est intortus Scapus, et vite circum scansili, aut aliis foliis et frondibus, flexuosus. Hic basi insistit suae (quam Spiram vocant;) cingunt eam toruli, seu anuli, sive torques; inter quos interiectae cavitates vocantur Scotiae; quibus omnibus subiectus est Plinthus, quadrati laterculi formam exhibens.

Stylobatae (Latini fulcimentum aut sustentaculum dicunt) pars superior est Supercilium; media Stela seu Pila, oblonge quadrata, non raro caelatura aut variis impagibus scalpta et ornata; infima Pes, cum substrato Abaco, seu Plintho; in quibus, sicut in aliis partibus, varii intercurrunt excurruntque cinctus, proiecta,

coronices, exstantiae, abscessiones, etc. Vide in syllabo Onomastico seu Indice, verb. Columna.

Dicitur Columna Structilis, quae ex pluribus lapidibus opere caementitio, lateritio vel lapideo constructa: Solida, quae ex uno; hinc diminutivum columella; quae aliquando pro fundamento pulvinum habet caementis aut arena fartum: alias ex assere superficiarie erigitur; intercolumnium (spatium inter columnas) pluteo seu septo e marmore, laterculis, opere intestino, (id est, ligneo) intercludi et obsepiri solet.

Partes domets ita concipe. Ante vestibulum (prothyrum, propylaeum) constitutus, ad anticam habes in oculis frontem (vulgo frontispicium;) accedenti ad ianuam seu portam, (quae solet esse biforis et arcuata) obiciunt se utrinque postes seu antae, quorum ornamenta sunt antepagmenta, prothyrides, seu ancones; in altero postium sunt cardines, a quibus pendent fores et valvae; et super quos aperiuntur et clauduntur; in altero vero sunt claustra, nempe aut simplicissime claudens pessulus, indendus foramini postis; aut obex seu vectis remissarius (repages, repagulum) obdendus uncinato clavo, qui posti infixus est; aut denique sera obserans, sive Laconica, et intus abdita; sive appendula, seu pensilis extra; pulsata prius cornice, seu marculo, aut annulo ferreo. Sed quid est diathyrum? repagula, sive septa ad arcendos equos et currus. Si reperies oppessulatam ianuam, pulsa; si ianitor (atriensis, ostiarius) per transennam aut

clathros prospectat, roga aperiri aut reserari; dumque introis, attolle pedem, ne impingas ad inferum limen (hypothyrum;) caput vero submitte, ne allidas ad superliminare, (liminis supercilium, hyperthyrum;) atque, ne cardines strideant, aut fores crepent, move leniter.

Ubi ostium pertransieris, venies in primas aedes, scilicet in cavaedium, mox in atrium, seu hypaethrum, ubi pavimentum subdiale et impluvium. Unde ingressio patet in penetrale, et conclavia; aut si domus fuerit distega, tristega, tetrastega, (duas, ternas, aut quaternas contignationes habens) ascensio fit in superiora ambulacra, per scalas, vel rectas, (quandoque post aliquot gradus areolis interceptas) vel cochlidia (cochleas, cochlides in gyrum ascensiles circa scapum, unde librantur:) per posticum (posticam, posticulum, pseudothyrum in adversa et aversa domus parte) exitur alio; nec desunt varia ostiola et foriculae.

Dum sumus in loco subtegulaneo, (sub tecto) inambulamus pavimento, de quo supra; impendet nobis laquear, (laqueare, laquearium, lacunar) sive fuerit tabulatum vel plana coassatione; vel variis areolis et lacunis in prominentias et cavitates lacunatum et discretum, opere vel coronario, vel varie angulato; sive testudinatum, duobus arcubus se decussantibus, aut in crucis modum se dissecantibus; aut fornicatum, seu arcuatim concameratum: aut sphaericum, quod ad similitudinem sphaerae orbiculatum

Fenestrae admittunt lumen obliquum, rectum, superne immissum, (vicini quandoque obstruunt et officiunt luminibus) sunt vel arcuatae, vel quadrangulae, proiecturis ornatae, cum vitreis alis et reductilibus valvulis, quas subscudes (regulae) ligneae, ferreis munitae laminis et virgulis includunt, obices affixi firmant, arrectariis antis seu iugamentis decussatim interseptae; non raro clathratae aut cancellis reticulatae seu cancellatae, columellisque disttinctae, inter quas intercolumina cum pluteo. Telamones et Atlantes virili specie sustinent mutulos; caryatides muliebri.

Tectum (cuius apertiones vocantur impluvia) superponitur columini vel culmini; (fastigiatae contignationi, seu tecto subtenso) et est vel devexum et inclinatum, aut declinatum in unam partem tantum, vel in duas, scilicet pectinatum seu displuviatum, aut displuvium; vel in quatuor: nimirum testudineatum; tegitur scandulis, seu asserculis sectilibus, aut tabularum laminis (unde scandulare, et scandularius, qui facit; sartitector, qui sarcit;) sive imbricibus (tegulis deliciaribus, in formam canalis cavatis, seu semitubulis, aut sibi mutuo superimpositis; aut calce vel stramine iunctis) unde imbricatum; sive planis et hamatis; per utrasque aqua pluvia deicitur in deliquias, (delicias) colliquias, collicias ligneas vel cupreas,

Tegulae imponuntur tigillis: (transtillis Vitruv.) tigilla canteriis, oblongis lignis a columine ad imum tectum pertingentibus in formam litterae A, qui firmantur subscudibus, confibulationibus, praesertim capreolis contra nitentibus; canteriorum divaricata crura (quae aliquando superpositis cuneis latius extenduntur) innituntur in medio, transtris (lignis transversis, per quae meabilis transitus;) superne in acumen coeunt; inferne proceribus trabium insistunt; hae sunt immissae tignis in longum porrectis, muroque incubantibus. Trabium intervalla coassantur seu contabulantur. Quod si canterii iusto longiores sunt, faciunt suggrundia, (vel suggrundam, seu imbricamentum, quod stillicidium arcet, ne parieti noceat) aliquando ampla, praesertim in circumcolumniis, seu peristyliis; et xystis seu inambulationibus, vel ambulacris; (locis ad ambulandum destinatis) aut efficiunt podium pensile, seu pergulam, aut solarium. Menianum est prominentia et proiectura aedium. Contra imbres et Solem serviunt quoque proiecta seu interpensiva, orum, (tecta aut tigilla pensilia, declives asseres ferentia.) in tectorum acroteriis seu pinnis, aut pinnaculis, id est, summis fastigiis, figuntur bracteae sive petala, tritones, ventorum indices; item metae et pyramides; corona seu lorica tectorum, prohibet praecipitium. Gula foci seu camini longius absita tignis, ne calefactione flammam arripiant.

Quam multa hic non tam in aedificationis quam eruditionis ornatum sese offerunt! Pauca quaedam levi colligemus brachio. Domicilium longe tutissimum habebis et commodissimum, si tecum habites. Quia non ex quovis ligno vel lapide fit Mercurius, ideo multi deasciandi et dedolandi sunt, modo ne frustra. Clavus trabalis necessitaent indicat; et, cum malum malo, vis vi vincitur, clavus clavo pelli. Ad amussim fieri, est exacte fieri. Hinc Virgilius de viro bono, animi curam habente, canit, quod accuret,

Ne quid hiet, ne quis protuberet angulus, aequis
Partibus ut coeant, ne quid deliret amussis.

Herculis in mari Gaditano fixis columnis inscriptum erat: non plus ultra. Carolus V. longius extendens imperia, addidit: plus ultra. Officit alterius luminibus, qui eius honori obstat. Quibusdam et fenestra ad nequitiam aperta est; alii per pseudothyrum voluptates intromittunt. Qui summam alicui rei imponit manum, dicitur colophonem vel coronidem addere. Quid tu ad haec? Desiderius. In extrema dicitur stare tegula, qui casui proximus. Garrulus obdat [correction of the printer; in the print obdas] ori pessulum. Constantia in arduis exprimitur per columnam, cui domus innititur, cum lemmate: pondere firmior. Mercurialis. Placet tuum in symbolis studium. Nunc ordo postulat, ut constructae domui prospiciamus de supellectili. Observa Adagia. Sarta tecta (res probe curatae.) Ruta Caesa. (inclementius omnia sublata, et quae eruta, ut arenae; et caesa, ut arbores.) In arena aedificas. Pro nostris opibus aedificamus moenia. In caducum parietem inclinat, etc.

CAPUT XLI. Artes utensilium, et primo argillaceorum et vitreorum.

VEniamus ad opificia, quae domos implent utensilibus, quibus humana vita carere non potest, et paranture materia vel fossili, vel vegetabili, vel animali.

Figulus (figularius faber) in figulina (figlina, taberna crustaria) ex argilla, in argilleto effossa, virgaque ferrea subacta, circumactione rotae figularis, ollas fingit et ollulas, aliaque fictilia, (testacea, terrena, ac Samia vasa) qualia sunt urceus, urceolus, fidelia, sitella, Samiolum, poterium, potistris, bombylius, aqualis, hydria seu baucalium, (siphunculata lagena suctui idonea) ampulla, (unde ipse ampullarius) culullus, capedo, patinae, scutella, catini, seriae, etc.

Quaedam ex his sunt amphota, seu utrinque ansata; quae excoquit in clibano, postquam prius cruda exsiccavit, incrustatque lithargyro (vitreo tectorio, et duplici quandoque tunica;) aliquando semicocta eximit e furno, et, pro incrustationis temperamento, versicoloria pingit, iterumque reddit igni percoquenda. Procellana vocat, quae cum splendore candent; antiquis murrhina. Bibula et male cocta reiciuntur, nam tinnitu sonant vitium, dum maligne respondent.

Idem aedificat fornaces (seu turriculas testaceas) ad calefacienda hypocausta; quarum partes sunt corona, gula, seu fauces, crepido arca foci, et pes; os autem dicitur praefurnium seu propigneum, per quod ligna (discuneata, fissa, scissa, secta) immittuntur furca fornacaria, et rutabulo stimulantur. Sunt autem fornaceae testae ac testulae (quae commissura lutantur) multiplicis figurae, ut umbilicatae, scutellatae, convexae, concavae, sigillatae, etc. figulus etiam plasten agit, dum argillacea simulacra effingit.

Vitriarius fusor ex arena, cinere, sale, liquatis intensissimo igne, format et figurat in vitriario seu vitriaria officina, perflatu ferrei tubi, diversa vitreamina, seu vasa hyalina, in plurimos habitus ac caelaturas. Inde vitriarius faber (vitrarius [correction of the printer; in the print vitriarius]) facit fenestras, coordinando vitra specularia intra iugamenta crenata, et applumbando ferrumine stanneo, ne excidant, quorum alia sunt orbiculi seu rotulae, interiectis, cuneolis coniunctae, aliae hexagona, quaedam densiora et subviridia: alia perlucida seu diaphana, nitore crystallino, aut, ut loquuntur, Veneto; scinditque adamante vel smiride.

At encaustes (peritus encaustices) eadem pingit encausto. Sed faber ocularius (oculariarius) manu vel torno terit in concavo vel convexo modulo, seu scutella metallica, terit super atenam: et polit tritu terrae, seu pulveris Tripolitani, conspicilla, etc. conspicilla et

specilla ocularia, tubos et tubulos opticos; microscopia, quibus obtuemur pusilla, ut grandia; et telescopia, quibus videmus dissita, ut propinqua.

Ad eandem tribum spectant specularii, qui conficiunt omnis generis specula ex vitro laevi, et perpolito, et a tergo, bracteola stannea opacato, (metallica alio referuntur) plana, sphaerica, cava, cylindrica, ustoria, et quae miris spectris reddunt imagines ac simulacra accepta. E quibus vitra trigona (prismata) transfigurant colores, repraesentando in aere florida tapetia: polygona, multiplicant obiecta. In obscurum immittuntur per speculare, ac convexum vitrum, species rerum extra parentium inversae, vel etiam, duplicato vitro, rectae. Quid quod et uniones ac gemmae adulterinae fiant ex vitrea materia, non sine specioso oculorum ludibrio. Sunt artifices, qui crystallum varie figurant, et inde pocula crystallina, candelabra aliaque tornant.

Tritum est Proverbium: figulus figulum; de contribulium invidentia. Horatianum est:

Lutum, nisi tunditur, non fit urceus; nihil absque labore et molestia. Testa collisa testae; cum duo conflictantur, utriusque malo. Lutum luto purgat, qui, cum sit ipse sordidus, alienas sordes

extergit. Meliore de luto ficti dicuntur ingeniosi. Vaetibi, vae nigrae, dicebat cacabus ollae; similis simili. Ex tripode; tamquam ex Oraculo veritatis. Iam tu perge. Desiderius. Aliud vitrum, aliud margaritum. Mercurialis. Perge. Desiderius. Stans sto. Mercurialis. Atheniensium testulis te movebo. Desiderius. Quid hoc aenigmatis? Mercurialis. Apud illos genus erat relegationis, quod ostracismum vocabant; damnaturi quippe aliquem exilio, suffragium serebant testulis, Graece, [gap: Greek word] . Desiderius, Quid doctrinae symbolicae? Mercurialis. Plurimum sane; si magis diverticula sectari vellemus, quam viam. Ex solo speculo quid non symbolorum? Cui si inscribo: Omnibus omnia. Quid volo? Desiderius. Zelum viri Apostolici. Mercurialis. Si addo: Non fallit, Desiderius. Virum exprimit, nemini adulantem: vel conscientiam cuiuslibet. Mercurialis. Si lemma: Alter ego. Desiderius. Amicum refert sincerissimum. Mereurialis. Perspicaciam tuam in speculo ostendis. Tempus est, pedes hinc et manus ad duriora transferendi.

CAPUT XLII. Artes metallicorum utensilium.

MEtallarius scrutatur venas subterraneas metalli, (canales venarum, earumque capita) ope Virgulae cuiusdam indicis, quam Divinam vocant; tum parat aditionem ad illas, ope fossorum, qui ingrediuntur fodinas,

(secturas, aurariam, argentariam, aerariam, ferrariam) intecti bardocullo, et perizomate, cum succensa lucerna aut laterna: repertaeque metallicae venae (crudaria dicitur, quae in summo deprehensa) impingunt cuneos, decutiuntque frusta, et extrahunt foras.

Hic discretor secernit impuritates sax eas; lotor secreta elevat in chrysoplysio (officina lotoria;) alii deferunt in ustrinas, et ita colliquefaciunt, ut metallum a scoriis liberatum profluat; et, quia plerumque argentum est intermixtum auro, separantur illa ab invicem, et abstrahuntur chrysulca, seu aqua secretoria, (vulgo aqua forti) demumque conflatur unumquodque purum, putum seorsim in tabellas, vel bacillos.

Hic iam fabri antelucani ad opus fabrile se conferunt, in fabricam seu officinam ferrariam, infundunt ustrinae carbones a carbonario subvectos; excitant ignem, et inflando folles (quorum latior pars, anima; angustior, gula) accipiunt et reddunt auras, ac carbones animant in prunas, quibus imponunt et inferunt metalla; et primo candefaciunt, dein frigefaciunt in lacu, ignique iterum reddunt, et sic emolliunt; emollitaque eximunt forcipibus; exempta cudunt super incude malleis et marculis, quos elevatis et reductis brachiis librant, (dum interim stricturae quaqua versum dissiliunt;) cusa denique lentant in laminas, varieque formant ac figurant, ferrumque indurant chalybe seu stomomate, et, ubi opus, ferruminando conficiunt utensilia.

Faber ferrarius fabriccat ferramenta varia, de quibus sparsim in hoc libro; falcarius dicitur a falcium procusione; faber equarius peritus est veterinariae; habet et ipse diversa instrumenta, quibus utitur in calceandis et curandis equis, nempe soleas ferreas, forcipes, novaculas, ferramenta incisoria ad ungulas equinas (quarum cavitatem chelidonem supra vocavimus) excavandas; qui, dum induit soleas iumentis, cavet, ne clavo sinistre impacto ulcerentur, praesertim si subtriverunt ungulas. Impatientes clacitrones seu recalcitrantes arctat in repagulo. Idem munit rotas curules laminis, et has clavis rotariis, flectitque catenas ec catenatis orbibus.

Faber serarius (claustrarius) fabricat clauftra ac seras, quarum interanea seu interiora, ductilibus per insertam clavem lamellis, prorsum vorsum trahuntur. Cavium et clavicularum pars anterior dicitur proiectum seu labium sulcatim pertusum: et per oppositos intra seram denticulos ac rotulas versabile; eius circumactu obex sue pessulus obducitur, reduciturque. Catone vectis remissarius vocatur, qui manu extra seram trahitur, retrahiturque. Pars clavis posterior, est ansa; media, tubulus seu canaliculus, qui infigitur (imponitur, impingitur) spinae ferreae: detrahitur, eximitur. Clavis generaois seu communis plures seras aperit. At Laconica est adultera, seu adulterina, quia ubique reserat. Valvae et ianuae vinciuntur subscudibus et vinculis ferreis, quorum extremae

cavaeque partes immittuntur uncis, seu cardinibus, quibus fabrinomen a com figura dederunt; retortos illos vinculorum flexus et orbes, seu subscudum extremitates orbiculatas a flectendo et versando nominant. Habent suos fenestrae quoque obices. Appendulis seris additur fibula, uncino inserenda. Ianua movetur ansa; pessulus manubrio exterius tollitur, deprimiturque; cornice, utsupra diximus, pulsatur ostium. Praecipu instrumenta, incudes, mallei, limae, retinacula adstrictoria, etc. Vide in Indice voc. Sera, et Clavis.

Cultrarius (machaeropoeus, gladiarius) fabricat cultros (mensarios, coquinarios, incisorios, seu minutales, in manubrium reductiles, clunabula seu clunacula, parazonia, machaeras, cultellos, (falculas) latos vel ancipites [correction of the printer; in the print ancipite] vel cum dorso, frameas, rhomphaeas, seu spathas (Vegetio) et semispathas; gladios Gallicos, (longos sine mucronibus ad feriendum caesim) Hispanos, (brevitate habiles ad punctim petendum; sunt, qui, Hispanienses gladios, aiunt, fuisse mucronis firmi, et ictus utrinque valide penetrantis. Sed hodie isti habent longos, illi breviores, utrique mucronatos) veruta, sicas, pugiones [correction of the printer; in the print pungiones], pugiunculos, ensiculos, gladiolos, acinaces seu harpas, (gladios incurvos, falcatos, Persicos) dolones, (intra baculum latentes) subalares, laterales, etc. Gladii partes sunt: capulus vel capulum, quo tenetur, praemunitus obicibus ad excipiendos ictus: lamina, (Probatur, si e flexu in rectum redeat:) acies:

mucro: vagina (theca) praeferrata, seu bulla vel vinculo inferne munita, e qua educitur, distringitur, evaginatur, in quam reconditur, quaque clauditur; gladios et cultros polio (politor,) polit, limat polite, et refricat politura ad nitorem, aut ad eum reducit, cum prastrictus est; et in iis pulvere erodente varias incicisuras et figuras inprimit, incidit, inscribit.

Quos (uti et forfices ac forficulas) samiator, vel, ut alii loquuntur, cotiarius, samiat, seu exacuit, laevigat, depolit, cote aquaria, rotatili, gyratili, quam calcando girat, rotat, et denticulos exterit ac aequat, cum videlicet mucro vel acies est denticulata, seu plagis asperata, aut inclinata, retusa, hebes, hebetata, obtusa, rubigine (aerugine, ferrugine) exesa, obducta; rubiginosa, aeruginosa; cum duxit situm.

Acicularius fabrefacit acus et aciculas, ferreas et aeneas spinas, spinulas, cuspidulas, nodatas seu capitatas, uncinulos, hamulos; (aciarium est theca acuum) iidem sunt fibularie (confectores fibularum;) Calcarium artifex stapedes, lupata, (lupos, murices) nasalia, frontalia, postomides, fiscellas, oreas, pro equis parat.

Fabricator minutorum opusculorum seu faber aeris minutioris (minutiarius) forficulas, forcipes, forcipulas, chelis seu rostris aduncis, aut latiusculis, aut cuspidatis, etc. serras et serrulas, terebras, limas, emunctoria, candelabra, nolas, malleolos, saeculas, circinos,

etc. (Clavarius omnis generis clavos et clavulos, capitatos, umbellatos, seu muscarios, bullatos, (quibus portae et sellae configuntur) uncinatos, equarios, seu ungulares, pavimentarios, scandulares, (scandularios seu tegularios, cistellarios) tabularios, doliares, lacunares, confibulas, trabales, etc.

Tormentarius faber conficit manuaria tormenta bellica, bombardas, ferreos tubos, et fistulas: seratas, rotatas, striatas; scopicas, venatorias; sclopos, sclopeta cum suis partibus, scilicet catulo, igniario lapide, scutula, clavi, rotula, ligula, parte maxillari, virga stipatoria (qua fartum inculcatur) et sphaerospatica seu hamata, (qua plumbea glans retrahitur) et peniculata, (qua purgatur, extergitur;) pinna, seu dioptra, imum supremumque punctum est colline ationis Materiarius tormentariorum est, qui thecas harum fistularum fabricat, et pyxides pulverarias, parergis, et tabellis osseis (ossiculorum emblematis) non raro vermiculatas, distictas, et figuratas. Vide in Ind. voc. Militaria Vocabula.

Malleator (thoracopaeus, buccularius, loricarius) fabricat e ferro ductili cataphractas, cum suis partibus, ut sunt thorax (lorica, pectorale, dorsuale,) ferreus, chalybeus, aeneus, hamis, anulis, catenulis, lamellis, squamis consertus et commissus; tibialia seu ocreae ferreae, chirothecae, humerale, galea, seu cassis, cum cono, seu apice, et buccula (buccarum tegmine) facit idem omnis generis clypeos,

seu clypea, scuta, peltas, cetras, etc. quarum media et eminentior pars est umbo; apprehenduntur et tenentur ansa, seu capulo: ornantur bullis et claviculis. Arcuarius conficit arcus et sagittas, (spicula, tela missilia) quarum thecae dicuntur pharetrae, arcuum coryti.

Faber aerarius e ductili cupro cudit, tiligineoque marculo laevigat aeramenta; facitque ahena, lebetes, caldaria seu cacabos, sartagines, cortinas (tinctorum) cacabula, pelluvia, malluvia, (pollubra) pelves, ferruminans stanno et plumbo inter se commistis: nempe. molybditide, vafis escariis illinit stannum, feu incoquit ea stanno, ne ciborum sapor corrumpatur. Quae detrita, resiciunt discurrentes passim refectores aerarii, seu fabri veteramentarii.

Flator aris, (orichalcarius, campanularius Pontano) fusor aeramentarius fundit et conflat ex orichalco, seu aere caldario, (sic dictum est, quia ex eo caldaria et ahena fiunt) aera campana (vulgo campanas) clavo seu pistillo ferreo (rhopalo) pulsatilia, in contignatione suspensa et librata: Item campanulas, nolas, cymbala, tintinnabula: et tormenta bellica maiora, novae subtilitatis (ut quidam ait) et operis admirandi ballistas, oblongum in tubum, et aequaliter teretem, ex aere fusili figuratas; quae non funibus aut nervis intentae singula mittunt spicula, sed incogitata priscis ratione, ad applicitos tenui a tergo, foramini igniculos, cum incremento multiplici, rapiendos; certo

primum nitrati ac sulpurei pulveris modulo temperatas, insertos dein ore patente ex arte globos catenasque, et alia obturamenta, fulminis instar flammis eluctantibus, cum horendo fragore emittentes. Hodie inventae quoque sunt fistulae ligneae, intra quas coactus et condensatus aer, laxato obturamento, validam emissionem habet. Ventosas appellemus.

Ceterum, ut fusio seu fusura rimam aut scissuram ne ducat, oportet fusorem pyrotechniae apprime gnarum esse; quare ante omnia opusest, ut typi e terra probe subacta recte conficiantur, ac disponantur, iisque metalla perite excocta et temperata infundantur, fornace et igne ad calorem variandum diligenter, variatis et attemperatis. Sunt autem tormenta haec militaria seu bellica (fulminatrices machinae) diversimoda; nam quaedam sunt manuaria, ut minores seu breviores sclopi, circumactu rotae globum impellentes: quaedam, maiores sclopi, ut bombardae, (vulgo mosquetae) super furcillis quandoque librari solitae, igniario funiculo exonerandae; quaedam sclopeta duplicata, duplo aut triplo maiora illis; quibus accedunt, sed magnitudine excedunt, tormentta campestria seu castrensia, vulgo falcones) trium aut quinque circiter pondo globos ferreos expellentia; his grandiores sunt colubrinae, seu serpentinae, (scilicet fistulae) seu basilisci, longitudine octo plerumque, aut novem ulnarum seu cubitorum,

decem aut viginti librarum glandes extorquentes; maxima sunt muralia seu obsidionalia (vulgo carthaunae) in longum sex ulnas seu cubitos complectentia, et sexaginta libras: vel si sunt duplicata (nam pro magnitudine: dimidiata, quartaria, octula dicuntur) duplo plures eiaculantia; mortaria ampla capacitate serviunt ad pilas granatas, variis ferramentis fartas, eiciendas. Vide Ind. verb. Militaria vocabula. Mensura et proportio campanarum ab ambitu et altitudine desumitur; partes earum, auriculae, et harum ansae, frons, corona, margo, fimbriae, cavum.

Stannarius (cantharius fusor, Pont.) stannea fundit vasa, (ut cantharos, scyphos, patinas, gabatas, paropsides, discos, salina, malluvia, lagenas, etc.) quae si rotunda sunt, torno rotatili: aut si angulosa, rasura seu ferramentis rasoriis perpolit, utrobique fricatum vel frictum adhibens ex cinefacto stanno. Canthari habent cervices pro ansis: lances et catini, crepidinem in ambitu habent.

Bractearius (Pontano nostro lampadarius, et laminarius) e laminis vel lamellis, seu bracteis, aeneis aut ferreis, stanno incoctis (quibusdam charta plumbea) concinnat, varie plumbando, lampades, siphones, radulas, etc. praecipue laternas (unde laternarius) cum corneis aut vitrcis valvulis, aut fissilibus de selenite bracteolis, relinquens pro lucerna inserenda et eximenda ostiolum. Laternarum quaedam obeliscis sunt praefixae; opus eius

plerumque futile, et minime durabile. Bracteolarius bracteolas conficit aureas et argenteas, crepitantes; at Bracteator metallum in tenues ducit lamelias. Cusor dilatat in tenuissima fila, non rotunda, sed latescentia seu latiuscula. Qui metalla in fila rotunda attenuant, primo quadratam lamellam malleolis rotundant, et anterius acuminant: hanc inserunt modulo ferreo multifori, per cuius foramina laxiora et angustiora tamdiu lamellam impellunt, donec in teretes virgulas formetur: hae deinde per alium modulum arctius et arctius stringendo trahuntur a loro tractorio, super scamnum extento, et circa axem, circumactu decussati manubrii, seu quadrifidi radii, volubili, donec, per alias et alias exiliores formas seu foramina, in minutissima diducantur fila. Sed aurum argentumque netum, seu textile, filatim serico circumvolvitur, et ad nendum texendumque adhibetur. Secus accidit filis e metallo solidis seu cusis, aut per modulos praedictos [correction of the printer; in the print praeditos] transadactis, quae non tam acu quam forcipula tractantur, ad corollas et coronas opere Phrygio crispandas. Priora fila dicuntur aurata et argentat: haec vero, aurea, argentea, aerea; serviuntque ad tinnitum Instrumentorum Musicorum. Unde fides aeneae, ferreae, chalybeae; et devolvuntur in radios: illa vero infasciculos, et glomera seu glomos.

Aurifex, (multis aurifaber) seu faber argentarius, aut etiam aerarius, Cicero vascularium

vocat, in aurificina vel argentaria opus faciens, imprimis calet artem examinandi et probandi metalla ad coticulam, seu lapidem Lydium, aut Heraclium; tum illa in catillo liquefactiendi et secernendi; dein excoquendi, et purificandi (Plin. Sueton.) ut ex argentoso et aeroso fiat aurum obry zum, purum, putum. Et per catinum triangulum infundendi formae; vel malleandi, procudendi, caelandi, incoquendi aurum, seu inaurandi et inargentandi: glutinandi chrysocolla, seu chrysitide, et argyritide: lingula chalybea poliendi: encausto, seu encanstico sive incoctili emblemate, inurendi et pingendi. In signis efformandis duplicem observat rationem. Aut enim formaturus iconem, iuxtra simulacrum ligneum, aeri fufili impressum, (typus vocatur) impingit aurum, argentumve, et in figuram destinatam excudit et extundit; Aut in modulo gypseo, plumbeove, fusione figurat, stylisque ferreis, obtusioribus, teretibus, latiusculis in depressiores et prom inentiores partes effigiat, et laevat, variis ductibus lineamenta et parerga discriminando, quaedamque subtilibus incisuris caelando. Vasa fabrefacturus, circumplicat ferreae formae lamellas bene malleatas; et in longum latumque extenuatas vel rotundat plano ambitu: vel distinguit orbe angulari, vel quadrat latera; ducitque in tubera et tubercula, per malleos et ferramenta diversimode capitata et rostrata. Idem alio stylorum genere peracuto, et in diverfos angulos mucronato,

punctim tractimque fodit. Sed terebra forat, attractu funiculi, instar surrecti torni, agitabili. Metallis nitorem reconciliat, vel candentia usto cremore vinaceo cum sale perfricando et lixando: vel etiam sine ustione cremoris, cum sale et frigida perlinendo et perluendo, eaque, scopula e filis aeneis colligata, (rasoriam vocant) defricando. Auri excoctioris massula, dicitur pala: maior massa seu lamina, Plinio vocatur palacra. Argentum pastillatum est Budaeo, quod in pastillos et massas coactum; at pusulatum, quod a pusulis repurgatum. Rude et Infectum est, quod adhuc in massa: Factum, quod in vasis et signis. Ad expurgationem auri et argenti, utuntur vasculo, e cornu [reading uncertain: print faded] bubulo vel cervino contrito, tenacique materia coagmentato. Vulgo cupella, seu capella.

Aurificis, et Anaglyptices periti, seu Anaglyptae est, vasa anaglypha seu anaglyphata, sculpturis eminentibus aspera effingere: aurea, aurata, subaurata, argentata. Item opera figillaria, emblemata, scyphos sigillatos et operculatos, annulos, annellos, signatorios seu sigillares, gemmatos seu gemmis in pala inclusis, dactylia, condalia, cum sua dactylotheca, phialas, pateras, monilia, armillas (mundum muliebrem:) torques, squamatim, orbiculatim, angulose, ovali serie catenatos, et plectiles: inaures, seu stalagmia, calices, chry sendeta, aureis crustis illigata, gutturnia, pelluvia, signa et sigilla, scite, affabre, faberrime

elaborata: lychnos argenteos, pensiles, ramosos, coronas regias, ex cufpidibus pyramidatis: aut surgentibus ex orbe, acanthi foliis, seque superne dilatantibus: et imperatorias, curvantibus se in globum laminis aureis, inque zonas se dissecantibus: omnisque generis cimelia; colligens e praecinctu, pede leporino, scobem, et ramenta, seu balucam, quibus intertrimenta possunt compensari. Denique fabrefactis addit notam auri argentive probati, seu probi. Speciatim aurarium curant negotium chrysopolae, argyropolae, negotiatores aurarii, argentariique; Gemmarii, seu gemmarum mangones gemmas et cimelia: gnari discernendi lapillos, pretiosos a factitiis et ignobilibus, veros ab adulterinis et subdititiis, ex pondere, duritie, splendore, in quibus nec macula sit, nec nubecula. Margaritarii, circa margaritas, uniones, baccas, earumque elenchos aestimandos et vendendos versantur.

Monetarius, seu monetae cusor, nummos cudit in officina monetaria. Sed qui percutit reprobos seu improbos, adulterinos; aut admutilat, accidit, arrodit probos, falsarius est. Hodie modus feriendae monetae in eo consistit, ut vel lamina aurea argenteave aequali crassitie cudatur: vel duos inter volgiolos rota aquaria impulsos prematur; postmodum laminatum aequaliter metallum, circumactu pressorii ferramenti, in nummos maiores minoresve, pro ratione lamina, rescindatur,

Qui e sequioribus metallis conantur enixe factitare aurum, vocantur Alchimistae ab Alchimia, seu Chimia aut Chemia, Graece [gap: Greek word] aut [gap: Greek word] , Latinis idem, quod infusio, et auri argentique praeparatio: cui Arabes articulum al, linguae suae familiarem apposuerunt, unde Arabice Alchimistae: Graece Chrysopoei; et Ars ipsa Chrysopaeia, quae sibi persuadet, posse ex viliore metallo semen colligi, cuius cum sulpure et argento vivo (Mercurium vocant) permixtione, fiat Pulvis, aut Tinctura, (quibusdam Lapis Philosophicus,) quae tinctum in suam naturam, hoc est, aurum transformet, et convertat. Quod an fieri possit, digladiantur Philosophi; illud satis certum est, huic arti plus fumi quam lucri inesse.

Nos nostram prosequamur Alchimiam, et cum Virgilio, non quidem ex Ennii stercore, sed variis ex artibus, aurum Linguae Latinae cliquemus. Itaque aureis tenetur compedibus, qui spendide servit. Faber gestat compedes, quas fecit; cum quis paravit flagellum, quo vapulet. Redditur incudi; quod refingitur, mutatur, corrigitur. Defuit ei lima; quod nondum satis tersum et politum. Additur lima; cum castigatur et expolitur. Vulgatum est: Decies ad limam, quam semel ad linguam. Eandem tundunt incudem, qui assidui sunt in eodem opere. Inter malleum et incudem est; qui ingenti malo premitur.

Tenedia securis; de severa animadversione. In acie novaculae est; qui in summo discrimine. Novacula in cotem incidit; cum quis in eum offendit, in quem minime vellet. Tuo te iugulabo gladio; tuis convincam argumentis. Cudendum est, dum calet ferrum; occasione utendum. Nunc tuum ferrum in ione est; tua res agitur. Praepostere agit, qui clavi findit ligna, securi fores aperit. Numquid obtundo? Desiderius. Nihil gratius auribus. Mercurialis. Nunc tu malleum move. Desiderius. Movebunt pro me,

-- alii ventosis follibus auras
Accipiunt, redduntque: alii stridentia tingunt
Aera lacu: gemit impositis incuaibus Aetna.

Mercurialis. Gaudeo, Homerum Latinum tibi tam familiarem esse, qui fuliginosam Vulcani officinam non ferrea, sed aurea hypotyposi illustravit. Nos ad alios fabros minus operosos vocamur. Desiderius. Restat aliquid. Mercurialis. Quid? Desiderius. Symbolicum quid, in mentem venit mihi. Mercurialis. Edissere. Desiderius. Globus incendiarius, cum lemniate: rumpor, modo rumpam; vindictam indicat, Mercurialis. Belle. Desiderius. Machina bellica in saccum lana oppletum exonerata, cum adscriptione: cedendo resistit. Typum mansuetudinis aut patientiae exprimit: Mercurialis. Ament te Musae de docili et eleganti indole. Nobis alio sunt vertendi pedes.

CAPUT XLIII. Artes utensilium linecrum, ligneorum, coriaceorum.

REstio contorquet restes, seu laqueos, funes, aurigarios, rudentes, nauticos, anchorarios, ductarios, tomices, numellas setosas, cingula, cilicina, resticulas, funiculos, et varii generis intorta ligamenta e cannabe, stupa, sparto, vel arborum libris, qui, dum virent, glubantur. Instrumenta eius: traha, cuneus, pondera, rotae, retinacula, furcae, tudites, mallei stuparii.

Viminarius seu cophinopaeus e viminibus, quandoque dccorticatis et exalburnatis sirpat, seu implicat corbes, corbulas, calathos, calathiscos, qualos, quasillos, seu quasillas, sportas, sportulas, canistra, canistella, sirpiculos, vel scirpiculos, fiscos, fiscinas, fiscellas iunceas, virgatas, vimineas: et vehes rusticorum sirpeas vel scirpeas.

Cribrarius facit cribra, cribella, Pont. incernicula, capisteria, ex assulis flexilibus, rotundatisque: reticula item iuncea, aut linea, aut ex setis equinis; qualia sunt cribra excussoria, pollinaria, ruderaria, etc.

Capsarius autem ex asserculis, seu sectilibus lamellis, seu bracteis ligneis, capsas, capsulas, scrinia, scriniola, cistulas, cistellas rotundas, ovatas, quadratas, oblongas, etc.

Doliator sea vietor, accinctus cultris vietoriis, conficit vasa doliaria, circumvinciens secamenta seu assulas vinculis e virgis colurnis, aut betulaeeis, eosque ligans vimine saligno: sive uno fundo, ut sunt labra et lacus: sive bino, ut dolia, habentia foramen desuper pro infusione liquoris; et deorsum pro emissione: illud occluditur operculo aut obturamento; hoc siphone aut epistomio. Vietoris effecta sunt: solia, tinae, cupae, orcae, orculae, seriae, pytinae, obbae, capedines, capulae, alvei, alveoli, camellae, sina, mulctrae, situli aquarii, urnae, antiliae, diotae, scaphia, etc. Labor est, assulas doliorum secare, dolare, committere seu coagmentare, ad fundum aptare, adhibendo dolabram pedatam, et inversam: circulos dolabella, seu cultro utrinque manubriato (Pallad.) super eqvuleum ligneum, retinaculo ductili instructum, recidere, vimine colligare, eosdem vasis inducere, adhibendo retinacula, uncos tractorios et adstrictorios [correction of the printer; in the print adstrictoricos] tudite seu pavicula adigere; et tudicula, seu paxillo adstrictorio arctare: terebra circulari perforare; fissa seu fluxa et perfluentia, ac rimas agentia compingere, resarcire, et redintegrare: cados cerevisiarios picare, radulana pice prius exempta, et super fulcrum reclinatos scopulis circumfricare, aqua eluere, etc.

Tornio seu Torevia parat in sua fabrica, tornatilia opera tomo. Ars ipsa, Toreutice. Ossotoreuta, ossa tornando polit, adhibito chalybe,

in cubum angulose cuspidato. Est autem tornus, volgiolum teres, circumvoluto loro, e pertica arcuata, suspenso, pedis agitatione rotatile: ex altera parte sinu cavo, aut etiam dentato capite, materiam tornatilem tenaciter apprehendens: altera sui parte insertus, ferreae laminae forcipatae, hoc est, in modum forcipis, diductili. Lamina ipsa, cum suo sustentaculo, intra duo tigilla versatili, ferrata cochlea contrahitur, laxaturque. Utrinque duo sunt retinacula, ferrato mucrone, (quorum dextrarium cum fulcro suo est mobile) lignum torno paratum, figentia. Versat autem Toreuta, utraque manu, instrumenta tornandi super transversum fulcimentum; hoc innitens subiecto orbiculo ligneo, tollitur demittiturque clavo cochleato. Rudiorem seu primam scabritiem aufert semitubulis ferreis: tum laevigat ferramentis planis, oblique exacutis: aut etiam simplici, duplicive acie, uncinatis, (inter quae rutellum) in globis praesertim, et orbibus formandis usui. Rostratis, seu rostello longiore reduncis, utitur ad fundos vasorum, et extuberantes ventres excavandos, utin atramentariis. Terebris dentatis secat, et perforat. Tornum autem variat, prout opera sunt scutellata, cochleata, angularia, etc. Denique pro diversa applicatione instrumentorum, planorum, obliquatorum, uncorum, canalitiorum seu cavatoriorum cavat, laevat, exasperat, extenuat, deprimit, attollit, turbinat,

globat. crenulis, incisuris, spiris, nodis, tuberculis discriminat, multifariamque figurat, et detornat varia vascula, rosas, ligneolos lychnos, pyxidulas, etc. Inter artis huius arcana hodie celebratur, si quis norit tornare non modo rotunda, sed angulata quoque, et ovata, squamata, undulata, torquata, rhombis et variis tuberculis distincta, etc.

Qui globulos seu sphaerulas precatorias tornant, usurpant tornum tricuspide lunula praeferratum, cuius circumactione orbiculos exsecant ex admoto manu asserculo: quibus postea gyratione rotae perfectam rotunditatem et laevorem addunt; et denique, mutuo inter se concussu et attritu, nitere faciunt. Antiquis Proverbio dicebatur: milium torno sculpere, quod absurdum. Nostri Alpestres coloni Berchtesgadenses in excavato piperis grano non unam duodecadem includunt tornatilium caliculorum. Desiderius. Id meis egomet oculis vidi. Mercurialis. Meis ego manibus ut versarem, pro fuscinula aciculam adhibui. Porro

Ad Arcularium, seu Scriniarium aut Clinopoeum pertinet suamet sibi arma sabrilia ex ligno parare: ferrea acuere: ligna in quadrum circumsecare: ex curvo in rectum et ad regulam reducere: quadrata rotundare: rotunda quadrare et conquadrare: decussare, seu decussatim coniungere: cancellare, seu cancellatim coagmentare: angulatim incidere et committere: per fissuras et incisuras seu planas, seu denticulatas, seu altrinsecus coeuntes:

per iuncturas insectas: per caniculatas et cavatas conserere: perque varias secturas et scalpturas immittere: quae contra pulpam sunt, lamellis tegere: naturam ligni, et vitia nosse, si marcidum, cariosum, nodosum, viride, fugiens, seu hiscens aut discedens, facile fissile, intractabile, inhabile, contumax operanti, aut quocumque modo vitiosum.

Eiusdem est, opere intestino, seu ligneo, construere, quidquid ad ornatum aedium pertinet, ut est, laquearia seu laqueata coronario opere, lacunis scilicet vel rotundis, vel angulosis (insertiones et impages appellantur fabris) suspendere, seu, ut Ovidius dixit, lacunare: parietes cum suis coronis, cornicibus, loricis, loriculis, loricationibus contabulare: pavimenta coassare, seu assare, aut coaxationem vel coassationem facere: arcas et arculas fabricare, loculatas, pluribus loculis aut nidulis distinctas: aeratas, seu aere vinciendas: cistas et cistulas suis cum valvis, valvulis, operculis: scriniaria, scriniola, mensas, mensulas suis cum pedibus, et capsis reductilibus, ac suppedaneis, Uno pede fultae mensae, dicuntur monopodia: pantherinae vocantur, quae sunt undulatae aut undatim crispae, seu crispatae: tiorinae, quae oblongo venarum discursu maculosae. Eiusdem quoque est, lecticas compingere, quarum pars a cervicali dicitur pluteus: latus, sponda; fabricat etiam sellrum pellicearum fulcra, sive arcuata, sive bissellia: variasque sedeculas, sedilia, scamna,

scamilla seu scabella, antas, antepagmenta, ancones ianuarum, iugamenta senestrarum, caeca postium intertignia: Diversaque assamenta iungit, committit, impagibus et subscudibus: iuncturas et commissuras glutine, seu glutimento glutinat, seu conglutinat. Fissuras, fissiones, rimas, divisuras, rimulas, assulis implet, et compaginat, ne compages, vel coagmentatio hiet, aut perluceat. Et, ut niteant, gummitione, seu gummi iuniperino `(vulgo vernice) oblinit. Quae omnia ut fiant. Primo sunt asseres, et tigilla exascianda, et marginanda: tum runcinarum raptibus dolanda, et runcanda: inde dolabra dedolanda: mox dolabella, seu planula edolanda: circumdolanda, complananda: quaedam denticulata dolabella strianda, seu in crenas incidenda. Atque ut opera fiant everganea, seu fabre, aut elaborate facta, quaedam excavanda et exscindenda, ut profundius recedant: alia, ut protuberent: alia in plures angulos reflectenda: (ipsi strumas vocant) alia utrinque promittenda, ut procurrant, et proiecta videantur: quaedam scalpturanda: quibusdam parerga inserenda; tabulae ac tabellae includendae marginibus, seu marginandae, (unde marginatae dicuntur) hoc est, vinciendae et ornandae subscudibus et regulis, quandoque striatis, crispatis, undulatis; quas quidem undantes ftrias seu striaturas, fabri malunt nominare flammas, et flammatas. Asseribus praetexendae assulae; et hae, membranis seu bracteis ligneis,

osseisve, in foliorum speciem intersectis, distinguendae. Quaedam opere musivo, seu vermiculato intersecanda, et exornanda. Quaedam nigra politura imbuenda, et inficienda; et, quae infecta sunt, defricanda, exterenda, deterenda iuncis. Quaedam rallo et lima radenda, rasitanda, interradenda. Quorundam exstantiae circumscalpendae. Quaedam durioris naturae, ut lapides et metalla, coagmentis alliganda; et, quae pluribus constant membris, distribute ac partite ad symmetriam totius operis adaptanda.

Ad quae omnia efficienda, opus imprimis est mensa dolatoria, ut S. Hieron loquitur; retinaculis pluribus, fixis, mobilibus, planis, cochleatis. Item sustentaculis: et diversis scalpris: rectis, obliquis, acuminatis, cavatoriis. Variis quoque serris et serrulis: ascia, dolabris, ac dolabellis: terebris et terebellis: pavicula, forcipe, cultro fabrili, etc. quibus fodiendum, davandum, terebrandum, perforandum, secandum, insecandum, subsecandum, circumsecandum, intersecandum, scindendum, incidendum, rescindendum, circumcidendum, impingendum, illidendum, etc. decidentibus, interea et absilientibus assulatim schidiis, seu ramentorum crinibus, segminibus, segmentis, secamentis, assulis, micis, et scobe, seu serragine. Vide Ind. voc. Scriniarius.

Lyropaeus seu Plectropaeus conficit lyras, citharas, testudines, cheles, etc. quarum convexitas tabulata, dicitur magas (adis) in cuius medio

est umbilicus caelatus: cui insistit magadium seu ponticulus: hic sustinet chordas; chordae, seu fides feriuntur plectro arcuato, et seta equina subtento; tenduntur et remittuntur vericillis seu verticulis aut epitoniis: verticilli immittuntur iugo, seu cervici chelyos.

Organopoeus feu Organarius fabrefacit Organa Musica, seu Pneumatica, cum suis fistulis maioribus et minoribus: quarum quaedam graviorem bombum: quaedam medium seu tibialem sonum: quaedam acutiorem [correction of the printer; in the print auctiorem] emittunt, qualem gingriae edunt: quaedam, qualem cymbala. Ex illis ad follium (obturaculi Vitruv.) contractionem et dilatationem (obturationem et aperturam [correction of the printer; in the print operturam]) alternatim redditur spiritus, pro moderamine regularum pleuritidum et motuum epistomiorum seu epitoniorum, quorum manubria manibus, imo pedibus Organoedus tangit, puisatque, Interanea sunt tot filorum maeandris suspensa, ligata, et implicita: tot spiraculis distributa et partita, facilius ut inspici possint, quam describi.

Desiderius. Quoniam vis mira constructionis harmoniacae in Machinis hisce Musicis apparet, peto abs te, ut iis, quae percurristi, adiungas pluscula, artis et pegmatis Organici penitius paullo cognoscendi causa. Mercurialis. Promptior sum quam peritior, ad hoc praestandum; quanto melius desiderio satisfacerent tuo, horum operum Daedali. Sed tamen, huic ne totus desim rogatui, ea, quae mihi cognitiora, communicabo tecum. Organoedus igitur,

ubi digitis movet claves, quas vocant; moventur simul obturacula, seu spiraculorum obices, oribus fistularum subtensi, et ex filis ferreis lamellisque ligneis, quas tendiculas voces uncinatas, cum clavium seu manubriorum depressione versatiles. Obices illi seu epistomia (quorum scilicet obductione et reductione continetur aut laxatur spiritus) ventum seu flatum follibus (Vitruv. Arcam nominat, nempe ventosam, in quam anima canalibus ministranda influit) susceptum, et per meatus canalium dispensatum, immittunt fistularum orificiis. Series porro fistularum seu Grandiorum, (Principalem Organopoei vocant) seu Mediorum, et quadam permixtione consonantium, id quod Mexturam appellant: seu, Tubarum ac Tibiarum, et gingriarum sonores exprimentium, aliter et aliter sonant, prout versatione regularum pleuritidum (quasi dicas obductilium et reductilium a lateribus utrinque tabellarum foratilium Plin. quarum singulae quadraginta quinque fistulas, epitoniorum manubriis moderantur) per spriamentorum foramina, seu perforata tabulata (Vitruv. pinaces vocantur) ora fistularia vel recluduntur seu aperiuntur, cum scilicet fistularum extremitates recta foraminibus illis, aurae perviis, insistunt: vel clauduntur, dum ora oribus inter se non respondent, et sic afflatus ex arca, et per canales tradux spiritus intercipitur. Copulam Organarii fabri appellant fistularum concordiam, leniori modulatu aures ferientem. Tremulantem nuncupant,

cum tremulus sonus elicitur e fistulari cavitate, per aerem quadam succussatione impulsum. Organum pneumaticum, quod minoribus fistulis regulisque pleuriticis constat, Positivum dicunt, quod de loco in locum poni queat. Sed Regale nominant, quod, fistulis, non item regulis praeditum, sonitum reddit streperum magis ac stridulum et subraucum, quam liquide tibialem, ob diversum aeris ad ligulam, seu lingulam, in fistulis abditam, appulsum. Minora Organa, seu Instrumenta Musica sunt fidium ferrearum et aenearum, quae, malleolo clavulorum capitulis immittendo, corriguntur, contemperantur, et concordantur. In quibus instrumentis, pinnulae per ligneas lamellas prominulae cum iisdem emicant, seu subsiliunt, tinnitumque fidium aenearum excitant. At Clavichordium vocitant, in quo aereae pinnulae epitoniis seu clavium costis infixae, allisu suo chordas feriunt, et obtusiore sono tinnire faciunt. Intellexti haec? Desiderius. Quantum imbecillitas imaginandi patitur. Mercurialis. Vides ergo, quid petieris, quidque dixerim, haec fidelius oculis subici, quam auribus. Sed macte animo, ducam te in rem praesentem; modo ceteras fabricas lignarias pertransierimus prius. Desiderius. Quacumque tecum perog, vel cum aviditate ad alia accedo; vel inde, ubi fui, non sine admiratione recedo. Mercurialis. Pauciora miraberis, si plura expertus fueris. Nunc ad fabrum Rotarium.

Plaustrarius, seu carpentarius, facit currus, plaustra, carpenta, carros, et varia vehicula, vectabula, curricula, quorum vestigium dicitur orbita. Corpus curule constituunt diversae compages: Axes videlicet, quibus rotae sunt immissae: Temo lignum est oblongum, quod a iugo (ligno transverso, cui iuncti sunt equi; vernacule libra dicitur) inter equos portenditur, temonis brachia, transversario ligno commissa; super hoc versatur seu vertitur tignum oblongum currui subtensum, (axem stratum vocant, seu temonem caecum) cuius pars extrema, dicitur cauda, connectens fibula partem currus priorem et posteriorem; partibus istis incumbunt tigna oneraria; surgunt ad latus utrinque fulcra arrectaria [correction of the printer; in the print arrectoria] seu alaria, suo cum statumine, quibus obnituntur anterides. In rhedis et pilentis pensilibus sunt libramenta lorea, quibus suspenditur compago lignea, concamerata, et corio obducta, virgisque ferreis effulta. Quaedam esseda umbella reductili tegi, retegique possunt. Sunt autem in rhedis alae, apertiones, sediculae, staticula, iugamenta antica et postica; et est capsus pro rhedario.

Ceterum currus procedit conversione rotae circa axem. Rotae curvatura dicitur absis: absides sunt sex, totidemque canthi, quibus absis munitur. Medium rotae seu cnetrum est modiolus: huic hinc radii, illinc absidi innituntur. Enbolium seu obex est paxillus, tubulo modiali insertus, rotaeque praefixus, ne excidat. Radium quoque vocant cuneum illum seu clavum

ferreum, iugi foramini immissum. Est et alius paxillus ferreus, (cuneus, clavus, obex) qui subiugia lora seu catenas subiuges continet. Annuli seu orbiculi ferrei, axi inditi, ad prohibendum eius attritum, a quibusdam vocantur aurae, Graece [gap: Greek word] vel [gap: Greek word] , quasi famulatrices.

Est insuper opus carpentarii, confectio aratri, cuius partes: vomis vel vomer, nempe dens seu uncus, ad liras, vel sulcos ducendos. Dentale, lignum, quo vomer includitur: stiva, manubrium seu manica aratri: buris, vel bura, curvamen illius, quod vomerem excipit: ralla vel rallum est ferramentum, quo vomis purgatur. Atque haec de Utensilibus ligneis. Vide Indicem, verbo Carpentarius.

Coriacea e corio parat frenarius, videlicet frenos seu habenas, retinacula, subiugia [correction of the printer; in the print subiuga] lora, quibus equorum iuga alligantur; frontalia, quibus equina capita revinciuntur; anteas, quibus aures frenantur; postilenas, quae tenduntur sub cauda equi; antilenas, quae ante pectus; capistra, quibus tenentur; variaque loramenta, et corrigias.

Sed Ephippiarius facit ephippia, seu sellas equorum pellitas, aut fulcra equestria, quorum pars anterior, nodus: posterior, sulcrum dorsuarium: media, iugum, utrinque declive. Cingulae sunt cannabinae, equorum ventri succingendo: helcium seu iugum, equorum est collare; cui subduntur tomices, seu pulvilli lana pilisque farti, muniendis iumentorum collis.

Marsupiarius (saccularius, manicarius) consuit chirothecas, manicas, marsupia, crumenas, (etiam seratas) pasceolos, vidulos, sacculos, loculos scorteos, bulgas, ascoperas, hippoperas, etc. Idem cistas, riscos, et sellas circumsuit corio, subtentis ad sustentandum cingulis. Zonarius facit cinctus, cincticulos, cingula, cingulos, zonas, zonulas; (aliquando clavulis capitatis, bullatis, umbilicatis, et aliis bracteis extuberantibus,) quae fibulantur fibula; et, cum solvuntur, diffibulantur; e succingulis et baltheis suspenduntur gladii. Ligularius conficit versicolores ligulas, easque praemunit seu armat capitellis bracteis, quae insibulantur et refibulantur, ipsoque usus exarmantur.

Saponarius (factor saponum) coquit e sebo saponem seu smegma, sebatque candelas.

Cerarius fundit, aut mollit, subigitque manu (malassat, Nonio) cereos, et cereas faculas, taedas, funalia, instructa ellychnio, (filo aut funiculo stupeo, aut xylino) aut bacillo resinaceo, in medio candelae aut facis. Trahitur etiam cera circumactione rotae in longos funiculos, qui conspirantur seu convolvuntur in spiram aut globum: sed cerei infiguntur candelabro seu lychnucho. Fictor fingit e cera signa et sigilla, et ea, quae ceraturam patiuntur, cerat ac incerat. Coloratur etiam cera vel cerula aut minio, (unde miniata aut miniatula)

aut aeris aerugine, cum admixtione resinae terebinthinae; unde cera viridis: Aut dealbatur ad Solem, unde candida, alba, Punica. Sed cave, ceram putes, picem illam sigillarem, et rubricatam, miniatam, atratam, (vulgo ceram Hispanicam,) teretes in virgulas diffusam.

Pectinarius conficit pectines, corneos, ebumeos, ligneos, raris et densis radiis distinctos, pro pectendis crinibus. Sed scopularius concinnat pro vestibus purgandis varias scopulas, fetaceas (e setis, scapo ligneo alligatis, vude Pontano nostro setaciarius,) seu excutias; ad radendum rasorias seu asperas; ad cantharos et vitra defricanda, echinatos seu echinos. Sed ad pavimenta everrenda fiunt scopae e virgis betulaceis, sequacis ad vincturas lentitiae Plin. circa baculum scoparium, a scopario colligatae. Venduntur in foro scopario.

Cornarius dicitur, qui circa corneam materiam versatur. Thecopoeus, qui thecas qualescumque facit. Cublopoeus, talos osseos quadrat.

Habent autem Opifices magistri, sibi adiunctas operas, adiutores, servos, (cerevisiarios, ferrarios, pistorios, etc.) et tabernam (hospitium, diversorium) tribulem seu tribuariam, ubi peregre advenientes divertunt, et contribules (tribules) conveniunt. Sunt autem mechanicorum artificum (uti mercatorum, naviculariorum, etc.) variae tribus, curiae, decuriae, corpora, sodalitia; e quibus non pauci sedentarii seu selluarii (quidam ex iis sedendo incoxant pedem, seu cossim insident.)

Opificia omnia sunt meritoria seu mercenaria; quibus scilicet mercedem et pretium opere rependimus, quod vocatur manupretium seu manipretium, aut manuspretium. Tirones addiscunt artem, eiusque rudimentum ponunt; absoluto tirocinio, iuniores opisices, seu iuvenes operarii exercent opificium in variis officinis et ergasteriis; quandoque praeter mercedulam hebdomadariam (vel salarium) accipiunt honorarium, quod diebus festis solent absumere compotatione; quin potu etiam et inerti otio diem Lunae ac septimanam auspicari. Pro futuro magisterio mos est, specimen illos artis dare, edere, facere. Quidam laborant affabre, scite, venuste, polite, sollerter, operose, probe, et pretio parabili; alii infabre, inscite, impolite, futiliter, perfunctorie, levique brachio; et tamen plus iusto aut aequo petunt exiguntque.

Superest, ut, quod de his mechanicis Proverbiale (vox Erasmo et Calepino usurpata) in buccam venit, proiciamus. Cribrum carnificinum est Plauto, servus virgis laceratus, et furcam in collo gestans. Qui stulte laborat, cribro haurit aquam. Non ianuae tantum, sed cuiuslibet rei summa, cardo est, et in cardine volvitur. Teres atque rotundus, est homo concinnus et industrius. Quadratus Aristoteli dicitur sapiens; vulgo pro ruftico habetur. Duabus sedet sellis, homo vel ancipitis fidei, vel dubii eventus.

Et rotat omnia secum. Quidam maledici plaustra convitiis onerant. Tabula rasa puer est, cui nihil literarum inscriptum. In quadrum redigitur, seu quadratur [correction of the printer; in the print quadratus], quod recte concinnatur in ordinem. Inconstantis est, manum ab aratro retrahere. Quidam apitores sunt ad stivam, quam ad calamum. Cum cane simul et lorum perdit, cui spes tota periit. Cereum nasum fingit alteri, qui eum verbis ductat. Ceram obdit auribus, Ulyssis ad exemplum, qui Serenum seu Voluptatum cantus non audit. Scopae dissolutae, est oratio sine nexu; foederati sine consilio. Ad incitas redactus, nec obolum habet, unde restim emat; desperato res ad restim rediit. Nodum in scirpo quaerit, meticulose anxius. Sed malo nodo malum quaerit cuneum; qui mala malis, acerba acerbis pellit. Discinctus nepos, idem, quod helluo. Ire per extentum funem dicitur, qui rem difficilem praestat. Inanis opera est, aqua in dolium pertusum immissa. E dolio haurit dives, e lagena bibit pauper. Duo sunt Iovis dolia, alterum voluptatis, alterum doloris: mellis et fellis: neutrum sine altero. An satis etiam? Desiderius. Modesto, non petaci. Dum tu abrumpis; ego repono: funiculus triplex difficulter rumpitur. Mercurialis. Percommode sacra misces profanis.; vel filo me retineres, nisi maiora iam essent facienda itinera.

CAPUT XLIV. Artes itinerum; primum pedestris.

QUia non possumus uno haerere in loco; opus est transire quoquo, quod si prope fit, itio est; si longinque, iter; si frequenter, frequentatio, itatio; si ultro citroque, commeatio; si animi gratia, deambulatio, prodambulaetio; si per campos aliquid conquirendo, peragratio; si propter peritiam regionum, peregrinatio; si ad habitandum alibi, migratio. Ubique autem, si quid nobiscum assumimus, manu necesse est transferre; si humeris, portare; si vehiculis, vectare; si comitatu, ductare.

Quo non libet, aut non licet devenire nobismet, mittimus alium; si, ut quid nuntiet, nuntium (nuntius et rem et hominem significat;) si, ut deferat epistolam, tabellarium, (tabellionem, literarum baiulum seu latorem,) accinctum quandoque spinthere; si, ut expediat negotium, curatorem.

Transmeamus autem terra vel aqua (pervolitare aera nondum didicimus, nam narratio, de volatura Daedali, fabella est;) per terram vadimus, aut gestamur, aut vehimur (quod est iter terra facere aut petere;) per aquam aut vadamus, aut natamus; aut navigamus.

Viatori pedibus ituro expedit esse peronato, (calceis bene soleatis, et nuspiam prementibus, ac exulcerantibus pedes) ne collutuletur; lacernato quoque seu penulato ac petasato, ne compluatur. Et quia non potest gestare sua secum omnia in sinu, vel gremio, vel sacculo aut loculis assutis intra vestem; aut de collo, quod Suevorum est, pendulis, circumcingit se sacciperio, aut imponit humeris sarcinam; sumitque in manum baculum seu scipionem, quo se fulciat; aut saltem virgam seu bacillum, decori causa.

Ingressus viam, insistat eam, ac recta proficiscatur, sineque ambagibus, quo tendit; ne deflectat ad diverticula, nisi necesse sit: nec per divortia et anfractus, variosque flexus deserat viam regiam (militarem, publicam, principalem, Livio. item Veteribus, Consularem, Praetoriam) semitae causa; nisi sit callis triuts, et viantium (Quintil.) vestigiis impressus, itineris praeterea dux comesve fidus ac peritus; cui pro mercede debetur menytrum; boni nuntii gerulo evangelium. Sine his facile per tramites vestigiaque erronea venietur in devia, salebras, aspreta.

Bivium et trivium plerumque fallax est; non aeque seducunt compita et quadrivia; quare, ne fia terrabundus, (decipiatur errore viarum) sciscitetur obvios et indices, qua eundum sit, quorsumque flectendum? dextrorsum, an laevorsum? dirigent ipsum non raro stelae viatoriae, more Christiano cruribus insignitae.

Gentiles singula milliaria signabant lapidibus: et ad viarum intervalla ponebant Hermas, truncas Mercurii statuas.

Devitet offendicula, ne sint remorae; nec perambulet altiores clivos (qui sunt euntibus cacumen versus acclives, retrorsum declives:) Evitare tamen non poterit climaces, seu gradus viarum aut viatorios, variosque ascensus arduos; gerras item, et sepes, ac pensiles plancas, vel etiam iacentes. Retrocedat, viamque relegat potius, ubi nequit meare poro, aut procedere; circumeat fossas, (eluvies, voragines) si transmeare non potest, aut transilire ne quidem adminiculo conti, sic ibit inoffense: erit tamen aliquando lapsandum per lutum, fientque prolapsiones, fallente per lubrica pede. In diversoriis ne cunctetur; nec per diversiola compluries interquiescat.

Peregrinaturo ad exteros, opus est viatico, (unde viaticatus) propter impensas (itinerarias Lampridio) aut certe literis collybi, (vulgo cambii) ab aliquo collybista acceptis; quandoque et interprete, si non calleat idioma gentis; et hodoeporico (descriptione itineris seu itinerario;) aliquando, ubi clausi transitus, requiretur liber literis comeatus, vel tessera: maxime autem opus est prudentia, ut attendat, quocum sit, ubi ubi fuerit, a discessu usque ad reditum; nam praedones (grassatores, obsessores, et infestatores viarum, latrunculi) spoliant; piratae abducunt; latrones trucidant. Sed et in diversoriis (ubi pernoctandum

est) saepe intutus est ab hospite hospes, ob improbitatem et perfidiam cauponum quorundam.

Viatori facundus comes est pro vehiculo. Qui est in trivio; dubitat. Qui e trivio; vilis est homulus. Sat cito pergit viam, qui sat bene, nam festinandum lente. Tergiversator est, qui quaerit semitam, cum adsit via. Senes avari exacta via curant viaticum. Haec extra orbitam; redeamus in viam, et utamur equis.

CAPUT XLV. Equitatio et Aurigatio.

AD parcendum pedibus et viribus (in rebus avehendis, advehendis, subvehendis, subvectandis, exportandis) didicimus uti iumentis; deinde vehiculis.

Equitaturus curat affigi soleas equo, insternit illi vel ipse, vel stabularius (curator equarius, frenator, strator) ephippium, quod ne devolvatur, succingit illud cingulo; sellaeque equestri anterius praeligat bulgam seu vidulum; vel alligat retro hippoperam; vel appendit utrinque ascoperam; et praeter frenum addit antilenam, postilenam, et pro ornamento stratum dorsuale, aliaque. Vide cap. 43. de Frenario et Ephippiario.

Tum, infulciens pedem stapedi, tollit se, ascendit, insilit in equum; iamque illi insidens, ut abequitet celerius, exstimulat cum calcaribus

(calcaria subdit) ad procursum; habenis vero immissis, laxatis, moderatis, adductis, flectit pro lubitu, aut retinet et reprimkit, pro necessitate; sed gradarius equitem fert molliter, tolutarius (asturco) tolutim et subsultim, succussator quassat submoleste, cespitator offensat aut proterret casu: effrenus negligit retinacula; sternax excutit equitem, (equisessorem Onomast.) et super caput effundit; aliquando is sua culpa defluit, et delabitur.

Ventum est ad vehicula, quibus vecturae fiunt et vectiones, (quidam vecturis vivunt) invectiones, evectiones, per iumenta plaustraria, vectaria; e vectabulis, quod tantum raptatur, (praesertim per viam nivalem) traha (vel trahea) dicitur; quod volutatur super rotas, curriculum; sive fuerit unius rotulae, seu trusatile; sive duarum rotarum, carrus, (carruca, cisium;) sive quatuor, ut currus; cuius iterum varia genera.

Ampliora enim onera vectantur plaustro, rudiora sarraco; homines ipsi rheda, covino, carpento, pilento, essedo, seu petorrito, quorum quaedam pensilia, camerata et operta undique, (opertorium habentia) quaedam leviora, et aperta. Lectica (lecticula, arcerra,) est vehiculum gestatorium, quo qui vehitur, incedit gestamine (Tacito.)

Auriga (essedarius, carrucarius, bigarius, quadrigarius, rhedarius, vel equis, vel capso rhedae insidens) parat equos aurigationi, vel cquitationi; ac ventilat avenam vanno, seu

corbe pabulatoria, evannatamque obsipat cum desecto stramine, quod in paleario asservatur; iumentis alligatis capistro ad praesepe, et interseptis per vacerras: inditque saturatis, adaquatis et strigilatis (strigili perpurgatis) oream; atque, si mordacia sunt, constringit ora fiscina seu fiscella; in quibus est oris duritia et tenacia, ut infrenari nequeat et cohiberi, eorum naribus imponit postomidem.

Deinde equos (iugales) iungit seu iugat currui; parippum (funalem, dextrarium) adiugat selklario; annectique retinacula (ferrea, aut lorea) dependentia de helcio, extremitati temonis; Biga, triga, quadriga sunt currus duobus, tribus, quaternis equis iuncti, unde biiuges, triiuges, quadriiuges, vel biiugi, etc. prout praeiungit equos antecessores, quos agit ante se loro, unum vel duos, vel plures; magnates enim utuntur seiugibus, quin etiam octoiugibus, eoque rhedariis etiam pluribus; non raro intra bifurcum temonem equi singuli recta serie sub iugo incedunt; olim currui iuxta se quaterni iungebantur.

Ut currus levius currat, vector ungit axes axungia, equos increpat flagello; vel mulcet poppysmo, (seu poppysmate) respectatque inter aurigandum, ne exorbitet, aut distorta flexura evertat vehiculum; si in coeno haerescit ne diu haereat et retardetur, subiungit plures equos: Contra, in praecipiti decursus et descensu, ne velociter ruat, sufflaminat rotas sufflamine; suculam vero (trochleam dentatam,

ligno inclusam,) circumactione manubrii sursum agit, et currui suppingit ad rotam vel eximendam [correction of the printer; in the print eximendum] axi vel inserendam; aut onera levanda, deponendaque; quibus iumenta, ne rumpantur, per intervalla interiungit; denique et abiungit; et in aquarium seu lacum ducit, (agit aquatum, vel adaquatum) domique curat pabulo.

Ubi transitus non datur vehiculis, per loca praerupta et invia, adhibentur clitellaria iumenmenta; inprimisque tardi caballi, inepti ad equitandum, (carrucarii et molarii, Catoni) et asini, muli, mulaeque cessim, seu pedatim, vel pedetentim, seu pede pressim euntes; quibus impositae clitellae sustinent onera, gausape cooperta.

Sed in plano (via equitabili) potius utimur, praesertim si celerato opus, cursoriis, celetibus, veredis, veredariis, meritoriis, conductitiis equis et vehiculis; ibi tamen intertriginem cave, (nam solet a nudo surgere ficus equo) atque, ut sis expeditior, impedimentis ne te aggraves, quae festinos tardant; sunt enim itinera facienda iusta.

Equitaturus, frustra asinum sub freno currere docet. Qui mordet frenum; repugnat leviter. Optans inexperta, et damnans experta,

Qui sponte sua facienti, insuper iussa admovet: currentem incitat sive currenti calcar addit, aut subdit stimulum, Sibi ipsi perniciem ereans;

suo sibi iumento accersit malum. Satius est recurrere, quam male currere. Caecus caeco dux.

Fesso clitellas imponere, est, eum immodice, vel importune onerare. Qui alios ingenio aut quacumque alia re antevertit, dicitur equis albis, citis, seu Iovis quadrigis praecurrere. Sufflaminatur, cui aliqua mora inicitur. In luto haesitat, qui molestis se negotiis involvit. Hic occurrit rusticus ille in coeno cum curru haerens, et otiose Herculem in auxilium vocans; cui Deus: cum hercule move manum. Iam tu loquere. Desiderius. Verbo absolvam: Effrenata iuventus est in girum rationis ducenda. Mercurialis. Non possum non meminisse decantatissimi versus illius Virgiliani, equitantium festinationem exprimentis:

Quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum. Quem, si velim, uti plerosque alios eius Poetae versus perfacile sit in sensum allegoricum convertere. Atque haec terra; nunc mari.

CAPUT XLVI. Natatio et Navigatio.

FLumina, lacus, rivi, maria. obstant identidem viantibus, superanda omnino iis, qui ulterius velint tendere; sive ponte aut ponticulo (lapideo, vel sublicio, aut planca praetenui) sive aliter; quod iam recensebo.

Innatare aquis discunt, super scirpeam ratem, arboreumve corticem, eis incubando; tum sine cortice iactatu manuum pedumque;

sunt et nonnulli, qui aquas calcare sciunt, (tranando sine madefactione vestium, quas supra caput tenent, pectorum tenus mersi.) Urinatores etiam sub aqua, instar piscium, natant, et urinantur; quod si flumen potest vadari, aut vadosum est, propter brevitatem aut tenuitatem aquae, superatur pedibus; sin', transnatur; qui subsidit, mergitur; qui supernatat, fluitat.

Post adorsi sunt, struere rates aut schedias (naves trabicas) ex tignis obiter compactis, rursumque solutilibus; qui eas moderantur, ratiarii vocantur; tum lintres, (alveos, monoxyla) ex unico excavato ligno; tandem naupegi compegerunt, construxerunt, aedificarunt naves, ad firmitudinem compactiles, ferruminando assamentorum commissuras, seu textus, musci coma interiecta, quarum partes sunt: Prora, pars anterior, saepeque rostrata, acuto in modum cunei rostro; acroteria sunt plutei navales, seu tigna, ornatus causa utrobique eminentia: Puppis, pars posterior, in qua signum illud, unde nommen accepit navis, dicitur tutela: infima, carina, quae nonnumquam impletur saburra, (saburratur) ad stabiliorem cursum, ut firmius innet: intermedia, alvus; stamina (costae, statumina) sunt ligna interius arrecta, quae navis latera suppingunt; fori seu stegae, exteriora spatia, seu tabulata, per quae nautae incedunt, aliquando latiores adduntur pergulae pro excursu per totam navim; Transtra, seu iuga, sedilia sunt remigum: columbaria autem

foramina, per quae remi eminent; scalmus labium navis, cui sunt annexi remi: interscalmium (intervallum sclamorum, seu spatia inter remiges:) oculus est locus, cui navis inscribitur; modicus, cui malus immititur; sentina, pars inferior, quo sordes seu nautea defluunt. Laudatur materia navis, quae nec fissilis, nec fragilis, nec putredini subiecta, quaeque minus sidit.

Instrumenta seu armamenta navium sunt Clavus seu gubernaculum, sive temo, quo dirigitur; remus, quo impellitur; cuius pars latior, dicitur tonsa, (a tontendis, seu diverberandis fluctibus) seu palmula, a similitudine palmae humanae; gracilior, manubrium; Malus, sive arbor, sustinens vela dispansa (lintea, carbasa, carbaseos sinus) cum antennis, (perticis transversis et versoriis, quibus vela alligantur:) earum extremitates appellantur cornua; mala lignea sunt orbiculi volubiles malum ambientes; carchesium suprema mali pars; pterna infima, seu calx, media [gap: Greek word] ; aplustre vel aplustrium, ornamentum mali, seu vexillum, aut triton, ventis observandis; promptuarium est repositorium commeatus.

Iam velorum maximum dictiru acatium, cui celeritatis causa appenditur minus, seu artemon; dolon est minimum ad proram; epidromus, vel epidromum, ad puppim; siparium (supparus et supparum) adiuvat navem vento languescente; thoracium (Athenaeo) in summitate mali suspenditur; anchora est dens, seu uncus

ferreus, per funes in altum demissus, ad sustentandas naves; bolis, plumbum ad explorandam aquarum altitudinem, et fundum; tonsilla, (Festo) palus dolatus, praeacuta cuspide, in littore defixus, navis alligandae causa; phalanges (phalangae, palangae, pulvilli) sunt vectes, per quos navibus subditos, illae in aquam vel deducuntur, vel subtrahuntur, et subducuntur; quo serviunt etiam machinae tractoriae, quos chamulcos nominant; sed hermata sunt ligna seu trabes, quae substernuntur navibus, ne subductae, humi putrescant; pons navis, sunt scalae navales, quibus in navim ascenditur, et descenditur, Antilia seu haustrum, ad exhauriendam et exantlandam sentinam [correction of the printer; in the print setinam], pyxis seu pyxidula nautica, qua ventorum flatus et poli situs cognoscitur; harpagones sunt falces, quarum usus in praelio navali; conto seu hasta nautica promo ventur cymbae; trudite (pertica robusta) navis inhaerens vado, aut saxo, detruditur, Rudentes sunt funes nautici; pes, funis est navalis, quo velum transfertur; propes, funis, quo pes veli alligatur; camelus, (funis anchorarius) quo alligantur anchorae; protoni, qui ex utraque parte mali, a prora et puppi, extenduntur; transenna, funis extentus supra foros navium; remulcus, funis, quo religata maior navis, minorem sequitur remis actam; prymesium, (Livio anchorale, et retinaculum [correction of the printer; in the print retinacula] Plin.) quo navigium in littore palo alligatur; vel etiam in alto sistitur. Funes convolvuntur

Minores naviculae (navigola) sunt cymba, cymbula, lembus, oria, vel horia, qua oram littoris legimus, (oriola, vel horiola, oraria, actuariola;) scapha, quae est maiorum ancilla; phaselus, ad figuram phaseli leguminis, subservientes piscationi; tum ponto, quo flumina traiciuntur. Maiores sortiuntur nomenclationem, vel a gestandis et vehendis oneribus, ut oneraria seu vectoria; vel a locis, ubi factae, aut sunt in usu: ut, Rhodia, Smyrnaea, Liburnica (quae est cita, veloxque) paro, et myoparo (piraticae, Italis fregatae) ab insulis Myunte et Paro: aut ab arificibus, ut Argo, unde Argonautae: aut a cursus celeritate, et agilitate, ut celox, celes, etis, dromas, actuaria, vel actuarium, scilicet navigium, quod et remis et velis impellitur; vel a vasis, ut corbita, quae, cum sit oneraria, nomen habet a corbe, quem praefert summo mali fastigio; vel a pictura, ut centaurus; vel ab adiuncto, ut rostrata, seu aerata, turrita, constrata, seu tecta; vel a rebus, quas subvehunt, ut frumentariae, oleariae, vinariae, annotinae, seu annonariae, carbonariae, etc. vel ab iis, qui praesunt: ut praetoria, praedatoria, seu piratica; vel ab officiis, ut speculatoria, piscatoria, tabellaria, praesidiaria, etc. vel a remigantium ordinibus, ut biremis, triremis, (vulgo galeo) quadriremis, quinqueremis, deciremis; vel a figura, ut gaulus pene rotundus; pistris vel pristis longior et angustior; vel a modo promovendi, ut hippagoga,

seu hippago, aut navis helciaria, adverso vel contrario flumine ab equis helciariis trahenda. Quaedam sunt velificae, (veliferae, velivolae:) aliae tantum remigatione impellendae; quaedam solo conto movendae: aliae tantum remulco (seu, fune tractorio) trahendae, etc. In traiectu fluminis, quandoque scapha ad extentum super aquam funem, ex trochlea illi suspensa, perque eum ductibili, remis agitur.

Iam vero magisteria, officia navalia, ministeria nautica, et usus navium ita se habet:

Classis est multitudo ordinata navium; cui cum supremo imperio praeest archithalassus; cuius vicarius legatus dicitur. Navarchus est praefectus unius, vel plurium navium; nauclerus (naviclarius) et naviculator imperat nautis; hi functionibus navalibus occupantur; remiges ducunt remos, et agunt navem; quorum hortator est celeustes; celeusma, vel celeuma, est illorum clamor, ad iussa respondentium; pausarius a remigandi labore iubet desistere; gubernator, seu magister praecipuus inter naucleros, tenet clavum,sedens ad puppim; proreta ad proram, aucupans seu cpatans ventos, prospiciens scopulos, praemonensque; vectores navi vehuntur, solvuntque naulum seu portorium; classiarii sunt milites, impositi tutandae navi; riparii, qui custodiunt ripam; naophylaces, qui naves.

Navigaturi conscendunt navim; navis solvit a portu, vel remis propellitur a littore; aut contis protruditur; et sic remigando abnavigant;

vela panduntur, dantur, permittuntur ventis, et ita velificant, aut velificantur, aspirante vento secundo, et implente carbasa. Vento nullo, velificatio non procedit, cum scilicet est tranquillitas, seu malacia, quiescente mari. Ventum adversum ita captant, et excipiunt nautae, ut obliquent sinus velorum et cursum, quem navigando tenent; caute praetervehuntur seu praeternavigant cautes et scopulos, ne ad illas affligatur, allidatur, et impingatur navis; syrtes, item et vada, et brevia, ne in ea invehatur, ibi haereat, figatur et illidatur; praeterea gurgites, vortices, aestuaria, ne iis absorbeatur, aut aestu reicproco repente obruatur; evitantque piratas, ne in captivitatem veniant; sed transmittunt maria secundum pyxidem nautecam, seu acum marinam aut magneticam, monstratricem plagarum mundi, cuius indicatione etiam per tenebras vela faciunt, quod antiquitus non poterant, nisi ad stellae polaris aut cynosurae prospectum, accensosque ignes, quales Pharos praelucebat. Hac ratione enavigant ingentia aqarum spatia, et circum vehuntur Oceanum, appellunturque ad diversa littora portuosa; aut, si locus importuosus, ibi linquunt navem in statione, seu stantem super anchoras, et fluctuantem. Subinde aquationis causa exscendunt, (exscensionem faciunt) et dulci seu fluviali aqua utres implent, quam deinde cum pane nautico seu bis cocto dispensant viritim; denique idoneis usi ventis renavigant domum, ac plenis velis subeunt ostia, intrantque portum,

et subducunt navem in navale, seu armamentarium navale, ubi, si rimosa est, reficitur, et, ne putrefiat, subiectis palangis seu trabibus subdititiis, vel supposititiis, quos diximus hermata vocari, imponitur. Et sic navigatione peracta, solutoque naulo nauclero, (naviculariam facienti) quisque ad suos festinat lares; quem domestici videntes sospitem, et incolumem, iubent avere, et eucharistica Deo persolvunt vota.

Procella oborta repente, ne abripiantur a fluctibus, aut impellantur ad scopulos, allisaque navis demergatur, nautae demittunt antennas, deducunt vela, vel saltem substringunt, contrahunt, colligunt; quin funes eorum recidunt instante discrimine, et sic tutius iactantur, aut, ne fluctuent, iaciunt anchoram. Quod si videant imminere naufragium, faciunt iacturam rerum, quamlibet pretiosarum, farcinas et merces in mare devolvendo et abiciendo. Alias, ne incidant in brevia, sali profunditatem explorant bolide. Sed ubi horribilior tempestas exoritur, caelum mugit tonitruis, concursu, conflictuque nubium fulgura et fulgetrae ingeminant, picea glomeratur caligo; iamque internitente luce, et iam condita, nulla certa sidera fulgent nautis, nox involvit diem, inhorrescit et intumescit mare procellosum, fremunt venti, omnia inter se elementa incipiunt permisceri et confundi; surgunt decumani fluctus, montes aquarum provolvuntur ad littus; nec iam clavi moderatione declinari potest maris incursus:

stridunt rudentes: terribili sonitu feriuntur et conquassantur latera navigii, quod ultra nequit ferre iactationem, nec durare (Horatio) undarum impetum; discinditur maulus, diffringitur gubernaculum, ruunt tabulata, costae et statumina divelluntur, remi abrumpuntur, subscudibus revulsis et Iaxatis compagibus, via patet aquis, ad quas egerendas haustris et situlis, frustra laboratur. Rectoris voces per procellae fremitum crepitumque nequeunt exaudiri; nautarum ministeria turbantur. Navis hinc dorso surrecta, inde in altum depressa, in latus invertitur. Vectores iam in sublime rapti, indeque protinus in praeceps hausti, aspiciunt alveum vasto apertum hiatu. Quis pallor, pavor, trepdatio, vociferatio, vota, comploratio, ululatus, dum praesentem intentant omnia mortem! Ille Divos Divasque in opem vocare; hic beatos exclamare, quibus spiritum in terra edere, et humo operiri concessum sit: alius desertos parentes: alius destitutam uxorem, et parvos liberos miserari: hic floridam iuventam: ille vitam fortunis affluentem deplorare. Interea tempestas magis ac magis crescere, spes nulla superesse salutis, navis lacera et exarmata fatiscere, dehiscere, huariri fluctibus. Fluitant remorum fragmina, transtra, et cetera instrumenta nautica, cistaeque et sarcinae; quae in homines natantes saepe incursant, et tristius interimunt. Pauci natatu evadunt ad littus; aut tabula in illud eiciuntur;

reliqui ventorum et fluctuum ludibrium, miserabili fato, undis abrepti submerguntur.

In Adagium abierunt. Disce natare cortice; a facilioribus [correction of the printer; in the print facilieribus] incipe. Disce natare sine cortice; tuo Marte rem elabora, non alieno auxilio. Naufragium in portu; de re bene coepta, male finita. Res in vado est; seu in tuto. Verte vela; muta coepota. In eadem estis navi; communi sorte seu periculo. Contrahe vela, vel subduc, moderate te gere. Velis et remis; omni conatu. Oportet remum ducere, qui didicit; in sua quisque arte se exerceat. Sedere ad clavum; Remp. administrare. Clavum tene rectum; accurate, constanter. Euripus homo; inconstans. Vela [correction of the printer; in the print Vola] permitte ventis; cuicumque eventui. Mihi es prora et puppis, cynosura et pharos; salus et praesidium. Duabus nititur anchoris; qui duplici fulcitur praesidio. Anchoras tollit; qui discessum molitur. Anchora iacta mihi est; in quiete sum. Ad sacram anchoram confugere; ad extrema praesidia. Nam nautae maximam et validissimam anchoram, sacram vocant. In naufragio arripienda tabula; consilium obvium in re desperata. Per Syrtes navigat; periculose.

Incidit in Scyllam, qui vult vitare Charybdin; ex alio periculo in aliud. Lege littus; vita pericula. Tranquillo mari quilibet gubernator est; facile est, ferre fortunam secundam, non item adversam. E terra spectat naufragium; qui extra discrimen. cum sarcinis enatat; qui sua secum omnia subtrahit discrimini. Tempestas ex pelvi; in nugis tragoedia. Sed iam tempus est subducendi

navim; nam Metaphorae et Allegoriae ab undis petendae, una cum mari exhauriri non possunt. Exscendamus; unum tu ex melioribus dictis pro naulo pende. Desiderius. Tria mala pessima, Ignis, Mare, Mulier. Mercurialis. Cave tibi ab illis. Desiderius. cavebo. Ne alieno periculo non sapienti, navigandum sit Anticyras. Mercurialis. Hactenus nos navis portavit et unda; nunc, quomodo pondera terra portanda et trahenda, videamus.

CAPUT XLVII. Machinae tractoriae.

NEcesse cum habeamus transportare non tantum nosmetipsos; sed et alia, molesque multarum rerum, vires corporis mostri excedentia; quaesierunt a machinis iuvamina machinarii; quarum attingemus quasdam.

Onera vel sunt gestabilia; et portantura baiulis, (sarcinariis, dorsuariis vel dossuariis, saccariis, gerulis, geronibus, gestatoribus) vecturas corpore suo factitantibus, et accipientibus inde comistrum seu mercedem portandi et gestandi: dum utuntur aerumnis aut aerumnulis dossuariis; (furcillis, quibus sarcinas et sarcinulas religatas, tabula interposita, ferre consueverunt) eos veteres vocabant mulos Marianos. Feminae ferunt capite, subiecto cesticillo, seu farto circulo; viri succollant cervices

et humeros; servi molarii suppositis exadversum brachiis, ansula lignea iunctis, saccos frumentarios ac farinarios tollunt, ponuntque.

Vel sunt phalangarii, aut potius palangarii; cum bini transversis ac teretibus imposita sustibus baiulant onera; aut, si sunt pondera ingestabilia, trusatili provehunt curriculo.

Maiores longe moles sustolli ac provolvi possunt vectis beneficio, qui est palus ligneus, aut ferreus; cuius pars latior, lingual seu rostrum, superponitur, et insistit fulcimento; seu hypomochlio, (quod nimirum vecti subicitur, eumque obnisu suo adiuvat) suppingiturque oneri; cuius protensae parti, seu alteri extremo, dum vectiarius incumbit, illudque connixu premit, attollitur pondus movendum. Quod si volutandum sit, adhibent lignum oblongum, nempe cylindrum aut volgiolum; quidam vocant scytalam, quae, praeter alias significationes, denotat teretem baculum. Vide cap. 45.

Plus autem potest sucula, (non ea, quam cap. 45. diximus sursum rotari) sed quae est iugum ligneum, cylindricae figurae, quod duobus fulcris arrectariis transversim impositum, obnitente anteride, suis vertitur cardinibus intra chelonias, seu ansas, circumactu manubrii; suaque circumvolutione simul funem ductorium, unaque pondus trahit, dentata adiuvante rota, et oppositos suculae dentes mordente. Sic tolluntur in altum operae insistentes pensili loriculae.

Ergata est machina tractoria, axe recto, quae obnitentibus et in robem euntibus vectiariis, per insertum vectem, in orbem agitur. Trochlea, seu rechamus, est rotula striata, seu canaliculata, aerea aut lignea, in quam funis inditur; circa axiculum (fibulam, aut clavum) versabilis: Simplex, aut Composita, ex uno scilicet vel pluribus orbiculis, vim tractoriam augentibus; quam ideo vocant polyspaston, a Graeco [gap: Greek word] , traho, sublevandis gravissimis ad operum collocationes oneribus. Tympanum est ingens rota, quae a calcantibus seu inambulantibus rotatur: axisque fune obvolvitur, vasta protollens, et efferens in altum onera. Tolleno est trabs alte solo depacta, cui altrinsecus altera longior immittitur transversa, pondere unam partem praegravante, quae cum appensa situla a tollone movetur, et aqua hauritur. Quod si longiori trabi superimponatur brevior, non sursum et deorsum, ut prior illa, sed in orbem versatilis, ciconiam vocant, aut geranium, Graece.

Iumentum machinarium versat in longum, aut in gyrum, machinam, vel terendo lapidem super imposito lapide; vel, ut fit in fullonia, volgiolos imposito pondere, per substratas vestes trahendo ac premendo; vel, cum duo sunt iumenta, in contrarias nitendo partes, funem circa rotam mobilem volventia et devolventia.

Validae comporessioni serviunt, generis omnis instrumenta pressoria, seu torcula, quorum omnium

haec est ratio. Prela duo, ad rem arctissime pressandam, adiguntur a vecte torculo, seu torculario circa trochleam, striatim aut claviculatim striatam; (Pontanus noster capreolatum anfractum vocat) versabili, quo prelum vel attollitur, vel demittitur. Sigilla imprimit sola trochlea ferrea, manubrio circumacta. Qui findere vult aliquid, dissilire illud cogit, cuneum adigens tudite. Fistucae adhibentur ad pangendas sublicas (palos in aqua defixos) ad constructionem pontis sublicii; sive ansatae fuerint, attollendae et demittendae plurium manibus; sive extollendae trochleis, et cum impetu demittendae, ut fortius seu validius feriant.

Artificiosi aquaeductus seu aquaeductiones cogunt aquam per canales ascendere, inquamvis altitudinem. Archimedea vero cochlea facit aquam descendendo ascendere; sed aquagia exsiccant aquis inundatos campos. Aquileges (utentes chorabata, seu libella aquaria) sunt libratores et ductores aquarum, deducentes eas vel per canales ligneos, vel fistulas plumbeas, aut fictiles tubulos terrae infossos, aut etiam rivulis, per cuniculos structiles, seu fornices lateritios, donec ubertim excipiantur castello aquario, ubi per siphones et siphunculos evomuntur in labra, crateras, conchas. Adduntur salientium fontibus varia signorum ornamenta: quorum in medio plerumque surgit teres aut quadraria columna, circa quam Geniorum ac Nympharum simulacra, lymphas ore propinantium, aut aliis etiam membris reddentium

ac eiaculantium. Ars ornatui, etiam lusus adiecit, nam alicubi caeci laticum meatus, et maeandri, repentinis pluunt imbribus, et aspergine madefaciunt propius accedentes.

Quid quod inventa sunt organa hydraulica, quae musico susurro mulcent aures, dum non sonores tantum, sed et voces modulatae excitantur spiritu intus compresso, epistomiorum aperturis influente, flstulosque anima replente. Qua ratione quibusdam e puteis, os canalis alternis claudendo et aperiendo, aqua egurgitatur antliis; de quo supra cap. 6. et cap. 83.

Horologia reperta sunt dimetiendis horis; primum solaria, (sciatherica) ubi gnomonis umbra horarias lineas transmenando: tum aquaria, (clepsydrae) ubi aqua de vitreo vasculo in vasculum graciliter fistulasque [correction of the printer; in the print fistulatim] instillando, seu guttatim defluendo. donec stillicidio exhauriatur: mox arenaria, (clepsamidia) ubi arena furtim transfluendo, ostendunt moram praeterlabentis temporis.

Automatarius faber est, qui automata conficit, (ultronea et intus mobilia) qualia sunt parva quaedam animalium simulacra, (ut Architae columbae) vel singula, vel universa membra intestinis rotulis, nervis seu fidiculis in hanc vel illam partem moventia, ut repere, inambulare, vel etiam volare videantur.

In horologiis rotatis et affabre factis cumprimis exserunt ingenium Daedali artifices, dum rotulae circulatim currentes et recurrentes

motant se ipsas suis libramentis, (quaedam appensis ponderibus librantur) quae, quia sunt revolubilia, retrahuntur devoluta, ut iterum revolvantur, et orbem suum absolvant; aliae sine pondere, inserta clavicula, urgentur et rotantur, per lamellas seu fibulas cessiles, ac resilientes, repraesentantque circulatione illa replicationem horarum; quin Solis etiam et Lunae ac Planetarum cursus; excitantque e somno dormientes, et lumen accendunt, referuntque suis impulsibus statuas accedentes, recedentes, ac procedentes. Videre est in his machinamentis et machinulis rotulas illas dentatas, seu denticulatas, ac crenatas, alias aliis morsicatim implicitas et obversas, mutoque vel se ipsas dente aut morsu: vel axiculos suos striatos, mordentes; vicissimque circumagentes, et circumactas. Inter quas aequilibrium, seu libramentum, (transversarium auctorbiculatum) versatile et irrequietum, pro gravitate appensi plumbi citat, tardatque rotarum circumvolutionem; superne malleolus, ad destinatam circulorum omnium (laxata offendice seu sufflamine) conversionem, pulsat imminentem sibi campanulam (tintinnabulum) dimensis et exactis ad horarum intervalla, seu breviora, seu longiora, ictibus, quarum numeros extrorsum in orbe inscriptos mobilis index seu lingula designat et indicat. Suscitabulum dicitur malleolus, ad id solum a rotula sua agitatus, ut pulsu sonoro [correction of the printer; in the print sonare]

Curator eacurat et moderatur. Hinc describes assaria organa; quae non tatum revolubili ponderum giratione, sed aquaria etiam rota, in modum tympani haustorii, in orbem aguntur.

Perscrutatur etiam mechanica aut machinalis scientia, quomodo machina fabrefiat automata, sponte sua mobilis, et motu quidem perpetuo; quod an fieri possit, non immerito ambigit.

Inter res huius generis artificiosas et Daedaleas, varia numerantur pegmata, sensim in sublime crescentia et decrescnetia: aut dehiscentibus, quae choaerebant: aut his, quae distabant, sua sponte coeutibus: aut iis, quae eminebant, paullatim in se residentibus: aut repente recidentibus. Neque minus admirationis merentur theatrales scenae, una rotatione seu conversione mutabiles; ubi mire variabiles Actorum, in funiculis occulte subteentis, librationes; videntur enim in aere penduli, diversis motibus, huc illucque ferri, subitoque apparere, et disparere; et iam non solum ex machina, (uti veteres loquebantur) prodire, sed provolare, et revolare. Aqua haeret illi; qui, quod coepit loqui, persequi non potest; similitudo ab aqua clepsydrae destillata. Omni. um horarum homo est; seriis iuxta et iocis accommodus. Servit scenae; qui tempus observat et personas ac loca. Fontes sitiunt; cum petunt ii, qui abundant domi. Deus ex machina; cum praeter spem auxilium. In puteo constrictus dicitur,

qui in magnas angustias redactus. In puteo cum canibus pugnat; cui negotium cum homine rixoso et contentioso. Iam tu, quoniam scio, te emblematis delectari, aliquid de pera deprome tua. Desiderius. Promo. Puteus cum trochlea et situlis habet epigraphen: motu clarior, doctrina aliis impensa. In Organo Musico impares fistulae: quot capita, tot sententiae. In horologio solari, lingula ad arcticum polum vergens: Non ante quiescit, mens in Deum. In horologio rotis et ponderibus acto: Sine pondere mutum; dixeris causidicum sine auro porrecto. Mercurialis. Oblectamento mihi haec tua sunt studia. In his habeo, quod expedias, velim. Cur canalibus, tubis, et siphonibus aquarum leonina adsculpuntur capita? Desiderius. Non sum huic solvendo nodo. Mereurialis. Cum leonis sidus Aegyptum fecundet aquis Nili inundatione, eius beneficii memoria in aquariis leonum rictibus conservatur. Desiderius. Hoc iucundissimum mihi fuit perceptu. Mercurialis. Ad alias oblectationes te ducam, et omnium blandimeta sensuum. Desiderius. Mirum, ni campos in Elysios. Mercurialis. Prout amans tibi somnia fingis.

CAPUT XLIIX. Artes oblectatoriae.

NOn prius discedemus ab artificibus, quam ea quoque percensuerimus, quae ad lautitiem oblectamentumque sensuum faciunt.

Mundare saepius se limpida, manusque et faciem lavare, est munditiei; furcare fuco, lenocinii. Balnea (balneae, balinea, balneola, lavacra) adeuntur, ut ibi diluantur squalores, a desidentibus in solio aut labro, in quod calida vel alveolis, situlis, capulis, aliisque vasis balnearibus per mediastinos seu praefusores infunditur; vel per canales, intortis epistomiis, immittitur. Thermae vocantur non tantum aquae natura calidae; sed quaevis loca, igne calefacta, quae sudandi causa ingredimur; unde veterum Romanorum Thermae, Neronianae, Diocletianae, etc. Vaporarium, (Laconicum, sudatorium, cella caldaria) cum sellis et scamnis sudatoriis, servit sudantibus et lavantibus, praecinctis sudario, vel castula; ubi defricantur pumice, vel strigili, aut strigilecula; sordesque seu strigmenta radendo deraduntur et deterguntur, ac linteo exterguntur; transeundo e caldario vel tepidario in frigidarium, (cellam frigidariam; aut vicissim.) Et hoc non tam delectationis, quam munditiae, aut salubritatis causa. Qui crebrius lavabat,

apud Gentiles quoque intemperantiae et voluptatum suspicione laborabat, teste Lipsio. Habebant olim hypocausta unctoria, ubi apliptae, instructi ampullis et guttis unguentariis, lotos ungebant. Mercedula pro lavatione olim erat quadrans.

Balneator quandoque scarificat, (scissa cute scalpello sanguinem detrahit) affixis seu admotis cucurbitulis, auxiliatu flammae; scarificati dicuntur, quibus scarificatio facta; saepe etiam adornat barbas, comasque, dum illa in tonstrina detondet forpice aut forpicula 8forfex sartorum, forceps fabrorum est:) aut radit vel rasitat novacula, seu cultro tonsorio, ad cutem usque; multiplici forma; relinquens aliis circa extrema labra (superiora) solum mystacem; aliis infra labrum inferius, peniculum; aliis sic demit barbam, ut barbulam retineant; his in acumen tondet, illis in orbem, aut in latum; quibusdam pili etiam volsella eradicantur, aut deglabratoriis (Radero et Iunio) medicamentis extiunguuntur: aut denique pice resinaque extirpantur; quod feminae in crinibus quoque faciunt. Capillitium vero praecisurus, illud pectit, tum displicat, inde attondet, aut strictius, sive pressius: aut leviore [correction of the printer; in the print cleviore] manu, et per pectinem; numquam inaequaliter, ne inaequalis tonsor audiat, aut vellicator: aliquibus relinquit dependulam a fronte capronam: aliis, refectis solis capillorum marginibus, aequat in circuitu comam: quibusdam cincinnos crispat, ustulat, vibrat, in gradus frangit calamistro,

iniecto humeris involucri seu linteo tonsorio, ne resegmina pilorum inquinent. Calvis adaptat capillamentum adscititium, calinedrum aut galericulum.

Res tactiles (Lucretio) ut afficiant incubatu leniter, inventi sunt lectuli, storeae, culcitrae, (vel culcitae) mattae, lana anserina, seu plumis, aut tomento fartae et inculctae, quibus stramentitia supponitur; plumeaque pulvinaria, vel pulvini; et cervicalia, quibus superincumbamus munditer, si lodices, lodiculae, toralia, lecticaria, linteamina, vel sidones superinsternuntur candidae; tum stragula ac tegulae, quibus superintegimus nos; denique conopea (cortinae sen velaria) ex anulis cortinalibus seu velaribus pendula, quibus circumsepimus lectulos, ne quid obturbet. Grabatus seu anaclinterium (aliiis anacliterium) ad meridiandum, seu interdiu quiescendum est. Lectos sternit aut erigit lecti strator, (Plauto lectisterniator,) nndse lectisternium.

Pro commodiore sessitatione, sunt scamna et sedilia, cum fulcris ac scabellis; et bisellia, fulcro bifariam (Apuleio ambifariam) versabili; tum sellae arcuatae seu hemicycli, pelliceae, plicatiles; olimque ad mensam discubitorii lecti, et subalares pulvilli; cubitalia cubitis subiciuntur, ventralia ventribus imponuntur; denique pro gestatione, lecticae, et aliae gestatoriae sellae, (seu gestatoria) quibus aut morbidi aut voluptarii circumgestantur.

Blandimenta gustatui (gustui) dant cupediae, quas cupedinarii et condimentarii parant; ut sunt variorum generum placentae, libia, lagana, saccharata, mulsea, aromatibus condita, variaque scitamenta, mattea, seu mattya, conditurae, (conditiones, condimenta, conditus) ac conditanea, et quaecumque grati iucundique sunt saporis, gulae irritamenta, vide cap. 36. et 87.

Ungventarius (aromatarius, myropola, seplasiarius) parat, vel (ut plautus loquitur) paritat varia odoramenta, et suffimenta (suffitus, suffitiones) ad nares recreandas, et suffienda conclavia, salubritatis causa.

Delinimentum aurium a modulatione vocis est: seu vivae: seu musicorum organorum; quae vel pulsantur, vel plectuntur, vel inflantur. Pulsantur cymbalum, tympanum, tintinnabulum, crepitacula quaecumque; itemque crembalum, quod insertum dentibus, adhalante gutture, allisu [correction of the printer; in the print alisuque] digiti tintinnat. Plectuntur organa, quae fidibus intenduntur, ac remittuntur; idque vel digitis, seu manus utriusque ut nablium, seu seu sambuca; seu alterius ductu, altera modserante chordas, ut cithara, et testudo; vel plectro: eoque, aut setaceo, ut chelys; aut rotabili, ut lyra; aut prosiliente pinnula, ut instrumentum aenearum fidium. Inflantur vero quaedam ore, ut fistula a fistulatore: tibia a tibicinc seu aulete: tuba a tubicine: lituus a liticine: buccina a buccinatore: gingria vel gingrus a gingrinatore: tibia utricularis ab utriculario,

Oblectamenta oculorum sunt rerum spectabilium (visibilium Plin.) repraesentationes, aut transformationes; idque vel in plano, ut pictura; vel in materia solida ac molliori, ut plastice; vel duriore, ut sculatura; aut per ignes missiles, ludicros vel etiam militares, per pyrotechnicam factos, cuius artis peritus, pyrotechnites dicitur. Cuius opus, sunt pyroboli chartei, seu chartacei, hoc est, tubuli, sive radii nitrati, tormentario scilicet pulvere infarti, constipatique; qui ubi, paxillis seu bacillis appensis, et admoto adtenue foramen igniario funiculo, somitem susceperunt, repente in sublime feruntur: et, lineam ex recto arcuatam flammeo tractu signantes, post depastum nutrimentum pyrium, sonoro cum bombo, in vacuum aera rumpuntur. Alias transversim, ultro citroque volantes, horrificam in spectatores voluptatem spargunt, nullo satis loco abigne volatili tutos. Quid, quod castellis e ligneis, et ad id fabrefactis, artificiosae flammae, non temere erumpentes, igneas in aethere pluvias et varias figuras describant. Globi quoque seu sphaerae fartura nitri et piceae materiae feti [correction of the printer; in the print feti] in aquas iniectae, postquam cum humido elemento, sibilio quodam stridore, aliquamdiu, ignem vomendo, luctatae et rixatae sunt, denique ingenti strepitu crepituque dissiliunt. Nec desunt gladiatores, qui, flammivomis armis terrifici, fulgidis ictibus aerem verberant. Verbo; quod natura

in igneis efficit meteoris: hoc ars in flammeis imitatur spectaculis. Vide etiam cap. 86.

Pictura est Poesis tacens, Poesis pictura loquens, cuius officia duo; primo delineare, tum ornare, beneficio umbrae et coloris. Pictor itaque describit primo rudibus ductibus quamvis effigiem graphio, diciturque graphis, seu delineatio; et ars ipsa graphice seu diagraphice, delineatoriam vocant, qua lineamenta adumbrantur aceffinguntur; deinde telam (oblitam prius et laevigatam tenaci pulticula, quae sublitio dicitur) extendit in regual quadrata, erismate fulta; postea colores inducit, vel coloribus obducit; ac denique perpingit penicillo et pigmentis, tenens sinistra orbiculum lingeum, cuius margini perforato inserit pollicem, miscetque in eo colores, (quorum alios in conchis et conchulis, alios in arculis loculatis, distinctos habet) suffulciens dextram bacillo, temperansque pigmenta (ut ne remittant) gummosa seu glutinosa aqua: aut oleo: unde oleata, Pont. aut succo herbaceo; aliqua tantum monochromate seu monogrammate pingit, simplici nimirum et unico colore, eaque vocantur monochromata seu unicoloria; aliquando imitantur scalpturam et aereum prototypon; alias sine archetypo, suopte ingenio et inventione aemulatur, et assimilat naturam, ad vivum. Expressurus iconicum simulacrum (sive ectypum, aut effigiem, vulgo contrafacturam) habet ob oculos spirantem ideam; felix, si iconismus per omnia respondeat proposito exemplo, seu exemplari, nihilque aberret,

abludat, decedat, aut labatur a viva imagine. Solent quaedam picturae minutiore forma punctim seu punctis repraesentari. Ceterum artis est pictoriae, nosse colorum genera, affinitatem et rationem sociandi; nam aliqui sunt nativi, alii intermedii, quidam fossiles, ut cinnabaris, minium, auripigmentum, aerugo, cerussa e plumbo soluto facta, sandaraca vel sandaracha, etc. alii vegetabiles, ut Indicum, lacca, granum, et omnes succi pictorii, e rebus germinantibus expressi; inter pretiosissimos habent, caerulum transmarinum. Quam colorum mixturam et temperaturam veteres nominabant harmogen, seu commissuram, et quasi transitum colorum inter se attemperandorum; ita, ut splendidi seu floridi splendidis; obscuris obscuri adiungerentur, etc. Eiusdem est, lucem umbramque picturae tribuere, alia per recessus longius ab obtutu in opacum abducendo; alia per eminentias producendo, et collustrando; item, ad leges opticae, quae longius distant, minora efficere; quae propius, maiora; lucemque et radios, et hallucinationes, ac deceptiones opticas intelligere; omniaq, in unum punctum reducere; nec non ad Geometriae regulas expendere, corporum naturas, figuras, proportionem, structuram, situm, numerum partium ac conformationem, motusque et affectiones, vel affectus; articulis et musculis membra distinguere, venas proferre, vestium rugas et sinus implicare, et explicare; verbo, cum natura, ad unguem usque certare; ut digna

fit pictura, quae in pinacotheca asservetur; vel exponatur in iconopolio. Idem exprimere novit catagrapha seu catagraphas imagines, hoc est, obliquas et varie formato vultu respicientes, suspicientes, despicientes, etc. Pingit etiam auro, seu inaurat, (unde inaurator) vel inargentat, tenuissimis auri argentive bracteati pagellis, obducendo potissimum lignea: et inaurata, dente canino poliendo, ac laevigando; vel sine politione oleagina, bracteas sublitioni insternendo, etc.

Caelaturae pictores, (vulgo illuminatores) illuminant caelatas imagines pigmentis, seu colores eis superinducunt. Encausta, coloribus adustis, etc, cera igne resoluta, vitra depigunt. Pingitur et acu ab acupictoribus; de quibus cap. 39. et opere musivo, a scriniariis, (ICtis musivariis) de quibus capite 39.

Chalcographus, (aerarius scalptor) aemulus pictoris, a quo plerumque imitabilem sumit ideam, incidit aeri, in aere, in aes, (seu aeneis formis, typis incudit et insculpit) quidquid ille delineando, aut pingendo, praeformavit; in hunc fere modum: caelaturus acuit oculos conspicillis, adibensque graphium, (stylum, scalpellum) describit, ac ducit, in lamina aeris polita, tenuissimos sulcos subtilesque lineolas, et minutas incisuras ac scalpturas, (crassisulas in ligno, sulcat) ac caelat, sculpit, et exsculpit omnis generis caelaturas, figuras et icones; in quibus alia profundiore sulco deprimit in umbram; aliis lucem addit, et prominere

facit leviore manu, ac eminula incisione, vel caelamine; inde laminam figurate incisam, et atramento typographico illitam, imponit chartae humectatae, (interiecta lana coacta) subiectamque tabellae, inter duos volgiolos (quos quadrisido radio seu vecte circumagit) arctatae et volutae, pressat, celeriterq: reddit, et excudit imaginem.

His accedit statuaria, quae proprie efficit statuas, etiam colosseas, seu colossos; vel eas fundendo ex metallo: vel caedendo ex lapide; unde nomen Statuario; a fusione dicitur Fusor. At qui saxa excidit e rupibus, aut ad opus adaptat, Latomus audit. Scalptor, vel sculptor, vel Sigillarius appellatur, qui caelo tudite, scalpro incisorio et cavatorio scalpit, aut sculpit e ligno vel osse signa, sigilla, sigillaria, icunculas, imagunculas. Ars ipsa, sculptura a Plinio nominatur; et scalptura, actio scalpendi; opusque, sealptile, vel sculptile. Quibus omnibus communis est caelatura, seu anaglyptica [correction of the printer; in the print analyptica], ex cavitate in asperitatem excudens anaglypha, seu vasa et signa exeuntia, seu exstantia; quae quomodo torno fieri possint, adeoque toreumata vocari, viderint illi, qui in Martialis illo versiculo:

et in illo Iuvenalis - stantex extra pocula caprum, putant de tornatilibus esse sermonem. Plastes seu fictor varia fingit, figurat et format simulacra ex argilla, gypso, cera, hinc ceroplastes et cerographus; ars haec dicitur Plastice; Proplastice vero facit typos seu formas ex materia

liquabili et indurabili, unde fusiles conflantur et conficiuntur imagines. De specularibus egimus cap. 41.

Nunc ad parerga, sed pauca; ne videamur velle dicere [correction of the printer; in the print didicere], Lippis et tonsoribus nota. Calvus comatus, est ineptus simulator. Chorda oberrat eadem, idem fastidiose repetens. Auloedus sit, qui citharoedus esse nequit. Nam et in secundis consistere, pulchrum. Imperitus pictor humano capiti cervicem appingit equinam, suis aliquem coloribus pingit; qui vitia eius ob oculos ponit. Quid unguentum asino, suffitus sui? pulv illum alterius axillis supponit adulator. Canit sibi intus; qui sibi plaudit ipse. Grave Senecae dictum est: foedissimum patrimoniorum exitium, culina. Non e quolibet ligno fit Mercarius; non quivis ad litteras natus. Dixi; etiam tu fare. Desiderius. Taciturnior sum statua. Mercurialis. Tacendo loqueris Proverbia. Desiderius. Martialis Rhetorem quempiam irrisit tam frigidum, ut de eo:

CAPUT XLIX. Artes culturae humanae.

LUstravimus artes manuarias, Rurales, et Mechanicas; nunc ad Liberales (sic dictas, quod curam animi, non quaestum spectent) promoveamus gradum, illas scilicet,

quibus animus ad humanitatem et ingenuam doctrinam informatur, et excolitur, sine qua incultus est et agrestis; hebescit et efferatur. Antiqui Mechanicas omnes et Manuarias (non tantum selluarias) quippe mercenarias, inter serviles, sordidas, et illiterales reputabant; cum tamen ex iis hodie sint aliquae, etiam libero et ingenuo homine dignae; ut Pictoria, Architectonica, etc.

Nimirum Grammatica, (quae olim etiam Poeticam complexa est) Rhetorica, Dialectica, Arithmetica, Musica, Geometria, Astronomia.

Quidam dividunt disciplinas in Humanieres (mitiores, mansuetiores Musas) et Severiores; in illis censent Grammaticam, Poeticam, Oratoriam, Historiam, sive Antiquitatis notitiam, Dialecticam, et morum Philosophiam; reliquas Facultates Superiores, magis speculationi intentas, appellant Severas, Altiores, etc. Eruditum vocant, qui, tametsi has scientias (Graecis [gap: Greek words] ) non accurate et exquisite perdidicit, ut iis instructus et praeditus dici queat; ita tamen eas delibavit et degustavit, iisdem ut tinctus et imbutus videri possit, (Muretus in opist. 89.) doctus nominatur, qui rationem rei tantum tenet; peritus, qui cum ratione experientiam et consuetudinem. Doctrina ( [gap: Greek word] , institutio) traditur a

doctore seu magistro; disciplina ( [gap: Greek word] ) accipitur a discipulo; a qua excluduntur hebetes, indociles, et intelligentia parum valentes. Suntautem huius culturea instrumenta libri, scholae, conversatio erudita, (familiaritas, consuetudo) peregrinationesque illius causa susceptae.

In congressionibus litterariis tam privatis quam publicis proponuntur Theses (Assertiones, Controversiae, Placita) impugnandae et propugnandae, convenitur in Academia assignatoque auditorio, vel aula (aut museo domestico:) concertatur alacriter, hinc aliis argumentantibus et subtiliter disserentibus, conquisitisque rationibus contra asserta disputantibus; aliis sua pronuntiata strenue defendentibus ac tuentibus. Fit autem quandoque, ut isti argumentorum (quorum praecipuum Achilles vocatur) ponderi succumbant, frangantur, abiciantur, irretiantur, implicentur, et in extremas angustias coniciantur; alias, ut elabantur, velut anguillae; alias sint paris utrique in disceptando pugnacitatis, vincant simul, et vincantur.

Sequuntur honores Academici, publica eruditionis testimonia, quos qui prensant, ambiuntve, Candidati vocantur. Eo quidem ordine, et quasi per gradus conferuntur, ut Iuvenes (postquam iam ante beanismo, ut vocant, sunt exuti, ac beani esse desierunt, quod vulgo Deponi et Depositio dicitur, dum, pro veteris Gymnasii Atheniensis consuetudine, novitii scholastici, quibusdam vexationibus exerciti, Musarum

sacris initiantur, ac in Studiosorum numerum cooptantur) absolutis Humaniorum litterarum classibus, et Dialecticis studiis, ad Baccalaureatum aspirant, seu Baccalaurei fieri desiderent; quae vocabula ex Gallica lingua, cui battalum est, proelium, et battalarii, tirones milites, profluxerunt; unde postea in Academia Parisiensi; ubi hae promotiones, seu Latinius loquendo, Creationes et Inaugurationes natae; Battalari appellati, qui, in studiis ingenuarum artium, quasi tirocinium posuissent, et publice disputando speciem eruditionis suae praebuissent; ut ideo frivolum sit et nugatorium, teste Pontano nostro, hic de bacca et lauro philosophari. Ex Battalariis postea depravate Baccalarii et Baccalaurei sunt facti. Qui deinde, decursis Philosophiae et septem Liberalium artium spatiis, seu finito Curriculo Philosophico, Magistri Artium pronuntiantur, Magisteriique insignibus, inter quae est annulus, ornantur; potestate accepta, Aristotelem ex cathedra explicandi. Supremi omnium sunt Doctores (ita dicti, quod docere in Lyceis possint publice alios ex cathedris, unde possis Cathedrarios appellare cum Seneca) Theologiae, Iuris, Medicinae; qui, praeter alia ornamenta, aurea insigniuntur torque, et nobilitatis titulo; ad quos accedunt ii, qui, Licentiati dicuntur, quod experimentis doctrinae de iis, in consessu et frequentia Academica sumptis, liceat illis summam dignitatem (quam Doctoratum vocant) petere et consequi, cum voluerint; Graecis

Prolytae appellantur et Mellodidascali. Graduati vulgo dicuntur, quicumque honoribus illis Academicis sunt inaugurati et insigniti, quorum exemplis, immunitatibus et privilegiis merito incitantur alii, ut animum ad sublimores disciplinas ac facultates adiciant, applicentque. Bullati Doctores sunt, qui ex Bulla seu Rescripto, aut Diplomate Principis sine praemissis examinibus ad eum gradum honoris sunt promoti, nec sollenniter renuntiati. Supremus Academiae Magistratus est Rector Magnificus, cui qui ad obsequia apparet, dicitur Apparitor Academicus, vulgo Pidelius; Professores, seu Doctores altiorum disciplinarum constituunt Senatum Academicum; scholae, vulgo Lectiones appellantur; initiator Studiosorum, seu Academicorum, vulgo nomen Quinti habet. Semitarii appellantur; qui plateas frequenter obambulant.

Quis nescit Academiam a quodam Academo dictam, qui possidebat locum suburbanum et nemorosum prope Athenas, ubi Plato natus et philosophatus fuit? Artes excogitavit necessitas: honos alit et quaevis terra. Mater earum Mnemosyne seu memoria. Quod qua ratione in studiis fiat Liberalibus, indagemus.

CAPUT L. Litterae, Charta, Scriptura, Libri cum administratoriis Artibus.

MOdus Scripturae fuit apud Aegyptios, per notas hieroglyphicas [correction of the printer; in the print hieroglyphica]; fictas animantium et aliarum rerum figuras; v. g. serpens caudam ore complectens notabat vel annum vel aeternitatem. Apud Chinenses singuli characteres, sine coagmentis syllabarum, singulos conceptus et rem ipsam significant, etiam aliis nationibus intelligendi; apud nos in usu sunt litterae, et literulae, seu notulae minimorum oris sonorum, e quibus coniunctis fiunt verba, sententiae, libri.

Antiqui literas malleo, et celte, seu scalpro incidebant saxo, plumbo, aeri; postea insculpebant ligneis codicibus, (seu caudicibus, praesertim tiliaceis, faginis, buxeis,) sectis in schedas et tabulas (sectiles) ac tabellas et codicillos; qui cerati, seu cera obducti, graphio sive stilo ferreo aut osseo pungebantur; atque sic inscribebantur; unde pugillares et pugillaria. Deinde scriptum est in ebore, et linteis (pingendo) variisque stirpium foliis; unde hoc nomen etiam nostrati chartae adhaeret. Post haec, exaratae calamo tenuiores arborum philyrae, (seu philurae) quae inter ipsum corticem, et arboris, lignum sunt, et a Latinis libri licuntur. Subsequenter papyrus inventa

est, de qua mox plura. Post hanc adhibita est membrana, seu pellis animalium; quae pergamena dicta, ab urbe Pergamo; ubi eius conficiendae modus excogitatus; huius confectores dicuntur membranarii, subigentes pelliculas, et in regulis extentas, radula extenuantes, pumiceque polientes.

Est autem papyrus, iuncus seu frutex bicubitalis, in palustribus Nili, habens, corticis loco, tunicas (philyras) latissimas et praetenues; quas discriminatas acu, et imbutas aqua glutinosa, complanatasque prelo, ac desiccatas Sole, digerebant in scapos, seu congeriem viginti plagularum, sive foliorum papyraceorum; (Plinius etiam vocat taenias et bracteas) quae deinde charta sunt appellata, ab urbe Charta, iuxta quam iuncus ille repertus fuit. Dicitur et charta pergamena ac membranea.

Nunc alia est charta seu papyrus in usu; quam chartarius seu chartopoeus conficit, in officina chartaria, ex linteis et linteolis vetustis (collectis per pannicularium, pannuciarum, peniculorum collectorem) concerptis, et aqua maceratis, contusisque et contritis in lanuginem seu pulmentum, et diductis in folia, intermista colla, ne perfluat. Res ita se habet. Ubi frustillatim concisi sunt peniculi seu pannuciae, immittuntur cupis, ut computrescant; postea in mortario aqua repleta tunduntur pistillis, a rota versatili agitatis; donec minutim contusi induntur cortinae (aheno vel labro) calida refertae; quam deinde materiam hauriunt quadrata

forma, seu craticula, (ferramentis tenuibus aut filis aeneis contexta) quae aquam transmittit et percolat, et linteola contrita retinet. Formata iam in folium, evacuantur in pannum villosum, eoque involvuntur, preloque premuntur, donec omnis decedat humiditas; demum tendiculis suspensa exsiccantur aere, exsiccataque, glutine perlinuntur, et glutinata laevigantur. Ad extremum componuntur in volumina minora et maiora. Fascem viginti voluminum minorum, seu chartaceorum codicum, (quorum singuli continent viginti quinque bipatentia folia, seu quaterniones, qui in octulas complicati, constituunt chartam conduplicatam; quae in schedas et pagellas scinditur) scapum vocant; vicenarium scilicet papyri fascem.

Est autem charta diversimoda; omnium vilissima, emporetica (vel emporica) pro segestribus seu involucris adhibenda, praestantissima, Augusta seu Cursoria, veredaria, epistolaris; Latissima, Claudiana, (Regia, Imperialis) macrocolum, vel charta macrocolos. Virgo dicitur charta, ex qua nullum trnascriptum exemplar; pura, quae nullis perarata literis; bibula, transmittens characteres; opistographa, a tergo inscripta; dentata, (apri equive dente laevata) quo calamus currat expeditius; malleata, malleo tunsa; firma et plana; aspera et scabra, minutisque filis plena; quae, ne scriptioni morae afferatur, de calami crena est detrahenda.

Atramentum scriptorium (librarium) confit e gallis quernis, et calchanto (vulgo vitriolo;) quibus adinditur seu miscetur aliquantum aluminis et gummi ad prohibendum mucorem et penetrationem; quodque nec sit spissum, nec dilutum et subalbidum. Penna vero (calamus) eligitur anserina, pavonina, aut olorina, caule amplo, firmo, pellucido, cavo, longiore, et mediocriter duro; quam qui temperat scriptioni, eradit scabritiem tergo cultelli (gladioli, scalpelli librarii, scriptorii, graphiarii;) acie autem detruncat caudam, et rescindit utrinque caput, ut bifurcatum (Pontano) fiat: tum medullam extrahit, et diffindendo, crenam in dorso, aperit cultelli cuspide, pro defluxu atramenti; circumcilditque rursum incisuram istam, et praecidit aequaliter, (aequando scilicet pediculos illos, seu cruscula fissurae) et ita calamum in mucronem acuit. Debet autem mucro seu rostellum gracilius esse pro minutioribus notis ducendis: obtusius (plusculum inde abscindendo) pro grandioribus. Dextra pars, in quem calamus scribentis incumbit, sit aliquanto altior sinistra; ipsa autem penna tenenda est pollice, et digito medio, molliterque superimponenda indici; ita minus vacillabit, firmiusque imprimetur chartae; brachium vero usque ad cubitum sit liberum in scribendo, suoque pondere tabulae seu pluteo innitatur; tota sed manus articulari digito.

Iam ad scribas (librarios, librariolos, amanuenses) veniamus; quorum ars dividitur in

Orthographiam, ut recte scribatur, observando notationes accentuum, disiunctionum interpunctiones, commata, cola, signa interrogationis, exclamationis, parentheseos, et c. 2. Calligraphiam, ut eleganter; secus faciunt, qui lituris scripturam deformant, aut versibus vacillantibus, quae scribentium incogitantiam et festinationem arguunt, aut inscitiam. Quidam taminficete scribunt, ut videantur literae illae pede gallinae scalptae, quarum aliae alias scandunt. 3. Tachygraphiam, ut celeriter. 4. Steganographiam, ut tecte et arcane. De his duabus posterioribus mox infra. Arma scriptoria, praeter atramentum, cultellum et calamum, sunt theca calamaria seu graphiaria, aut, simplici verbo, graphiarium: pyxis pulveraria seu arenaria: forficula, clepsydra, regula, circinus, ligula ossea, cera sigillaris, sigillum, globus lini tori, filatim e pyxide devolvendus. Officium scribarum, temperare pennas, complicare et complanare chartam, ducere lineas, delere, eradere, pulverem aspergere, aut bibula papyro exsiccare, scribere literis paribus, imparibus, minusculis, maiusculis, grandioribus, variis parergis et vermiculatis ductibus; describere, (exscribere, transcribere) obsignare epistolas, inscriber, in fasciculum colligare; vincula seu linum acceptarum resolvere, incidere, signum aut sigillum detrahere, etc.

Hebraei scribunt a dextra sinistram versus, Graeci et ceteri Europaei a sinistra versus dextram;

Tachygraphia, seu compendiaria ars scribendi, fit vel per literas singulas (quas veteres per syncopen siglas appellabant) ut haec verba: Senatus Populusque Romanus, exprimuntur quatuor characteribus: S. P. Q. R. Vel per notas seu signa absque literis, ut, eadem verba per signum [note: special character] unde Notarii et [gap: Greek word] sunt, qui non tam aliena dictata quam dicta excipiunt calamo, certisque notarum compendiis assequuntur dicentem, aut etiam antevertunt. Hodie celeritas illa per vocabulorum decurtationes (quas Vegetiano verbo abbreviationes vocant) obtinetur.

Steganographia est clandestina seu clancularia scribendi ratio, occultis utens signis, ex compacto paucorum, intelligibilibus, dum vel traiciuntur et transponuntur literae, ut B pro A; C pro B. Vel numeri adhibentur pro literis, ut 1 pro a. 2 pro b. 3 pro c. Vel pro arbitrio transmutatur alphabetum. Vel novi characteres efformantur: vel inaspecti quopiam illiti succo exarantur in panno, non nisi frigida madefacti legendi, aut in charta ad lucernam transparente colligendi, etc.

Apud Lacedaemones genus erat secretioris epistolae, (quae Scytala Laconica appellata) teres videlicet surculus seu lignum, illique adaptatum tenue lorum, notis literariis inscriptum, quod minutim concisum mittebatur ad absentem, qui loro illo per surculum suum, alteri omnino respondentem

circumplicato, literisque coeuntibus, quod scriptum erat, perlegebat. Romani membranam instar fasciae circumligabant bacillo striato, quae in longum perscripta, alioque missa, similique cylindro implicata, expedite legebatur. Nec defuerunt, qui cutem tabellionis inscriberent notis.

Nos habemus Typographiam, quae simul est Tachygraphia et Polygraphia, dum unus una die plus imprimit chartae, quam mille possent scribendo. Artem hanc Typographicam (Chalcographiam) propter miram inventionem et utilitatem penitius inspicere et pluribus explicare iuvabit.

Locus, in quo exercetur, Typographeum seu Typographium dicitur. Atramentum typographicum seu fuligineum conficitur ex oleo seminis lini, gummi iuniperino, fumoque resinae, simul mixtis et laevigatis ac percoctis.

Characteres seu literae sunt metallicae five aeneae, nimirum fusiles ex mixtura plumbi, stanni, et aeris, vocanturque typi, formae, formulae; inversae; et desuper exstantes, habentque varia et fere peregrina nomina, a Formatoribus et Fusoribus imposita. Notiora sunt sequentia:

Maximae omnium literae, grandes, et grandiores dicuntur Cubitales, Dodrantales, Palmares, Quadratae (Arbitro,) vulgo Universales seu Initiales; rectius Maiusculae.

Scriptura vel est erecta, vel inclinata; illa Typographis dicitur Antiqua; haec vocatur Currens seu cursim ducta. Formae characterum hae sunt:

Impressio sic se habet: Typographus (Excusor) distribuit per capsulas (loculamenta, capsam loculatam) figuras literarum aeneas, supinas, tamquam incisas marmori; quas Typotheta, seu Compositor, habens ante se exemplar retinaculo fixum, expromit indidem, sigillatim eas componens in verba, versus, paginas, columellis et intercolumniis affixas, ne in commissura dehiscant invicem; quarum facies sunt aliquando columnatae, intermedio inter versuum oblongas series spatio; aliquando largius marginatae. Deinde coarctat marginibus ferreis, seu circumsepit, sepimento clavulis striatis constringendo, relaxandoque, ut ne unus apex loco moveri possit. Hinc operae Typographicae typos sic inclusos imponunt tabellae, (superne apertili ad inserendas et eximendas chartas,) et supra tabulam maiorem (quam arrectaria et fixilis compages firmat) mobilem, (incumbit enim volgiolo subtus volubili, ansam eius impressore circumagente:) oblinuntque atramento, adhibentes ad id melanteres, (sphaeras ligneas manubriatas, corio obductas, piloque equino fartas, quibus per mediastinum spathula color impressorius imponitur, mutuoque attritu subigitur ac tenuatur,) preloque

(cui cochlea imminet vecte intorquenda et retorquenda ac revolvenda) subiectam, versatione ergatae seu torculi pressant, apprimuntque suppositae chartae, imprimuntque et exprimunt characteres, non tantum atros, sed et rubricatos, vestigium sui in humectata papyro relinquentes. Sic momento excuduntur, describunturque premendo quaterniones plurimi, omnes correctissime seu emendatissimae, modo primum exemplum non sit mendosum, nec Corrector incurius, sed accuratus.

Chartae excusae exsiccantur pendulae, plicantur, colliguntur, recensentur secundum notas alphabeticas; dissolvuntur rursum formulae, et abstersae reponuntur per cellulas suas, ut denuo coagmentari et iungi in alias dictiones possint. Si quid expungendum, id facit Typotheta subula; menda emendanda reiciuntur in calcem libri. Nec raro fit, ut is auctior et correctior iterum committendus sit prelo librario, editioque iteranda.

Librarii olim conglutinabant chartas chartis, (unde Glutinatores Ciceroni) convolvebantque in volumen, dictum a volvendo et circumplicando circa teretem bacillum, quem nominabant umbilicum, quod medius esset libro circumvoluto; cuius capita superne inferneque eminentia appellabant cornua, auro quandoque et argento ornata; qui paxillus rotundus seu cylindrus quoniam in extrema voluminis charta aut membrana, (quae a tergo inscribi non solebat) erat agglutinatus, finis illius

erat, unde ad umbilicum rem perducere, idem est, quod finire. Posteriore aetate, umbilici dicti sunt ornamenta librorum, capitati scilicet claviculi, ossei, lignei, cornei, aenei, quibus a figura umbilici humani, id nominis inditum. Frontem [correction of the printer; in the print Frontem] autem librorum (secundum Pontan. Raderum, Muretum) dicebantur tabellae, (aliquando cedrinae, aut cedri succo tinctae, perennationis causa) pellibus varie coloratis obductae, et pumice rasae, quibus paginae compactae, utrinque arctabantur et claudebantur.

Nunc chartacea folia Bibliopegus compingit (compaginat) in codices; ubi prius ligula osse a complicaverit, seu conquadraverit in pagellas et paginas, eaque malleaverit; (rariorem chartam firmaturus aqua tingit aluminata) quas deinde, extentis per tabulam, et intersutis a tergo presse funiculis, arcte consuit sutura aequali; et per quaterniones colligat: preloque interceptas, dorso conglutinat paullo eminentiore, ac circumcidit dolabella tereti (libraria;) circumcisuram colorat varie, ac inaurat etiam, praemunitque frontes e filo intortis capitellis. Exinde circumunit tegumentis papyraceis, glutino farinaceo densatis; aut dolatis tabellis, quas deinde obducit seu membrana seu corio, rotula striata plerumque inaurato (optimum est camelinum;) latera fibulat aut aereis fibulis seu uncis aheneis; aut connectit ligulis (ligamentis) scorteis, lineis, sericis; libris grandioribus bullas affigit umbilicatas. Denique tota compactio ita est constituta, ut compacta nec discedant aut hient,

Lecturus librum laxat nodos, aut diffibulat uncinos, cultelloque paginas tenacius cohaerentes emarginat. Sittybus est involucrum seu operculum integumento librorum superinductum, a maculis aut pulveris, temporisve iniuria diutius integro conservando. Saepe libris inditur discerniculum, taeniolis sericis e rosa aut oblonga lamella fluentibus. Aut inseruntur pagellarum marginibus sectilia e membrana signacula; aut paginae tenentur explicatae forcipe libraria, quam supra retinaculum vocavimus.

Bibliopola exercet bibliopolium, vendens libros in taberna libraria, quorum alios comparat pretio, alios commutat merce simili.

Bibliothecarius eosdem congestat in Bibliothecam, (Latinis Librariam) quae et locum significat, et armarium, ac libros; inscribitque catalogo secundum alphabeti ordinem distributo; ac disponit per repositoria seu receptacula aut armaria, hoc est, altiora pegmata, in quibus multiplices foruli, et distincta loculamenta, proportione intervallorum respondentia, ubi velut in capsis, certo ordine graduque collocantur, et digeruntur, ac exponuntur ad legendum, super pluteum seu tabulam transversim inclinatam, cui imposita minora signa, a Cicerone sigilla plutealia vocantur. Sublimius statuuntur et figuntur imagines, statuae, effigies et simulacra artium, vel virorum doctorum.

Librorum quisque gerit in tergo nomen, nullo negotio inveniendus, et e nido percommode eximendus, reponendusque sine scalarum adminiculo, si exstruantur ambulacra pensilia, seu pergulae columellis suspensae, cancellis praetextae, quarum crepido latiuscula servit sustinendis codicibus, quos lecturi ibi ponunt volvuntque. Tituli classium seu facultatum porrectioribus elementis adscribuntur. Turbata et disiecta iterum componuntur: pulvis deverritur scopulis setaceis, aut complosione paginarum excutitur. Obsceni et quocumque modo noxii libri peculiari chartophylacio claudendi et abdendi, aut Vulcano consecrandi; vel certe, si fieri possit, ab obscenitate et erroribus repurgandi.

A forma exteriore liber est vel chartae integre, seu in folio; vel plicatae, recte aut oblique in quadrum, (unde quaternio) aut in octuplum, (unde octuplicatae pagellae) aut in duodecuplum, sedecuplum, octodecuplum, etc. hinc forma chartae duodecima, decima sexta, decima octava, vigesima, vigesima quarta pro codicillis, libellis, et libellulis. Si codex est grandior, quam ut compactili crassitie scite comprehendi possit, dividitur in Tomos seu Volumina, aut Opera; et haec in Partes, Libros et Opuscula. Schedae, (schedia Arbitro) schedulae, pittacia, sunt chartae non compactae, seu ligatae.

Interiores partes libri sunt: Titulus seu Inscriptio: Dedicatio seu Nuncupatio: Praefatio seu Proloquium,

quo argumentum edisseritur; interdum elogia illius praemittuntur, cui dedicatur; quique in Patronum et Defenorem Scripti adsciscitur. Tum Tractatus ipse sequitur, dispertitur in sectiones, membra, capita, paragraphos, etc. cum indice contentorum, aut etiam erratorum typographicorum.

Libri scriptor dicitur auctor, (auctor et auctor) saepe limans et elimans, donec ultimam apponat manum. Primo scriptum vocatur autographum; inde transcripta, apographa. Censor seu recognitorest, qui censet et recognoscit librum, iudicatque de eius probitate aut utilitate; utensque virgula censoria, aut tristi (ut ille ait) arundine, expungit et castigat, humilia extollendo, redundantia coercendo, ambigua declarando, obscura illuminando. Aut certe subnotanda, emendanda, limanda, tollenda, eliminanda ac reicienda. Quod si scriptor infelix adferat futilia, non utilia: rudia, non polita: laborata, non elaborata: obscura, non clara: non accurate expensa, sed sine iudicio corrasa: non ad lucernam elucubrata, sed praepropero calore effusa: non ordine digesta, sed temere chartis illita; non sollerter inventa, sed passim protrita et proculcata: non domi nata, sed ex alieno sine fronte sublecta: non luculenta, sed lutulenta, et bonis moribus damnosa; verbo chartas Volusianas, et aptas thuris piperisque cucullis; merito tenebris damnantur aeternis; aut saltem ab excusso ibunt in astra sago, ut Epigrammatarius loquitur, cum nemo

non habeat rhinocerotis nasum. Liber autem perpolitus, et gnaviter elaboratus, facile, etiam sine appensa hedera, est vendibilis, recuditurque saepius; nec deerit sumptuarius impensas et sumptus pro adornanda et iteranda editione suppeditans.

Eleganter Cicero ad Attie. lib. 1. epistol. 8. ait: Bibliothecam tuam, cave, cuiquam despondeas, quamvis acrem amatorem inveneris: Nam ego omnes vindemiolas meas eo reservo, ut illud subsidium senectuti parem. Inter celeberrimas Bibliothecas fuit Ptolemaei, Regis Aegypti, quam Alexandriae instruxit septingentorum millium volluminum; quae deinde I. Caesare, Alexandriam oppugnante, incendio periit. Ab eodem Rege Septuaginta Viri doctissimi, e Iudaei advocati, Hebraeos SS. Scripturae codices in Graecam linguam transtulerunt, unde Interpretatio Septuaginta Interpretum, mire inter se consentientium, etsi conclavibus separatorum. Pro Adagio cape: Helluo librorum; et porro ambula, tecumque cogita, quis sit homo trium literarum.

CAPUT LI. Modi discendi et proficiendi, Auditio, Lectio, Scriptio.

ADanimum Artibus Liberalibus imbuendum requiritur imprimis Auditio seu Auscultatio Vocis Vivae seu Docentis, quae

et frequentiam in scholis assiduam, et animum praesentem, intentum, vigilantem, quietum c literarum amore incensum postulat, vivaxque desiderium proficiendi; nam, teste Seneca, magna pars profectus est, velle proficere. Hic age, quod agis; nam multi, ubi sunt, ibi non sunt; ubi non sunt, ibi est illorum animus; Quibus, quod una influxit aure, mox effluit altera. Quare sensus nec convocandi omnes, et intendendus animus, ut otio vacet literario, alias curas mittat omnes. Pendendum est tibi ab ore Docentis, syllabaeque loquentis velut gemmulae colligendae. Memineris, numquam non doctiori tibi redeundum e schola; et a te ipso reposcendum, quidquid ibi perceperis auditu; neque putes, privato labore te consecuturum, si neglexisti, quae obscuriora et involutiora explicavit Magister.

Sequitur librorum Lectio, quae est sermo cum mortuis, alitque ingenium; studioque fatigatum non sine studio reficit. In qua observabis quatuor praecipue, Ordinem, Constantiam, Tempus, Fructum. Orde requirit, ut parentes Latinitatis et sui quique Facultatis consulantur, antenepotes et posteros. Constantia repellit taedium, ne velut canis e Nilo; tu ex Auctoribus haurias, non [correction of the printer; in the print an] pytisses, multa perfunctorie transiliens; inutilia et nocua, ut superius monui, ne attingenda quidem. Quidquid autem legis, ter relege; primum, ut intelligas: deinde, ut eligas et enotes: demum, ut selecta memoriae imprimas. Legere, aiunt, oportere non multa,

sed multum; Lectio copiosum reddit, et bene instructum: Disputationes et Colloquia promptum et facilem: scriptio et notarum collectio, altius figunt animo perlecta. Historiarum pervolutio facit prudentes, Poetarum ingeniosos; artes Mathematicae subtilitatem donant: Naturalis Philosophia iudicium profundum parit: Moralis gravitatem quandam morum conciliat: Dialectica et Rhetorica pugnacem reddunt, et ad contentiones alacrem.

Tempus est vel Ordinarium, studiis stata lege assignatum; vel sunt operae aut horae subsecivae (aut succisivae) ac secundariae, et quasi intermissariae, quae post necessarias fiunt. Matutinum et Vespertinum tempus magis est opportunum et accom modatum progressui litterario; nam Aurora Musis amica, tum vacat et secedit animus, ac viget ingenium. Tu vide, ut pretium ponas tempori, cuius iactura est sumptuosissima. Si quid lucubrandum aut elucubrandum antelucanis aut nocturnis horis, cereus conducit prae candela sebacea, quippe fumida. Candelabrum sit elevatum, umbraculum viride, emunctorium praesto ad ellychnium identidem emungendum, ne obumbret; fungum mox opprime, ne feteat. Longe commodior est lucerna seu lampas, oleo instructa, quam in gratiam lucubratorum plusculis describemus. Est illa oblongae rotunditatis, instar cylindri, superius clausa, inferius canaliculo rostrata, cui ellychnium inditur, et crepidine praetexta, qua oleum excipitur, infunditurque

per osculum quadratum, (orificium Vitruv.) metu vacui non profluxurum, nisi ardore ellychnii attenuetur, locumque subintranti aeri cedat; atque hoc lumen nec scintillat, necfumat, nec facile in fungum concrescit; verbo, salus est oculorum, et solatium noctis. Pluteus quoque subiciendus scribenti, aut scrinium scriptorium (vulgo pulpitum) cui manu innitendum, non pectore.

Fructus autem provenit ex diligentia subnotan. di; fallax enim est memoria, onerata fatiscit, referta perturbatur. In Excerptione, quae lectionem multo reddit meditatiorem, finis studiorum est attendendus, et cum eo Excerpta commetienda. Quidquid notatu dignum censebis, distribuendum tibi vel brevius in Lemmata: vel fusius in Adversaria, annotato vel exscripto auctore, libro, capite, paragrapho, pagina, editione, forma. Iuverit, penes se habere pugillares, (codicillum, palimpsestum, pittacium) ut in iis plumbagine consignentur, quae incidunt, ne excidant. Poterunt et calamo in reiectaneas schedas et chartam separatam referri, ex quibus deinde in maiore ordine digesta transferantur in libros papyraceos seu paginas consutas ea, quae in posterum videntur asservanda, cum indice adiuncto. Sic sua cuique notata domesticum praebebunt bibliothecium (Pontan.) Minime vero probandi illi, qui, selectiora distincturi, subducunt lineas versibus singulis, vel totum locum lineando circumscribunt: aut oras paginarum infimas et

summas introrsum flectunt, quas flexuras merito appellant auriculas asininas; sed neque asteriscis signanda sunt, quae digna approbatu: aut obeliscis configenda, quae improbatu digna; nec ullis aliis lituris codices deformandi. Quod si per occupationes calamo non licet uti, ad notandum; secundaria proderunt adiumenta; qualia sunt taeniolae chartaceae inter pagellas intericiendae; aut earum marginibus insectae membranulae inserendae.

Scriptione temperanda lectio, et cum ea alternanda, ita, ut nulla dies abeat sine linea; insistendum vestigiis est veterum, et ex eorum scriptis viva Latinitatis imago exprimenda. Probatiores Auctores vocantur Classici. quatuor Linguae Latinae aetatibus discreti. Quarum prima, Infantia, cuius tantum fragmenta exstant, annorum circiter 500. ab Urbe Roma condita. Secunda, Adolescentia seu Iuventus, Antiquae aetatis nomen habet, centenorum annorum usque ad M. Tullium, in qua, praeter Oratores, claruerunt Ennius, Plautus, Pacuvivius, Poetae. Tertia, Virilis, seu Aureum Saeculum sive Latinissimum, quod cum Cicerone coepit, et cum Augusti Caesaris morte terminatum est. Aetas quarta paullatim ad senium et quandam barbariem inclinavit. Noster Wolfgangus Schonslederus, Vir humanioribus litteris egregie eruditus, qui linguae Latinae opes ex Antiquis Probisque Scriptoribus cum magna cura industriaque et delectu deprompsit, cuius vestigia quippe caute posita, secure sequi

possumus, Auctores Latinae aliter paullo in aetates distribuit, quas in gratiam Iuventutis, literaturae politioris, studiosae hic apponeus.

De aetatibus est iudicium, non de Auctoribus, qui saepe meliores suis aetatibus. Nec difficile sit catalogum contexere receptissimorum vocabulorum, quae Suetonio, Macrobio, Symmacho, Sidonio Apollinari, Petronio Arbitro, Apuleio, Apicio in re coquinaria, Vitruvio in architectura (nam cuilibet in sua arte credendum est) debemus; Festus et Nonius antiqui fuere Grammatici. Et quia nullus vixit in omnibus hisce aetatibus, quique sequentibus eos aemulati sunt temporibus, cui notam non imprimant Critici, eumque veluti Apellae Iudaei, nescio, quo iure circumcidant, semper, ut verbo Paulino utar, discentes, an docentes, et numquam ad scientiam veritatis pervenientes, ideo relinquamus ipsorum unguem in ulcere nimis quam saepe imaginario, et cum doctissimis Viris, in quibus I. Lipsium antesignanum agnoscimus, praetereamus contem ptim hos catellos nequiquam baubbantes, magisque studeamus Latinae Linguae proferre Pomoeria, quam coarctare. Desiderius. Romanum mihi dilatas pectus, et cum pectore linguam. Mercurialis. Dixi, quae non hodie primum sensi. Tu da operam, ut scriptio tua lucernam oleat

et demorsos sapiat ungues; neque tamen instar ursini lambatur catuli, memor illius: manum de tabula. Apellem imitare, qui, tametsi negabat se fecisse, faciebat tamen. De stilo (nam hic velut Triton in tecto vertitur) si quaeris, accipe, quae mihi notanda putavi.

Sunt, qui punctum se laturos putant, cum verbis et sententiis plus, quam par est, intumescunt; Alii cum repunt, humilia prorsus, trita, communia sequendo. Alii sine delectu permiscent omnia, nihil non dicunt et scribunt; et vere nihil. Alii, neglecto sensu, sola venantur verba, quas merito cum Graecis Spermologos appelles. Alii Auctores ab argumento suo alienissimos, velint, nolint, misere detorquent et lacerant. Alii ex phrasiologorum panniculis varios centones consarcinant. Ad umbratilium alii et scholasticarum praeceptionum minutias putidiuscule sua conformant. Quam multi sunt, qui Poetica et phrasi, et fictione audacius abutuntur in oratione soluta, et ementiendo liberius exsultant, nec unum idiotismi vitium Metaphoris et Allegoriis involvunt? Graecanicis aliqui laciniis et effossis antiquitatis ruderibus sermonem obscurant. Neo desunt, qui se putant Atticos, si ieiunum, exsangue, concisum, abraptum dicendi sequantur genus. Quidam Asiatici sibi videntur, cum ineptis digressionibus, affectatis rerum descriptionibus, luxuriantibus figuris, verbis, ad ostentationem collectis, fluctuantes et dissoluti effarciunt sermonem aut scriptionem: qua tamen

in luxurie aliquid amplius iuvenili genio permittendum existimem; facilius est demere, quam addere. Hoc, quaeso, advertas, velim, mortalium ut facies, ita stilos differre. Et quis est ille, qui confidat genii sui giro, aliorum naturae infringi posse impetum? Quam dissona vox ex tot protruditur gutturibus; et tamen articulata est omnium? Aliter Italus e.g.vernaculae suae devolvit verba, aliter Germanus: ille raptim, hic carptim; idem de Latina cogita. Ipse Tullius, cum alibi propius ad Asianos accedat; ad Atticum certe, scribit Attice. Stilus est optimus, qui ad id, quod decet, accommodatur, humilia, subtiliter, magna graviter, mediocria temperate explicans, idque pure, terse, perspicue; nec non floride; quae perfectio multorum ex ingeniorum temperie consurgit. Desiderius. Ita me Musae ament, ut tu amoene per has artium amoenitates me circumducis. Mercurialis. Abstine tantisper has exclamationes: nunc Grammatices dumeta erunt calcanda nobis, sine quibus ad Pieridum hortos nequaquam datur accessus. Desiderius. Ibo, ibo per dumos et sentes, ut ad illa Apollinis et doctarum viridaria Sororum liceat pervenire. Mercurialis. Meticulosis timor addit alas; tibi pedes amor discendi. Manum ferulae subduxerunt, qui desierunt in ludo litterario versari.

CAPUT LII. Scholae Grammaticae.

NOmen Scholae, significat Otium et cessationem; quod literarum studiosis omnis cura in liberalia studia conferenda, et a ceteris negotiis vacandum sit. Eadem Phrontisterium dicitur, a diligentia commentandi et meditandi. Cicero Ludum literarum appellat, quia in discendo voluptas potius quam labor reperitur.

Est autem Schola, officina transfundendi eruditionem e libris in hominum animos; quod omnino necessarium ad Rem publ. et societatem humanam bene constituendam, dum inde discitur non minus recte sapere, quam agere et loqui.

Qui docet (e cathedra, suggestu, vel pulpito) est Doctor, Magister, Praeceptor, Professor; Qui discit, discipulus; in illo requiritur doctrina, probitas, industria ac diligentia; in hoc docilitas, studiositas, sedulitas, obsequium, observantia, amor disciplinae, gratus animus; ille debet prodesse; hic proficere. Qui Gymnasio (nam et hoc nomen, ab exercendo deductum, scholis convenit) praeest, Praefectus, Scholarcha, Gymnasiarcha dicitur. Ludimagistrum (Ludimoderatorem, Didascalum) adiuvat Hypodidascalus seu Proscholus, aut Magister pedaneus, sive Praeceptor secundarius. Paedagogus (paedotriba) custos et institutor est pueri

privatus; quibus omnibus salarium suum et minerval debetur; quamquam multi sint discentium, qui scientiam dextra porrectam, accipiant sinistra.

In studiis formandis duo sunt praecipue spectanda. rimum, quod studiorum genus maxime sectari velis; Alterum, qua ratione in eo, quod elegeris, plurimum efficias. Rarissimi sunt, qui favente Minerva Liberalium Artium Encyclopaediam (quasi dicas, Circularem Scientiam) adipiscuntur. Sunt enim singularum disciplinarum fines et separati et certi, sibique per gradus ordinatim subiecti. Universim loquendo, ad Eruditionem opus est natura seu ingenio vivido, subacto, capace; Arte seu praeceptis; Imitatione; Exercitatione. Ad Primum requiruntur animi motus celeres in inveniendo, explicando, exornando, et memoriae mandando. Aliqui sunt praecoces, ut cucurbita, vel salix, statim adolescens, sed sterilis; olivam malo, sero provenientem, sed cum fructu. Ad Secundum, requiritur Informatio et Institutio. Ad Tertium, Dux et Auctor Classicus, quem assequi, saltem aemulari contendamus. Ad Quartum, frequens usus et varietas scribendi.

Inter Artes sermocinatrices, prima est Grammatica, a grammatis seu literis dicta, quibusdam literatura, seu rectae loquelae scripturaeque scientia, usu, ratione, auctoritate constans. Docet enim haec, Tullio teste, et verba efferre, quae nemo reprehendat, et iis casibus, temporibus,

Barbariem facit soloecismus, qui est foedatio Latini Sermonis, five sit in singulis verbis, sive in contextu plurium. Qui hoc vitio laborat, Soloecisla dicitur Luciano. Soloecophanes speciem quidem soloecismi praefert, soloecus tamen non est, sed saepius schema ac figura. Barbarismus est dictio, aut omnino barbara; aut Latina quidem, sed vitiosa scripto, pronuntiatione, significatu; cuius rei causa non raro est idiotismus, ut vocant, seu consuetudo sermonis vernaculi; quae vitia uno vocabulo stribligo vocantur. Orationis ornatui officit Cacophaton. Seu deformis literarum concursus, ut Rex Xerxes; Tapinosis rei magnitudinem aut dignitatem humilitate verbi minuit, ut nequam pro parricida. Tautologia idem verbum, sermonem, aut literas inepte iterat, ut: quidquam quisquam cuiquam quod convenit, neget? Macrologia superflua profert; ut: retro domum, unde venerant, abierunt. Pleonasmus simile fere vitium, supervacuis verbis orationem onerat; ut: ego meis hisce oculis vidi. Obscuritatem sermoni affert improprietas verbi, ambiguitas seu amphilogia aut amphibolia, ut: vidi statuam auream tenentem hastam. Archaismus est prisca constructio et obsoleta. Hellenismus Graeca locutio. Perissologia seu Battologia, redundantia sermonis, ut: faciem mutatus et ora. et Battus (unde nomen habet) apud Ovidium: Montibus, inquit, erant, et

erant sub montibus illis. Cui opponitur Laeconismus seu brevitas loquendi aut scribendi. Quaedam tamen ex his aliquando inter figuras numerantur.

Suetonius observat, Grammatieos idem esse ac literatores, hoc est, literis bene imbutos; Grammatistas autem et Literatores, leviter iis tinctos. Quintilianus Grammaticen divisit in recte loquendi scientiam et Poetarum enarrationem, Tullium sequens, qui non tantum verborum interpretationem et pronuntiandi sonum Grammaticis assign avit, sed Poetarum insuper pertractationem ac historiarum cognitionem. Posterioribus temporibus nomen et officium Grammaticae, magis restrictum fuit. Quidquid sit de hoc; Seneca Grammaticos Latini sermonis custodes appellat, qui quod aliquando non ita audiant, ut volunt, (quod et Mathematicis contingit) meminerint, se non raro dicere, quae nolunt alii. Quoties in una literula aut syllaba excolant culicem et putamen pro nucleo rodunt, ignobiles verborum opifices, et cumini sectores! quoties non Latinitatis mosi do, sed severiorum etiam disciplinarum Superis placet) se Mystagogos venditant.! Manet sua laus et honor illis, qui de probitate ac varietate verborum et sensuum: de numero et sinceritate operum Linguae Latialis, Graecae, Hebraicae disceptantes, a crisi nomen habent Criticorum, qui varia annotamenta, [gap: Greek word] , emendationes, distinctiones, vindicationes, legitimascripta a spuriis secernunt, conferunt,

illustrant, explicant, adhibitis diversis signis. V. g. asterisco seu stellula* notant aliquid deesse; obelisco (obelo, virgula -) iugulant aliquid ut supervacuum aut falsum; Paragrapho § separant res in contextu. [note: Special character] est signum expositionis cum textu iungendae, etc. Sed ubi potestatem arrogantius sibi sumunt de omni Scriptorum genere iudicandi: cum mordacius aliorum dictis obtrectant et oblatrant, merito sunt explodendi cum illa sua canina facundia et Theonino dente, tamquam dicaces Vitilitigatores; qui quomodo sunt boni, quibus bonus est nemo? Momi; Zoili, Theones, Aristarchi, cruces mutuo sibi figentes, mutuo pendentes. In subsidium Grammaticae, veniunt varia Lexica et Onomastica, in quibus agitur de vocabulis simplicibus et compositis, de primitivis et derivatis, eorumque originaitone et etymologia; de epithetis, antithetis, synonymis, de phrasibus, elegantiis, floribus, (unde anthologiae) adagiis; de nominibus propriis locorum, montium, fluviorum, hominum, Deorum. Ubi crebro accidit, ut, qui compendia quaerunt, inveniant dispendia, vanoque hiatu ludantur corvi.

Sed nunc agendum de methodo tradendae Grammaticae, et Scholarum institutione ac constitutione. Societati nostrae hic placet modus, quem etiam Adversarii commendant, in quibus est Franciscus Verulamius, Cancell. Angliae, Vir doctissimus; qui lib. 1. de dignit et argumento scient: Quae nobilissima pars, inquit,

disciplinae (erudiendae nempe Iuventutis) priscae, revocata est aliquatenus, quasi postliminio in Fesuitarum Collegiis, quorum cum intueor industriam sollertiamque, tam in doctrina excolenda, quam in moribus informandis, illud occurrit Agesilai de Pharnabazo [correction of the printer; in the print Phamabato]. Talis cum sis, utinam noster esses! Idem lib. 6. c. 4. Ad paedagogiam quod attinet, hrevissimum foret dictu: Consule scholas Iesuitarum. Nihil enim, quod in usum venit, his melius. Haec ille de nobis. Ego pergo.

Postquam ex [gap: Greek word] pueruli facti sunt elementarii (alphabetarii et syllabarii) didiceruntque in schola triviali nosse, dicere, ducere literas, (elementa, characters) atque ex his ordinare ac pronuntiare syllabas, (quarum aliae in gutture, aliae in palato, aliae in lingua; quaedam sub labiis, quaedam intra dentes formantur et exprimuntur, unde vulgo gutturales. palatinae, labiales, dentales literae syllabaeque dicuntur,) e syllabis voces ac dictiones formare, (in quibus triplicis accentus habenda ratio; nam acutus syllabam attollit: gravis deprimit: circumflexus partim elevat, partim demittit) tum fundamenta ponuntur Latini idio matis in octo partibus orationis internoscendis, quae Grammatistis vocantur: Nomen, Pronomen, Verbum, Participium, Praepositio, Adverbium, Interiectio, Coniunctio.

Inde gradus fit ad Rudimenta, infimam Grammaticae classem, quae est inchoata Syntaxeos cognitio, et brevis quae dam introductio, agens de Generibus Nominum, Declinatione, Praeteritis

Ab his exordiis ad mediam classem fit transitus, quae plenius explicat regulas Synatacticas cum facilioribus Appendicibus iuxta normam et institutionem Grammaticam Emanuelis nostri Alvari.

Hanc excipit classis suprema Grammatices, quae est absoluta contexendi sermonis intelligentia, cum declaratione artis Metricae.

Postquam e Grammaticis adolescentes excesserint, in schola Humanitatis seu Poeticae praeparatur solum Eloquentiae, quod tripliciter accidit. 1. cognitione linguae accuratiore. 2. aliqua eruditione (scilicet rerum.) 3. conformatione praeceptionum ad tropos, figuras, et locos argumentorum communes.

Hinc ascenditur in Rhetoricam, quae ad perfectionem, pro iuvenilis aetatis captu, eloquentiam tam solutam seu prosam quam ligatam informat.

Exercitia porro literaria ita se habent: Argumentum scribendi in tribus aut quatuor inferioribus classibus, (potest enim vel infima, vel media in geminas partes secerni) vulgi fere sermone, ad verbum e vernaculo contextu in Latinum contextum transfertur. In scriptione corrigenda indicatur, si quid contra praecepta Grammaticae, orthographiae, interpunctionis peccatum, si difficultates declinatae, etc.

In duabus superioribus, nimirum Oratoria et Poetica, ubi themata suo cuiusque Marte potissimum

sunt componenda, qualia sunt: Epistolae, Chriae, Prooemia, Narrationes, Exornationes, Confirmationes, Amplificationes, adhibitis praecipuis Tropis ac Figuris, observatur in recognoscenda compositione, si quid minus proprium, cultum, numerosum, connexum; si locus perperam, obscure, humiliter tractatus: si decorum non servatum: si qua digressio iusto longior: si imitandi ratio distorta, frigida, inepta, etc.

Concertatio sive in Grammaticis; sive (suo tamen modo) in Poeticis, sita est, tum in iis, quae aemulus in alterius scriptione deprehenderit: tum in locutionibus vulgaribus invicem proponendis, et Latine reddendis. Dubiis resolvendis, definitionibus, et exemplis proponendis: difficilioribus nominibus et verbis inflectendis, coniugandis, formandis, active et passive (ut Grammatici loquuntur) efferendis: phrasibus, elegantioribus depromendis, aut variandis: dissolutis periodis, aut versibus concinnandis; aut novis condendis; aut unius generis cum altero permutandis: praeceptionibus e memoria recitandis, applicandis: syllabarum dimensione exquirenda: difficultatibus explanandis: locum aliquem illustrem imitando, moribus antiquis, et reliquis ad Eruditionem pertinentibus, exquirendis: Hieroglyphicis, Symbolis, Pythagoricis et aliis, Apophthegmatis, Adagiis, Emblematis, Inscriptionibus, Aenigmatibus interpretandis:

in iis, quae scripserunt, declamandis: aut Sconica actione repraesentandis, etc.

Ceterum in Expositione et Praelectione Auctorum praemittitur argumentum; rete xitur structura et periodus, utque ad leges Grammaticae expenditur; ingeritur observatio Linguae Latinae: Translationes seu Metaphorae exemplis evolvuntur: demonstrantur etyma: Vernacula Latinis, aut haec illis, variata phrasi exprimuntur: fabulae et historiae indicantur: dicta meliora excerpuntur. In exponenda sententia, si sit obscurior, variae interpretationes diiudicantur, ratio artificii circa Inventionem et Dispositionem exploratur et explicatur: Loci tum re, tum verbis similes afferuntur: res ipsae, Sapientum pronuntiatis confirmantur.

Verborum proprietas et ornatus copia, numerus consideratur. Verbo; Analysis seu Resolutio sermonis quadruplex instituitur. Prima est Grammatica, originem et probitatem Constructionis inquirens. Altera Rhetorica, tropos, figuras, amplificationes, ac stylum ostendens. Tertia Dialectica seu Topica, locos argum entorum investigans. Quarta Erudita, conquirens ex omni eruditione ea, quae ad locum faciunt declarandum et exornandum, ut sunt mores et ritus gentium, symbola, emblemata, historiae, sabulae, adagia, etc. de quibus paullo ante memoratum.

Observandum est Praeceptoribus et Professoribus, ne Institutio sit morosa et tetrica, praesertim

in emendatione scriptionum et Graecae Linguae traditione; alia commendentur, alia mutentur, alia ferantur; laudanda in hoc sermonis puritas, in alio perspicuitas, in alio lepos: in quibusdam inventio: in aliis dispositio; in his gravitas, in illis ornatus: in multis conatus, labor, diligentia. Sunt quandoque supervacua amputanda: alias omissa superaddenda, aut in locum deteriorum, meliora reponenda; et, dum unius scriptio corrigitur, alii de improviso interrogandi de iis, quae vel laudata vel emendata fuere.

Magistratus inter discipulos in singulos menses constituendus: diligentiores munusculis afficiendi, pro quibus decertandum scribendo, disputando, explicando, ediscendo. Praeponendi decuriones, qui memoriter recitantes audiant, errantium lapsus annotent ac indicent, et scripta colligant; Corycaei quoque et Observatores designandi, qui petulantiores deferant; suggestores puniendi. Ordo cumprimis et distributio temporis servanda: praelecta quottidie a discipulis reposcenda et repetenda; eademque quothebdomadibus recolenda; silentium, modestia, assiduitas in schola curanda: intervalla remissionum concedenda: ingenui collaudationibus: cunctatores, et servilia capita, obiurgationibus impellendi. Ferula et verberatione utendum, sicut pharmaco; plagosus est Orbilius, et virgator, Plauto, qui quamvis culpam capitalem facit. In poenis exigendis absit ira, praecipitatio, contumelia, inquisitio

nimia: Pauperum aeque ac ditiorum profectui invigilandum, cum saepius sub palliolo fordido magnum lateat ingenium. Si qui minus ingeniosi apparent, non statim a Musarum limine removendi; morus, arborum tardissime germen emittit; omnis denique germinatio nocte erumpit una. Quidam praecociores plus aliquando memoriae habent, quam iudicii: plus loquacitatis, quam intelligentiae; apparentes flosculi, qui cum tempore instar pappi defluunt. Neque tamen citra delectum intra Bonarum Artium ianuam quivis recipiendi. Indociles, hebetes, stupidi, illiberales, sordidi, erratici, procul arcendi. Quod si quidam irrepserunt pervicaces, refractarii, cerebrosi, capitones, immorigeri, discoli, malo exemplo perniciabiles, turbatores: aut pulsando indurati, aut in scholis sessitando inveterati; mature sunt dimittendi, amandandi, eliminandi.

Denique fit generalis et sollennis Promotio ad classes altiores, quam nos Ascensum vocamus; cui praemittimus Examen morum, et doctrinae, singulis subeundum, recognitis notis et catalogis Magistrorum; in quibus minus magisque dignorum sive admissionis, sive reiectus [correction of the printer; in the print admissus, sive reiectu], discrimina consignantur. Repulsam ferentes (seu passi) iubentur in vetere classe residere; Admissi faciunt gradum; Merentibus, publice distribuuntur laudes et praemia. Qui Gymnasii Scholas omnes rite absolverunt, cum suis pro merito testimoniis transmittuntur ad Academias.

Desiderius. Enimvero rem ita hanc explicasti Gymnasticam, incertum, ut me reddideris, magisne mirer harum institutionem scholarum, ordinem et methodum; an gaudeam magis, et gratuler mihi, ad Humanitatis studia ab hisce Magistris me informatum fuisse, quibus omnino debeo, quod Aeschines olim Praeceptori suo Socrati debere profitebatur: Videlicet me totum. Mercurialis. Minerval longe pulcherrimum. Observa tritiora haec: Alpha penulatorum; primus pauperum. Alpha et Omega: principium et finis. Martialis lib. 5. epig. 50. irridens quemdam Notarium (verbum est Poetae) vultu Catoni Tullioque similem: [gap: Greek word] exprimere qui non potest Graecum, etc. Sed nunc, age, Heliconem seu Parnassum scandamus.

CAPUT LIII. Poetica, seu Schola Humanitatis.

EGrammaticis excedentes Schola Humanitatis excipit, in qua, post superata Syntaxeos vepreta, Iuventus litteratura humaniore (mansuetiore, amoeniore, politiore) imbuitur, quam nos Classem, poeticam quoque, vel Poeseos vocamus, quod in ea Historicorum et Poetarum cognitioni peculiaris opera navetur, ac via eloquentiae sternatur. Quamquam aliqui Eloquentiam sic dividunt, ut in tres eam Facultates distribuant, quarum Prima

est copiosa ac dilatata dicendi ratio cum verborum et sententiarum ornatu; Altera contractior et adstrictior, similis pugno, ut prior illa palmae explicatae, quae licet Tulliano eloquio verba non moderetur, Chrysippea tamen subtilitate animos invadit, et saepe longis orationibus potentior est; Tertia, numeris est alligata seu Metrica; quarum finis omnium, docere, movere, delectare, ac persuadere dictione; sive illa verborum flumine animos impellat atque trahat: sive arguta brevitate se penetret, et sine tumultu peragat munus Oratoris; qui quanto est fusior Dialectico, tanto est restrictior Poeta, quippe liberius argumentum diducente, fucum addente, et flores intexente.

Poeticam Veteres impetum quemdam existimarunt, et incitationem, cum ingenio seu natura coniunctam, quam Graeci [gap: Greek word] , Latini furorem Poeticum dixerunt: unde Enthei dicti, qui fuerunt eo correpti; crediturque Poetas nasci, Oratores fieri. Tullius ait, Poetam natura valere, et quasi divino quodam spiritu afflari. Nomen Poetae ducitur [gap: Greek words] , faciendo seu fingendo. Est autem fingere seu effingere, rem illam imitari, cuius imago et similitudo est exprimenda. Poetica vero ars est, hominum actiones effingens, easque carmine explicans. Clarius eam describes, si dicatur esse facultas, rem quamlibet oratione Metrica verosimiliter et accommodate ad delectationem et utilitatem audientium exponens, per fictionem idoneam. Quae si abest, nontam Poetam, (fictorem)

et Poema, (fictionem) quam Versisicationem appelles. Lucanus certe magis Historicis quam Poetis accensetur, quod in eo fictio, quae est anima Poeseos, desideretur. Est Poema Opus ipsum, seu Carmen, sive longius, sive brevius; quod et Poemation ob brevitatem dicitur. Poesis est ipsa fictio, ac forma illius (tametsi haec vox promiscue etiam pro Poemate usurpetur.) Qui inhonesta scribunt, et magis obesse volunt delectando, quam prodesse, Eversores potius quam Assertores Poeseos habendi sunt, cum Nasone in exilium relegandi.

Stiius Poeticus ligatus est, et adstrictus ad leges vel Rhythmi; vel Metri; in illo spectatur tantum paritas syllabarum, similiter cadentium aut desinentium; in hoc mensurantur versus, certo numero ac mensura pedum Poeticorum. Pes est pars versus, seu dictio pollysyllaba, definita quadam syllabarum dimensione et ordine. Caesura est syllaba post pedem relicta; quarum alia penthemimeris seu semiquinaria, post duos pedes abscissa: alia hehpthemimeris seu semiseptenaria, post tres pedes recisa. De quibus copiosius agunt illi, qui de legibus metricis Prosodias scribunt; ubi multa de Accentibus, de licentia Poetica, de Patronymicis, de Figuris, etc.

E pedibus fiunt versus, (Oratio certo genere, numero atque dispositione pedum alligata,) a versura dicti, per quam non continuata pronuntiatione aut scriptura reditur ad initium. Equestris etiam dicta, quippe coercita freno syllabico. Contra, Oratio nullis numeris ligata,

vocatur Prosa seu Prorsa, quod prorsus usque ad finem marginis tendat; Pedestris quoque, quia soluta a frenis. Carmina a canendo nomen habent; dicuntur et moduli, modi, numeri, lusus, quia magis advoluptatem quam serium plerumque sacta. Odae, Latine Cantica, quod olim canerentur ad lyram. Palinodia est recantatio; Parodia ad imitationem Odae composita.

Secundum Horatium sex Poetarum ordines: Heroici, seu Epici, Elegiaci, Lyrici, Iambici, Comici, Tragici. Differentiae carminum sumuntur vel ab auctoribus seu inventoribus: vel a materia et argumento: vel ab instrumentis musicis: vel a pedibus in versu praecipuis: vel a numero syllabarum, pedum, carminum eiusdem vel diversae speciei: vel ab earum excessu aut defectu.

Ab Auctoribus appellantur. Alcaicum ab Alcaeo [correction of the printer; in the print Alcaedo]. Anacreonticum ab Anacreonte: Aristophanicum ab Aristophane: Asclepiadeum ab Asclepiade: Glyconium a Glycone: Hipponacteum ab Hipponacte: Archilochium ab Archilocho, (qui uterque Poeta acerbitate carminis inimicos ad suspendium adegit:) Phaleucium a Phaleuco: Pherecratium a Pherecrate: Pindaricum a Pindaro: Sapphicum a Poetria Sappho: Dythyrambicum a Baccho, qui [gap: Greek word] dictus est, hoc est, bis egressus, semel ex utero matris, et iterum e femore Iovis; qui cantatus olim cum furore quodam Bacchico, et titubante carminum varietate, ebriorum more.

A materia duxerunt nomen. Heroicum, ab Heroum rebus gestis laudandis, quod et Epicum, a Graeco [gap: Greek word] , seu dictio, sive carmen antonomastice; unde Epopoeia eiusdem essectrix: et Poetae Epici. Adonium ab Adonis laudibus. A re rustica denominantur Georgica: a pastoritia Bucolica: a selectioribus pastorum colloquiis Eclogae: quibus paullo liberiora et altius surgentia sunt Idyllia, ab [gap: Greek word] , species seu forma brevioris Poematis. Silvae dicuntur carmina, quodam calore et festinandi voluptate effusa.

In rebus laetis accinuntur: Genethliacum seu Natalitium diei natali: Epithalamium seu Nuptiale (Hymenaeus, Thalassio, Thalassus) Nuptiis: Soteria (orum) consanato: Propempticum seu Apobaterium discedenti: Epibaterium revertenti: Eucharisticum bene merito: Gratulabundum honores adepto: Epinicium victori: Scolia (orum) convivis: Hymni sunt laudes Dei et Divorum (Paean olim cantabatur Apollini:) Panegyrico laudantur homines: Proseucticum seu Votivum vota continet, etc. De Comicis infra.

In rebus tristibus sunt Tragoedia et Tragica. Elegiae vel Elegiaca, [gap: Greek words] , lamentari; breviusculum est Elegidion, quamquam nihil prohibet, quin laetius etiam argumentum admittant. Epicedium, Epitaphium, lessus, naeniae, threni scribuntur et canuntur defunctis. Vituperia continent Satyrae vel Satyrica, a procacitate Satyrorum dictae. Dirae sunt exsecrationes et imprecationes adversus malos. Erotica

Ab instrumentis indigitantur: Lyricum a lyra, quae Hymnis et Odis, ut meminimus, adhiberi consuevit. A pedibus frequentioribus: Daclylicum a frequentatis dactylis: Anapaesticum ab Anapaestis: Iambicum a Iambis. Choriambicum a Choriambis: Choliambicum seu Scazonticum aut Scazon a Spondeo, pro Iambo in ultimum locum substituto, ideoque claudicante: Trochaicum a Trochaeis, etc. Versus Comicus, excepto sexto, (qui Iambus est) Iambum, Tribrachyn, Spondeum, Dactylum, Aenapaestum, sine discrimine admittit.

A numero syllabarum: hendecasyllabum ab undecim syllabis, etc. Anumero pedum, seu mensura: hexametrum seu senarius a senis pedibus; pentametrum a quinis; ubi singuli pedes singula metra constituunt; contra quam in Iambicis, accidit et Trochacis, in quibus duo pedes faciunt metrum; unde versus Dimeter, qui constat quaternis pedibus: Trimeter, qui senis: Tetrameter, qui octonis. Grammatici hanc metiendi differentiam [gap: Greek word] et [gap: Greek word] nominant. Distributio et enumeratio, seu mensio pedum, vulgo dicitur Scansio.

A numero versuum carmina quaedam vocantur Monosticha, unico versu contenta: quaedam Disticha, (stichos enim est versus, et hemistichium dimidius) quae duobus: Tetrasticha quatuor; et deinceps Pentastichae, Hexasticha, Heptasticha, Octosticha, Enneasticha, Decasticha, etc.

A numero et varietate carminum: monocolon ab una specie versuum: Dicolon a duplici (v.g.hexametro et pentametro:) Tricolon triplici: Tetracolon quadruplici; ut in diversis Odis Horatianis cernitur.

A numero versumm et ordine revertendi ad eandem Stropham. Sic Monostrophos Ode, eadem cum monocolo: Distrophos, quando post bina diversi generis carmina, aut versus, reditur ad bina eiusdem speciei, eodemque ordine: Tristrophos, quando post ternos versus: Tetrastrophos, quando post quaternos. Sic in Sapphico cum Adonio, binarius est carminum ordo, quaternarius versuum; unde dicitur Dicolos Tetrastrophos. Quod si strophae ipsae sunt diversitate carminum inter se distinctae, vocant Oden antistropham vel [gap: Greek word] . Erat autem Stropha apud Veteres conversio corporis sinistrorsum; Antistrophe, reversio dextrorsum. Epodos admodulatio, facta a stante in medio ante aram Gentilium Numinum.

Denique a syllabarum additione vel detractione seu defectione. Sic carmen Acatalecticum, cui nulla syllaba redundat: Hypercatalecticum seu Hypermetrum, quod vel syllaba redundat: Catalecticum, cui syllaba deest: Brachycatalecticum, quod uno pede caret.

Iam Figurae ad Prosodiam spectantes pleraeque nomine Metaplasmi comprehenduntur. Est autem Metaplasmus transformatio recti solitique sermonis, in formam insolitam; aut necessitate: aut concinnitate metri facti. Metaplasmi species oriuntur vel per additionem syllabae,

ut est Prosthesis, quae syllabam initio vocabuli adiungit, v. g. tetuli pro tuli. Epenthesis in medio, ut: navita pro nauta. Paragoge in fine, ut: dicier pro dici. Vel per detractionem. Sic Aphaeresis principio dictionis aliquid detrahit, ut: ruo pro diruo. Syncope medio, ut: periclis pro periculis. Apocope fini, ut peculi pro peculii. Quid porro sit Crasis, Diaeresis seu Dialysis, Metathesis, Tmesis, Systole, Diastole, Ecthlipsis, Synaloephe, Dialoephe, etc. Consule libros Prosodicos.

Desiderius. Vah, quae fruteta nostris plantis sunt proculcanda, donec ad promissos Aonidum hortos penetremus. Mercurialis. Compendiaria te duxi; cum totis alii voluminibus seu potius silvis involvant haec, et post longos circuitus non pertingant [correction of the printer; in the print pertingat] eo, quo tu anhelas. Neque putes, has tibi Grammaticorum minutias contemnendas, sine quibus magna haud constant: quam multi ad ipsa haec Graecorum vocabula tamquam ad peregrina monstra stant attoniti, creduntque Manes ab inferis exciri: Ad radicem Parnassi iam stamus, nequidquam sublimius enixuri, nisi humiliora haec pedibus subiecerimus [correction of the printer; in the print subiecimus]. Desiderius. Devorabo, quidquid hoc erit viae. Mercurialis. Praetergressi Poematum genera superius recensita, propius ad species accedamus. Ecce tibi in hoc Heliconis colliculo Epigrammata se nobis offerunt, quorum laus in brevitate, argutia, venustate seu suavitate consistit: nimirum Poematia sunt, simplici rei cuiuspiam vel personae vel facti indicatione

contenta. Primo Graeci sermonis significatu possunt dici inscriptiones, elogia, lemmata, statuis, tropaeis, imaginibus addita. Emblema vero picturam esse, puta, seu imaginem, aliquid symbolice seu figurate repraesentantem; unde symbolum quoque vocatur, adiuncto lemmate, seu dicto sententioso, quod figuram explicat, et vicissim ab ea explicatur. v. g. navis in fluctibus cum epigraphe: surgo surgentibus undis; significat virum, rebus adversis infractum: sic cucurbita aquis supernatans, cum subscriptione: abluor, non obruor: sic columna, cui pars domus innititur, cum verbis: pondere firmior: sic planta piperis cum lemmate: contusum acrius.

Aenigma est Oratio, seu Quaestio, obscuritate Allegoriae, intellectu difficilis; qualia olim Symbola Pythagorica. Dicitur etiam Griphus, a genere retis involuti. Veteres Latini Scrupum appellarunt, vel, ut volunt alii, Scirpum, teste Gellio. Consistit aliquando in una voce: ut, cum Diogenes dicitur canis; aliquando in diversis vocis divisae significatis, ut do-minus. Aliquando Dialecticum est, constans propositionibus: ut, quod capio, abicio: quod non capio, servo. Aliquando est obscura et figurata descriptio, qualia fere hodie sunt usitata.

Aenigmatica Quaestio strictius est in sola rei significatione consistens, qualis illa Virgiliani Pastoris.

Dic, quibus in terris, et eris mihi magnus Apollo,
Tres pateat caeli spatium, non amplius, ulnas.
Et illa Oedipo a Sphinge proposita; dic mihi:
Quae mane incedit pedibus natura quaternis?
Luce bipes media? Sole cadente tripes?

Cornua ventre gero, numeros in vertice multos:

In pede serpentem. dic mihi, sum quis ego?

Desiderius. Ad hos nodos dissolvendos Alexandri sit opus gladio. Mercurialis. Ergo Davus es, non Oedipus. Desiderius. Quid hoc? Mercurialis. Davus, servus Comicus, de re obscura interrogatus, negabat se Oedipum esse, qui intricatas Quaestiones extricaret. In primo Aenigmate dicitur Virgilius studio voluisse torquere Grammaticos; hinc in eius explicatione mire variant; aliqui etiam desperant. Quidam aiunt esse puteum, in cuius aqua caeli imago resplendeat. Altero describitur homo, infans, vir, senex. Tertio involvitur vocabulum MUS. At Quaestionem partim ex re, partim ex voce constantem, nominant Aenigmatogriphum, ut:

Candidior cycno, si sum sine corde, nitebo;

Prae pice nigrabor, si mihi corda dabis.

Desiderius. Quid est hoc? Mercurialis. Nix est; quae siet cornix, si syllabam, cor, adieceris. Desiderius. Delectas me. Mercurialis. Quo altius in Aonium montem ascenderis, hoc [correction of the printer; in the print hic] plus voluptatis senseris. Haec interea, ad pedem, ut ante monui, Heliconis, protrita ab aliis,

nos quoque teremus. Anagramma (indulgeo aetati tuae, talia nosse cupienti) seu Anagramatismus, est literarum, nulla omissa, transpositio, cum quadam sensus venustate, ut: Lucianus inverse Calvinus, uterque superum irrisor. Sic ex Eva fit Ave: ex voce corpus, porcus: ex Logica caligo.

Chronostichon, (si versus est) aut Chronologicum, nomen, vel sententia, exprimit literis numeralibus tempus, quarum sunt septem Romanis. M. D. C. L. X. V. I. Sic, exempli gratia, geminae voculae: ChrIstIna a DM Irab ILIs, continent in se numerum anni M. DC. LV. quo Christina, Sueciae Regina, ad partes Catholicorum transiit. Acrostichon carmen, in quo capitales (aliquando etiam finis respondet) litterae nomen aliquod includunt. Interdum cephalonyma sunt in singulis dictionibus, ut ex his vocabulis resultat Sanctus Thomas:

Scripturae Ad Normam Cum Tanta Volumina Scribam,

THeiologos Omnes Metior Atque Sophos.

Palindromum (seu retrogradum, anastrephon, anastrophicum, cancrinum, Sotadeum vel Sotadicum ab Inventore quod in se ipsum recurrit, seu reciprocum est; quibusdam serpentinum; ut vulgatum illud; Abele dicente:

Pastor, arator, eques; pavi, colui, superavi:

Capras, rus, hostes, fronde, ligone, manu.

Corpus, opes, animam, consortia, foedera, famam, Debilitat [correction of the printer; in the print Debilitata], perdit, necat, adit, destruit, aufert.

Echicum seu Echeticum est, ubi Echo; et concurrit extremae vocis responsio et repetitio. Cento congestum est carmen e pluribus unius vel plurium Poetarum corrasis et consutis versibus. Centaurinum appellant, quod ad formam aIiquam, v.g. poculi, clypei, rhombi, cunei, exprimendam, e diversis metris, longis et brevibus, componitur. Leonini versus a Leone quodam, frigido Poeta, dicti et excogitati sunt; nectuntur syllabis per intervalla simili sono respondentibus, ut:

Hic iacet Henricus, verae pietatis amicus,

Ore fuit suavis, moribus atque gravis.

CaroLUs est IntUs reCUbans, hoC noMIne QUIntUs,
EX rebUs gestIS, reLIqVa haeC SClre potestIs.

Taceo plura horum similia, ingeniorum tormenta, et trivialia plerumque Poetastrorum commenta, ne videamur urticas potius quam flores in Helicone velle legere; sunt, qui haec

ex instituto tractantes, cum Parnassiam laurum nequeant decerpere, quaerunt laureolam in mustaceo. Desiderius. Quid hoc sibi vult? Mercurialis. Ex re frivola insignem laudem captant; nam mustaceus seu mustaceum est libi genus, cui aliquid additur de lauri virga derasum. Tu, si me audis, aliis artibus, ad nomen Poetae grassaberis; et, relictis hisce nugis, praeclaros illos ligatae eloquentiae artifices aemulaberis, eorum monumenta revolvens; nec perfunctorie tantum, sed cum cura et industria. Initio verecunde ad horum choros accede, nec te illis, quippe profanus, praefidentius misce. Novi, qui Phoebi calorem in pectus traxerunt, dum Veterum dissolverent Poemata, et in stilum metris liberum mutarent; et hunc iterum transferrent in Orationem numeris vinctam, disparem characterem seu scribendi modum non oscitanter animadvertentes; idque in materia facili, amoena, fecunda; neque enim e quovis filice elicitur aqua. Desiderius. Huic consilio attemperabo meos conatus. Mercurialis. Cavebis autem in imitatione Poetica, ne misceas quadrata rotundis. Non ita distant aera lupinis; ut Lyrica et Elegiaca, Heroica et Satyrica; nec verbis inter se, nec sensibus, nec structura convenientia. Quis enim frequentiores Hellenismos toleret [correction of the printer; in the print tolleret] in Epico; quis vituperet in Lyrico? quis, nisi mente motus, circumductas periodos quaerat in Satyra; quis non requirat in Poesi Heroide? quis exsultantes illos ac liberius ementientes Tropos admittat

in Elegiam? Suum cuique Poematio pulchrum est; hinc accidit, ut haud paucis Poematis unica desit syllaba, et corrumpat omnia. Desiderius. Quaenam illa? Mercurialis. Mens, seu iudicium. Hoc opus, hic labor est; secus; quid exspectes, quam triobolares Bavios et Maevios Threiciis notis compungendos, et Chaerilos colaphis impactis mulctandos? Desiderius. Tanti poetari non emo. Mercurialis. Hoc verbum prohibessint Musae; lignum es, unde et Mercurius et Apollo possit sculpi. Quid dico sculpi? iam es sculptus. Desiderius. Tali me nen dignor honore. Mercurialis. At ego te dignor. Desiderius. At ego te, quidquid hic dedolatum est, Phidiam et Praxitelem agnosco. Sed cedo, quoniam dixisti, in Schola Poeticae seu Humanitatis adolescentum animos ad eruditionem institui, quodnam est discrimen et quis selectus cum Historicorum inter se, tum Poetarum, quos supra appellasti Classicos, et ne quorum aetatibus memorasti. Mercurialis. Super his doctorum aperiam tibi iudicia Virorum, quibus meum quoque calculum, siquid is valet, adicio.

Extra censum et numerum venit M. Tullius Cicero, Romanae Princeps et flumen Eloquentiae, ex quo, tamquam artium omnium fonte, quidquid libero homine dignum est, haurire licet. De quo Fabius Quintilianus gravissime testatur, in haec verba: Ille se profecisse sciat, cui Cicero valde placebit; post Tullium memorandus C. Iulius Caesar, non melior gladio,

quam stilo, purus et nativi sermonis: Livius grandis et circumducti sermonis: Aemilius, pressus et limatus: Salustius brevis et gravis: Curtius floridus: Paterculus clarus et profluens: Cornelius Celsus Medicorum Cicero. Seneca Philosophus disertus, praeruptus, sententiosus. Valerius Maximus varius; aliquando minus Latinus, iudicio quorundam. Plinius Maior eruditus, et linguae Latinae propagator: Plinius Minor elaboratus: Lucius Florus strictus et elegans: Suetonius iucundus et nervosus: Tacitus prudens et densus sententiis: Aullus Gellius, vel Agellius, Antiquarius: Macrobius Graeculus, Latine balbutiens: Iustinus, epitomes Scriptor, non indisertus.

Iam inter Poetas Epicos, Rex et Latinus Homerus, Virgilius Maro: Lucretius Philosophus, sed politus: Claudianus cultus: Ovidius ingeniosus: Statius sublimis et rapidus: Lucanus Historicus; quos longius insequuntur Silius Italicus et Ausonius. Inter Elegiacos, nitidi et tersi Catullus, Tibullus, Propertius: facilis et fluens Ovidius. Inter Satyricos, Persius acutus et obscurus: Iuvenalis salsus: Horatius splendidus et copiosus; idem est inter Lyricos Princeps, et numeris omnibus perfectus. Inter Epigrammatum Scriptores, Martialis festive mordax, et quia non peregrinus in rebus culinae, ideo quibusdam vocatur Cocus. In Comoedia, lepidissimus Plautus; elegantissimus Terentius; In Tragoedia, unus et omnia Seneca, spiritu plenus. Desiderius. Beasti me tantorum Virorum

recensitione. Mercurialis. Utinam quidam illorum (quamquam quid mirum, in illis commentitiorum Numinum cultoribus) spurco calamo castam Latinitatem non incestassent; unde pudicis manibus non attrectandi, nisi ab obscenitate purgati. Desiderius. Huius contactum picis cavebo. Mercurialis. Cum antiquis illis Linguae Latinae Patribus quidam e posteris usque ad invidiam certant imitatione; quos in numerato habeo, et tibi depromam alias. Desiderius. Cum narrationes et descriptiones epistolares in frequentissimo sint usu, de utrisque, ut paucula edisseras, rogo. Mercurialis. Opportune mones; nam quibus aqua hic haeret, ecquando flumine tingentur Eloquentiae? De Narratione (sive sit historica, sive fabulosa et Poetica) haec accipe. Ut scite componatur, comprimis rerum et temporum ordo est servandus tibi: non intermiscendae digressiones importunae: utendum verbis claris et usitatis: narrata conveniant naturae, rei, personis, temporibus, locis: cuiusvis causa facti et eventus proferenda; quae extra rem, non afferenda, nec altius repetenda: nec minutissima quaeque persequenda; quae nihil aut parum ad propositum faciunt, omittenda. Ut brevitati consulatur, sit Narratio nuda, simplex, lucida, nihil continens superfluum: nec intricata, nec obscura; adhibenda aliqua divisio et partitio: interrogationes interponendae: excusatio longioris sermonis, si hunc requirat causa, adhibenda; aliquando, exercitationis ergo, de

industria comitur et extenditur. Suavitatem et iucunditatem habebit, si non eodem tenore decurrat: si modo breviore stylo, modo prolixiori feratur: si figuris illustretur, colloquiis, suspensionibus, et aliis Rhetoricae ornamentis: si magna, nova, et rara dicantur: si rerum inopinati eventus adferantur: si mores hominum et affectiones exprimantur: si breves addantur epilogi, aut historicum quid inseratur.

Desiderius. Dilucide narras, quomodo narrandum sit. De Poetica et Fabulosa Narratione ambigo; num per omnia conveniant. Mercurialis. Aliquid discriminis intercedit; nam Poetica exponit res fictas quidem, et numquam factas, quae tamen fieri potuerunt; cuiusmodi sunt argumenta Comoediarum. Fabula memorat res quae neque factae unquam fuerunt, neque fieri ullo modo potuerunt; quales Aesopus excogitavit; et Ovidius in sua Metamorphosi confinxit. Desiderius. Memori reponam mente, quae doces? Quid de Epistola.

Mercurialis. Est illa sermo absens ab absentem, et tacitus animi nuntius: imago mentis nostrae; sincera, cum gratulatur: verecunda, cum petit: urbana, cum iocatur: nullius oblita meriti, cum agit gratias: sollicita, cum commendat: aperta [correction of the printer; in the print operta], cum narrat familiaris, cum de rebus domesticis aut ad amicum agit: seria, cum monet: erudita, cum docet: lenis, cum consolatur: ad obsequium et officium prompta, cum promittit, etc. Argumentum Epistolicum vel ab officio, vel a negotiis ducitur;

illud morale dicitur et officiosum; hoc negotiale, occupaturque in significando rerum statu, et enarratione eorum, quae aguntur et geruntur. Distribuitur Epistola in partes sex: Prima est Salutatio, cum eius, ad quem scribitur, conveniente titulo. 2. Exordium seu ingressio. 3. Res ipsa, de qua scribitur. 4. Vale, seu valedictio. 5. Tempus, quo literae exaratae, et tabellioni datae, cum syngrapha seu subscriptione dantis, et nota chirographi, seu sigilli. Epistolae clausae et obsignatae additur epigraphe (inscriptio, superscriptio) cum nomine et dignitate illius, cui mittitur. Scripturus Epistolam consideret, quis sit ipse, qui scribit, aut cui scribat; et quibus de rebus: notus, an ignotus, par, an impar; postulans, an rogans, excusans, an obiurgans, etc. Pluribus praeceptionibus non est opus, cum stilus epistolaris sit aptandus rei, et modus ipse scribendi tam varius, quam est varia hominum inter se collocutio. Desiderius. Quae non disco in iugo Heliconio. Mercurialis. Utique non tam multa vigilans quam dormiens ibi Hesiodus. Satis hic tractum morae; nunc via monet, Campos ut ingrediamur Rhetoricos, quorum in infinitum patentium fusa planities cum nec oculis prospici satis ac provideri possit, quibus nos pedibus eos emetiemur? cumque nihil sit, de quo disputare non debeat Orator, necesse est, omnia prorsus, quae in mundo sunt, in hoc argumentum cadere, et vastissimo hoc camporum aequore circumscribi. Desiderius. Ubi ergo ponemus

vestigium, ubi figemus terminum? Mercurialis. Quaere, unde ducamus exordium; usque adeo pleni sunt omnes libri, plenae sapientium voces, nihil ut celebratius, nihil ornatius et explicatius sit Rhetorica. Desiderius. Forsan et implicatus; sicut in vasto pelago, ubi nihil est, nisi pontus et aether. Mercurialis. Hanc quis Nympham, Rhetoricam aio, sibi non sumpfit exornandam, aut domum ducendam [correction of the printer; in the print docendam]? quam tanti fecit Aristoteles, ut, editis ante praestantissimis operibus, non alium colophonem libris suis imponendum censuerit, quam a Rhetorica, de qua luculenter scrip sit. Tullius vero, incredibile est, quanto ornatu perfectum Oratorem expinxerit; quibus libris nihil gravius, subtilitate elegantius, varietate iucundius, ubertate et copia est fructuosius. Iam M. Fabius Quintilianus quid neglexit in praeceptis Rhetoricae tradendis? Quos per omnes deinceps aetates consecuti alii atque alii quam multiplici labore produxerunt Praxes Oratorias, Tirocinia, Ariadnas, Candidatos, Palaestras, Palatia, Apparatus, Campos Eloquentiae? An toties calcata iterabimus inculcando? Desiderius. Ex nutu pendeo tuo. Mercurialis. Itineris ratio et suadet, et cogit, ut et nos percurramus campos istos, non, ut [gap: Greek word] , herbas et radiculas collecturi: nec, ut agricolae, plaustra gramine foenoque oneraturi: nec, ut pictores, flosculorum colores et formas penicillo imitaturi: nec, ut otiosi ambulatores, oculos curiosa varietate pasturi; sed, ut viatores, tendentes

longius, et transcurrendo, miscellaneum fasciculum sparsim decerpturi. Quod si inter ambulandum quaedam tibi iam ante nota ingessero, id peregrinantium confabulationi indulgendum cogita. Desiderius. Perge, et fabulare. Mercurialis. Pro penso paroemiaco cape. Invenire stropham, seu versutiam. Palinodiam canit, qui recantat, et revocat, quod dixit. Quid tibi Apollo cecinit? Quaestio, occulta scire volentis. Apertas Musarum ianuas habet ingeniosus. Et quae non vel haurienda ex Hippocrene, vel legenda ex Parnasso? Nos Rostra vocant.

CAPUT LIV. Rhetorica.

NOmen habet a Graeco verbo [gap: Greek word] , seu inusitato [gap: Greek word] , dico, Latine dicitur Oratoria, seu Ars bene dicendi. Quibusdam placet appellare Rhetorem, illum, qui hanc facultatem vel docet; vel praecepta eloquendi callet. Oratorem vero, qui de re quavis ornate et copiose loqui sciat; qualis erat olim, qui in iudiciis et contionibus forensibus facunde et diserte versabatur: Declamatorem vocant, qui, se aliosve exercendi gratia, umbratilem causam agit; artificiosas Orationis illecebras captans; quem Veteres etiam Sophistam appellabant; quod tamen nomen perinde, ut Turannus, postea infame est factum; Rhetorculus erat, qui frigidas

Est autem Oratio sermo gravis, copiosus, non interruptus, ad persuadendum accommodatus; quod fit docendo, delectando, flectendo; sive Quaestio, circa quam versatur, sit Universalis (Infinita, Thesis;) sive Singularis (sinita, Hypothesis) contracta ad certa loca, tempora, personas. Partes Orationis: Exordium, Narratio, Confirmatio, et Peroratio, seu Ephilogus; Rhetoricae vero, Inventso, excogitans verosimilia ad quaestionem seu causam probabilem reddendam. 2. Dupositio, res inventas in ordinem distribuens. 3. Elocutio, idonea ad inventionem. verba et sententias accommodans. 4. Pronuntiatio, vocem et gestus apposite moderans. 5. Memoria, orationem firmiter percipiens.

Fontes Inventionis numerantur undecim praecipui. 1. Varia rerum eruditio. 2. Historia. 3. Fabulae et Apologi, ac Parabolae, (fictae scilicet narrationes, brutorum animantium colloquia, et comparationes a re simili ductae, etc. 4. Adagia, seu Paroemiae. 5. Symbola, Aenigmata Hieroglyphica. 6. Emblemata. 7. Testimonia Veterum. 8. Gnomae, vel Apophthegmata, seu Sententiae breves et acutae. 7. Leges ac ritus. 10. Sacrae Litterae. 11. Ingenii vis, et ratiocinatio. Quo serviunt Loci, qui dicuntur Rhetorici; (sedes argumentorum) e quibus alii Interni sunt vel Infiti materiae, quae tractatur; alii extrinsecus assumpti,

seu Externi, aut Remoti. E quibus ducuntur probabilia et verosimilia argumenta seu inventa ad faciendam fidem, sive obtinendum assensum; quae deinde argumentatione explicantur, pressius a Dialecticis; ornatius et liberius ab Oratoribus. Illi tripartito plerumque syllogismo; hi quinquepartito utuntur, dum rem definiendo et describendo quasi involutam evolvunt, et explicant; vel in suas partes distribuunt, csque; enumerando, uberius pertexunt; vel Etymologiam (etymon, notationem, verborum originem) inquirunt; vel ludunt in vocabulis inter se cognatis, et a se invicem derivatis, vel per genus et formam seu speciem, ab hypothesi (singulari quaestione) ad thesin (universalem) ascendentes, vel descendentes, et contra; vel per similitudinem aut per dissimilitudinem, simile quid ex re dispare colligunt, idque potissimum per parabolas, exempla, inductionem; vel contraria et adversa contrariis et adversis apponunt; vel ea pensitant et connectant, quae probabiliter aut etiam necessario cum re coniuncta sunt, aut praecedunt, aut consequuntur, (Adiuncta, Quintil. eircumstantiae, antecedentia, consequentia vocantur) trito versiculo comprehensa: Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quommodo, quando? vel per quatuor rerum causas (efficiens est, quae facit; materia, ex qua fit; forma, per quam una res ab altera distinguitur et dignoscitur; finis, propter quem aliquid fit) excutit et examinat; vel res eiusdem ordinis inter se secundum id, quod maius, minus,

par, comparat; vel a praeiudiciis, seu causis iam ante iudicatis; aut a rumoribus et fama; aut a tormentis et quaestionibus legitime adhibitis; aut a tabulis et auctoritatibus; aut iureiurando, testibus et testimoniis (humanis ac divinis) veritatem petit et confirmat; idque per quaestiones (ut diximus) sive finitas sive infinitas: coniecturales, seu coniecturae, cum quaeritur, an res sit, fuerit, facienda sit. v.g. an bellum gerendum. Aut definitionis, cum inquiritur, quid sit. v. g. an C. Iulius Caesar Rex fuerit, an Tyrannus. Aut qualitatis, cum quaestio oritur, quale sit, honestum, an inhonestum, utile, an inutile, etc.

Ex his quaestionibus oritur genus Orationum seu Causarum, scilicet Exornativum, (Exornationis, Demonstrativum, Epidicticum) laudando quidpiam, vel vituperando, magis ad delectationem et admirationem, quam ad pugnam forensem. Huc referendae tabulae titulique laudandi et ornandi homines, a bonis corporis, fortunarum, animi. Item quaevis animata et inanimata, artificiosa, naturalia, moralia, virtutes, scientias, urbes, regiones, flumina, etc. ubi maxime locus Ethopoeiae seu expressioni morum alicuius personae; et hypotyposi, seu descriptioni ad vivum, causis, effectis, partitioni, comparationibus, similibus. Huc ctiam pertinent Orationes variae, Funebres, Nuptiales, Genethliacae, Eucharisticae, Panegyricae. Item Epistolae (quas vocant) Nuntiatoriae, Laudatoriae, Commendatoriae, Gratulatoriae, Gratiarum actrices, Dedicatoriae, seu Nuncupatoriae,

Deliberativum seu Deliberationis genus continet suasionem et dissuasionem, concitando spem, consequendi utilis, honesti, necessarii, iucundi; aut incutiendo formidinem accipiendi detrimenti: fieri posse et facile quidem. Huc spectant Epistolae Hortatoriae, Dehortatoriae, Consolatoriae, Petitoriae, Obiurgatoriae, Imperantes, Prohibentes, etc.

In Iudiciali accusatur aliquis, vel defenditur ad obtinendam punitionem, vel impunitatem, prout vel saevitia excitatur, vel clementia; Apologia et Defensio penes accusatum est. Huius generis sunt Epistolae Accusatoriae, seu Expostulatoriae, (ita loquuntur Grammatici rectius Accusantes, Expostulantes, etc.) Exprobratoriae, Invectivae, Excusatoriae, seu Purgatotoriae, Deprecatoriae, etc.

Secunda pars Eloquentiae est Dispositio. Naturalis ordinem naturae sequitur; secundum quam, alterum altero prius est tempore, natura, loco, dignitate. Artificialem Dispositionem constituit ars Oratoris, vel utilitatis, vel voluptatis causa. Partes Orationis sunt, (quod supra meminimus) prima, Exordium, quod auditorem benevolum, attentum, docitem reddit; cuius partes sunt duae: Principium vocatur, cum aperte et sine ulla dissimulatione statim exponitur res dicenda; insinuatio, cum latenter, oblique, quasi per ambages; secunda Narratio, res gestas proponens breviter, et

probabiliter; tertia, Confirmatio, res vel probans, ac confirmans; vel confutans, recto argumentorum ordine: quarta, Peroratio, seu Epilogus, (artificiosus Orationis terminus seu exitus) ea, quae per totam Orationem sparsa sunt, quasi in unum colligit, (Graeci [gap: Greek word] vocant) et motus vehementius concitat.

Maxima vis Oratoris est in hominum mentibus permovendis; quod sit Amplificatione. Haec vero est gravior quaedam affirmatio, quae motu animorum conciliet in dicendo fidem; conficitur et verborum genere et rerum; nam amplificare nonest, inani verborum exaggeratione rem augere supra modum, eique plus tribuere, quam veritas concedat, hoc enim mentientium est; sed eam ita dilatare, ut partes omnes aliae aliis insertae, innexae et permixtae, ita sub aspectum subiciantur singulae, ut appareat seorsim. Quo maxime facit Distributio partium, Desinitiones, Adiuncta, Contraria. Consequentia, Similia, Exempla. Ubi observandum, non rem quamlibet minutam, et exilem, capacem esse amplificationis, et siqua est, eam non nimis esse enucleandam; ne videamur velle eviscerare pulicem.

Sequitur Elocutio, quae cernitur et in delectu verborum et in compositione Orationis. Verborum delectus requirit dictionem Latinam, perspicuam, ornatam, quo spectant Tropi. Compositio complectitur Figuras Verborum ac Sententiarum; et structuram seu collocationem

dictionum, ut lenis aequabilisque fluat Oratio, circa ordinem, iuncturam, numerum; ut sunt commata, membra, articuli, periodi, seu circuitus quidam, tum Verborum tum Sententiarum; quem Cicero vocat ambitum, comprehensionem, orbem, clausulam, continuationem, etc.

Iam (ut hoc demus Romanae Linguae tironibus) Tropos appellamus, illas sive verborum singulorum, sive sermonis, mutationes, quae propriam significationem in alienam aut minus propriam transferunt; solentque numerari undecim. In uno quidem verbo septem: ut Metaphora, in verbi translatione similitudinem includens; v. g. rident prata. 2. Synecdoche, seu intellectio, significatum partis traducens ad totum, aut contra; antecedens accipiens pro consequenti, etc. v. g. vixit, id est, mortuus est. 3. Metonymia, seu Hypaltage, ponens causas pro effectis; contenta pro continente; signa pro rebus, etc. v. g. ardet Ucalegon, id est, domus Ucalegontis; mugiunt prata, fasces pro Magistratu. 4. Antonomasia seu pronominatio, nomen sumens commune loco proprii; v. g. Philosophus pro Aristotele; Apostolus pro sancto Paulo. 5. Onomatopoeia, fingens nomina; v. g. patrissat, quia patris indolem refert. 6. Catachresis, nomen accommodatum imponens rei, proprium non habenti; v. g. Pyxis aurea, aedificant navim. 7. Metalepsis, per unum verbum positum, gradatim plura significans; v. g. post aliquot aristas, id

est, segetes, messes, aestates, annos. In pluribus verbis, 1. est Allegoria, aliud verbis, aliud sensu indicans; Metaphoram dixeris continuatam; v. g. immensum spatiis consecimus aequor; de quovis labore arduo superato. Quae si sit obscurior, transit in Aenigma; si irrisionem continet, in Ironiam; v. g. o praeclarum custodem ovium, lupum! 2. Periphrasis seu circumlocutio, pluribus explicans verbis, quod paucioribus posset dici; v. g. tempus erat, quo prima quies mortalibus aegris Incipit, etc. id est, initium noctis. 3. Hyperbaton, perturbans docte verborum ordinem; v. g. maria omnia circum. 4. Hyperbole, ementiens, vel augendo, ut: fulminis ocior alis; vel minuendo, ut: vix offibus haeret.

Neque vero hoc satis ad id, ut quis Eloquens audiat et monstretur digito: Sed eius insuper officium est, parva submisse, modica temperate, magna graviter dicere. Rhetores characterem vocant, formam propositae causae convenientem, videlicet summae sublimem, (gravem, vehementem, copiosum, amplum) infimae humilem, (tenuem, acutum, subtilem, gracilem) mediocri medium, temperatum, aequabilem, floridum. Et genus quidem Demonstrativum poscit expolitum et elaboratum characterem: Iudiciale verecundum et acutum: Deliberativum subtilem et accuratum; qui characteres non raro in eiusdem Orationis partibus diversis conveniunt omnes; sed a potiore

In quocumque vero dicendi genere si res cnuntientur sermone puro et emendato, fit Oratio tersa et limata: si tropice et figurate, florida: si strictim ac sententiose, nervosa [correction of the printer; in the print nervosae]; quae si cui fluit facilis, is erit disertus: si copiosa et iucunda, facundus: si ad motum, eloquens, sive ex tempore dicat, (ex temporalis sit) sive praemeditate. Abusus Oratoriae facit rabulam; stilus scribendi et dicendi brevis, est Laconicus; copiosus et diffusus, Asiaticus; attemperatus, Atticus. Ego vero iam dudum vereor, ne sim longior in his, quam vel ipsi Asiani; desinam rabulari, si paucula adiecero de verborum collocatione, quam oportet esse cohaerentem, lenem, aequabilem, fluentem, perspicum; ordinis recti, iuncturae concinnae, modi huiusmodi et formae, in qua nihil inane, inconditum, curtum, claudicans, redundans; sed sit numerosa, iudicio aurium et observatione Prudentum; adadnumerum ut pervenias, ibis primo per commata, seu Incisa aut articulos Orationis; deinde per cola, seu Membra, denique ad Periodum accedes, et dices incisim [correction of the printer; in the print incisum], insistendo singulis commatis; v. g, tenentur literae, signa, manus, denique uniuscuiusque confessio; membratim vero, pleniorem referendo sensum: v. g. quando illius postea sica, quam a Catilina acceperat, conquievit; haec intentata est mihi: haec insidiata est Pompeio: haec viam Appiam nece Papyrii cruentavit. Periodice vero vel circumscripte dicit, qui, plura membra connectendo, longiore verborum

Arma Virumque cano, Troiae qui primus ab oris
Italiam, fato profugus, Lavinaque venit
Littora, multum ille et terris iactatus, et alto,
Vi Superum, saevae memorem Iunonis ob iram.

In Primo scribendi genere Senecae, Salustius, Curtii Orationes, etc. pro exemplo habentur; Altero, Historici plerique usi sunt; in Tertio Marcus Tullius, Livius, et plerique Poetae Epici excelluerunt: quod tamen cum grano salis intelligas, velim. Nam, ut supra monui, quemadmodum non idem dicendi character per totum Orationis contextum excurrit: ita periodorum circumvolutiones, strictiore numero, ut gemmae maiores minoribus distinguuntur.

Quarta pars Rhetorices, Memora est, (ars ipsa Mnemonica dicitur) seu firma rerum ac verborum iuxta dispositionem perceptio; eaque duplex: naturalis, et artificialis. Illa est tenacitas firmitasque a natura insita, retinendi lecta et audita; haec comparatur exercitatione et artificio; potest enim reminiscendi facultas excoli ad celerem impressionem, firmamque retentionem, ac promptam redditionem eorum, quae praecepta sunt semel; cuius duo sunt maxime praesidia: Ordo et Imaginatio; ille nihil sinit incompositum et confusum, haec tenaciter imprimit species, quas Graeci idola vocant. Memoriae artificium constituerunt Veteres in locis et imaginibus, ordinate, modicaque per intervalle

distributis, rebusque, quantum fieri potest, accommodatis, quorum imaginario intuitu, res ipsae, et cum rebus verba sine mora occurrant.

Iuverit et chartae seu scripturae primum in principales partes divisae; tum in notabiliores periodos dissectae, notulas aliquas appingere, aut numeros crescentes, ut ipsa figurarum aut numerorum distinctione vis recordandi excitetur. Si quid discendum memoriter, facilius id fiet, si partito fiat; adiuvatur autem memoria non victus tantum ratione, sed temporis quoque; quale id percommodum, quod proxime ante et post cubitum est; conferunt et tenebrae, clausis tantisper oculis inductae.

Varia excogitarunt Mnemonici, ad reminiscentiam artificialem (quam vulgo Memoriam Localem dicunt) conciliandam; sed aedificare tot domunculas, (ut Vir quidam doctissimus loquitur) et in iis cellas, et in istis cellulas, est, eam destruere, non vegetare; ac debilitare iudicium, et ex homine facere psittacum. Tutior est cultura per attentam rerum ipsarum intuitionem et pensiculatam diiudicationem, crebramque iterationem. Tu si times offensationes et vacillationes memoriolae, fac, ut ediscendo te exerceas; tantum enim sciveris, (quod Viri sapientes pronuntiant) quantum memoria tenueris.

Postrema pars Eloquentiae, est Pronuntiatio seu Actio, quae vocis sonum, corporisque motum ac gestum, cum rerum et verborum dignitate

moderatur. Iracundia postulat vocis genus acutum, incitatum, crebro incidens; miseratio et maeror flebile; metus demissum, haesitans, et abiectum. Vis contentum, vehemens, et presso sono. Voluptas hilare, effusum, tenerum. Modestia grave. Manum sequantur oculi, et utrisque se conforment caput ac humeri. Desiderius. Nihil adhuc audivi avidius; ita hic me campus, et haec capiunt gemrina.

Mercurialis. Hanc tu aviditatem stomacho tuo, non cibatui debes meo, qui crambem recoquo. Age vero, e longis Rhetorum ambagibus efferamus pedem. Desiderius. Carpendum promiseras collectaneum ex his pratis fasciculum; quem ubi pleniorem collegerimus; exibimus hinc. Mercurialis. Trita sunt haec et obvia per militarem et communem itantibus viam; nos plura non carpemus, ne carpamur ab aliis. Desiderius. Si me amas, paucis expedi, quidquid ex his vel iuverit reminisci, si sciam; vel si nesciam, didicisse. Mercurialis. Si me audis, absiste rogando; sunt haec scholis relinquenda, quarum iam limina non terimus. Chriam, quis nescit, esse brevem facti alicuius explicationem; vel dicti; vel utriusque: laudando Auctorem sententiae, vel actionis; et utramque plusculis verbis exponendo, seu interpretando, strictimque rationibus quibusdam demonstrando, cum adiuncto breviusculo Epilogo. Locus Communis est Oratio laudes alicuius aut vitia exaggerans, qui potest communiter iis omnibus attribui, qui

eiusdem laudis aut vitii participes; v. g. si insector Iudam ob avaritiam; quaecumque de illius improba habendi cupiditate dixero, de aliorum quoque dici potest; amplificando per ostensionem contrariorum, expositionem facti, comparationom, finem; a legitimo, iusto, utili, facili, honesto, eventuro. Destructio, seu Subversio, est propositae alicuius rei reprehensio et refutatio, ab obscuro, difficili, indecoro, incredibili, repugnante, inutili. Confirmatio seu Asseveratio est rei comprobatio, a manifesto, facili, decente, probabili, conveniente, utili. Ceterae Aphthonianae exercitationes sunt. Tractatio sententiae, Laus seu Encomium, Vituperatio, Comparatio, Ethopoeia, Idolopoeia seu fictae personae introductio, Prosopopoeia, Hypotyposis, Thesis; quae omnia revocantur adtria Causarum Genera; suntque partes Orationum. Porro de Tropis inveniendis sunt hi versiculi:

Retia, rura, nemus, venator, vulnera, miles,

Pastor, aquae, flammae dant tibi mille Tropos.

An, Quid, Quae partes, Species quae, Causaque qualis,
Effectus, Proprium, Annexum. Diversaque Parque,
Et quae Circumstant, quae sint Exempla petenda.

Ceterum quoniam sic urges, Verborum Figurae seu Exornationes fiunt vel per Detractionem, ut: Veni, vidi, vici. Vel per Adiectionem, ut: Occidi, occidi non Spurium Melium. Vel per Similitudinem vocum, ut: amore fecit, non more. Figurae Sententiarum, non in verbis, sed ipsis in rebus dignitatem suam habent collocatam.

Porro Adiunctionis Figurae sunt: Conversio, Repetitio, Complexio, Conduplicatio, Traductio, Polyptoton, Synonymia seu Interpretatio, Polysyndeton, Gradatio. Detractionis quinque: Synedoche, Dissolutio seu Asyndeton, Adiunctio seu Zeugma, Disiunctio seu Dialyton, et Synaeriosis. Similitudinis vocum octo: Paronomasia seu Annominatio: similiter Cadens seu [gap: Greek word] : similiter Desinens seu [gap: Greek word] : Compar seu Isocolon. Antitheton seu Contrapositum: Commutatio seu Antimetabole: Correctio: Dubitatio.

Figurae Sententiarum illustriores, sunt sex et viginti: Interrogatio, Responsio, Subiectio seu Aetiologia, Anteoccupatio seu Prolepsis, Correctio seu [gap: Greek word] , Dubitatio, Communicatio, Prosopopoeia, Apostrophe, Hypotyposis, Aposiopesis, Ethopoeia, Emphasis, Sustentatio, Praetermissio, Licentia, Concessio, Parenthesis, Ironia, Distributio, Permissio, Deprecatio, Optatio, Exsecratio, Epiphonema, et Exclamatio. Quibus omnibus exempla, ut appellant, addunt ii, qui de Rhetoricis scripserunt. Nos diutius ut his immoremur, neque tu, neque ego a me ipso impetraro. Desiderius. Quid de modis argumentandi? Mercurialis. Necessaria quaestio, cui respondebit Dialectica, ad quam modo accersimur! Desiderius. Accedamus impigre. Mercurialis. Muniti pedes ocreis; nam spineta erunt nobis calcanda. Desiderius. Non aliter venitur ad rosas. Mercurialis. Vox e masculo

profecta pectore; camus, dum calet hic animus. Prius aliquid de dictis melioribus. Quid tua promis e pera?

Desiderius. Fecundi calices quem non federe disertum? Mercurialis. Tum enimvero, nostro sub caelo non fiunt tantum, sed nascuntur etiam Oratores. Commune est illud: Suada in labris sessitat. Et hoc: Numquam

Et facundus Nestor; et Mercurius deus eloquentiae; et Hercules Gallicus, catenis aureis ex ore profluentibus, aures et pectora trahens; et Aeneid. 1. Neptunus, Symbolicus Orator, de quo:

Vide ibi cetera, et sedatam eloquentia tempestatem. Nobis iam pressius disputandum erit.

CAPUT LV. Dialectica.

PHilosophia, sive nomen, sive rem spectemus, studium est Sapientiae. Distribuiturin Naturalem; (scil. Physiologiam, seu Physicam, Metaphysicam, et disciplinas Mathematicas) Moralem, seu Ethicam; et Dialecticam. Prima rerum naturam scrutatur; Altera componit animum; Tertia bene disserendi rationem docet, dum ratiocinando deducit sollerter

incognita ex cognitis. Physicus versatur circa corpora naturalia cognosceda, formasque rebus concretas; Metaphysicus occupatur circa rerum ideas universales, et a materia sensili abstractas, hoc est, sine ea consideratas. Mathematicus circa rerum mensurabilium proportiones se occupat. Ethicus circa mores hominum. Philologum, iam supra diximus, amoenioris literaturae, maxime sermocinatricis, varietate et amore teneri.

Olim Sectae Philosophantium seu familiae fuere plures. Academici a Gymnasio seu Academia appellationem sortiti sunt; qui et Sceptici a quaerendo et ambigendo dicti, dum nihil a nobis sciri posse asse verabant. Stoici a Stoa seu Porticu nominati, qui hominem [gap: Greek word] et omnis perturbationis expertem volebant, unde [gap: Greek word] , affectuum vacuitas. Peripatetici, a deambulatione in Lyceo vocati, summum bonum in honestate collocabant. Pythagorei a Magistro suo Pythagora, qui discipulis quinquennale silentium indixit. Platonici a Platone; Aristotelici ab Aristotele Stagirita, unde discipuli eius Stagirei, qui et Peripatetici. A patria Aristippi, Cyrenaici; Cynici a mordaci lingua, et canino vitae genere; Epicurei ab Epicuro voluptario. Consecutis temporibus Nominales et Reales: Formales et Modales (ut se vocant) invicem confligere coeperunt.

Logicus, secundum etymon, Ratiocinativus dicitur, a [gap: Greek word] , ratiocinari. Dialecticus idem,

quod Disputator, a [gap: Greek word] , disputare; dum non tantum per rationem cernit consequentia causasque rerum, earumque progressus et antecessiones, comparatque similitudines, rebusque praesentibus adiungit atque annectit futuras, (quod etiam Prudentiae, sed alio tribuitur modo;) sed maxime in veri falsique diiudicationem inquirit, ne quid repugnans rationi mente apprehendat, enuntiet, iudicet. Ad quod opus est arte, quae doceat modum discernendi pravum a recto; idque praestat Logica Definiendo, Dividendo, Argumentando; qua quia aliae scientiae utuntur ad investigandam veritatem, vocatur ab Aristotele Organum seu Instrumentum.

Et quia, quod cogitationi obicitur, aut ignotum est, an sit, quid sit, vel quale, aut quantum sit; aut incertum, num sit id, quod esse dicitur, aut putatur; vel num tantum, tale, ibi, etc. aut denique confusum sit, cum multa se menti simul offundunt, eamque obruunt; fit, ut Logices peritus latentia explicet: multiplicia et ambigua distinguat: indigesta et indiscreta discernat ac ordinet: et, quae per consequentia ex antecedentibus proveniant, colligat, ac ratione concludat et demonstret; propterea necesse est, ut sagaciter inveniat, inventa iudicet, iudicata disponat, disposita et ordinata probet; et, si ab aliis oppugnentur, defendat, limitet, restringat.

Quando explorat inexploratum, perquirit ea, quae circa nomen et naturam rei sunt; nimirum

notationem, seu etymon, eausas et effecta, subiecta et adiuncta, consentanea et dissentanea, similia et dissimilia, diversa et adversa, seu contraria. Ex quibus Definitionem vel Descriptionem conficit; quo maxime serviunt quinque Unversalia, seu (ut Dialectici loquuntur) Praedicabilia; e quibus Genus est communis notio, quam animus e multarum rerum similitudine collectam in unam formam universalem effingit; v. g. animans, complectens animantes rationis participes, et expertes. Species est pars seu forma Generi subiecta, pluribus Individuis proxime conveniens; e. g. homo. Individuum autem est quid singulare, quod est indivisum in se, divisum a quovis alio; ut Socrates et Plato. Grammatici nomen proprium appellant. 3. Differentia est id, quo res una differt aut discriminatur ab altera, seu Genere, seu Specie, seu numero. Seu, quae Species eiusdem Generis discernit, etc. 4. Proprium, strictius sumptum, est, quod uni soli Speciei semper et omnibus ei subiectis conveniens est, et a natura necessario coniunctum tamquam functio, non ut pars; ut ridere homini, latrare cani. 5. Aicidens, quod alicui vel inesse vel abesse sine eius destructione potest; ut color albus parieti.

Secundum haec fit progressio ad Divisionem, distribuendo vel Genus in Species; v. g. arborem in malum, ficum, pinum, cerasum, etc. 2. Vel Torum in Partes; v. g. hominem in corpus et animum; aut tripartito; v. g. corpus in

caput, truncum, artus; aut quadripartito; v. g. annum in quatuor tempora. 3. Accidens in Subiecta; v. g. alborum aliud lilium, aliud nix; aut 4. Subiectum in Accidentia; v. g. hominum alii probi, alii improbi; aut 5. Accidens in Accidentia; v. g. dulcium aliud flavum, aliud album, etc.

Iam vero ex vocibus fit Propositio seu Pronunriatio, Enuntiatio, quae est oratio aliquid de aliquo affirmans aut negans. Ubi tria concurrunt: Subiectum scilicet, de quo aliquid dicitur; Praedicatum, seu Attributum, quod de aliquo dicitur seu ei attribuitur; ac interveniens inter utrumque Copula, quae est verbum sum; v. g. Logica est discenda; ubi Logica est discenda vocantur Termini, quia sunt extrema Propositionis: et aliquando inter se necessario cohaerent; ut, Homo est animal; aliquando separabiliter; ut, Petrus est doctus.

Si aliquis autem dubitat, an Praedicatum de Subiecto, seu Terminus Maior de Minori recte affirmetur; probat, seu ostendit id assumpto Termino, quem vocant Medium, qui est quasivinculum inter utrumque; v. g. Logica est discenda, quia est utilis; inde fit Syllogismus per tres Propositiones, quarum Prima dicitur Maior, proponens basin ratiocinationis; v. g. Utilia sunt discenda; est Maior Enuntiatio; succedit Altera seu Minor, (Rhetoribus dicitur Assumptio) sed Logica est utilis; sequitur Conclusio, seu Illatio, (Ciceroni Complexio:) Ergo Logica est discenda: Ita ex praemissis et concessis Propositionibus

duabus infertur Tertia, qua incertitudo tollitur, et consequens necessario per consequentiam conficitur, unum rite deducendo ex altero; ad quod requiritur Forma Syllogistica seu Rationalis, quae constat ex Modo et Figura. Modus est legitima trium Enuntiationum secundum quantiratem et qualitatem (ita loquuntur) dispositio et colligatio; Est autem quantitas Propositionum, Extensio vel Contractio illarum per signa Univer salia aut Particularia: ut omnis, nullus, quidam, nonnemo; aut indefinita; v. g. Homo est Philosophus. Qualitas est habitudo Praedicati ad Subiectum, vel necessaria, (essentialem vocant) vel non necessaria, aut contingens, quam accidentalem dicunt. Figura est debita Medii Termini cum duobus Extremis secundum subiectionem et praedicationem combinatio, quod fit aut directe; aut indirecte, idque tripliciter vel Medium Terminum semel subiciendo, et semel praedicando: vel bis praedicando, et bis subiciendo: Est autem Medius Terminus, qui bis in duabus Propositionibus praecedentibus ponitur; Maius Extremum seu Maior Extremus Terminus, qui obtinet locum Praedicati; Minor Extremus, (Minus Extremum) qui locum Subiecti. Modus directus, in quo Maius Extremum infertur in conclusione de Minore Extremo; Indirectus, si contra; sed haec tractare pluribus, non huius est loci, sunt vasti, refertique codices, eorumque Epitomae, atque Compendia, (quae vocant Summulas) in quibus ex instituto et professo Logicae arcana exponuntur, et in

lucem dantur, ubi discitur, qui sint Termini Categorematici, Syncategorematici, Simplices et Complexi, Concreti et Abstracti, Connotantes et Absoluti, Denominantes et Denominati, Univoci, Aequivoci, Analogi. Et Enuntiationes varie inter se oppositae; videlicet ex adverso et praecise, vel oblique et limitate, generatim et particulatim. Contrariae, Privantes, Contradicentes, (Contradictoriae Logicis) Reduplicatae, (Constantes dictione geminante, seu reduplicante; v. g. homo, qua homo.) Modales vocant, quae, quo modo aliquid insit alteri; v. g. necessario, contingenter, aut per impossibile (Quint.) explicant; v. g. necesse est hominem esse animal contingens, est hominem esse Grammaticum; possibile est, ex Iro vel Codro posse fieri Croesum, etc. Haec, inquam, horumque similia praetereunda sunt nobis, et observandum potius; quatuor secundum Aristotelem (nam in ipsius foro nunc versamur; aut, si malis, in via incedimus) esse Genera Argumentationum. Primo est Syllogismus, seu Ratiocinatio, de qua diximus, constare eam propositione, assumptione, et complexione, quae necessario etiam in non necessariis, seu probabilibus tantum, deducitur, et consequitur ex antecedentibus pronuntiationibus vi formae; v. g.

2. Enthymema est Syllogismus imperfectus, nimirum una ex praemissis cum conclusione;

3. Inductio, est a Singularibus ad Universalia in rebus similibus progressio; v. g. Quod est pomum optimum? sapidissimum. Qui ager optimus? fertilissimus. Quis equus optimus? velocissimus. Ergo homo quis optimus? Virtute excultissimus. 4. Exemplum est inductio imperfecta ab una re simili, aut perpaucis similibus; v. g. Petrus post lapsum per paenitudinem consecutus est veniam, ergo potuisset consequi et Iudas. Est vero duplex; alterum auctoritate nitutur rei gestae; alterum aut fictae, aut tamquam gestae, ut Parabola et Apologus.

Ad quadruplicem hunc argumentandi modum revocantur, Epicherema, Latine Aggressio, quae est Ratiocinatio involuta unicam Propositionem continens; v. g. Servus Dominum accuset? Otiosus ad laudem eruditionis aspiret? Sorites (Ciceroni acervalis Syllogismus) plurium Argumentationum est coacervatio; e. g. Qui vinum immoderate bibit, obnoxius est aeternis poenis; nam qui liquorem vitis intemperate haurit; inebriatur; qui inebriatur, perdit usum rationis; qui perdit usum rationis, Deum graviter offendit; qui Deum graviter offendit, eius hostis efficitur; hostis autem Dei suppliciis sempiternis afficitur; Ergo, qui vinum immoderate bibit, obnoxius est poenis aeternis. Dilemma seu cornutus Syllogismus est, in quo, utrum concesseris, reprehenditur, seu refutatur; v. g. aut Deus iustus est, aut iniustus; si iustus, puniet tua scelera; si iniustus, non est Deus. Et

hoc Dialecticorum more; nam Rhetorica, ut supra meminimus, Argumentatio cultum et ornatum continet, quod fit expolitione et exornatione, dum, quidquid in Ratione aut Confirmatione, propter brevitatem Logicam, latere posset, sollerter et acute pluribus verbis exponitur.

Desiderius. Liceat hic mihi sermonem interpellare, et vestigia quaerere, quae Aristoteles in spinetis Dialecticis impresserit, neque enim inoffense, uti monuisti, calcantur vepreta, ad illius antecessum gressus nostri sunt accommodandi. Mercurialis. Inquiris opportune; Stagirita praevio, non facile erimus devii. Sic igitur habeto; Libros in Logicam exaravit Aristoteles omnino senos et decem. Unus indigitatur [gap: Greek words] seu de Interpretatione Verbi, Nominis, Enuntiationis. Unus Item Categoriarum seu (ut vocant) Praedicamentorum; quae sunt series et ordo quidam rerum et nominum magis minusve universalium, sive generalium (superiorum et inferiorum) decem classibus distributorum, vae vocantur Substantia, Quantitas, Qualitas, Relatio, Actio, Passio, Ubi, Quando, Situs, Habitus.

Primum et supremum in natura est [gap: Greek words] seu Ens; (Dialectice loquendo) tum Substantia, seu res per se subsistens, vel id, quo ceu fundamento accidentia nituntur, ut sunt mundus ipse, caelum, elementa, animalia, plantae, metalla, etc.

Quantias est extensio in spatia et numeros, seu id, per quod aliquid dicitur quantum, vel aliqua dicuntur aliquod. Et Permanens quidem, est magnitudo, cuius partes eodem tempore simul exsistere possunt; secus est Quantitas, quam Successivam vocant, videlicet tempus. Continua dicitur, cuius partes, aliquo termino communi copulantur, ut linea; contrariae, discreta, ut numerus binarius, ternarius, (quae etiam permanens dicitur) et oratio vocalis, cuius syllabae sibi per intervalla succedunt, unde Successiva appellatur Logicis. Qualitas est affectio animi et corporis, unde appellationem aliquam accipimus, virtutum, vitiorum, affectuum, artium, habituum, earumque dispositionum; item virium, imbecillitatis, calorum, saporum, coloris, frigoris, siccitatis, humiditatis, raritatis, densitatis, levitatis, gravitatis, mollitiei, duritiei, laevitatis, asperitatis, lubricitatis, viscositatis, friabilitatis, ariditatis, etc. Item figureae et formae. Relatio est rerum inter se collatarum unius ad alteram habitudo, vel ordo, ut dominus, servus: dux, miles: pater, filius: praeceptor, discipulus, etc. Aequale, inaequale: magnum, parvum: longum, breve: par, impar: simplum, duplum, etc.

Actio est applicatio quaedam agentis ad patiens, seu est forma, a qua dicitur agere; ut calefactio, per quam ignis dicitur calefacere lignum. Passio est, actionis effectus, vel est admotio patientis ad agens; sic lignum patiendo calesit.

Ubi, est praesentia rei in loco, ut esse in schola, soro, templo, sub tecto, sub dio, in privato, publico, sacro, profano, in regione, regno, Oriente, Occidente, Meridie, Septentrione, etc. Circumscribens (circumscriptiva Logicis) praesentia, est illa, per quam aliquod corpus ita est in loco, ut partes loci respondeant partibus corporis, et totus locus toti corpori; sic contionator est in cathedra. Definiens (definitiva) est illa, qua aliqua finita substantia est ita in loco, ut illa tota singulis partibus statii respondeat; sic Angelus in aere, anima in corpore, Christus in Eucharistia. Vacuum, est locus carens omni corpore.

Quando, est esse in tempore, seu contineri tempore, ut fuisse heri, esse hodie, fore cras; Tempus dicitur duratio, quae mensuratur a motu caeli, tamquam a mensura extrinsecus denominata; seu est numerus motionis ex eo, quod est prius et posterius: Unde Tempus vocatur extrinsecum seu rectius extrinsecus mensum; alia enim est duratio intrinseca, (liceat sic loqui) seu permansio rei in eo, quod est. Tempus imaginarium est duratio fictitia, qua mensuratur ipsum Tempus primi Motus seu Mobilis. Aeternitas est duratio carens fine et principio; Philosophi vocant exsistentiae possessionem interminabilem; Latinius: interminatae vitae totam, simul et perfectam posessionem. Aevum est duratio fine carens, non principio.

Situs, seu Positio est certus partium ordo et dispositio quoad locum, ut stare, sedere, iacere.

Habitus est indumenti vel ornamenti applicatio ad corpus; seu vestiendi ratio; unde aliquis dicitur togatus, calceatus, pileatus, ocreatus, torquatus, etc.

Sequuntur quatuor Libri Analyticorum seu Resolutionum, (quorum duo, Priores; duoque solent Posteriores appellari) quibus Syllogismi, seu Ratiocinationes, in suas partes, nexus, compositionem, vim ac efficaciam resolvuntur. Ubi praecipue agitur de Demonstratione, quae est Argumentatio firmissimis, certissimis, et evidentissimis rationibus nixa.

Quibus accedunt octo Libri Topicorum, seu Locorum, in quibus ratio inveniendi argumenta docetur.

Adduntur duo Libri Elenchorum seu Redargutionum, aut Captionum, ad cavendum, ne in disserendo falsa pro veris per ignorationem colligamus et admittamus, Sophisticaque probabilitate fallamur; quod fit per Sophismata vafras conclusiunculas, contortas quaestiunculas, cavillationes, paralogismos, ac vitiosas argumentationes, varia fallaciarum specie decipientia. Nos obiter quasdam memorabimus; si prius monuero, Isagogen seu Introductionem in Logicam de quinque Universalibus (uti supra intellexisti) conscriptam esse a quodam Iudaeo, nomine Malcho, qui deinde Porphyrium se appellavit: Homine incertum magis docto, an impio, quippe fidei Christiane desertore et hoste.

Sophistarum meta seu finis est, callida et captiosa argumentationum vi adversarium adigere,

ut vel neget, quod eadem disputatione asseruit; vel asserat, quod negavit; quod proprie vocatur Ignoratio Elenchi; quamquam et sine captione fieri potest, vel ut admittat aperte fallum, absurdum, nugatorium; vel decipiatur ambiguitate vocum; vel ratione sensus composiii et divisi; vel, Petitione Principii, conclusionem Probandam accipiendo ad probationem sui, hoc est, obscurum per aeque obscurum; vel petendo unam responsionem ad plura diversa, etc.

Quibus omnibus occurritur per suppositionem, statum, ampliationem, restrictionem, appellationem. Per suppositionem quidem, accipiendo nomen pro re, quam significat; aliud est enim vox nuda pro syllabis sumpta: aliud pro significatu; aliud in sensu proprio, aliud in alieno: aliud in singulari, aliud in generali: aliud in copulato, aliud in disiuncto: aliud in confuso, aliud in determinato: aliud in distributione pro singulis generum, aliud pro generibus singulorum: aliud simpliciter, aliud cum exceptione: aliud absolute, aliud hypothetice; aliud in statu temporis praesentis, aliud praeteriti, aut futuri; aliud per ampliationem et extensionem differentiae temporis, ut latro bonus: aliud per restrictionem, ut homo mortuus; aliud per appellationem, qua una dictio denominat, et designat alteram, ut Nero, bonus citharoedus, etc.

Desiderius. Equidem inter spinas, nescio, quas rosas videor colligere, ita me Dialectica haec Doctrina suaviter afficit sine sente et aculeo.

Mercurialis. Gaudeo mihi, gratulor tibi, quem nactus sum, cui iucunda accidant, quae iniucunda quam plurimis. Et quia ex Dialectices cognitione, tamquam ex face et clave scientiarum omnium, pendent ea, quae diximus, dicturique sumus, ingeniosi iuxta et ingenui est, non ambulare sine hac duce; nam ipsam Rationem Dialectica vel anteit; vel incertis passibus errantem, ad viam reducit. Nos hinc pergemus longius, ubi quaedam insuper addidero de ordine (seu methodo) docendi et discendi, qui universim est duplex: Geneseos, quae est ratio aliquid componendi et contexendi, ut fiat inde totum; et Analyscos, quae est ratio resolvendi seu retexendi totum iam factum, in suas partes. Sic domus per Genesin (Synthesin) aedificatur: per Analysin destruitur; per illam sertum connectitur floribus: per hanc retexitur contextum, considerando singulos flosculos; illa proprio componit Marte; haec opus alienum minutatim resolvit in membra, artificiumque examinat. Exegesis uberius exponit et enarrat, quoa Analysis brevius facit. Ordo Dignitatis est, cum a re digniore ad aliam minus dignam transimus; v. g. ab homine ad elephantum. Perfectionis, cum a perfectioribus ad minus perfecta procedimus, ut: a causis ad effecta. Ordo Doctrinae est, cum ab illis, a quibus commodius pro rerum ac personarum ratione (etsi a re minus digna ad digniorem) progrediendum videtur.

In controversiis (propositis pro utraque parte sententiis ac rationibus adversis) accedimus ad veritatem determinandam: et post eam confirmatam contrarias rationes dissolvimus. In argumentando vel directe refellimus adversarii placita; vel contumaciorem ad incommodum aut etiam impossibile deducimus.

Desiderius. Digrediemur hinc, ubi ex te audiero, quid sit Circulus Logicus; nam de hoc quasi per somnium me aliquid percepisse memini.

Mercurialis. Circulus Dialecticus est argumentatio inepta, cum ratiocinatio desinit in illa ipsa propositione, in qua incepit, sine ullo novo medio termino; hunc qui invenire nescit, adeat pontem, quem asinorum vocant, communi Dialecticorum opera et sumptu structum stratumque. Desiderius. Satis habeo; pergimus. Mercurtalis. Eamus. Antequam Entia rationis, Hippocentauri Chimaerae, vulpanseres, hircocervi, aliaque monstra Logica nos incurrant. Hoc raptim notemus; ostendi baculum Aristotelis, manifesta neganti.

CAPUT LVI. Physica.

NOmen habet [gap: Greek words] , id est, a natura; quia est disciplina explicans rerum naturalium scientiam; Ciceron dicitur Physiologia, et naturae cognitio, ac explicatio; communiter Scientia Naturalis; quae a

Philosopho in decem partes distribuitur. Primae, quam octo libros Physicorum, seu [gap: Greek words] , hoc est, de naturali auscultatione inscribit; seu de Auditu Physico; quia, cum difficilem contineant doctrinam, non, nisi audiendo Magistrum, facile intelligi possunt. Generatim disserit de Principiis Causisque rerum naturalium, et communibus earum proprietatibus; ut de Motu, Infinito, Loco, Vacuo, Tempore, deque primo Motore. Secunda comprehenditur libris de Caelo; ubi de universi huius structura, compositione, elementis, etc. Tertia libris de Generatione et Corruptione (seu Ortu et Interitu) continetur; et explicat ea, quae dissolubilibus et caducis rebus universim conveniunt, ut generatio, corruptio; mutatio, seu alteratio; (Ovid.) accretio, seu augmentatio; diminutio, et decretio; mixtio, etc. Quarta libros Meteororum complectitur, eaque, quae terrae sinu progignuntur, ut metalla, lapides. Quinta tribus libris absolvitur de Anima (scilicet Vegetante, Sentiente, potissimum vero Intelligente, eiusque facultatibus et sensibus; deque vi se et corpus suum movendi, quam vulgo Animasticam appellant. Sexta disputat de generalibus viventium affectionibus, ut de memoria et reminiscentia; de sensu et sensili: de somno et somniis; et divinatione per ea; de vigilia, respiratione, senectute, vita, morte, quae trite dicuntur Parva Naturalia; quibus inserta sunt problemata, seu perquisitiones et coniecturae

in utramque partem disputabiles. Septima de historia animantium, videlicet, varietate et ingenio. Octava, nona, decima de partibus animalium, progenitura, incessu, motu; qui quatuor libri solent a Graecis, libri octo talentorum nominari; eo, quod tantam pecuniam Alexander M. impenderit in sumptus ad omnium animalium genera ad Aristotelem, quo maiori certitudine de iis scribere posset, convehenda.

Est autem natura secundum Philosophos principium motus et quietis secundum se, sive immanentis, sive transeuntis; quoniam universa corpora vel exterius moventur; vel interius per fluxum quendam et progressionem ad formam; quam motionem continuatam, seu agitationem et energiam Aristoteles, Cicerone teste, vocavit [gap: Greek word] (quae vox multiplices digladiationes excitavit inter Interpretes;) sic ignis ex motu naturali sursum fertur, terra deorsum; quod si contra fiat, id non naturale, seu conveniens nativae inclinationi, sed artificiale et violentum est. Praeternaturale appellant, quod nec est iuxta neque contra naturae propensionem. Quod vero naturae vires excedit, dicunt esse supernaturale, seu miraculum. Rerum naturalium principia tria sunt, Materia, Forma, Privatio; Ut enim aliquid fiat, generetur, transmutetur, necesse est, adesse subiectum, ex quo aliquid fiat; nam ex nihilo nihil fit; (nisi per creationem) idque vocatur Materia, et quidem Prima, nullique corruptioni obnoxia; quando nimirum consideratur, ut omnino rudis et informis,

hoc est, sine omni forma. In quam quidem materiam non tantum inducitur Forma, sed ex illa quoque educitur, eamque perficit, illique complementum addit. Et quia nulla res potest mutari in alteram, nisi abeunti uni formae (cuius permansio vocatur quies) succedat alia in materiam; idque fieri non possit, nisi intervenerit privatto, seu absentia formae illius adventitiae; consequitur, totidem esse, quot ante posuimus, principia. Porro disceptatur, quo vinculo materia et forma colligentur; sunt enim, qui dicunt, unionem ipsis superadditam intercedere; sunt, qui dicant, se ipsis coalescere sine medio interiecto; priores se Modistas, posteriores Formalistas appellant.

Naturae simia est Ars, quae constat experientia et collectione praeceptorum. Etquemadmodum naturalibus artificialia: ita his magica sunt affinia, quibus maiora et insolita supra communem hominum sensum efficiuntur, vel exacta arcanorum naturae cognitione; vel vi pacti expressi occultive cum Cacodaemone. Fascinatio est noxia qualitas, per oculos aut per afflatum emissa plerumque nocendi studio: cui adiuncta non raro incantatio et maleficium.

Sed quia pro instituto nostro haec, quamvis amoena Physiologiae prata, sunt nobis non tam permeanda, quam percurrenda; circumvolve in amplissimo hoc naturae spatio non segniter oculos et pedes; et omissis iis, quae propius vel iam intuiti sumus, vel intuebimur, vide hinc quatuor rerum causas, unde dependent

cetera omnia. Prima dicitur, Deus, a quo omnes Causae Secundae vim habent et efficientiam suam, non remotam modo, sed propinquam, et ad singulas actiones concurrentem, seque exserentem; Causarum praecipua, Finis est, et quidem ultimus, rerum omnium Conditor et Effector; proximus est, propter quem aliquid appetitur, estque via, quae ducit ad illum terminum ultimum, longius, propiusve; a Philosophis Honestum vocatur; quod scilicet in se ipso habet, unde desideretur; deinde Pulchrum, cui inest integritas, proportio, claritas, seu venustas coloris; denique Utile, quod adfert commoda.

Inclinatio in bonum, sine seria tamen cogitatione prosequendi, Simplex Amor dicitur: (Philos. Complacentia) Intentio vero firmum est propositum, prosequendi bonum illud. Per electionem vestigantur modi, (Philos. media) qui ducunt ad finem (bruta instinctu naturae non tam agunt, quam aguntur;) sed Usus est actus, per quem aliae facultates corporis animique moventur, ad modos illos adhibendos. Causae per accidens vocantur, a quarum efficacitate non provenit effectus, sed aliunde ex iis oriri videtur, ut sunt Fortuna, Casus, Monstrum, Fatum, (quod est ordo causarum Divinam providentiam exsequentium.) De quibus aliquid cap. 31.

Illinc aspice, quot individua et insecabilia (indivisibilia Philos.) in continuo, veluti atomi in aere, circumvolent, quae neque Physice in partes secari, neque etiam cogitatione (scilicet Mathematice)

dividi queunt. Considera, quomodi idem homo, in duobus simul locis (per replicationem) exsistens, alibi caleat, alibi frigeat, alibi fleat, alibi rideat. Expende, quam occulta et inscrutabilis sit inter lapides, plantas, animantes, consensio et sympathia; quanta dissensio, et antipathia; adverte, quomodo, quidquid agit in alterum non certo tantum virium, sed et spatii termino, ut agere possit, circumscriptum sit, cum in distans operatio se porrigere non possit. Vide, quomodo Infinitum aliud sit actu, (seu Categorematicum) quod sese sine fine extendat; aliud Syncategorematicum. (potentia vocant) cui plus et plus usque possit addi. Quidam priorem illam inter res conditas infinitatem eunt inficias, et inter [gap: Greek word] numerant, quod ipsi vocant implicare et implicantiam, seu implicationem.

Ex alia parte oculos erige in caelos eorumque sphaeras, constellationes, motus, figuras, effectus, et influxus considera, simulque ausculta clamores de materia illorum, seu fluida seu solida, altercantium.

Iam vero perpende rerum ortum et interitum, seu generationem et corruptionem; qua ratione augmententur aliqua et accrescant, dum identidem aliquid per nutritionem sive alio modo eis accedit; alia diminuantur et decrescant; qualisque sit modus et mensura (terminum vocant) magnitudinis et parvitatis; quae sit rerum inceptio et desitio idque puncto temporis, (instans vocant) vel per primum et ultimum sui

esse, vel sui non esse; ita enim loquuntur. Et quia rebus omnibus a natura inditum est, ut se conservent vel fugiendo contrarium, et hoc quasi modo imminentem cladem vitando; vel sese arctius contrahendo et uniendo, ut aqua in pulverem coniecta colligitur in globulum; inde fit, ut dum sese roborant et muniunt contra adversarium, dicantur agere et resistere per antiperistasin, ut videre est in aqua puteali, hiberno tempore, minime gelascente. Cumque omne agens repatiatur agendo; necessario maxima inter actionem et reactionem (liceat sic fari) certamina exsistunt. Adde his intensionem qualitatum, et extensionem; nam vel latius propagantur in subiecto, ut calor in ligno; vel intensius uniuntur et invalescunt: aut remittuntur; idque ad supremum usque gradum, quem octavum vocant. Quid dicam de rarefactione, unde aliquid rarescit, aut fit rarum, quando parum materiae sub magna dimensione continetur; condensatio e contrario. Elementa Philosophis dicuntur ea, quae mixtionem e quatuor primariis qualitatibus excludunt, scilicet calore, frigore, humiditate, siccitate. Mixta vero sunt, quae constant iisdem. Quarum congrua et inter se contemperatata dispositio appellatur temperamentum; et quidem proportio inter illas iusta, vocatur uniforme, seu aequale ad pondus, si aequa graduum proportione eas continet; temperatura inaequalis, seu difforme temperamentum, quod inaequali compositarum, temperierum, seu corporis constitutionum

(vulgo complexionum,) constat. Ignea, seu Cholerua est Constitutio, in qua excellit calor, et siccitas. Aquea, seu Phlegmaiica, in qua humiditas, et frigus. Aeria, seu Sanguinea, in qua humiditas, et calor, Terrea, seu Melancholica, in qua frigus, et siccitas. Ceterum sive elementa, sive mixta, cum moventur naturaliter, aguntur a principio (seu causa) interno. Et levia quidem sursum feruntur ad centrum levitatis; gravia deorsum ad suum quoque gravitatis centrum. Quod si alterutra contra naturam suam patiantur motum, dicuntur impelli, et ab impulsu moveri.

Scitu omnium dignissima et iucundissima sunt, quae de anima disserit Physicus; cuius dissertationes et disceptationes in his potissimum versantur. Quaenam partes corporis viventis vivant in se ipsis; quae sint inter se similes, seu homogeneae; quae dissimiles sive heterogeneae; an hominum animae sint inter se aequales; quomodo sese suaque corpora moveant; (Philosophi vocant potentiam locomotivam; nos dicemus facultatem motricem seu vim de loco in locum movendi) quod discrimen corporis et spiritus, et quae utriusque officia. De immortalitate animae, eiusque statu in separatione a corporea mole; de illius facultatibus, seu, ut loquuntur, potentiis; de actibus intellectus; ut est: fides, opinio, scientia; item intellectio, seu cognitio vel clara; (seu intuitiva) hoc est, exhauriens omne id, quod cognosci potest, (Phil. compr chensiva;) vel certa et evidens per causas,

aut sensus; quae est scientia. De actibus quoque voluntatis, quorum alii imperaentes, alii imperati. De libertate arbitrii; de necessitate antecedente et consequente. De habitibus, eorumque augmentis; de sensibus internis et externis, etc.

Desiderius. Quanta rerum scitu pulcherrimarum copia! Hic vero unum abs te peto, ut, antequam ex his Physiologiae pratis recedamus, plusculis mihi explanes, quid demum sint species illae impressae et expressa, de quibus multoties me inaudiisse, sed non intellexisse, recordor.

Mercurialis. Vides hanc arborem viridem et umbrosam? Desiderius. Video. Mercurialis. Non videres, nisi speciem immitteret et imprimeret oculo tuo; haec species impressa una cum oculo, et sensu visus, seu facultate videndi producit speciem expressam, id est, visionem eiusdem arboris; haec iam visio per nervos opticos ad cerebrum et sensum internum usque propagata efficit ibidem speciem impressam sui Intelligis? Desiderius. Intelligo. Mercurialis. Illa ipsa species, cum sensu externo concurrens, efformat speciem expressam visionis, et arboris visae, quae est imaginatio; hoc autem phantasma, cum intellectu agente, se coniungens, una cum illo producit speciem intelligibilem impressam; cum qua deinde format speciem expressam eiusdem arboris; ecce tibi intellectio. Haec porro intellectio arborem et umbram voluntati proponit; voluntas excitata concupiscit illam umbram, vultque eo concedere, quare

statim id imperat motrici facultati; quae nutum voluntatis exsecutura, citatis pedibus, hominem ad desideratam opacitatem transfert. Cepisti? Desiderius. Etiam pedibus. En propero ad arborem; et quemadmodum Diogenes motum ambulando Zenoni monstravit; sic ego species istas monstrabo recubando sub patula ceraso. Utinam lenis aura aspiret quiescenti! Mercurialis. Susurrant mollia spiramina; excipe; meliora, inquam, PhilosophorumDicta, seu Philosophemata.

Desiderius. Non ita mihi suavis est venientis sibilus Austri, ut hi susurri Philosophici.

Mercurialis. Surge in pedes, et ambula. Desiderius. Erectus adsto. Mercurialis. Acuenda nunc mentis lumina, et in abditiora Philosophiae penetralia immittenda; ubi

Interea observa, philosophari, esse temperare affectibus, hinc Plautus: Salva res est, philosophatur. Philosophiscum pallium; pro gravitate et sapientia. Quidam barba tenus sunt Philosophi. Iuxta Maronem,

CAPUT LVII. Metaphysica.

REgina est haec scientiarum naturalium; cum communia omnium aliarum Principia explicet, et defendat. Quidam sinistre putant, nomen habere ab elevatione supra rerum naturalium ordinem, cum Aristotelica librorum horum inseriptio sit: [gap: Greek words] , id est, de rebus, quae post rerum naturalium, sive natura constantium, scientiam consequuntur; pertractat enim res a materia sensili semotas, et, ut loquuntur, Abstractas; quam alii vocant Philosophiam Primam, nimirum ob

praestantiam obiecti; alii Sapientiam Primam, quia universalissimas rerum, et altissimas habet causas. Alii Theologiam Naturalem, quod circa primum Motorem Deum, et Intelligentias seu Angelos, citra revelationem caelestem, cognitos versetur. Quam Aristoteles libris omnino quatuor et decem comprehendit; in quibus, et circa quos, hae fere quaestiones potissimum agitari solent. Quae sit ratio [gap: Greek words] (Philosophis Entis) in communi; quae proprietates seu attributa illius, scilicet unum, verum, bonum; quomodo dividatur in substantiam, et accidens, ac distribuatur per praedicamenta, seu generales rerum omnium classes; quaenam sit rei cuiuslibet essentia, seu entitas, (utimur vocibus usitatis) Graecis [gap: Greek word] ; quae ratio exsistendi (exsistentia:) et quale discrimen inter utramque; quid hypostasis, (subsistentia, personalitas, persona, Phil.) quaenam partes seu gradus Metaphysici, (scilicet Genus, Differentia, Species) quae inter illos distinctio; quae divisio Metaphysica; quid sint, et an admittendae praecifiones, quas vocant obiectivas; an a parte rei natura sit universalis; an secundum formam (formaliter) una; quaenam Entia Rationis tantum; quae possibilia sive absolute, sive ad producendum. Quomodo Deus seu primus Motor sit Eus a se; et an Deum esse, sitnotum per se, an is demonstrari possit a priori, seu argumentando a Causa ad Effectum; an vice versa, seu a posteriore; ratiocinando ab Effectibus ad

Causam. Quae sint attributa illius; an sit extra mundum in spatio imaginario; an mundum potuerit creare perfectiorem.

Angeli quales sint spiritus, quo intellectu et cognitione, qua voluntate praediti; an numero tantum, an specie quoque distincti; quomodo loquantur inter se, et cum hominibus; qua ratione assumant corpus; quomodo moveant et se, et alia; an Intelligentiae illae girent orbes caelestes; quid valeant efficere, etc. Ideae Platonicae, id est, formae quaedam a materiae societate, et nascentium atque intereuntium rerum multitudine abiunctae, merito exploduntur; uti et homo ipsius, quem dixit esse animal bipes, implume. Non minus exsibilanda Metempsychosis Pythagorae, qua animas ex uno corpore in aliud migrare finxit. Aliud longe sunt Ideae illae in mente Divina, aeterna rerum faciendarum exemplaria. Unde Deus ipse dicitur Mundus Archetypus, de quibus Theologi; nos pedem hinc efferimus, ubi prius Philologiae causa retulero, quantum a vera Philosophia antiqui illi sophi aberrarint; quorum coryphaeus Aristoteles non dubitavit asserere, Mundum ab aeterno exstitisse; quem alii dicebant vastissimum esse quoddam animal, cuius caro mollior, terra; ossa, saxa et rupes; crines, folia arborum et graminum; oculi, Sol et Luna; sanguis, Oceanus, etc. Quidam cum Epicuro et Democrito putarunt ex atomorum seu corpusculorum insectilium infinita et confusa congerie coaluisse: Pythagorei totum naturae ordinem,

initia, vires, et effecta in numeros retulerunt; rerum alii Principia lucem et tenebras dixerunt; animam vero exhalationem esse calidam credit Heraclitus, Diogenes aerem, Thales humorem, Critius sanguinem, Empedocles harmoniam quandam et temperaturam elementorum. De Deo quam insipienter Sapientissimi, ut sibi videbantur, senserunt! Parmenides putabat coronam esse: Prodicus elementa: Archelaus terram: Zeno legem: Alcmeno Solem: Heraclides mundum: Anaximander sidera: Speusippus vim: Theodorus nugas. Desiderius. Desine, quaeso, plura de sapientibus hisce stultitiae doctoribus. Mercurialis. Quas non grates debemus aeternae illi menti, a qua meliorem nos mentem sortiti sumus? Sed enim ad alia vocamur. Desiderius. Quorsum? Merecurialis. Pedes tollendi ad numeros. Desiderius. Ergo saltandum? Mercurialis. Ad artem, inquam, numerandi et calculandi transgrediendum est.

CAPUT LVIII. Arithmetica.

ETsi naturae ordine, prior est doctrina Mathematica quam Physica, Metaphysica; nam Plato eos, qui Mathematicis imbuti non essent, praesertim, qui se prius in pulvere Geometrico non exercuissent, a Gymnasio arcebat; inscriptis Academiae foribus: [gap: Greek words] , nemo huc ingrediatur

ignarus Geometriae; quia tamen Physiologia tractat ea, quae primo sub sensum cadunt; et Prima Philosophia considerat supremas rerum causas; itemque genera summa et transcendentia; quorum omnium cogitatio ad perfectam rei cuiuslibet intelligentiam necessaria est; quippe quae a causis dependeat, et sine communibus attributis satis percipi queat, ideo multorum exemplo, post partem Philosophiae Rationalem, seu Dialecticam, posuimus Naturalem; cuius, post Physicam et Metaphysicam, parstertia est Mathematica, quam in pauca contractam nunc explicare aggredimur, subiecturi denique Moralem seu Ethicam; quamquam hodie scientiae istae, una cum ea, quam communiter Philosophiam appellamus, solent addisci.

Distribuitur Mathesis sive Mathematica (Latine Disciplina, seu Scientia, antonomastice a certitudine, demonstrationum) in Arithmeticam (quae pervestigat numerorum rationem) et Geometrtam (quae mensurarum;) et Staticam (quae ponderum) et Astronomtam, (quae positionum et motuum caelestium) et hae iterum in alias dispescuntur. Est autem Arithmetica idem, quod supputatrix seu numeralis scientia, vel ars numerandi, Ciceroni studium numerorum; quorum vim, naturam, affectiones et proprietates contemplatur, et explicat; unde, quamadmodum Logica non solum contemplatrix est scientia, de qua Euclides lib.7.et seqq. sed et practica; Arithmeticus Martiali Calculater dicitur.

Ut momentum est principium temporis punctum magnitudinis; ita unitas (monas, adis) est initium numeri, qui est collectio unitatum; nam ab his inchoatur et terminatur, et in species atque affectiones variatur. Notae numerales sunt decem; e quibus novem significantes, hoc ordine: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. decima per se nihil significat, et dicitur Arabice ciphra, Latine circulus, et nulla (o) quamquam vulgo omnes numerorum figurae, signa, elementa, soleant ciphrae nomine affici; ex illis decem characteribus fit alphabetum Arithmeticum, Latine voces numeros Arabicos.

Divisiones numeri sunt sex. Primo, numerus numer ans, (vocatur Formalis Arithmeticis) qui consideratur abstracte a re, quae numeratur, ut 1. 2. 3. et numerus numeratus, qui accipitur concrete, ut duo equi, tres sestertii, (Materialis Arithmeticis) Secundo, numerus est par vel impar; par, qui in duas partes aequales dividitur; hinc etiam dividuus appellatur; estque pariter par, cum a pari numero per parem dividi potest; ut 8. per 4. et impariter par, qui ab impari numero secatur, ut 6. per 3. numerus impar est, qui in duas partes aequaliter partiri non potest: ut 5. 7. 9. Hinc dicitur individuus. Tertio, numerus est perfectus, cuius omnes partes simul sumptae totum reddunt et complent. ut 6. cuius partes omnes 1. 2. 3. efficiunt 6. Diminutus est, cum minus componunt partes, quam totum, ut 8. cuius partes 1. 2. 4. conficiunt 7. Abundans est, quem partes collectae excedunt,

ut 12. Cuius partes 1. 2. 3. 4. 6 constituunt 16. Quarto, numerus simplex est, quem sola metitur unitas, ut 2. 3. 5. 7. 11. 13. etc. compositus, qui ex multiplicatione numeri alterius consurgit, ut 12. dividitur enim per quater tria, vel ter quatuor. Quinto, numerus vocatur Digitus, qui est denario minor, ut 9. Arttculus qui habet annexam ciphram, ut 10. aliis dicitur numerus rorundus, aut rotundatus, seu decas. Compositus nominatur, qui ex utroque conflatur, ut 11. 13. 16. Sexto, numerus homogeneus est vel integer, ut 2.3.vel fractus, ut 1/2. dicitur alias fractio; pars eius minutia. Heterogeneus appellatur, qui est integer, habens fractionem; unde et mistus dicitur, ut 23/4.

Partes numeri disce ab exemplo; v.g. sexagenarii; cuius semissem seu duas partes dimidias, constituunt XXX: ternae, trtentem, seu XX. quaternae, quadrantem, XV. quinae, quincuncem, XII. senae, sextantem, X. duodenae, deuncem, V. vicenae, dodrantem, III.

Computatio numerorum Arabibus dicitur Algorithmus [correction of the printer; in the print Alorhythmus], fitque per numerationem, quae est numeri cuiusvis per proprios characteres descriptio, seu notatio eiusque recta expressio, seu enuntiatio; fitque non tantum numeris, sed et calculis. Quae conficitur per numeros, distinguit illos in certa loca; et haec in gradus amplificantes; unde notae valor aestimatur. Gradus tres sunt: semel, decies, centies; qui deinde periodis seu membris iterantur; quorum progressu eaedem notae aliam atque aliam potestatem

induunt, et quidem eo arctiorem, quo in numerorum copulatione ad sinistram magis recesserint; et ampliorem, quo plus ad dextram tetenderint. Ceterum numeri distinguuntur limitibus seu classibus novenariis, quae Graecis dicuntur [gap: Greek word] . Primus limes est [gap: Greek word] , (seu monadicus) seu numerorum simplicium; ut 1. 2. 3. Secundus [gap: Greek word] , (seu decadicus) quod decies se ipsum significet, ut 10. 12. Tertius [gap: Greek word] , (centenarius) ut 200. 300. Quartus [gap: Greek word] , (millenarius) sese millies indicando, ut 1000. 2000. Quintus [gap: Greek word] , decem millium, seu donotat decadem myriadum, aut millenariorum, sive decies millies, 10000. 20000. Sextus [gap: Greek words] , centum millium, seu centies millies, aut centenarios millenariorum; vulgo tonnae; ut 100000. Septimus decies centenum millium, seu mille millium, ut 1000000. vulgo millio. Octavus est, centies centenum millium, ut 10000000, seu decem millionum. Nonus est, millies centenum millium, seu [gap: Greek words] , ut, 100000000. In scribendis et enuntiandis numeris progredimur a sinistra versus dextram; contra; in iis distinguendis a dextra versus sinistram; ita quidem, ut prima nota sive extrema versus dextram suum numerum semel exprimit: secunda decies se ipsam metiatur: tertia se ipsam centies numeret.

In numeris maioribus, gradus ad Periodos se habent, ut in oratione commata, et cola ad easdem. Arithmetici adhibent aut inferius virgulas minores, (ut,) aut maiores superne, (ut I. II. III.) aut internodia seu puncta, sive in medio, sive supra, infrave apposita; aut ciphras, et numeros minusculos sopra numerum efferendum scriptos; quae omnia, prout aliter et aliter ponuntur, ita unus idemque numerus aliter atque aliter multiplicatus pronuntiatur. Solent virgulae tertio quoque loco poni; quarum prima notat mille; secunda millena; tertia et sequentes requirunt adverbia numeralia, centies, millies. Et haec est enumeratio; quam quidam inter Species (ut vocant) seu officia, vel partes Arithmeticae ponunt, et vocant Additionem simplicem; plures alii numerum illarum Specierum in quaternarium redigunt, quarum prima sit Additio, quae est duorum pluriumque numerorum in unam summam collectio. Ubi numeri superiores dicuntur Addendi; quos duplici minimum serie constare oportet. Inferiores vocantur Additi; item Summa, Collectum, et Totum; Operatio respicit ordinem, procedendo a dextra versus sinistram; et Inductionem, qua eiusmodi graduum notae sic adduntur, ut particulares summae suis sigillatim gradibus subiciantur; excrescentibus in subsequentem subinde translatis; ad quae accedit Probatio seu examen, demonstratioque rectae operationis, seu rationis initae, quae in omnibus Speciebus requiritur; quo servit Abacus

Additionis Pythagoreus, qui vulgari tabella exprimitur; v. g. 1 et 2 sunt tria; 2 et 3 sunt quinque, etc. Altera Species est Subtractio, Subductio, seu Ademptio numeri minoris a maiore; vel aequalis ab aequali. Tertia, Multiplicatio, ducens unum numerum in alterum, quo toties augetur, quot unitates ille continet. Numeri multiplicandi (sic et addendi, subtrahendi, etc.) dicuntur dati; quaesiti vero seu fracti, aut producti, qui ex multiplicatione resultant. Huc idoneus est alius a supra memorato abacus, quem Multiplic ationis vocant, et mensam Pythagorae; huc quoque spectat Regula Pigri. Quarta est Divisio seu Inventio numeri exprimentis, quoties minor aliquis numerus in aliquo maiore numero contineatur; vel in quo toties inest unitas, quoties divisor in dividendo, ut si v.g. numerus dividendus sit 20. divisor erit 5. Contentus autem, seu quotus est 4. (Arithmet. qubtiens) In fractione, numeri distinguvuntur linea interiecta; e quibus superior, seu qui partes integri numerat, dicitur Numerator, ut est 2. in hac minutia ?. Denominator inferior, qui indicat, in quot partes integrum sit sectum, ut hic 3. seu partes tres, hoc est, duo trientes. Numeratio fit calculis, quando calculator in abaco seu tabula ratiocinaturia, vel calculatoria, orbiculos aeneos, per lineas ab unitate ad decenarium: et hinc, per intervalla ad centenarium ac millenarium crescentes, versat et reversat, et ad superius spatium identidem promovet; atque ita rationes componit, subducit, et supputat;

Iam a simplici computatione transgrediendo, ad comparatam, quam dicunt Rationem, in qua, quia terminus, seu numerus maior, minorem diversimode continet, dicitur dupla, tripla, superparticularis, superpartiens, etc. Quod si terminus maior complectatur minorem et alteram eius partem, nomen habet sesquialterae quod idem est, ac sesqui tantundem et eius dimidium, ut 6. ad 4. Ipsa vero rationum inter se collectio appellatur analogia, seu proportio, quarum praecipuae sunt tres. Prima Arithmetica, quae est series numerorum per eandem differentiam progredientium, ut 1. 2. 3. 4. 5. vel 2. 4. 6. 8. Altera Geometrica, estque progressio numerorum eodem se excessu superantium, ut 1 et 2. 4 et 8. 16 et 32. Tertia Musica, talis scilicet trium numerorum ordo, ut, quae est proportio maximi et minimi, ea sit differentiarum maximi et medii; ac mdii et minimi; ut in his tribus numeris, 6. 4. 3. Differentia maximi et medii est 2. medii et minimi 1. inter quos est proportio duplae; qualis est etiam inter 6 et 3.

Sunt in Arithmeticis Regulae Prima. et praecipua est aurea, seu Regula Trium, qua tertius numerus multiplicatur in secundum; et inde productum dividitur per primum; vel quae tribus datis numeris quartum proportionalem docet invenire. Secunda Regula, est societatum seu consortii, quae adhibetur, quando plures, consortio

inito, contulerunt peccuniam ad communem negotiationem. Tertia Regula, est Alligationis, quae ad unum pretium res varias alligat, seu in qua variae merces diversi valoris miscentur, ita, ut, statuto quodam pretio medio, eo emantur omnes. Quarta Regulae falsi, ex falso posito, verum docens eruere; sed de his vide libros ex instituto materiam praesentem tractantes, ex quibus disces, praeter Arithmeticam Gener alem, esse Specialem, (ita cum Iulio Capitolino loquuntur) quae est Computatio numerorum figuratorum; videlicet, qui ex multiplicatione producti certam figuram constituunt, quorum alius planus; alius est solidus, istius unitates, in longum, latum et profundum dispositae, referunt figuram quandam solidam; qualis in Geometricis est cubus, parallepidum, etc. Illius unitates, in planam formam redacti, referunt Geometricum; v. g. trigonum, tetragonum, seu quadratum, pentagonum, (prout latera sunt aequalia, vel inaequalia, etc.) Ex iisdem doceberis, quid sit Extractio radicis: quid Arithmetica Cossica seu Algebra, (utrumque vocabulum est Arabicum) quae quibusdam Analytica et Syntheticae dicitur, quaerens numerum occultatum per numerum fictum, aequalem dato vero: per quasdam figuras et characteres Cossicos seu Arabicos, certo quodam modo et valore numerales, quales v. g. sunt. [note: special characters]

Apponam huius vulgare paradigma, et finiam. Emptores tres certant inter se de emptione agri

aestimati 100.fl. Primus ait secundo, si tuae pecuniae dimidium ad meam accederet, aequaret illa pretium agri; secundus tertio dicit, si triens seu quarta pars tuae pecuniae adiceretur ad meam, tantundem conficeretur; tertius primo ait, si quadrantem seu tertiam tuae summae coniungerem cum mea. implerem florenos centum. Primus igitur horum, secundum Algebram, habet 64 fl. secundus 72 fl tertius 84 fl. Desiderius. Hem [correction of the printer; in the print Item] quam peregrinus adhuc fui in arithmeticis; tua fecit humanitas, ut, tametisi callem hunc, callere non profitear, haud tamen, instar caeci, mandibus in eo vestigia praetentem. Sed numeros absolvamus omnes, paucis refer, quot et quales sint vulgariter numerandi ordines. Merourialis. Quamquam hoc ad Grammaicos magis attinet, quam Arithmeticos; exsequar tamen propter iuniores, quod rogas. Attende: numeri Cardinales appellantur, unus, duo, tres, etc. Partientes, sen distribuentes, (Grammaticis Partitivi et Distributivi) unitas, binarius, ternarius, quaternarius, quinarius, millenarius; singuli, bini, terni, quaterni, deni, viceni, centeni, milleni, decies, milleni, etc. Ordinales, primus, secundus, decimus, vigesimus, centesimus, ducentesimus, millesimus, vicies millesimus, etc. Multiplicantes: simplex, duplex, triplex, quadruplex, decuplex, centuplex, millecuplex, decies millecuplex, multiplex. Vel simplus, duplus, triplus, quadruplus, quincuplus, decuplus, quadruplus, multiplus, etc. Bipartitus, tripartitus,

quadripartitus, quinquepartitus; et bipartito, etc. Numeri Temporum: Primanus, seu diarius, seeundanus, tertianus, quartanus, quintanus, sextanus, decimanus, vicesimanus, centesimanus, etc. Iidem numeri sunt etiam Ordinales, ut Primanus primi ordinis, etc. Huc pertinent numeri menstrui, ut menstruus, bimestris, trimestris, quadrimestris, quinquemestris, seximestris, decimestris, duodecimestris; et numeri annui; ut annuus, anniculus, bimus, vel biennalis, trimus, (triennis, triennalis) quadrimus, seu quadriennis, quinquennis, decennis, vel decennalis, undecennis, duodecennis, vicenarius, tricenarius, nonagenarius, centennis, vel centenarius. Numeri adverbiales semel, bis, ter, centies, millies. Desiderius. Satis numerorum; procedamus, nisi quid restat. Mercurialis. Restat enimvero.

Nam et Litterae sunt in notas Arithmeticas referendae. Desiderius. Quaenam illae? Mercurialis. Graecae et Latinae. Et Graii quidem, vel singulis alphabeti litteris, secundum ordinem sui loci numerum significant, qua numerandi ratione viginti quatuor libri Iliadis, et totidem Odysseae Homericae sunt consignati; vel utuntur toto alphabeto in tres classes diviso, quarum prima est unitatum ab alpha usque ad iota; aeltera denariorum a cappa usque ad rho; tertia centenariorum. Maiusculae sunt I. denotans unitatem. [gap: Greek word] quinarium. [gap: Greek word] denarium. H centenarium. X chiliadem seu millenarium; quae sive per se, sive aliis adiunctae, multiplicantur; v.g. [gap: Greek words] triginta significant, Latini quoque

designant numeros septenis, ut supra dixi, characteribus. I. V. X. L. C. D. M. Quod si numero alicui transversa linea superducatur, tot significabit millenarios, quot per se valebat unitates. Ad hunc modum [note: special character]I millenarium indicat. [note: special character]U quinque milia. [note: special character]X milia. Unitas habens a tergo apostrophum seu C inversum, sive respiciens hoc modo, IC significat 500. at CIC mille. Si duos apostrophos, videlicet ICC. 5000. quod si totidem a fronte ponantur CCICC. fient decem milia: si tres a tergo ICCC. erunt 50000; si termini utrinque CCCICCC, centum milia; atque sic quaelibet summa in immensum explicari poterit. Hoc obiter inspergo, factum esse, sive inscitia, sive festinatione librariorum, ut, dum uno calami ductu pro CIC pingebant vel S vel M; item pro IC subiciebant et contrahebant D. corruptela literarum in consuetudinem abierit, indignante Paulo Manutio in lib. de Quaesitis per Epistolam, adversum Priscianum, quod existimarit notam M pro millenario poni, quia princeps sit vocabuli mille. Atque haec de numeris, de quibus innumera alia alibi. Desiderius. Quo iam pergemus? Mercurialis. Ad numeros Musicos, haud paullo suaviores; ad quos, si volueris, numerose pedes movere licebit. Desiderius. Modo ne auriculas. Mercurtalis. Securum te metus esse iubeo; non possis, etsi velis, nolis. Desiderius Potuit Midas; qui sententiae suae, quam in certamine Musico stolide tulit, poenam et praemium, asininas auriculas, utique motabiles,

retulit; auctam obtuso capiti appendicem. Sic ego quidem auritus fieri non cupio. Mercurialis. Haec nunc obiter:

CAPUT LIX. Musica.

MUsica a Musa seu Cantu dicitur, versaturque circa numerum sonorum, seu numerosum sonum; Ars nimirum canendi, non ostendens tantum sonorum inter se concordiam, in modulamen componendam, per Musurgos: sed exercens etiam per Musicos, et cantores, ac cantatrices. Estque triplex; nam aut modulata vocum varietate constat, et Vocalis dicitur, (Graecis Harmonia:) aut instrumentis arte ad id compositis editur, et vulgo Instrumentalis appellatur, (Graecis organica) aut vox cum Instrumentis iungitur, et Mixta vocatur (Graecis Symphonia;) Illa, quam Mundanam vocitant, quae consistit in quarumlibet rerum inter se nexu, consensu, ordine, proportione, ac quasi concentu, huc non pertinet. Sonus est proprie

vox ipsa, aures feriens; tonus, spatium duobus circumscriptum sonis; seu distantia inter sonorem gravem et acutum. Soni inaequales faciunt intervallum Musicum, seu vocum inter se discrimen, ac proportionem, scilicet trium, quatuor, quinque, sex, etc.

Omnis porro sonus quantus est, quantitate, ut loquuntur, completa; quippe habent trinam dimensionem; secundum quam est mensurabilis: Vel in Longum, ad mensuram seu modum Percussionis; quae constat [gap: Greek words] seu depressione, et elatione. Vel in Latum, prout est tenuis seu lenis, mollis, submissus, exilis; aut asper, durus, clarus, plenus; constans scilicet spiritu aut leni, aut aspero. Vel in Crassum; prout est nimirum profundus, seu gravis: aut altus, seu acutus.

Modus est Regula cantus, absque hoc in incertum vagatur; ita, ut cantus ab exordio adsinem rite ac ordinate procedat, secundum verborum textum seu tenorem, vel iucundus, vel tristis, vel indignabundus, vel blandus, etc.

Intervalla. praecipue concordantia, tonorum sunt. Ditonus, sive Perfecta Tertia, facile princeps in Musica. Diatessaron, sive [gap: Greek words] , vulgo Quarta, nimirum quatuor clavium distantia et comprehensio. Diapente seu [gap: Greek words] , Musicis Quinta. Diapason, sive [gap: Greek words] , seu octava, continens octo claves; et Tertiam, Quartam, Quintam includens harmonice. Minus Principalia sunt: Diesis sive

Semitonium minus, cuius signum cancellatum seu cruciatum ( [note: Special character]) significat Notam Musicam per Semitonium minus elevandam esse. Semitonium cum Diapente, Sexta Musicis dicitur Imperfecta: Tonus cum Diapente, Sexta Perfecta, etc. Toni Consoni, (vulgo Consonantiae) seu Canorum combinationes sunt duodecim.

Porro quatuordecim Modorum nomina sunt ista: 1. Doricus. 2. Hypodoricus. 3. Phrygius. 4. Hypophrygius. 5. Lydius. 6. Hypolydius. 7. Mixolydius. 8. Hypomixolydius. 9. Aeolius. 10. Hypoaeolius. 11. Ionicus. 12. Hypoionlcus. Spurii denique duo: Hyperaeolius et Hyperphrygius nuncupati. Atque, secundum has appellationes, diversissimas habent melodias: puta hilarem, maestam, austeram, blandientem, indignantem, placabilem, etc. Quorum tonorum seu modorum principium, est tonus unisonus.

Ceterum Syllabae Musicae, seu vocum differentiae, vulgariter numerantur sex: Ut, Re, Mi, Fa, Sol, La; quidam addunt septimam, iuxta illud Maronis: Septem discrimina vocum. Quarum originem Guido Aretinus, Monachus Italus, circa annum Domini 1022. e veteri Hymno, D. Ioanni Baptistae sacro, duxit.

Hisce clavium tenor exprimitur. Pro triplici sua differentia efficiunt Cantum vel Durum, vel Mollem, vel Mediocrem, seu Naturalem; saepiusque repetitae constituunt Modulamen, seu Melos. Subeunt autem varias Mutationes, seu Vocis in vocem, in eadem clave, unisonas variationes, quando Cantus vel ultra vocem La ascendit: vel infra voculam Ut descendit.

Litera est, veluti Clavis, qua reseratur Cantus. Sunt: A. B. C. D. E. F. G. quae, cum sint Maiores, Minores, Geminatae, efficiunt viginti omnino claves, atque adeo scalam viginti graduum constituunt, hoc est, seriem intensionis et remissionis vocum ab acuto in gravem.

Nota est signum soni, seu vocis cantu proferendae. Et quidem Notae (seu Signa) vel Simplices sunt, vel Ligatae. Simplices vel sunt Integrae, hoc est, uno constantes tempore; seu mora exprimendae syllabae; ut semibrevis [note of the transcriber: Special character]; vel duobus; ut brevis [note of the transcriber: Special character]; vel quatuor, ut longa [note of the transcriber: Special character]; vel octo, ut [note of the transcriber: Special character]; vel sunt Fractae; et continent aut secundam temporis partem; ut minima [note of the transcriber: Special character]; aut quartam, ut semiminima [note of the transcriber: Special character];

aut octavam, ut Fusa seu Fuga [note of the transcriber: Special character]; aut decimam sextam, ut Semifuga seu Semifusa, ut [note of the transcriber: Special character]. His omnibus Notis, excepta maxima, sua cuique respondet Pausa; ut, longae Notae longa, brevi brevis, et sic deinceps, ut: [note of the transcriber: Special character]

Quae Pausa est suspensio vocis, index et mensura silentii. Variantur etiam Nota, valore vel Auctionu, vel Minutionis. Signum Auctionis est, punctum Notae subiunctum; a quo Nota dimidio sui valore supra proprium augetur, ut [note of the transcriber: Special character] valet [note of the transcriber: Special character]; [note of the transcriber: Special character] valet [note of the transcriber: Special character]; Minutio fit vel secundum proportionem Duplam, in qua singulis Notis ac Pausis dimidium valoris adimitur; vel secundum Triplam, in qua tres Notae non plus valent, quam extra Triplam hanc unica earum; vel Quadruplam, in qua quatuor semibreves uni percussioni (vulgo Tactui) accinuntur; vel Sesquialteram, in qua tres Minimae, aut Semibrevis et Minima; quae sicut et Tripla maxime in usu est. Suspirium est vocis suspensio, et inter Pausas annumeratur.

Signa soni, prout est vel gravis vel acutus, sunt lineae parallelae, ordinarie quinae; aliquando plures; quibus ad indicandam vocis

gravitatem, vel altitudinem, apponuntur figurae [note of the transcriber: Special character] Quarum prima, cum voci supremae, vulgo Discanto, praefigitur, cantum elevatiorem significat. Altera in eadem suprema; eique proxima; et in media voce, denotat literam C. Et haec, prout in superiore vel inferiore linea pingitur, ostendit discrimen dictarum vocum. Tertia trium figurarum, a Musicis in litera F poni solita, infimae voci tribuitur. At [note of the transcriber: Special character] designat initium cantus, [note of the transcriber: Special character] finem, [note of the transcriber: Special character] diesin, ficteque canendum esse, ut dictum est, notat. [note of the transcriber: Special character] Cantum Mollem, [note of the transcriber: Special character] Durum, [note of the transcriber: Special character] monet esse repetendum. Custos docet, in qua Clavi sit posita Nota, in principio lineae sequentis. Cuius signum est [note of the transcriber: Special character]

Lectio Musica, vulgo Solmisatio dicitur. Melos, seu Melodia ex apta vocis modulatione, et flexu consurgit. Dicitur vel Simplex, quae unica tantum vocum Musicarum serie contenta, qualis cernitur in Cantus Gregoriano, quem vulgo Choralem appellant, ubi Notae uniformem fervant mensuram: Antiphona est vox reciproca, duobus choris alternatim canentibus, ut canuntur versiculi psalmorum. Diaspasma est intervallum et pausa inter illos. Vel Composita; plures simplices continens melodias, Notis inaequalibus variatur; Cantum Figuretum seu Ambrosianum nominant, vulgo Contrapunctum; qui aliquando minus habet artificii, aliquando plus, cum scilicet

est coloratior, fractior, floridior. Cantilenae vero, seu Cantio dicitur Monodia, cum unus canit, Latine sicinium, cum plures, Symphonia. Quamquam hoc vocabulum aliter quoque supra accepimus. Duo canentes faciunt bicinium: tres tricintum: quatuor quatricintum. Multi Chorum consona vocum discordia, et discordi concordia, efficiunt. Hinc dicitur Cantio constare Ternione. Quaternione. Semone, Ogdoade Cantorum; quorum acutissime cantansm, Suprema Vox appellatur, quem Graeci vocant Oxyphonum, vulgus Discantum; cui proximus Megalophonus vel Megalophonos, seu Mediae Vocis contentie; vulgo Altus. Quo inferior est Mesophonus, seu Media Vox; vulgo Tenor. Baryphonus voce canit ima, infima, gravi; vulgo Bassus.

Qui componit (Compositor) numeros, Musicis Organis modulandos, ducit in charta, vel abaco, aut membrana deletitia, (unt exerrantes vel dissonas Notasiterum iugulare possit) quinas aut plures divisim lineas, (systemata vocant) attendens accurate ad sonores, eorumque distantias, et mutuas inter se constitutiones; ut consociet acutos gravibus; temperatos imis et supremis; observatque exquisite tonos, seu accentus, aut mensuras, illarumque partes. Compositionem seu Diagramma cantiones describunt alii.

Est autem natura cantus triformis. Fit namque aut Ore; sive id voce Sola, hoc est, Assa: aut Flatur; ut in fistulis: aut Manu ut in chelibus, etc.

Organoedus (Lucretio Organicus) ludit Organo pneumatico: manibus, pedibusque manubria (seu

Claves) epitoniorum pulsans: versansque ad regulas Pleuritides, per quas inflantur fistulae seu stanneae, seu ligneae, de quibus cap.43.

Quod ad fides attinet, Cheliodi (Chelii, fidicines, fidicinae) canunt fidibus numerose sonantibus: plectro, seu pectine, pice arida, seu resina fricta aut tosta illito (vulgo colophono) percutientes et pectentes chordas; varie illas oberrando; sdque faciunt chely, pandura, barbito maiore minoreque: videlicet, trichordo, tetrachordo, pentachordo, hexachordo, heptachordo; digitis attemperantes fidieulas, sustentas a ponticulo, (magade, magadio) per verticulos (verticula, seu epitonia) iugo immissos, eos remittendo, contendendo, corrigendo.

Luditur et Instrumento aenearum fidium. Et co, quod Clavichordium (onomatopoeia ex Latino et Graeco) vocant. Tuba Marina (Monochordon) aemulatur fidibus flatum tubarum. In chordis Hypate gravem reddit sonum; Mese medium; Nete acutum; quibus accedunt comites, Parhypate, Paramese, Paranete, Lichanos.

Lyricines (Lyristae) digitis carpunt nervos Lyrae; Citharoedi et Citharistriae, citharae ac testudinis; Sambucines et Sambucinae, vel Sambucistriae, sambucae triquetrae [correction of the printer; in the print triquetra]; Psaltae et Psaltriae, decachordi psalterii vel psaltrii.

At [correction of the printer; in the print A] flando et usu tibialis lingulae vel ligulae canunt tibicines, auletae, auloedi, choraulae, ac tibicinae tibia, (auletico calamo) longa, brevi, acuta (gingria vel gingra) saliari, proeliari, praecentiva, incentiva, succentiva. Utricularius,

(ascaula, vel ascaules, Sueton pithaules, Senecae) utriculo, seu tibia utriculari. Tubicines (buccinatores) buccina, seu tuba recta, ductili, acuta; Fistulatores fistula, calamo, canna, arundine, cicuta, folio; Corntcines cornu; Liticines lituo.

Pulsu vero manuum, et nodosorum bacillorum, quatitur a tympanista (tympanotriba, tympanistria) tympanum; ab aeneatore aheno tympanum seu anacara, orum; a cymbalista cymbalum, sistrum, crotalum. Lignea craticula uno pulsatur paxillo, sed oris plectro, sonorum intra dentes cymbalum, vocaturque [correction of the printer; in the print vocatur] crembalum.

Hos omnes modulatores moderatur mensura et percussionum modis Praefectus Musicae, seu Phonascus, aut Mesochorus; unde variarum concors discordia vocum seu symphonia efficitur a Symphoniacis seu Harmonicis; ad quam requiritur non artis tantum cognitio, sed et oris et digitorum conformatio, vocisque attemperatio. Neque enim satis est, nosse figur as notarum, tempora, signa, pausas, ligatur as, (quadratas, obliquas, descendentes, ascendentes, perfectas, imperfectas,) fugas, revolutiones, diminutiones, suspiria, syncopas seu fractiones vocum, etc. sed utendum chromatis, (chromatibus) et coloribus. Vox (sive modulatus, et moduli) in maeandros est varie flectenda, implicanda, copulanda, concidenda, distinguenda, intorquenda; modo suspendenda; modo in longum trahenda; iterum revocanda ac reciprocanda, commutanda; nunc claranda, nunc infulcanda; iam scansim excitanda;

iam ab acuto in gravem recipienda, et colligenda; iam sursum, deorsum, vario sonorum intervallo, multiplicique flexu citanda, prout diversa sunt ornamenta chromatica; dum voces depressiores invadunt fines altiorum, et coeunt melodiae, idque motu gradario, non saltatorio; ita, ut quaelibet per gradus profluat potius, quam violente per intervalla maiora procurrat; infimae tamen conceditur incedere salutatim. Diesie efficit in cantu voculas falsas, quae magis delicatae, quam si certae et feverae. Fundamentum et basis totius concentus est admodulatio organica, omnibus confona vocibus. Sed tu Lusciniam inter cantores dixeris, cui vox limpida, liquida, (Plauto vinnula, vel vinnulata) canora, firma, vibrans, clara, articulata; sed anferem inter olores putes, et euphoniae corruptorem, cui vox fusca, rauca, dissona, absona, absurda, exasperata, retusa, pinguis, obscura, devorata, absorpta, strangulata, per nares rancidula, etc. Siquis autem irrausit canendo, guttur emoliiat dulcibus.

Desiderius. Ut video, res etiam Musica non aditu tantum, sed intellectu quoque, variis est flekuosa maeandris; quibus (ut, quod sentio, fatear) immorari diutius haud est animus. In actu malim Exercito [correction of the printer; in the print Exercitio], (ut loquuntur) quam Signato haec addiscere et experiri. Id tamen non est inobservate transmittendum, quod de diversis canendi generibus dixisti, scilicet Aeolico, Ionico, Dorico, etc. Mercurialis. Sunt

enimvero diversa; cum aliter explicentur atque aliter; strictim ut transeamus; sunt, qui Lydium vocant, (mire enim variant) querulum, remissum, humilem. Alii durum eundem, asperum, minacem, temulentum, insanum aiunt. Phrygium plerique appellant austerum et religiosum; lonicum vero lascivum; Aeolium mitem et suavem; Doricum gravem et bellicosum; unde iudicabis de iis, quae, in his Extremis, sunt Media.

Desiderius. Accepi, quod volebam. Sed quaeso te, quid sibi volunt illa cantorum peregrina vocabula; qualia sunt: Motteta, Madrigale, Intrada, Balleto, Aria, Ritornello, Corrente, etc. Unde sunt profecta? Mercurialis. Ab Italis ad nos et Nationes alias; tamquam si neque Vernacula, neque Latina Lingua hic habeat linguam. Describam tibi; Motteta est, cantio seu cantilena gravior et religiosa; Madrigale, liberior et lascive iucunda; Intrada, praecentio et praeludium; Balleto, choreuma gravius, seu canticum saltatorium; cui subiungitur Aria, cantiuncula subsultim desaltanda; Ritornello, symphonia breviuscula; Corrente, cantio celeriore saltu decurrenda. Falso bordone (quasi bracteata segmenta) figuratus cantus, mixtus chorali. [correction of the printer; in the print ]

Desiderius. Intellexi haec. Quid de Stylo, quem vulgo Recitativum vocant? mercurialis. Est cantus recitatus, seu cantata recitatio, non tam attendens exprimensque vocum inter se implicationem et crispationem, quam vim modumque modulate et ad affectum accommodate pronuntiandi (forsan cantillandi dixeris)

syllabas. Cantilenae solent dici, quae ab ancillis pensa trahentibus cantitantur, nulla lege metrica, nec certa numerorum moderatione adstrictae; etenim aliud est, melodiam quandam exprimere cantu; aliud modulari, seu modulate aut ad modulos canere. Desiderius. Capio, et eo. Mercurialis. Quid in penum nostrum? Desiderius. Quod Horatius suppeditat:

Omnibus hoc vitium est cantoribus; inter amicos
Ut numquam inducant animum cantare rogati,
Iniussi numquam desistant.

Mercurialis. Eiusdem est: Nugae canorae; vario seusu. Cantilenam eandem canere. Surdo canis. Sirenum cantus. Cantoris haesitantia [correction of the printer; in the print haesantia]; tussis. Res decantata; importuna in luctu Musica. Paulo maiora canamus. Cantando tu illum? ex Virg. eclog. Et: Stridenti miserum stipula dispendere carmen. Historicum est, quod narrant, Pythagoram, cum in homines ebrios tibicini admodulantes incidisset, iussisse extemplo canere Doricum, itaque crapulam et temulentiam discussisse, ut corollas capite detraxerint, seque ad modestiam composuerint. Desiderius. Tanta vis soni modulati? Mercurialis. Confirmat Davidis cithara. Hinc ad alias mensuras, non auribus, sed oculis probandas.

CAPUT LX. Geometria.

EX vi nominis est terrae mensuratio, seu ars metiendi terram; latius ad aliarum quoque rerum dimensionem extenditur, considerans magnitudinem, (secundum quam aliquid dicitur Quantum) cuius Extremum vocatur Terminus; estque alia Continua, (quod etiam supra indicavimus) eaque vel per partes sibi succedentes, ut Tempus; vel Permanens, ut Extensio corporum; alia Discreta, ut numerus. Permanens dividitur in Geodaesiaem, agros, acervos, puteos, turres visibilibus lineis metientem: et Speculariam seu Opticam (vulgo Perspectivam) varios rerum, sub aspectum cadentium, radios examinantem. Quibus inservit Mechanica, in se complectens Architectonicam seu Aedificatoriam; et Organopoeiam, machinarum et instrumentorum coniunctricem; ac Thaumopoeiam spiritibus, ponderibus, nervis, ignibus mira quaedam efficientem.

Nunc de Geometrica, prout alta, lata, profunda, plena, gibbosa, longa, brevia, magna, parva, crassa, densa, tenuia explorat, suasque mensiones peragit per puncta, (minimas ac inviduas lineae partes) lineas, superficies; ac figuras solidus, seu corpore constantes. Est autem punctum principium magnitudinis; linea sola est longitudine (Mathematice) contenta; superficies latitudinem quoque habet; quibus si profunditas

accesserit, dicemus corpus esse, seu solidum; a cuius consideratione, nomen Stereometriae inditur. Quidam, secundum varias earum occupationes, Planimetriam, Longimetriam, Altimetriam, Profundimetriam, Trigonometriam, Cyclometriam, etc. nominant, frustra multiplicando vocabula, quorum aliqua nec Latina, nec Graeca. In Geometricis celebrantur Euclides, Archimedes et Apollonius, praesertim huius Conica.

Linea incipit a puncto, et desinit in punctum, estque vel simplex, vel mixta; illa est vel recta, (aequaliter inter puncta sua interiacens) vel curva, seu obliqua; sive haec sit circularis, sive spirata [correction of the printer; in the print spiratio], conchata, ovata, lenticularis, serpentina, seu flexuosa. Circularis aequaliter distat a medio; Helix inaequaliter; Linea mixta componitur ex recta et curva. Linea ad aliam comparata, vel est Parallela, seu aequaliter ab altera distans; vel Perpendicularis, (Geometris) directe super alteram insistens; Lineatum dicitur, in quo sunt Lineae, seu quod ex Lineis est.

Ex concursu, seu contactu Linearum, fit Angulus; vel Rectus, ut quando Linea recta, rectam tangens, aequales facit Angulos, sive, cuius crura sunt aequa ad perpendiculum; vel Obliquus, cuius crura non sunt ad perpendiculum erecta; isque vel Acutus, minor recto; vel Obtusus; maior recto. Sed haec sine delineatione vix assequeris. Desiderius. Vix indigeo. Mercurialis. Praefiscini; sequentur plura. A Lineis et Angulis, progressio fit ad Figuram; quae, secundum

Euclidem, uno aut pluribus clauditur terminis; sic circulus uno continetur, nempe Linea curva; Trinagulus, tribus Lineis rectis. Est autem Fugura, vel plana, vel gibba; sive sit supersicies, sive corpus. Si superficies plana; vel est Lineae rectae: (Geometris Rectilinea) vel curvae: (Curvilinea) si prior, comprehendit Triangulos, et quae ex Triangulis fiunt, Quadrangula, et Multangula, Graecis [gap: Greek words] ; Geometris Triangulata; si posterior; complectitur circulum, de quo paullo post. Quod si superficies (idem de corpore dicendum; nisi quod in hoc longae et latae dimensioni addatur tertia, quae est profunda) sit gibba, tum vel est Sphaerica, vel Conica, vel Cylindracea. Corpus autem tum planum dicitur, quando comprehenditur a superficiebus planis, quae dicuntur [gap: Greek word] , ut pyramis, prisma, etc. de quibus mox.

Partes cuiusque Figurae sunt quinque. 1. centrum, quod est punctum, in Figura medium. 2. perimeter seu comprehensio, aut ambitus Figurae. 3. radius, linea recta a centro ad perimetrum protensa. 4. diameter, linea recta per centrum Figurae ducta. 5. altitudo, seu linea perpendicularis a vertice Figurae, ad basin erecta.

Iam ad Figurarum descendendo Species, Triangulum, (vel Triangulus, aut Fugura Triangula) est Figura tribus constans angulis, Latinis Triquetrum, (vel Triquetra, scilicet Figura) Graecis [gap: Greek word] ; quae vel laterum est trium

aequalium, Graecis [gap: Greek word] : vel crurum seu laterum duorum aequalium, Graecis [gap: Greek word] ; vel varia, Graecis [gap: Greek word] , tria scilicet habens latera inaequalia. Ratione vero angulorum, est [gap: Greek word] vel [gap: Greek word] , seu rectangula, unum saltem habens angulum rectum: aut [gap: Greek word] , vel unum habens acutum; aut [gap: Greek word] , tres habens obtusos. Cum vero Graecis vocetur [gap: Greek word] , quod Latinis Figura, ideo genere neutro loquuntur Geometrae, dum dicunt, Triangulum est regulare, quod tribus comprehenditur lateriubs; irregulare, quod pluribus; aequilaterum, quod tria habet aequlaia latera; aequicrurum, quod duo tantum habet aequalia crura; varium, quod tria habet inaequalia latera; rectangulum, obtusangulum, acutangulum, etc. Poro in omni triangulo, si unum latus feceris basin, reliqua sunt crura; in rectangulo tamen pecusiariter latus angulo recto subtensum, vocatur hypotenusa sive subtensa; e reliquis alterum, quod in imo iacet, basis; alterum cathetus, sive perpendicularis.

Ex Triangulis, ut monui, nascuntur composita quadrilatera et quadrangula; inter quae eaninet parallelogrammum, lineis seu lateribus ex adverso oppositis, aeque distantibus, Graece [gap: Greek word] , ut est tabula aliqua oblonga; quadratum seu quadrum quatuor latera habet aequalia, cum angulis rectis; cui similes sunt rhombus et rhomboides, nisi quod comprimantur in angulos acutos; reliqua omnia quadrangula,

non parallela, Euclides nominat trapezisea mensas aut mensulas. Denique multangula, [gap: Greek word] , sunt longe plurima: v g. pentagona, seu quinquangula: hexagona, sexangula: heptagona, septangula: octogona, octangula: enneagona: decagona: hendecagona, hodegona, etc. Angulata, angulosa, et angularia dicuntur, quae angulis sunt praedita; dicimus et angellus, et angulatim.

Hinc transeamus ad circulum, Figurarum capacissimam et fimplicissimam; qui fit ex unica linea ambiente, quam vocant Graeci peripheriam; (vulgo circumferentiam a cuius medio puncto seu centro, ductae lineae, sunt inter se aequales. Diameter (tertiam peripheriae partem adaequans) circulum bifariam dividit, quam altera linea transversim secans, effircit radios, seusinus aut semidiametros, scilicet a centro ad peripheriam ductas lineas. Peripheria dissecatur in quadraentes quaternos, et quadrans quilibet in tres partes aequales; et harum quaelibet in totidem; et iterum quaevis in quinque distribuitur; sic quadrans dispescitur in 90 partes; semicirculus ( [gap: Greek word] ) in 180 et circulus in 360. Chorda est linea recta, arcum quemcumque circulo subtendens; Mathematici circulos parallelos seu concentricos appellant, qui habent idem centrum; excentricos qui non habent idem.

Videamus iam Stereometriam, et consideremus corpus, quod est trinae dimensionis capax. Inter corpora quae plana vocantur Geometris, est Pyramis a basi recta, triangulis fastigiata; (si e

quatuor trigonis assurgat, tetraedros vocatur) seu est moles quadrata, e latiore basi in acuminatum tendens fastigium. Quod e pyramidibus compositum aut constructum, pyramidatum dicitur. Differt ab ea, prisma, quod non ita se in apicem acuminet. Cumus Figuram referunt vitra [correction of the printer; in the print vitia] trigona iridis colores repraesentantia; quibusdam prisma est triplum pyramidis, cuius basis et altitudo inter se aequales sunt; dicitur alias serrattle, quasi sectum de pyramide; si quinque habeat latera, pentaedrum vocatur. Parallelipedum cnstat sex superficiebus planis quadratis, quarum quaelibet, inter se oppositae, sunt parallelae seu aequales, ut est trabs bene dedolata, aequalis crassitiei, sive oblonga sit, sive cubica ut loquuntur. Est vero cubus Figura sex quadratis aequalibus contenta, unde hexaedrum dicitur, quales sunt tesserae lusoriae sexlaterae (Geom.) et sexangulae. Octaedrum est Figura octo angulis aequalibus et aequilateris comprehensa; Dodecaedrum, compositum est ex duodecim pentagonis aequalium angulorum et laterum. Icosaedrum viginti constat triangulis aequalibus. Praeter haec sunt [gap: Greek word] , quae Geom. dicuntur irregularta, seu inaequalium angulorum et laterum, ut est Figura sexangulae basis, pluribus [gap: Greek word] seu lateribus inaequalibus distincta.

Inter corpora gibba, numeratur primo Sphaera, alio nomine Globus, cuius interior pars concava, exterior convexa est; diameter illius, est axis; huius vero extremitates seu termini, dicuntur

poli; tum sequitur Conus, qui nihil est aliud quamrotunda pyramis, seu turbo inversus; inde Cylindrus, teres et oblongus. Est autem orbis giratus, globus rotundus, funis convolutus, spiralis; pepo ovatus, gemmae quaedam lenticulares, seu oblongae instar lenticulae, columnae cylindraceae, pomum orbiculatum, tribulus triquetrus, pirum et quodvis conicum, est turbinatum; quaedam pira sunt verticillata; asser et laterculus est quadrate oblongus, meta acuminata, cuneus et cuneolus superne acutior, inferius latior ad findendum, etc.

Ut aliae scientiae; sic Geometrae praecipue pricipia quaedam habent communia, quae ipsis axiomata et dignitates, Ciceroni effata et pronuntiata, appellantur; quibus positis et concessis, suas petitiones ac postulationes faciunt; et inde propositiones, problemata, erementa, dem onstrationes ac theoremata confirmant, quasique ad oculum et clarum Solem demonstrant. Celebris inter eos, contentio, est de quadratura circult, aliis eam asserentibus, et illud Archimedis [gap: Greek word] exclamantibus: aliis, negantibus et pernegantibus, posse exactam dari porportionem curvi et recti, hoc est, inter peripheriam circuli et quadratum diametri. Insulsa est illa quadratura, mutantium ambitum circularem in lineam rectam, et hanc in quatuor aequales partes dividentium. Defiderius. Nos bona cum pace hisce litigantibus subtrahamur. Mercurialis. Modo ne alias in lites incidamus. Hic subnotes, E diametro opposita; valde dissentire.

Mors ultima linea rerum; pax solida, constans. In omnibus circulis; seu hominum congressibus. Cicero vocat iudicem [correction of the printer; in the print indicem] circulantem; fastidiose capurt circumferentem. Non quadrat; non convenit. Quis homo quadratus, superius diximus. Nunc crassiore quaedam filo metiamur.

CAPUT LXI. Geodaesia, seu terrae partitio, ac divisio.

HAbet et haec nomen a dimensione terrae, (nam [gap: Greek word] vel [gap: Greek word] terra, [gap: Greek word] , divido) in hoc a Geometria differens, quod haec expendat magnitudinis principia, affectiones et species citra respectum aut considerationem materiae; Geodaesia demonstret usum in materia subiecta; unde quibusdam Geometria Practica dictitur.

In genere mensurarum, celebratur virga, (quam dicunt mensoriam, et mensuram famosam) seu pertica, aut radius, aut linea partium, aut regula pantometrica; aut scala proportionum, continens pedes minutos et contractos; quae, quando in denos distribuitur pedes, decenspeda appellatur; scias vero, in numeris Geometricis notari etiam minuta; hinc si pertica aut virga decem v. g. pedibus distinguitur, vocantur Decem illae partes, Prima; haec dividuntur in Secunda; haec in Tertia; Tertia in Quarta; et haec in Quinta, etc. atque sic, in eiusmodi Decempeda, Secundum

erit pars centesima; signantur autem hoc modo: integra pertica notatur ciphra O. Prima, superne virgula una (,) Secunda duabus (") et sic deinceps. e. g. 2 4 3 0 5, exprimes ita: viginti quatuor integra, tria Prima, nulla Secunda, quinque Tertia; sed haec Arithmeticis relinquamus.

Per aliam virgam Arithmeticam, seu Stereometricam aut Canonicam doliorum v. g. capacitas mechanice ita deprehenditur. Mensuratur (vet. Lex.) vasis latitudo ad basin exteriorem; deinde ad medietatem (utamur hoc verbo, quod usurpare, Cicero negat ausum se fuisse) sub obturamento (orificium vocant;) denique aequata diametros circino capitur, et multiplicatur in altitudinem; ita si vasis altitudo sit decem partium, et diameter aequatus incidat in 7 partes; capacitas erit 70 partium. Desiderius. Haec cum in foro fierent vinario, vidi, nec intellexi.

Mercurialis. Vidisti etiam supellectilem (instrumenta) reliquam Geodaetis usurpatam? Desiderius. Qualem? Mercurialis. Abacum, seu asserem, aut mensam Geodaeticam; tum radium decussatum Geometricum, vulgo Iacobi baculum; Graecis chorobaten; praeterea Quadratum, gemino latere, umbrae scilicet rectae et versae in certas partes descriptum? Versa umbra incidit in latus Quadrati, lateri pinnacidiorum adversum: Recta, angulum cum latere faciens rectum. Et Quadrantem illum, (quartam circuli partem) qui, ob srequentem ipsius in Astronomicis

usum, solet Astronomicus appellari? et Astrolabtum rotundum, quatuor in margine quadrantibus distinctum? et dioptras, seu reguias, et pinnacidia Geom. seu pinnulas peitusas, illis infixas, per quas profpectantium linea Optica seu Fiduciae excurrit? Et quae sunt alia eo pertinentia? Desiderius. Vidi, et non vidi; qui, quem in usum quidlibet esset, haud magis assecutus sum, quam catellus contra tabulam pictam apiciens. Mercurialis. Distantiae per illa, longitudinum, latitudinum, altitudinum inveniuntur. Desiderius. Quonam modo? Mercurialis. Ex proportione trianguli minoris in instrumentum incidentis, ac comparatione trianguli maioris, quem in terra lineae radiosae efficiunt, rei visae distantia deprehenditur. Desiderius Haud satis capio, quae dicis. Mercurialis. Id alias te docebo pluribus, cum stare licebit aut sedere; Aunc gradiendum est nobis. Hoc tamen velim, ut inter eundum committas menti. Desiderius. Quid? Mercurialis. Geometrae explorant rectitudinem aut curvitatem lineae, vel amussi funiculi extensi; vel applicata inflexili regula, quae Canon ipsis, Mechanicis Lineale dicitur; rectitudinem anguli metiuntur norma seu gnomone, cuius figuram refert L maiusculum Latinum, vel T Graecum; situm plani seu iacentis Horizontis, libella: erecti autem plani, perpendiculo; circuli exactionem, circino; vasis capacitatem, virga Stereometrica. Desiderius. Facilius haec percipio. Mercurialis De mensura haec porro accipe. Veteres Latini Orbem terrarum in Partes;

Partes in Provincias; Provincias in Regiones: has in Loca, Tractus et Territoria (vulgo Districtus:) Territoria in Agros; hos in Centurias; has in Iugera; haec in Climata; Climata in actus, perticas, passus, gradus, cubitos, pedes, palmos, uncias et digitos diviserunt.

Nos per varias mensuras transituri, a minoribus ad maiores paullo pressius procedemus. Quatuor grana papaveris faciunt unum hordeaceum; hordeacea totidem, digitum latum seu transversum; digitus cum triente pollicem (seu unciam, partem duodecimam pedis;) sextans duos pollices; digiti quatuor seu quadrans palmum, hoc est, tres pollices; triens 4 pollices; quincunx 5. semissis 6. seu dimidium pedem, bes 8. dodrans 9. dextans 10. deunx 11. Palmi tres spithamam seu dodrantem, aut digitos duodenos, pollices novem; quod est spatium seu interstitium inter pollicem et indicem [correction of the printer; in the print ] digitum distentos; id Graecis lichas dicitur; quatuor palmi seu pollices duodeni constituunt pedem; semipes est digitorum 8 seu pollicum 6. Sex palmi constituunt ulnam seu cubitum, (qui est a flexu brachii ad extremum digiti, quem indicem vocamus;) aut sesquipedem, sive digitos viginti quatuor, aut spithamas duas. Pes est sexta pars altitudinis corporis humani, natura bene compositi; cubitus est quarta pars, palmus vigesima quarta. Duo pedes cum semisse, seu dimidio, faciunt gradum seu gressum, hoc est, passum minorem; quinque pedes faciunt passum maiorem, seu Geometricum, qui est idem cum oroya,

spatium scilicet, quod inter ambas manus extentas, et latitudinem pectoris intericitur; decem pedes dant perticam seu decempedam; hodie communis pertica est pedum senum, quandoque etiam duodenum et sedenum; calamus efficit sex cubitos; funiculus incertae longitudinis mensura est. Ulna quibusdam idem, quod orgya, aliis est cubitum. Vulgo accipitur pro regula sive cubitali, qualis usitata Suevis: sive pro tripedali, qualis fere est Bavarita, ad quatuor communes accedens spithamas. Adiectiva mensuram significantia sunt: pollicaris v. g. latitudo, digitalis crassities, aut sescuncialis, vel trientalis, vel sesquipollex, etc. dodrantalis 9 pollicum. quadrantalis 4 digitorum seu trium pollicum, pedalis aut pedanea scrobs: aut semipedalis, sesquipedalis, sesquipedanea, septempedalis; quaternaria 4 pedum; bicubitalis, tricubitalis, etc.

Iam moeiores mensurae ita se habent. Centum viginti quinque passus Geometrici, (seu quod idem, pedes circiter fexcenti) dant stadium, cui nomen est a statione; nam Hercules in curriculo Olympico, eo spatio confecto, et uno quidem spiritu, constiterat. Unum stadium habet sex plethra: unum plethrum centum pedes. Octo stadia seu mille passus (intellige minores) conficiunt milliare Italicum, seu stadium Hippicum, sive iter Sabbathi Iudaici, seu milliare antiquum, Romanum; quorum milliarium singula lapide signabantur, sive cippo seu columna; unde ad primum, secundum, tertium, quartum

lapidem, hoc est, milliare Germanicum. Sedecim stadia, seu pedes mille quingenti, faciunt leucam, seu milliare Gallicum aut Belgicum: triginta duo stadia, seu passus quater mille, milliare Germanicum. Dolichus continet duodecim stadia; parasanga vel parasangis complectitur tringinta stadia; alias dicitur milliare Persicum, respondet fere milliario Germanico, quantum scilicet una hora confici potest equitando.

In agris vero centuria complectitur centum iugera; posteriore aetate apud Romanos extendebat se ad ducenta; iugerum (quod iuncti boves una die perarare possunt) in longitudine pedes habet ducentos, quadraginta; in latitudine centum viginti; tot area est pedum vicies octies millenum, octingentorum. Actus quoquoversus quadratus, centum est et viginti pedum; Actus minimus pedes habet quatuor in latitudine, ducentos vicenos in longitudine; versus quadratus centenum est pedum: clima, spatium quoquoversum, sexaginta pedum; iugera herbidis tumulis disterminantur. Mensor agrorum dicitur etiam finitor et decempedator, castrorum metator, aquarum librator.

Desiderius. Enimvero non tam ambulatores quam cursores sumus, qui tantas et varias distantiarum et longinquitatum mensuras celeriter permetimur. Mercurialis. Quid einim hoc mirum? Hoc liberiore pede, quo liberiore aura provecti sumus; nunc contrahendus spiritus, et in profundas capacitates immigrandum.

In liquidis quidem mensuris minima apud Romanos (hos enim in hoc itinere Latino ob oculos habemus) fuit ligula seu cochlear, quorum quatuor faciunt cyathum; concha semicyathum; acetabulum, sive [gap: Greek word] , sesquicyathum; quatuor cyathi quartarium, seu quartam partem sextarii, hoc est, octavam partem mensurae (ut vulgo loquuntur) Augustanae; quartarii duo seu sexcyathi explent heminam; heminae duae sextarium, (dimidiam mensuram Augustanam) sive cotylam aut cotylen, ponderantem viginti uncias aquae. Quincunx est poculum quinque cyathorum; triens quaternum; quadrans trium, nempe quarta pars sextarii. Seni sextarii faciunt congium, (unde bicongii et tricongii, qui uno ductu duos aut tres exhauriunt congios) seu cantharum congiarium. (Fuit etiam congiarium, munus Imperatorum, quo olim donabatur populus; sicut donativo milites.) Quatuor congii faciunt urnam, seu 12 mensuras nostrates, quantum scilicet vir ferre potest. Bavarita tamen urna longe maior est, quae continet sexaginta et amplius mensuras vulgares, hoc est, centum viginti sextarios, seu congios viginti. Alicubi urna nostratem duplo, triplo, quadruplo excedit. Duae urnae (Romanae) constituunt amphoram, hoc est, sextarios octo et quadraginta, nostrates mensuras viginti quatuor, quantum duo commode baiulant; eadem (amphora) Romanis dicta est quadrantal, quod in omnem dimensionem pedem habeat; Graecis a geminis ansis appellata est. Eadem,

metreta, seu cadus est. Hydriae Galilaeae singulae capiebant metretas vel binas, hoc est, sextarios, seu scyphos satis magnos nonaginta sex; vel ternas, hoc est, sextarios, seu scyphos centum quaraginta quatuor. Viginti amphorae explent culleum vel culeum, quantum plaustro vehi potest, unde vehes vini dicitur.

Atque haec, quae de liquidis disseruimus, cum satis liqueant apud viros doctos; mira quanta dissensio est in aridis, ut adeo vestigia, a veteribus trita, videantur a posteritate vel extrita, vel non mediocriter confusa. Nam quis Hebraeas, Graecas, Romanas mensuras inter se componat? Quis tot aliarum nationum varias metiendi rationes et supputationes in concordiam redigat? cum in eadem provincia et regione non mensurae duntaxat, sed ipsa quoque discrepent earum nomina. Consilium est, ire non sensu nostro, sed periti viri cuiusdam ductu, Cornelii inquam a Lapide, cuius eruditioni quis non assurgit?

Omnes imptimis mensurae, quae vasis continentur, aestimandae sunt secundum capacitatem, non metallorum, quae in se recipere possunt; sed vel liquidorum eiusdem ponderis, ut aquae, vini, aceti; vel aridorum eiusdem generis; quis enim nescit, frumentum ponderosius esse farina, et triticum hordeo? Sit ergo. Minima in aridis mensura est, ligula; tum cythus; tum acetabulum; deinde hemina, (quasi semisextarius seu cotyla;) cuius octava pars est, quod dixi, acetabulum: duodecima, cyathus.

Sextarius Romanus continet uncias viginti frumenti nostratis; choenix sextarios quatuor, seu modii partem quartam, amphorae duodecimam, eratque diurnus hominis cibus. Modius dictus est a Romanis, quasi modus, quo frumenta dispensabantur, estque tertia pars amphorae, continens sextarios sedecim, heminas triginta duas, libras frumenti viginti. Semodius est dimidia prs modii; modiolus pars quarta: semimodiolus octava; trimodium seu trimodia, ae, tres modii; hinc calix modalis. Amphora Romana (quam excessit Attia, parte tertia) continebat libras frumenti nostratis sexaginta (vini aut aquae octoginta, sextarios quadraginta octo;) duae amphorae faciebant medimnum, constantem modiis sex, seu libris frumenti centum viginti. Hebraeorum corus seu homer continebat modios Romanos triginta; medimnos Atticos quinque. Dimidia pars cori Hebraeis est Lethec, tantum onus, quantum vegetus adolescens asino potest imponere. Batus, ephi, metreta aequalia funt inter se, (respondent amphorae romanae, trium scilicet modiorum) quorum decima pars, gomor sive assarion, libras ponderat octo: Satum tertia pars est ephi, seu modius Romanus; cabus duodecima pars ephi, sati vero quarta. Log est sextarius Hebraeus, unciarum tredecim. Plura non addo; abeundum est. Desiderius. Sed quid de nostris medimnis, quos scaphas appellamus? Mercurialis. Nec modii sunt aequales, nec medimna; verba habes, mensuras illis adapta; nam quid morentur

nos illae, quod alicubi Germani nostri sesquimodium vocent lingua patria ein Star: Alibi modium, ein Saster: alibi modios quatuor, ein Malter sive Mut. Nos Latinorum vestigia legimus; et iter nostrum prosequimur; praestolatur adventum Statica. Desiderius. Nisi hoc addidisses, plura de mensuris exegissem. Mercurialis. Quis olim vocatus Bicongius? Desiderius. Ciceronis filius; qui duos congios uno impetu exhausit. Mercurialis. Expedite. Novellus quidam ob eandem causam tricongius dictus. Doctus indoctos multis parasangis praecurrit. Tuo te metire pede; non alios. Hinc ad pondera.

CAPUT LXII. Statica, sive ars ponder andi.

Appellationem trahit a ponderando, et librando, sive a ponderibus et libris. Librae partes sunt; primum, librile, seu scapus, aut iugum; (periphrastice, vectis transversus, in medio suspensus, aequali utrinque magnitudine et pondere, a cuius extremis binae pendent lances aequales;) deinde in centro librilis, axiculus; super quem fit libratio; tertio ansa; a qua scapus pendet; et ansae apertura seu agina; per hanc transit examen, lingula scilicet infixa scapo. Est autem duplex ratio librae, seu pensitationis, aut pensationis. Prior habet centrum in medio scapi; unde fit, ut aequilibria neutro inclinent: graviora vero praeponderent,

deorsumque vergant, leviora se attollant, tanto magis, quanto altera lanx magis praegravatur; sive id fiat in bilance maiore, quam vocant trutinam; sive in minore et minima, qua pensiculantur numeri aurei, quam momentariam vel monetariam vocant libellam; illud vero, quod lanci sive trutinae appensum est, sacoma dicitur. Altera librae forma spectatur in statera, seu trutina Campana. quae habet centrum librationis, extra medium scapi seu vectis oblongi, cuius rei consequens est, ut radius seu bacillus protensior faciat inter librandum maiores ascensiones, quam radius minor, ideoque sit idem commensus (commensio et proportio) ponderum inter se, quiarcuum.

Usus horum est talis. Libripens (librator, pensator, pensitator, ponderator) imponit rem librandam alteri lanci: alteram gravat ponderibus, donec videat aequilibrium, (seu aequipondium, aequamentum, libramentum) quod ostendit examen lancis, aginam aequans et in medio consistens, momento aequo. Aginator, quo pensiculatius examinat libram, hoc sordidius agit in mercibus, parvoque movetur lucello aut quaesticulo; liberalior adicit superpondium. sive additamentum. In statera res libranda suspenditur ab unco, (qui in altero vectis extremo pendet; in altero appensum est pondusculum seu appendiculum, quod promovetur cum ponderis auctari,) per scapum dimensum incisuris, seu signatum et distinctum punctis, librarum partes et discrimina notantibus. Aequilibritas

in sublevatione scapi, non in depressione conficitur; contra, quam in libra accidit; quod propius contum admovetur, ponderat minus; quod longius a centro, ponderosius est.

His ita expeditis, antequam ad partes librae et varia nos pondera conferamus, sciendum est, quamlibet rerum mensuram per assem significari. Sumitur enim As, vel Assis, pro quovis integro; v. g. usurae, hereditatis, caeli, temporis, pedis Geometrici, iugeri, pecuniae, poculorum, etc. soletque dividi in partes duodecim, quas Latini dicunt uncias, Graeci [gap: Greek word] . Nos, tametsi iam semel et iterum de his mentionem fecimus, hoc tamen loco, ex instituto de iis agemus.

Uncia appellatur ab uno; sextans quasi sexta pars assis, unciae duae; quadrans, quarta pars assis, unciae tres. Triens, tertia pars assis, unciae quatuor; quincunx, quinque unciae; semissis, semis seu dimidium assis, unciae sex. Septunx, unciae septem, bes seu bessis, (quasi bis triens) unciae octo: Dodrans, (dictus, quod ci ad assem desit quadrans) unciae decem. Deunx (quod una sit ex asse dempta uncia) undecim unciae; sescunx aut sexcuncia denotat unciam cum dimidia. Ab asse fit tressis( tres asses) quadrassis, (quatuor asses) quinquessis, sexussis, sextussis, octussis, nonussis, decussis, ceniussis.

Iam ad libram seu pondo veniendo, levissimum pondus, dans libellae momentum, est granune (quamquam gemmariis minutulum est pars 36

grani Romani;) quatuor grana faciunt siliquam (Graecis [gap: Greek word] ;) quinque vel sex grana dant scrupulum vel scripulum; tres scrupuli dant drachmam, quatuor drachmae, semunciam. seu dimidiam unciam (vuglo loitum;) octo dant unciam (vulgo quintulam;) sextula (sexta pars unciae) facit scrupulos quatuos, semisextula duo; sicilicus, (dictus a sicilire seu secare) quarta pars unciae; duella, pars tertia; serupulus vel scrupulum, vigesima quarta; obolus, quadragesima octava; semiorbolus, nonagesima sexta; siliqua. CXLIV. Unciae duodecim, faciunt libram; duae librae, dupondium; tres, tripondium; centum, centumpondium; vel pondus centenarium. Germanorum tonna diversi et ponderis et numeri est; nam mille v. g. haleces constituunt tonnam; quam etiam sciunt nonaginta sex mensurae mellis; eandem efficiunt centum milia florenorum. Sexagena, est orca, v. g. passervum marinorum sexagenum; quibusdam tonna continet libras 781. duodecim tonnae faciunt pondus onerarium navis maioris, cuius partes dicuntur pintae (Prompt. Germanico. Latin.)

At tu, errare si nolis, distingue libras; nam alia est mercatorum (quam Mercalem, et Publicam vocant) XVI unciarum, XXXII semunciarum; alia Pharmacopoeorum (quae dicitur Romana) XII unciarum; alia nummularia, scilicet monetariorum et aurificum, unciarum VIII, quam Germani marcam appellant, habentem drachmas 64; cum libra communis

habeat marcas 96. Libra Attica quatuor drachmis maior fuit, quam Romana; libella vero et pro statera, et librali pondere, et pro asse accipitur, cuius dimidium est sembella. A libra sit selibra 1/2 lb. Adiectiva sunt libralis, bilibris, trilibris, quadrilibris, quinquelibris, etc. Desiderius. Graviores in re libraria dubitationes ponderibus tuis levasti; iam expeditior ambulo. Mercurialis. Ad nummos nempe properas. Tecum accipe haec. Ad libellam examinare rem; accurate. Iustius trutina.

CAPUT LXIII. Res Monetaria, sive Nummaria.

HAec quoniam pro temporum et locorum variatione, si quidquam aliud, mutationi obnoxia est, tam accurate definiri non potest, ut ob omnibus aeque intelligatur et probetur; nos operam dabimus, ut quam fieri potest clarissime, et monetam antiquam explicemus, et ad nostram Imperialem accommodemus. In qua re prius, quam progrediamur longius, praemittendum est ex communi Eruditorum sententia, assem (sive libram, aut libellam, aut pondo aeris, aut aes, absolute, nam asses erant aerei; unde martial l. 1. Aera sed a cuncis ulteriora petis. At sestertii fuere argentei.) Strictius supputando, non valere omnino crucigerum nostratem; cum in se contineat quatuor quadrantes; quorum decem efficiunt duos asses,

et dimidium, seu semissem; qui constituunt sestertium, seu assem sesquitertium, nummulum scilicet, qui duos crucigeros nostrates aequat, quos et cruciatos et cruciarios vocamus; signum sestertii est IIS vel HS. duae priores lineolae significant geminos asses, seu semissem; quae res in causa est, cur in computatione partium assis pecuniarii nonnihil varietur; sed tu minutias has ne moreris, valoremque monetarium seu nummarium non scrupulose concipe.

Atque a minimis inchoando, nummulos illos, quorum sedecim faciunt sestertium, voca aereolos (vulgo obolos;) at illos, qui olim erant scutellati, seu repandi, aut concavi, octulas appelles licet, nam octo explent sestertium; quos eosdem quadrantes quoque, aut teruncios (a tribus unciis) dixeris, quippe quartam assis partem; cuius tertiam trientes nomina, non nisi per nummulos monetae nigrae, quorum septem conficiunt sestertium, nostrate more exputandos; semissi hodie, nomen binarii est inditum. Hinc perge ad assem intergrum seu crucigerum, horum nummulorum duo (rotundius putando) faciunt sesteritum; terni, tressem, (quem quidam duodenarium a nummulis XII. aut etiam solidum nominant, vulgo grossum;) quadrassis (vel quinquessis loquendo strictius) victoriatum valet, Germanis bacium seu bacum; duo victoriati, seu quatuor sestertii, efficiunt denarium, seu drachmam; cui computatores, denos assignant asses, crucigeros nostrates octonos. Hinc

gradum promove ad didrachmum, nobis sestertios octo, cruciferos sedecim; cuius insigne apud Athenienses erat bos, hinc bovem in lingua gestat, qui pecunia corruptus silet. Tetrachmum dat quatuor drachmas, sive siclum Hebraeum, aut staterem aut absolute argenteum, intellige, nummum.

Et quia inter sestertios ambulamus; cave, ne incidas in foveam, multorum casu infamem; quam ut evites, sic progredere, et cogita, sestertios et sestertia esse longe diversa; nam singula sestertia millenis nummis sestertiis (gen. masc.) aestimantur, adeo, ut decem sestertia sint decem milia sesteritorum, aut sestertium, seu decies mille sestertii, qui intelliguntur, quando vel numeratio per adverbia effertur; v. g. decies nummum vel decies sestertium [correction of the printer; in the print sestertum], seu decies HS. vel si nominibus numeralibus adiungatur littera M; aut integre scribatur; v. g. milia viginti HS. ubi intelliges, esse vicies sestertios; at decies HS. expones decies centena milia sestertiorum; ita vicies millies [correction of the printer; in the print vicies] HS effer, vicies centena milia; et sic deinceps, cum per adverbia fit numeratio. Observes et hoc, sestertium neutrius gen. in numero singulari haud facile reperiri; item, Romanos per adverbia loqui slitos, cum numerus supra mille sestertia, hoc est, millies millenos sestertios excurrit. Desiderius. Magnam mihi his in tenebris lucem affundis. Mercurialis. Clarius te illustr avero, si ad facem respexeris. Desiderius. Adverto oculos. Mercurialis. Non negligenter; ac memento,

me tibi per Philippeos seu Philippicos locuturum, eo quidem pretio, quod patrum nostrorum memoria viguit, octoginta scilicet crucigerorum seu quadraginta sestertiorum, (postea Philippici illi, seu, si mavis, Fernandici, aut thaleri Imperiales, ascenderunt ad quadraginta quinque sestertios;) per florenos autem, (quibusdam aureoli dicuntur) quos vocamus Rhenanos, cruciferos admodum sexaginta seu triginta sestertios [correction of the printer; in the print sestertias] putamus. Faciunt igitur (ut ad tabulam te doceam:)

Haec de sestertiorum computatione; circa talenta iubeo te minus sollicitum esse, quorum tibi valorem consigno paucis. Hebracium talentum duplo maius est Attico; Talentum Attiticum duplex est: Maius, quod libras seu minas, aut mnas, aut libras Romanas pendit octoginta. Valet mna, seu libra Rom. Philippicos decem, sive HS 400. aut denarios seu drachmas 100. uncia drachmas, ut diximus, octo. Talentum Atticum Minus, libras Rom., seu minas continet sexaginta, drachmas sexcentas; et hoc maxime celbratur ab Historicis; de illo priori pauci meminerunt; Euboicum quadringentis aequivalebat Philippeis. Iam si secundum exactam computationem talentum, Minus (sunt qui talentum Maius unquam exstitisse negent) facit Philippicos sexcentos, florenos octingentos,

Desiderius. Luculenter me illustrasti. Mercur alu. Videre te putas antiqua et remota? quid si caecutias ad praesentia? Desiderius. Quid ita? Mercurialis. Non moneta tantum, sed prisca quoque fides immutata est oppido. Non pretia magis incerta sunt, quam pondera, et, quod queruntur nummularii, metalli probitas. Desiderius. id quidem per me licet, qui si veteris Romae nummarium valorem cum Germanico nostro componere queam, nihil est, quod laborem de peregrinis. Mercurialis. Pari pacto, dum nationes aliae de nostrate nummo nihil laborant, fit, ut nec ipsos intelligamus de moneta loquentes, nec ipsi nos. Desiderius. Pecuniarias cur nationes non explicant per sestertios, ut ubique intelligi queant? Mercurialis. Cur? Quia, gentis humanae vitio, suae quisque patriae Solem putat calentiorem quam alienae. Ita Galli per libras et solidos Turonenses, perque florenos et coronatos Francicos supputant omnia; Belgae per stuferos suos et florenos Brabanticos; Poloni per Polonicos; Itali per quadrinos, baiocos, Iulios, testones, scutatos; Hispani per regales et duplones; Angli per sterlinos et rosatos; Ungari per suos Ungaricos, etc. unde non magis implicantur

historiae, quam rerum pretia, ad forum Civile et Sacrum attinentia. Desiderius. Recte monuisit; caecutiens mihi de visu plaudebam. Mercurialis. Adverte lumina; vel in tenebris videbis. Baiocus italis valet quadrinos quatuor, seu cruciferum nostratem unum. Stuferus Belgicus, solidus Turonensis, sterlinus Anglicus, (Latine sturnus, qui signum est regni et nummi) singuli aequivalent sestertio, viginti sestertii seu solidi Turonenses constituunt libram Turonensem. Iulius Italicus et regalis Hispanicus aequiparantur drachmae seu denario, id est, quatuor sestertiis. Testonem (ita nominant) faciunt tres Iulii. Polonicus florenus quindecim sestertiis aestimatur; Brabanticus sedecim seu siclo, ut diximus, hebraeo (intellige argenteo.) Florenus Gallicus seu Francus habet in Gallia 18 aut 20 sestertiorum pretium: minus in Lotharingia. Libra Turonensis, ut paullo ante diximus, ad medium Philippicum ascendit; coronatus Francicus et scutatus Italicus sunt idem, seque hodie fere ad duos florenos extendunt, minus denario. Libra sterlinorum (quam Angli per minores et maiores nummos computant) quinque aut amplius Philippicos continet.

Desiderius. Ex talpa me lyncem reddidisti. Mercurialis. ne quid praepropere. Namque turbari potes, si audieris, Iulios hodie et regales contra quinos sestertios aestimari; est enim pecuniae valor in ascensu, ut Sol post solstitium hiemale; nulla non dies aliquid addit. Ita ad Philippicos, quinque accesserunt sestertii: ad

scutatos, quindecim; (olim enim cum Philippeo consentiebant) ad coronatos, viceni; (qui et ipsi quondam Philippico respondebant) Imperialis nummus, vulgo talerus, quadraginta quinque sestertiis hodie aestimatur; hunc superat parte quarta nummus, quem, cum addito, aureum florenum vocamus; numisma Genuense ad duos florenos Rhenanos adicit sestertios senos; Hungarus seu Ungaricus (nummus) tres illorum comprehendit. Pistoletus (ut loquumtur) Gallicus et Duplo Hispanicus, supra florenos Rhenanos quatuor, includit sestertios quindecim. Nummus Anglicus Rosatus (a rosa impressa dictus, sex florenos Rhenanos valet. Desiderius. Ire nunc licet longius; nihil etenim restat, quod super his interrogem amplius. Mercurialis. At mihi supersunt, quae dicam. Drachma ad veteres sex habebat obolos; nobis octo crucigeros; semidrachma tres, unde trioboli et triobolaris homo. Centussis dat centum asses, seu aera, seu quadraginta sestertios, aut absolute nummos, sive Philippicum. Centum quadrantes valent viginti quinque assibus, (quatuor enim quadrantes aut teruntii uno aestimantur asse) hoc est, decem sestertiis; qui olim, a Magnatibus et Patronis Romanis, suis dabantur asseclis, salutatoribus, et clientibus in quottidianam sportulam. Desiderius. Absolvisti? Mercurialis. necdum. Aureus Romanus viginti quinque aestimabatur denariis (id est, florenis nostratibus tribus, et sestertiis denis;) unde Bilbilitanus Poeta cupit mori, sed non ante,

hoc est, annis septuaginta quinque; tot enim denarii in tribus continentur aureis. Solidus apud eosdem per omnia cum aureo convenit; totidem enim sestertios, hoc est, centum: denarios vero seu drachmas continet quinque supra viginti. Idem, stater est aureut. Desiderius. An tandem nummorum est satis? mercurialis. Argenteorum. Nam dic [correction of the printer; in the print ideo], quid concipis animo, dum audis nominari aureos, vel absolute, vel cum adiecto; e. g. sicli, talenti, millionis auri: Desiderius. Non habeo, quod respondeam. Mercurialis. At ego habeo. Nummus dicitur aureus vel a materia, quod scilicet ex auro conflatus sit; vel ab aestimatione valoris ac pretii, quod cum auro comparatur. Si ex materia, tum vel est aequalis ponderis cum argenteo; vel inaequalis; si aequalis: pretium utique inaequale aequali inest ponderi; est enim auri valor decuplus, aut duodecuplus ad argentum; si ex comparatione; tum aequale pretium, ex longe inaequali ducendum est pondere. Iam, quia siclus, e. g. olim erat aereus, argenteus, aureus; scito, siclum aureum valere quatuor Philippicos seu florenos duodecim Brabanticos; cum siclus argenteus unum tantum Brabantiae florenum pendat. Idem de drachma, idem de auri talento cogita; nam (exemplis te ducam) talentum argenti hebraeum tria milia continebat siclorum, hoc est, mille ducentos Philippeos, seu coronatos Francicos (antiquiore, ut supra memini, valore;)

aureum vero Hebraeorum talentum, duodecim complectitur Philippeorum milia. Satin' clare? Desiderius. Nisi captus sum oculis. Mercurialis. Sed age; si centum ego tibi promittam aureos, quantum a me speras pecuniae? Desiderius. Vereris aevi, an nostri? mercurialis Nostri; de prisco supra memini. Desiderius. Germanicos, an italicos? Mercurialis. Germanicos. Desiderius. Aio, centum abs te mihi promissos esse florenos Rhenanos; nam videris, per aureos, intellexisse aureolos; iuxta catachresin vernaculae, aurum pro argento nominantis. Sin' Italicos; dico, totidem scutatos nummos in promissum venisse, quorum singuli hodie (ut innui) valent decem Iuliis, seu floreno nostrate, et viginti quinque sestertiis; vulgo coronatum argenteum vocamus. Quod si Hungaricos pollicitus es, tum ducentos Imperiales (taleros sive Fernandicos) abs te exspecto. Mercurialis. Recte. Quid si tonnam auri pollicitatus sim tibi? Quid si millionem auri? Desiderius. Si tonnam, seu centum auri milia; possem vel decuplum, hoc est, decies centena mihi sperare florenorum milia; vel centies mille nummos Hungaricos; vel denique centies mille florenos Romanos. Idem de millione, cum proportione, assero. Quid dares horum? Mercurialis. Quod videretur Iudici. Lis pendeat interea. Desiderius. Per me quidem licer, vel ad centum annos ut olim apud Areopagitas. Mercurialis. Longins etiam saeculo. Restat, ut aliquid hisce addam, quod, nescio, an omnes

credituri sint; mihi dudum fidem fecit auctoritas virorum omni exceptione maiorum. Desiderius. Edisere, ut et ego assentiar. mercurialis. Siclus Hebraeus (iuvat de hoc mentionem propter reverentiam Sacrae Paginae repetere) idem omnino erat, sive communis; sive, ut Divina loquitur Scriptura, iuxta pondus Sanctuarii; adeoque nec alter maior, nec alter minor, sed unus et idem; dictus est Sanctuarii, quod servaretur inibi iustisimi siclus ponderis, ad quem appendi possent et examinari reliqui, ne fraudi (puta decurtationi aut diminutioni) pateret locus. Sic apud Romanos publica pedis et amphorae mensura servabatur in Capitolio. Testem, quem supra, laudo Cornelium a Lapide. Desiderius. Magnum huius apud me quoque pondus est. mercurialis. Hoc quoque ex eodem; Iosephum olim a fratribus venditum viginti argenteis, seu scilis, hoc est, viginti florenis Brabanticis, seu octo Philippicis; Christum vero triginta argenteis, sive siclis, hoc est, duodecim Philippeis, seu florenis nostratibus sedecim; Salianus paullo liberalius per suos Francos pretium Christi venditi computat, et ad coronatos seu Philippicos octodecim, et quinos insuper sestertios extendit; florenos nostrates viginti quatuor. Excurrendi hic locus esset, nisi fatigatum te cernerem, et ab huius consilio peregrinationis abluderet, in rerum memorabilium et mirabilium, sacrae profanaeque historiae pretia; nunc satis erit adiecisse; quod dicantur nummularii (mensarii, trapezitae, argentarii) aurum et argentum exercere,

collyboque mutare; aeruscatores pecuniam fallaciis colligere; foeneratores dare ad foenus seu usuram, sive locare foenori ac foenerari, unde pecunia foenebris et usuraria; pro foenore quandoque redit foenusculum. Olim rudis massa aeris (quod raudusculum appellabant, quasi rudusculum) appendebatur, et dependebatur ad pondus certum, loco pretii et pecuniae; unde verbum, pendere nummos. Praefecti [correction of the printer; in the print Profecti] monetarii curant, ut pecunia sit proba, non aerosa, non adulterina, non arrosa, accisa, quod fit a nummorum adulteratoribus. Satis pavisti oculos aurei argentique fulgore? Desiderius. Plus satis. Mercurialis. Retorqueamus eos ad ipsam videndi artem. Desiderius. Haeret mihi scrupulus, non in calceis; sed in pondo nummariis. Merturialis. Qualis? Desiderius. Livius decade prima, nescio, quo libro, narrat, Romanos, capta urbe, se a Gallis redemisse mille pondo auri. Quaenam haec summa? Mercurialis. Iuxta aestimationem Georgii Agricolae, rem metallicam accuratissime persequentis, libra Romana, seu pondo argenti puri, valuit denarios 84, seu aureos Ungaricos octo et paullo amplius; adeoque libra, nostrate moneta, extendebat se ad 24 florenos Rhenanos; milleque librae seu pondo cum minutiis residuis implebant 15000 fl. quae quia fuerunt aurei, debent augeri decuplo aut duodecuplo, facientque secundum iani Gruteri calculum 112000 coronatos. Meminit idem Livius bigatorum et quadrigatorum, (nummorum a nota bigae et

quadrigae, impresa dictorum) qui respondent fere denario Romano. Aes apud eundem, aliosque Scriptores, non raro pro omni genere aureorum, argenteorum. aereorum nummorum accipitur. Aes grave illis dicitur, quo haud numerato, sed appenso, debita exolvi solebant. Antiquitus ex aurea materia fuerat aureus Romanus seu solidus, de quo ante. Daricus quoque duas drachmas Atticas aureas pendens, seu viginti argenteas, quae quid valeant, audiisti. Et Philippicus seu Philippeus Macedonicus, qui Grutero libripende, tribus Gallicis coronatis aequivalet. Argentei erant, drach ma, semidrachma, didrachmum, tetradrachmum. De quibus actum. Cistophorus, Asciatica pecunia, fere dimidius denarius. Obolus, uti intellexisti, sexta drachmae pars; drobolus, duo eboli; apud priscos Romanos sti pendium diurmum gregarii militis, qui denos nummulos nostrates argenteos vix superabant; certe ad tres cruciatos non ascendunt. Menstruum (ut hoc obiter) erant deanrii Romanii deni. De quibus supra. Apud Romanos ex argento erant conflati Denarius, Quinarius seu Victoriatus, a signo victoriae nuncupatus; sestertius seu libella; sembella, (denarii pars vicesima) teruntius. Ex aere dipondius, seu duplondius, duos asses appendens; as, semissis, triens, quadrans, sextula. An exemi scrupulum e lance monetaria? Desiderius. Nihil restat, quod vel addi cupiam, vel demi. Mercuialis. Scis, quid sint flavissae? Desiderius. Hactenus putavi esse apes, a flavo colore sic

dictas. Mercurialis. O lepidum nomenclatorem! Flavissae apud veteres Latinos habent nomen a flando, suntque flata signataque pecunia in thesauris reposita, non rude aes, argentumve. Desiacrius. Quam multa nescio? Hoc scio, (ut pensum Proverbii solvam) me in aere esse tuo, nec inde liberandum. Mercuralis. Bonum nomen, quod patiar apud me inveterascere. Exactionem memorati pensi utrinque remittimus, cum haec sermonis sive diverticula, sive vehicula viae, quae restat, fallendae aut mitigandae, non sint necessaria. Quod si ultro lepus aliquis, aut lepos, nobis intercurrat, pauculis eum verbis transmittemus, ne rebus in seriis, et insita dignitate eruditam voluptatem praestantibus, videamur verborum papiliones venari. Desiderius. Hoc tuae perspicaciae est. Mercuralis. Erit et tuae, ubi visum tibi Scientia, ad quam nos admovemus, acuerit.

CAPUT LXIV. Optica.

OPtice nominatur ab [gap: Greek word] , video; et est Scientia, qua recte diiudicatur visibile, (Plin.) eiusque veritas a fallacia discernitur; cuius rei tota consistit ratio in visu, seu sensu videndi; et visione, seu actu cernendi, luce colore, et umbra; eorumque figuratione. et varia radiorum super diversas figuras proiectione; dum explicat, quid causae, quod recta

curvis, curva rectis, quadrata rotundis, solida planis, tumida depressis, convexa cavis, directa fexis, integra et continua fractis, ficta et falsa colorum, veris assimilentur.

Est autem visio, receptio speciei seu simulacri aspectabilis in oculum, quod fit per radium vel Simplicem, seu Rectum; vel Reflexum; vel Refractum; aut Mixtum, ex recto et obliquo. Lux est splendor seu fulgor, qui corpori lucido seu luminoso inhaeret; Lumen est, quod ab eo, tamquam imago lucis, producitur et diffunditur, redditque illuminatum id, in quod incidit. Color est qualitas orta, ex perspicui cum opaco commixtione. Quatuor primarii colores videntur in Elementis; albus in sicco, cuius subiectum est terra; viridis in humido crasso, cuius matrix est aqua; caeruleus in humido tenui, qui sit in aere; flavus in calido, qui sequitur ignem condensatum; perspicuum (pellucidum seu diaphanum) est, quod lumini colorique transitum permittit; contra, opacum. Est autem Radius, (quem Visorium vocant) linea lucida vel colorata, e centro rei visae in videntem oculum protensa; Radiatio, multorum est radiorum collectio. Medium (quod oportet esse tralucens, ut est aether, ignis, aer, aqua, vitrum, crystallum, succinum) dicitur id, per quod radii transeunt; qui, antequam ab obiecto ad oculum pertingant, vel ex uno medio incidunt in aliud, diversae densitatis; et tunc refringi dicuntur, ac Refracti. Sic videmus baculum rectum, in undis apparere curvum; quod

fit propter refractionem radiorum, per aerem et aquam penetrantium. Vel illabitur a corpore diaphano (tralucente) in opacum et politum; et ab eodem repercussus ac reverberatus, redit et resilit in idem corpus pelluciudm; ut cernitur in speculis, unde radius hic Catoptricus appellatur, a [gap: Greek word] , speculo; secus contingit in Refracto, qui facto angulo, in eo, ubi inciderat, puncto; ab ea, qua ingressus erat via ad alterutram, dextram aut sinistram partem deflectit, et velut in poplitis flexuram coit, vocaturque Dioptricus; vel denique radius uno eodemque fluxu per medium, seu intervallum, aequabile ad ipsum oculum defertur, et Directus ideo dicitur, quia sine ullo angulo per lineam brevissimam ab obiecto ad oculum exporrigitur, ita, ut in medio nec intercipiatur, nec flectatur, aut frangatur; qualis est, quem Sol per liberum et uniformem aerem iaculatur; hic Opticis vocatur radius Incidentiae, quia ad angulos aequales incidit in aciem, quippe perpendicularis; secus radius Obliquus, qui facit angulos inaequales, unde obliquationis dicitur. Angulum quoque Incidentiae nominant Optici, qui in punctum refractionis aut reflexionis incidit. Figura visionis est conus sive pyramis, cuius apex in pupilla, basis in re visa.

Ut autem aliquid possit aspectui subici, requiritur conveniens magnitudo rei aspectabilis, eiusque mora ante oculos; situs item, et distantia; rectaque sensus dispositio; quae nisi adsunt, contingunt fallaciae et hallucinationes visus

non tantum in reflexionibus et refractionibus, sed etiam in directa radiatione; hinc fit, ut res subaqua maior appareat, quam suo loco; ut tanto cernatur minor, quanto est remotior; ut linea curva eminus videatur recta; ut columnae parallelae in longum procedentes putentur coire in angustias; ut figurae in alto supra verticem videantur extentae, cum sint contractae, etc.

Obiectas visiis communiter numerantur, lucidum, coloratum, remotum, magnum, situm, figuratum, continuum, divisum, numerabile, mobile, quietum, asperum, laeve, transparens, spissum sive densum, opacum, umbrosum, obscurum seu tenebricosum, pulchrum, deforme, simile, diversum. Et quia lux primario transmittit imagines ad oculos, inter ceteras laudes, has habet, quod commonstret rerum distinctionem ac varietatem; quod ex caelestibus corporibus in inferiora beneficum influxum deducat; quod se incredibili celeritate in totam sphaeram suam explicet: quod vigorem animantium corporis addat, etc. Cui opponitur umbra. quae proicitur in partem luci adversam, retinet figuram sui opaci, eamque sequitur; est sub ortum et occasum Solis longissima; meridie brevissima; (secus tempore hiemali) in oppido Syene (ut hoc obiter) die solstitii medio, omnino est nulla, id quod deprehensum in puteo undique illuminato; unde Aenigma Virgilianum; Dic, quibus in terris etc. Docet magnitudinem Solis et Lunae, monstrat teram esse sphaericam, esse punctum; distinguit locorum intervalla et

universi incolas; quibus et nomina dedit, ut Amphisen, Heterosait, Periscii vocentur, de quibus cap. 65. affignat terrae zonas, climata, et parallelos incolas.

Partes Opticae (quam vulgo Perspectivam appellant) sunttres. Ipsa Optica(nomen partis obtinens et generis) versatur circa Raios Rectos; Catoptrica circa Reflexos: (vulgo Specularia;) Dioptrica circa Refractos. Quibus accedit Gnomonica, quae docet conficere Horologia Solaria seu Sciotherica; Et Scenographice, explicans picturae requisita, et fundamenta, secundum figurationem lucis et umbrae.

Ex Optices intelligentia queunt imagines efformari, quae, uno spectatae loco, consormes sunt, prototypo suo; ex alio, difformes maxie. Illa, quae concipi debent remotiora ab oculis, stringuntur magis a pictoribus; qui et altiora deorsum, etc. depressiora sursum ducunt; in speculis planis obiecta, quo magis distant a speculo, hoc magis retro speculum videntur abducta, in iisdem dextra apparent sinistra, ac contra: quae si sternantur in plano, repraesentant altitudines inversas. In speculis polygonis res multiplicatur: in convexis contrahitur et apparet minor: in concavis amliatur; in his excepti solares radii excitare possunt ignem, praesertim, si cavitas sit sectio coni parabolica, seu conice oblonga. In ebriis propter spiritus crassiores et perturbatiores fluctuat axis pyramidis Opticae, ideoque geminis consurgit mensa lucernis. Stellae videntur scintillare,

dum exhalationes et vapores per inseriorem aeris regionem sparsi, sive sursum, circulariteragitantur.

Sciothericorum duo maxime vulgaria funt genera; alterum vocant Horiz ontale seu Verticale, quod solo impositum (ut in hortis quibusdam fieri amat) per stilum erectum horas diei ostendit, iacitque umbram rectam. Alterum est sixum (vulgo murale) cius gnomen si ad angulos rectos parieti inseratur, proicit umbram versam. Viatortum seu nobile dicitur, quod exprimitur cylindris, annulis, quadrantibus, etc. Debet vero stilus seu index ferreus respicere vel Austrum vel Boream; si facit id oblique, declinare dicitur.

Desideritas. Pol! haec Optica tua dissertatiuncula confessionem mihi exprimit, apertis adhuc oculis parum me perspexisse. Ex talpa in lyncem transiisse videor. Mercurialis. Habeo, quod gratuler mihi tibique. Adiungo paca de iride, seu arcu caelesti, in quo admirabilis reflexionis et refractionis mistura est; de quo Poeta:

Apparet enim in eo aliquid flammei, aliquid lutei seu flavi, atque caerulei, punicei, herbacei, viridis, purpurei, crocei, mira naturae varietate, quam pingunt solares radii nubi roridae et opacae immissi, indeque, repulsa acie, in Solem repercussi. Ex eius coloribus praecipui sunt, puniceus, viridis, purpureus. Primus efficitur per radium lucis cum exigua opacitate

coniunctum, alter cum mediocri; tertius cum maiore. Iris in conspectum nostrum haud potest cadere, nisi simus inter nubem, ex qua splendet, et Solem constituti. Plura si cupis de hoc versicolore naturae miraculo scire, illos adi, qui inter huiusmodi caeli spectra oculis suspensi inambulant; nos tutius in terra incedimus: quare ad eam nos convertimus.

CAPUT LXV. Geographia.

ESt terrae universae, quatenus nobis cognita, descriptio; differt a Cosmographia, quod haec mundum etians aetherium comprehendat. Chorographia vero regionem seu insigniorem aliquam terrae portionem in pictura exhibet; Topographia seu Topothesis minutius locum aliquem explicat. Partimur autem terram, vel eam dimetiendo in longum aut latum; vel disterminando in plagas habitabiles et inhabitabites; vel consignando historice, quid memoria dignum hic, illic obveniat, idque partim per globum terrestrem, partim per tabulas geographicas: partim per enarrationes rerum memorabilium.

Tota igitur Geographia continetur circumscriptione globi terreni, in quo, praeter ambitum, diametrum, aream seu superficiem, soliditatem sive crassitiem, observandi circuli nominatiores, zonae, climata, plagae, habitatores,

tabulae (vulgo mappe) geographicae, et hydrographicae, maria, freta, lacus sive stagna, fluvii, insulae, peninsulae, isthmi, promontoria, regiones praecipuae, urbes, montes, silvae, etc. De quibus omnibus praeter ea, de quibus alibi actum, sparsim te quaedam docebo; tu modo videas, ut alacriter mecum spatia tam vasta perambules, et quidem, utperegrinus, immorando nuspiam. Desiderius. Obsequentem me habes.

Mercurialis. Terram esse globosam, patet; quia ab Oriente in Occidentem undique versum, ambitur sideribus, et circumnavigatur maribus; transversim vero euntibus, poli mundi elevantur et deprimuntur; unde et terreni globi magnitudo pernoscitur; nempe, quia tendenti ab Austro in Boream (aut retro) singulis quindecim milliaribus Germanicis, attolitur Arcticus polus, et devergit Antarcticus gradu uno, evincitur totum terrae ambitum (qui est graduum 360.) habere in circuitu milliaria 5400; diametrum vero 1718. semidiam etrum, a superficie scilicet terrae ad centrum, 860. De hoc centro terrae, seu cavitate, quam tartarum, orcum, vulgo infernum appellamus, mire loquuntur Viri docti plurimi cum Cornelio a Lapide; extendunt illum carcerem ad quinquaginta aut sexaginta milliaria Germ. putantque sufficere ad damnatos includendos, etsi decem milibus annorum perduraret mundus; et singulis annis centum milliones eo deturbarentur, dareturque cuilibet reprobo spatium cubicum decem

pedum. Desiderius. O antrum horrendum! Stant comae: vox faucibus haeret. Mercurialis. Nos ita vivemus, ut ne moriamur aeternum.

ne rudis sis illorum, quos dixi, in globo terrestri circulorum; in quo axes seu vertices aut cardines appellantur poli, circa quos mundi machina circumvolvitur; quorum alter Arcticus, id est, Ursinus ab Ursa vicino sidere dicitur; alter Antarcticus, quia Arctico e diametro oppositus. Antarcticus (qui et Australis, et Austrinus et Meridionalis) in nostro hemisphaerio seu globo dimidio haud conspicitur, sed sub Horizonte latet.

Maiores circuli idem cum globo obtinent centrum, ipsumque secant in duas partes aequales. Sunt autem, Aequinoctionalis sive Aequator, Zodiacus, Horizon, Meridianus. Minores dicuntur, qui diversum habent centrum a globi centro, eumque dividunt in duas partes inaequales; suntque Tropici duo, totidemque Polares. Rursus ex universis circulis, quinque dicuntur. Recti sive Paralleli, id est, aequaliter inter se distantes, quia eosdem cum Universo polos habent; et aequo in latitudinem spatio a se disiunguntur, suntque Aequator, Tropici, Polares. Maiores distinguunturin Fixos et Mobiles; Fixi sive immutabiles sunt Aequator et Zodiacus; Mobiles, pro varia regionum aclocorum mutatione, sunt Horizon et Meridianus.

Horizon Latine Terminator, Finitor, et Finiens conspectam seu conspicuam mundi partem

a non conspicua seu aspecta dirimit, terramque in duo hemisphaeria seu globos dimidiatos dissecat, et in margine exhibet triginta duos ventos, ac proinde totidem plagas. Rectus Aequatorem ad angulos rectos intersecat; obliquus ad obliquos. Is, quem sensu percipimus, oculo nostro terminatur, quo usque ferri potest conspectus, id est, ad milliaria Germ. fere quinque. Eius alter polus, Vertici nostro perpendiculariter incumbens, Arabice dicitur Zenith; alter ei oppositus, antipodum cervicibus imminens, vocatur Nadir.

Aequator globum in duas partes aequales, Septentrionalem et Meridionalem, diducit, aequali spatio ab utroque mundi polo recedens; quem cum Sol attingit, aequale toto orbe diei ac noctis efficit spatium; unde et ei nomen quaesitum. Ab hoc numeratur latitudo locorum, quae est distantia a medio terrae versus Septentrionem vel Meridiem, eademque est cum elevatione poli: Zodiacus ostendit, sub quo signo caelesti locus quilibet sit positus. Meridianus supra Verticem cuiuslibet hominis fictitie ductus indicat longitudinem loci ab Ortu in Occasum, ita, ut si tantillum Orientem versus aut Occidentem progrediaris, alius continuo sit Meridianus. Tropici et Polares globum terrestrem in quinque zonas distinguunt.

Itaque latitudo terrae aestimatur ab Aequatore polos versus utrinque per 90 gradus; Longitudo ab Occasu in Ortum per integrum circuitum graduum 360.initio sumpto a Meridiano,

quem constituunt ad fines Europae in Insulis Canariis. Philosophi a polo ad polum mensurant longitudinem, ab Oriente vero et Oceidente latitudinem.

Ex latitudine terrae prodeunt quinque Zonae; Media, interiacens circulis Tropicis, vocatur Torrida; extremae duae, intra polares circulos comprehensae, sunt frigidae, totidemque Temperatae inter has Frigidas et illam Torridam alterutrinque sitae.

In aestuosa Zona propter perpetuam Solis, supra verticem hominum in ambulantis, viam vehementissimi sunt ardores, continuumque aequinoctium, ideoque Veteribus inhabitabilis putabatur. Econtrario in gelsdis plagis, quae ab orbita Solis longissime ad latus sepositae sunt, acerrima urunt frigora, estque sub ipso polo sex mensium dies, ac totidem nox. In Temperatis tractibus alternatio tempestatis est grata, cum succedentibus in vicem incrementis ac decrementis dierum ac noctium.

Unde oriuntur Climata, (spatia terrae inter parallelos Aequatori circulos comprehensa, per interstitium seu intercapedinem unius semihorii, variantis longitudinem diei) in quibis qui longissimum seu solstitialem diem habent horarum [correction of the printer; in the print horum] duodecim, dicuntur habitare sub Aequatore; qui 13 horarum sub Climate primo, ut sunt Aethiopes; qui sub fecundo, horas habent 14, ut Aegyptii; qui sub tertio, horas 15, ut Itali; qui sub quarto, horas 16, ut sunt Germani; qui sub quinto, horas 17, ut Moscovitae Hiberni;

qui sub sexto, horas 18, ut Sueci; qui sub septimo, horas 19, ut Finlandi; denique qui sub octavo, nono, decimo, etc. ad horas viginti et viginti quatuor extendunt diem, ut Norwegi, Russi, et vicinae ipsis insulae, etc.

Iam quod ad habitatores seu incolas Orbis terrarum attinet; desumitur discrimen vel ex comparatione diversi situs populorum ad invicem, quorum alii sunt Antoeci, qui scilicet easdem Zonas inhabitant, sed diversa hemisphaeria; Perioeci, qui eandem Zonam, et idem plane Clima obtinent, sed distant distant spatio 180 graduum.

Sinoeci, qui in eadem regione modico latitudinis intervallo discriminantur, Antipodes seu Antichtones habent obversa inter se vestigia, ut duae muscae, quarum altera supra, altera infra globum repit. Vel discernuntur ex umbrarum diversitate, ut Ascii, qui nullam habent umbram meridianam. Amphiscii, apud quos utrinque iacitur umbra meridiana, diversis scilicet anni temporibus, quippe intra Tropicos habitantes, Heteroscii, quibus umbra meridiei in unam duntaxat proicitur partem, qui nimirum intra Zonas temperatas colunt; Periscii, quibus umbra meridiana circulatur, seu in orbem curvatur, quod accidit habitantibus sub polis.

Porro continentes, maribus inter se disiunctae, (sunt terrae solidae, aquis interiectae, quas et insulas magnas dicere possimus, Oceano circumfluo divisas) recensentur praecipue quatuor. 1. Europa, cui ab Ortu est Tanais fluvius; ab

Occasu Oceanus Atlanticus; a Septentrione terra Subborealis, seu Oceanus Hyperboreus; a Meridie Mare Mediterraneum: 2. Asia limites habet ab Oriente, mare Eoum, seu Oceanum Chinensem; ab Occidente Tanain, et, ut quidam volunt, sinum Arabicum; ab Austro Mare Indicum sive Rubrum; a Borea Oceanum Sythicum sive Tartaricum. 3. Africa (cuius pleraque inculta et deserta sunt) terminatur ad Ortum Mari Rubro seu Sinu Arabico: ad Occasum Oceano Atlantico: ad Septentrionem Mari Mediterraneo: ad Meridiem Oceano Aethiopico. Quibus accedit 4. America. nomen habens ab Americo Vesputio Florentino, qui Emanuelis, Portugalliae Regis, auspiciis eam, circa annum D. 1497, invenit; quamquam prior illo Christophorus Columbus Genuensis, auspiciis Ferdinandi, Regis Castellae, anno Christi 1492,q vasdam eius Insulas adierit; quibusdam haec pars Orbis, India Orientalis indigitatur; porrigitur versus exortum Solis ad Oceaum Atlanticum et Aethiopicum; versus occiduas partes ad mare Pacificum; versus Australes ad fretum Magellanicum: versus Arctum, littus habet Europaeis incognitum.

Haec ex quatuor Orbis partibus est longe maxima, quare et novus Orbis dicitur; deinde magnitudine praestat Asia [correction of the printer; in the print Asiae], Lunae referens speciem; tum Africa, formam habens peninsulae. Minima est Europa, sed nobilissima, virgini sedenti assimilata; cuius caput sit Hispania:

collum et pectus Gallia: brachia Italia et Britannia: (vel, ut alii volunt, Dania;) venter Germania: umbilicus Bohemia: reliquae regiones ad vestem diffusam et fluentem referuntur.

Regiones Europae Orientales, sunt Tartaria seu Tattaria minor, (Praecopensium scilicet) et Chersonesus Taurica, Sarmatia, Hungaria, seu Pannonia, Transilvania, Dacia, (inqua Dardania, hodie Servia,) Moesia (seu Bulgaria, hodie Walchia.) Occidentales, funt Hispania et Gallia; Meridionales, Illyricum, (in quo Sclavonia, Albania, et Dalmatia) et Italia. Septentrionales, Hibernia, Scotia, Britannia seu Anglia, insulae, Scandia peninsula, sub qua Lappia, Finlandia, Suecia, Norwegia, et Chersonesus Cymbrica seu Dania, peninsula; continentes vero sunt, Germania Superior et Inferior.

Asia hodie in quinque potissimum partes distribuitur, quarum prima Tartaria seu Scythia Asiatica. 2. China seu Sina, quae continet urbes celebres CCXL. fossis murisque probe munitas. Regiam alii dicunt esse Paquinum, alii Xanthum, alii Quinsai, alii Nanquinum. 3. Indiae, Vetus et Nova, ab Indo flumine dictae, et olim divisae Gange flumine; versus Ortum et Occasum; posterius in novem partes sectae, quarum nomina, Cambaia, Narsinga, (huius urbs praecipua Meliapor a D. Thomae sepulcro clara; et nominatu frequens Comarinum promontorium) Malabar, (cuius praecipuae urbes Calecutum, Cochinum, Travancor, etc.) Orixa,

Bengala, Pegu, Sian, (in qua Sinan et Malacca urbes celeberrimae) Camboia. Indiae Septentrionalis, Rex Mogor tenet partem. Iapan Insula, Sinarum regno ab Ortu obiacet, uti et Corea; illius, urbs caput, Meacum est. 4. Persarum, sive Sophorum imperium; sub quo comprehenditur Armuziae regnum peculiare. 5. Turci cum Imperium.

Divisa fuit olim Asia universa in maiorem et minorem; Regiones maioris, Sarmatia Asiatica, Scythia Asiatica, Serica, Sinae, Indiae intra et extra Gangem, eoque spectantes. In continente sunt Gedrosia, Carmania, Drangiana, Arachosia, Sogdiana, Parapamisis, Bactriana, Hyrcania, Margiana, Parthia, Perfis, Susiana, Media, Albania, Iberia, Colchis, Armenia, Mesoptamia, Assyria, Babylonia, Arabia, (Petraea et Deserta) Syria, Palaestina, (in qua Idumaea, Iudaea, Samaria, Galilae) Phoenice, Cilicia, Cappadocia, Galatia, Pontus, Bithynia, Pamphylia, Lycia, (proxime quatuor provinciae nunc appeslantur Natolia) et insula Cyprus. Minoris sunt, Phrygia duplex, Mysia, Lydia, Caria, Aeolis, Ionia, Doris et insula Rhodus.

Africae regiones(veterum Geographorum divisione) sunt Aegyptus, Cyrenaica, Africa, minor, Garamantes, Numidia, Mauritania, Gaetulia, Libya interior, Arabia, Troglodytica (Troglodytae) et Aethiopia. Nunc partitur in partes septem, scilicet Aegyptum. Mauridaniam, vulgo Garbariam, (in qua regnum

Tunetanum) Numidiam (vulgo Biledulgurid) Sarram, (desertum) Nigritas, Aethiopiam interiorem sive superiorem, (quod Abissinorum imperium) et exteriorem sive inferiorem, in qua regiones Congi, Monomotapa, Zangibar, etc.

America dividitur in Septentrionalem (quae et Mexicana) et Meridionalem (quae Peruviana) exiguo isthmo alteram ab altera discernente. In Mexicana sunt Canada, nova Francia, Virginia, Florida, nova Granata, nova Hispania, California, Quivira, etc. In Peruviana, Castella aurea, Peruvia seu Peru, Chili, Chica, Brasilia.

Terra Magellanica (vulgo australis et incognita) a navarcho Ferdinando Magellano Lusitano primum conspecta, circa annum D. 1520, solis in littoribus explorata, sicut aliae subboreales et subaustrales (ut loquuntur) terrae. Nova Zembla, est nova viain Orientalem Asiae plagam (Cataiam et Chinam) affectantium iter.

Verum ut ad singularia quaedam (nam peregrinationem profitemur, sed non more Philosophico a rebus et oculis abductam) accedamus. Hispania olim discreta fuit in provinciam Baeticam, Lusitaniam, Tarraconensem. Hodie sub Lusitania, est regnum Portugalliae, pars Castiliae veteris, parsque novae; sub Baetica, Granata et Andalusia, et Estremadura; sub Tarraconensi, Murcia, Valentia, Catalonia, Arragonia, Navarra, Biscaia, Asturia, Cantabria, Gallaecia, Legio, Castilia vetus et nova, (seu

regnum Toletanum) et Baleares insulae, vulgo Maiorica et Minorica dictae. Romani olim duas in provincias distinxerunt Hispaniam, (unde Hispaniae vocantur) quibus citerior Hispania eadem, quae Tarraconensis; ulterior Baeticam et Lusitaniam complectebatur; dictae sunt citerior ulteriorque, respectu urbis Romae, (quamquam etiam respectu fluminis Iberi, utramque alluentis, eam parti tionem obtinent, ut sit citerior, quae versus Galliam, ulterior, quae versus Africam, sicuti et Galliae duae; nunc clarae manent tria regna, Castilia, Arragonia, Portugallia.

Gallia olim distributa (ut diximus) in Cisalpinam, quae et Italica, Togata, Circumpadana, eademque citerior (hodie Lombardia:) et Transalpinam seu ulteriorem; (Plinius Comatam vocat, a longis illius populi comis) hanc Caesar divisit in Aquitaniam, Celticam, (quaepostea Lugdunensis) et Belgicam. At Narbonensem Provinciam, quae interno mari alluitur, (quae dicta olim Braccata, a braccis, femorum tegumento) Galliae a se vincendae non accensuit, quod iam tum Romanis parebat.

Hodie Gallia divisa est in partes quatuor. 1. Aquitania; cuius regiones Biscaia, Bearnia, Bigornia; Guienna seu Casconia, Borbonia, Pictones, Santones, Lemovices, Petrocorii, Cadurci, Arverni, Bituriges, Vascones, etc. 2. Galliae Narbonensis regiones, Provincia (divisa in ditionem Pontificis et Regis) Languedocia, Delphinatus superior et inferior, Sabaudia seu

Allobroges. 3. Galliae Lugunensis regiones, Britannia minor seu Gallica, superior et inferior, Normannia, Ducatus Andegavensis, Belsia, Nivernia, Francia, (speciatim dicta, in qua metropolis Lutetia Parisiorum) Campania, Burgundia superior et inferior, (illa est Comitatus, haec Ducatus) et territorium Lugdunense. 4. Galliae Belgicae regiones, Picardia, Veromandui, Cambrense territorium, Bononiae Comitatus, vulgo Bolougne, etc.

In Italia continentes sunt. 1. Liguria, nunc ora Genuensis. 2. Hetruria seu Thuscia, nunc Ducatus Florentinus. 3. Umbria, nunc Ducatus Spoletanus. 4. Latium, nunc Campania Romana. 5. Campania felix, sive terra laboris. 6. Lucania, nune Basilicata. 7. Brutu, nunc inferior Calabria. 8. Magna Graecia, nunc Calabria superior. 9. Salentim, nunc terra Hydruntina. 10. Apulia. (Peucetia, Iapygia) nunc terra Bariana. 11. Apulia Daunia, nunc Plana. 12. Samnites, nunc Abbrucium et Ducatus Beneventanus. 13. Picenum nunc Marchia Anconitana. 14. Flaminia. nunc Romandiola. 15. Aemilia, nunc Lombardia Cispadana. 16. Gallia Transpadana, nunc Lombardia Transpadana. 17. Venetia, vulgo Marchia Tarvisina. 18. Forum Iulii, nunc Friaul. 19. Istria. Adiacent Insulae tres, Corsica, Sardinia, Sicilia sive Trinacria. Regnum Neapolitanum complectitur Lucaniam, Campaniam felicem, Calabriam, Salentinos, Apuliam utramque, et Samnites.

Graecia olim dirimebatur in Macedoniam (seu Aemoniam, vel Aemathiam; in qua Epirus et Thessalia;) et Achaiam, sub qua Graecia, seu Hellas proprie dicta, Peloponesus, et Insulae adiacentes; in Hellade, Aetolia, Doris, Locris, Phocis, Megaris, Attica, Boeotia. In Peloponeso, Corinthia, Laconia, Elis, Arcadia.

Sarmatia Curopae, continet septem regiones, quarum prima Polonia, (dicta a Pole seu Planitie) et haec duplex; maior et minor. 2. Russia Nigra, seu Roxolania aut Ruthenia; (alba Russia ad Asiam pertinet.) 3. Prussia seu Borussia Regalis; nam Ducalis maximam partem Electori Brandeburgico paret. 4. Lithuania. 5. Livonia. 6. Podolia; habens versus meridiem Moldaviam. 7. Moscovia, cuius potior pars Asiae subiacet.

Germania in meditullio Europae sita est. In superiore sunt Helvetia, Alsatia, Suevia, Bavaria, Franconia seu Francia Orientalis, Palatinatus uterque, Bohemia, Moravia, Austria, Stiria, Carinthia, Croatia, Carniola, Tirolis. In inferiore, Leodiensis Episcopatus, Lotharingia, Iuliacensis Ducatus, Archiepiscopatus Coloniensis, Trevirensis, Mogentinus: Item Ducatus Clivensis et Montanus, Westphalia, Hassia, Wetteravia, Thuringia, Saxonia, Misnia, Lusatia, Silesia, Marchia Brandeburgensis, Mechelburgia, Holsatia, Principatus Brunsvicensis et Luneburgensis, Archiopiscopatus Bremensis. In eadem est

Belgium, cuius Provinciae sunt septendecim; Brabantia, Limburgum, Luceburgum, pars Geldriae, Flandria, Artefia, Hannonia, Namurcum, Marchionatus Imperii, et Mechlinia, quae parent Hispano. Foederatis subsunt, Hollandia, Zelandia, Traiectus, Transisalania, Groninga, Frisia, Zutphania.

Daniae regnum complectitur Norwegiam, Finnorum Marchiam seu Finnomarchiam, Islandiam, Gronlandiam, Frieslandiam, Scetlandiam.

Suecia vero Botniam, Lappiam, Finniam, etc. Hae aliaeque memoratae regiones in alios atque alios limites et dominia partim Geographice, partim Politice dividuntur.

Iam etiam celebriores quosdam montes tibi commemorabo. Praecipui in tribus mundi partibus sunt: in Asia, Taurus, quam mediam scindit, cuius aliqua pars Caucasus, Indiam dirimens a Scythia; in Africa, Atlas; in Europa, Alpes reliquorum parentes; quae diversa sortiuntur nomina, unde Alpes Rhaeticae seu Lepontiae, Cottiae, Graiae, Iuliae, Summae, seu S. Hotthardi, Adulae, etc. Eminent inter montes, Iura, seu Vogesus, (quibusdam Adula) Sequanos ab Helvetiis dividens; Pyreneus Hispanos a Gallis separans, Apenninus Italiam secans, in cuius iugo antrum Sibyllae; Vesuvius (seu Vesevus) in Campania, alias Summanus, ignes vomit, sicut Aetna in Sicilia; ubi et Acragas et Cyclopum scopuli. Garganus in Apulia, apparitione S. Michaelis insignis [correction of the printer; in the print insignes]. In agro Patavino

celebrantur Euganei colles: in Germania Bructerus, Melibocus, Cocharus, Cocius, Amoba, vel Abnoba, Mons Iovis, Pileatus, Brennerus, aliaeque Alpium particulae; in Hungaria Carpathy seu Carpathus, et Caecius vel Caedus; in Thracia Rhodope, Haemus, Ismarus; in Macedoma et Thessalta Olympus, Pelion, Ossa, Pindus, Athos, Tempe voluptaria Othrys et Oeta; in Boeoiia (regione Phocide) Helicon vel Parnassus; in Laconia Taygeta, orum; in Epiro montes Ceraunii (Acroceraunii seu Chaones;) in Arcadia Cyllene, Lycaeus, Maenalus vel plur. Maenala; in Africa montes Lunae asperrimi, et famosum Promontorium Bonae Spei; in Phrygia mons Ida seu Gargara, et Dindymus; in Asia portae Caspiae seu montes Caspii; in Cilicia mons Amanus; in Scythia montes Riphaei seu Hyperborei, perpetua nive rigentes; in Galilaea Thabor Sacris Paginis clarus; ut in Arabra Petraea mons Sinai et Horeb; ac Ierosolymis Sion, Acra, Moria; et mons Oliveti; in Sria Libanus et Hermon, etc. Tres urbes Septicolles sunt: Constantinopolis, Roma, Hierosolyma.

Silvae memorabiles in Belgio et Gallia Ardunna: in Germania, Hercynia, cuius Partes Silva Nigra, et Martiana seu Hartiana: Ottonica, Bohemica; Speshartica et Turingica, etc.

Urbes nominatiores et memorabiliores sunt; in Italia, Roma, Venetiae, Neapolis, Mediolanum; in Hispania, Hispalis, sive Sevilia, et Granata; in Gallia, Parisii, et Pictavia; in

Lusitania, Olyssipona; in Anlia, Londinum: in Thracia, Bizantium seu Constantinopolis: in Germania, Praga, Colonia, Gandavum, Am sterodamum; in Sarmatia, Moscovia; in Africa, Marocum, Algira, Tunetum; in Aegypto, Cairum seu Alcairum, olim Memphis; in China, Pequinum, seu Cambalu, Nanquinum seu Quinsai, Cantan: in India Orientali, Calecutum, Malaca, Goa, clavis Indiae; in Arabia felice, Mecha; in America, Mexia, Cusca, Lima; in Iaponia, Meacum, Iendo, Nangasachum, Christianorum martyrio celebre. Olim celebrabantur, Hierosolyma in orbis umbilico posita; Samaria, Balblon, Susa, Ninive, Tyrus, Tigranocerta, Persepolis, Carthago, Nicomedia, Synnada, Alexandria, Troia, seu Ilium, Cyzicum, Thyatyra, Sardes, Philadelphia, Laodicea, Antiochia, Corinthus, Athenae, Lacenae seu Sparta, Thessalonica, Dyrrachium, Chalcedon, Lmapsacus, Mytilene, Halicarmassus, Rhodus, Creta, Thebae, Pelusium, Heraclea, Elis, Olympia, et infinitae aliae.

Porro, quod ad Hydrographiam attinet, Oceanus dividitur in Vastum, Sinuosum, et Fretum. Vastus instar cinguli totum terrarum Orbem ambit; qui si medius inter terras intercurrat, dicitur mare Interius seu Mediterraneum, variamque sortitur nomenclationem a plagis, quas alluit; nam primo a Provinciis appellatur Ibericum, Asiaticum, etc. 2. ab Insulis Creticum, Siculum, etc. 3.a gentibus, Germanicum, Gallicum,

Ausonium, Dalmaticum, Ligusticum, Caspium, etc. 4. ab urbibus, Argolicum, Corinthium, Adriaticum, etc. 5. a caeli positione, superum (idem quod Adriacum) et inserum, alias Tyrrhenum seu Thuscum. 6. a Regum memoria, Ionium, Aegeum, Erythraeum, etc. 7. ab hominum casibus, Hellespontiacum, Myrtoum, Icarium. 8. ab ordine, ut Propontis, (aequor ex primis angustiis maris se coarctantis, quod Hellespontum vocant, exspatians) qui ubi iterum stringitur, Bosphorus Thracius appellatur; et ubi iterum effunditur, Pontus Euxinus nuncupatur; hic vero ostio Maeotidis paludis committitur, idque ostium vocatur Bosphorus Cimmerius.

Oceanus Sinuofus efficit sinus, sciLicet Persicum, Arabicum, Mexicanum, Adriaticum, lonicum, Ambracium, Corinthiacum. Freta sunt Siculum, Hetruscum, Calydonium, Hellespontiacum, Thracium, et Cimmerium, Godanum, Balthicum, Germanicum, Cimbricum.

Insulae Europae praecipuae sunt Scotia, Hibernia, Britannia, (a cuius tergo sunt Orcades, Romanis ultima Thule), Islandia; Balearides Hispanae, Ebusus, Gades. Italicae Corsica, (ut memini supra) Sardinia, Sicilia, et his adiacens Melita. Graecae Creta (nunc Candia) Corcyra, Cephalenia, Zacynthus, Ithaca. In mari Aegea Euboea, Scyrus, Lemnus, Chius, Samos; Cous, et notae Turcarum clade Echinades, seu Strophades. Asiae attribuntur Lesbos, Mitylene, Aegina, Salamis; et quae in orbem

circumiacent Cyclades; in quibus notiores Andrus, Delus, (Apollinis quondam oraculo clara) Paros [correction of the printer; in the print Pars], (unde marmor Parium) Icaria, Pathmos, (D.Ioannis Evangelistae exilio nominabilis) Micone, Samos. Gyarus vel Gyarae (quo Romani exules mittebant) una ex Sporadibus. Cyprum et Rhodum Turca ademit Christianis. In Africa celebres sunt Insulae Canariae seu Fortunatae in medio mari Atlantico; in mari Indico seu Eoo sunt Sumatra, Borneo, Iava, Moluccae, Philippinae; nova Guinea, Ceilon seu Taprobana; in America Hispaniola, Cuba, Iamaia, etc. Corea et Iaponia, nobilissimae Insulae, Chinarum regno ad Ortum, ut diximus, obiacent.

Lacus magis principales et noti sunt, Lemannus, Acronius seu Podamicus, Tigurinus, Lucerinus, Benacus, Larius seu Comensis, Trasymenus, Verbanus, Albanus seu Fucinus, Velinus, Fundanus, Lucrinus, Avernus, Nursinus; lacus Genesareth seu mare Tiberiadis; lacus Asphaltites, nuncupatus a bitumine, alio nomine mare salsum aut mortuum. Paludes, Maeotis, Mareotis, Lerna, Stymphalis, etc.

Flumina nobiliora sunt, in Hibernia Banna et Sineus: in Anglia Tamesis; in Hispania Turias, Iberus, Minius, Durius, Tagus, (aurifer) Baetis; in Gallia Garumna, Ligeris, Sequana, Rhodanus, Matrona, Araris, etc; in Germama Danubius, Rhenus, Moenus, seu Mogonus, Neccarus, Lycus, Oenus [correction of the printer; in the print Aeneus], Athesis, Amasis, Visurgis, Albis, Viadrus sive Odera,

Mosella, Mosa, Sala; in Italia Arnus, Tiberis, Padus, seu Eridanus, Mincius, Anienis, Vulturnus, Silarus, Aufidus, Metaurus, etc. in Polonia Vistula et Borysthenes; in Hungaria Savus, Dravus, Tibiscus; in Bohemia Albis et Moldavus; in Moravia Moravus; in Transilvania Morossus et Samus; in Epiro Acheron; in Acarnania Achelous; in Peloponeso Alpheus, Eurotas, Inachus; in Boeoria Cephisus, Asopus, Ismenus; in Messaha Peneus et Sperchius; in Macedonia Strymon; in Thracia Hebrus; in Cilicia Cydnus; in Scythia Tanais; in Colchide Phasis; in Cappadocia Thermodoon [correction of the printer; in the print Thermedoon]; in Phrygia maiore Maeander et Marsias, qui in Caria Lycus dicitur; in minore Scamandrus; in Mysia minore Cranicus; in Lycia Xanthus; in Lydia Pactolus aurifer; in Aegypto Nilus; in Armenia maiore Tigris, Araxes, Euphrates; in Palaestina Iordanis; in Africa Nilus, et Niger; in India Indus, Hydaspes, Hypanis, (qui et in Scythia;) praecipue Ganges gemmifer, Indiam bifariam secans; hinc India versus Occasum dicitur, intra Gangem; versus Ortum (qualis est Sinarum [correction of the printer; in the print Sianarum] regnum) extra Gangem; et hic est unum e quatuor fluminibus e Paradiso exeuntibus Sacrae Scripturae Phison dicitur; alter fluvius Geon seu Nilus; tertius Tigris; quartus Euphrates. Diorix seu [gap: Greek word] rivus seu fluentum per alveum manufactum decurrens. Satisne terrarum et aquarum? Desiderius. Ubi sim, ignoro: Mercurialis. Animo te fidenti esse iubeo, portum aut stationem si non reperiamus

in terra, dabit eam caelum, quo iam iam tendimus; has tamen prius minutias observa; in Tabulis Geographicis per simplices [correction of the printer; in the print simplicis] orbiculos exprimi pagos; Munitiones, exstante unco: Coenobia, circulo cruciato: Urbes nobiliores, binis velternis turribus: Academias, stellula: Territoria, certorum punctorum ductu discriminari: Christianorum regna distingui cruce; Mahometanorum, dimidiata luna, aut furca: Idololatrarum, sagitta. Desiderius. Grates, quas possum, habeo maximas; iam mihi considere et obdormire allubescit. Mercurialis. Nihil impedio, quiesce. Ego interea sidera cum Astronomis permeabo, dum tu pondus ignobile premis humum. Desiderius. Absit hoc, absit; et me iuvat astratueri.

CAPUT LXVI. Astronomia.

SIve Astrologia, (quamvis aliqui hanc ab illa, tamquam filiam a matre, distinguant, quibusdam etiam Uranometria, et Uranoscopia) est scientia sideralis seu siderum; eaque duplex: Theoria sive Contemplatrix, et Practica, sive Operans et Agens; versaturque circa universam mundi machinam, investigans corporum caelestium numerum, ordinem, positum seu positionem, magnitudinem, motum, stellarum ac planetarum ortus et obitus, constellationum et signorum sormas, imagines,

progressus, status seu stationes, regressus, coniunctiones, oppostitiones, eclipses; eorumque vim, actiones, qualitates, efficientiam, influxus, etc. Nos facilioris methodi causa hanc disciplinam quadripartitam faciemus; acturi primo de motu et mensura corporum caelestium; deinde de stellis et Planetis, illor umque numero, orbibus, motionibus, et affectionibus, quam Theoriam Planetarum vocant; tertio de effectibus et vioperatrice siderum, quam speciatim Astrologiam nominant; demum de Computatione fastorum seu temporum, quam vulgo Computum appellant; quae omnia sic lustrabimus, ut non tam per ea transiisse quam pervolasse videamur.

Astronomi contemplaturi astra, describunt firmamentum in certas regiones, per quas observent transitiones siderum: nempe im aginarios circulos; ad quorum notitiam expeditius habendam, inventaest Sphaera pertusa, (quam materialem vocant, qua mundi idea et revolutionem caelestium varietas per similitudinem exprimitur) distincta in circulos aeneos aut ligneos, inter se instar armillarum inflexos, (unde armillaris Astrologis dicitur.) At Globus caelestis est corpus solidum et convexum, incuius superficie non lineae tantum circulares, sed stellae quoque et asterismisunt inscripti; quae si in plano exhibentur, id fit per Astr olabium seu Planisphaerium. ut loquuntur. Tametsi vero de circulis Globi terrestris egerimus, iuverit tamen

eosdem hic in Sphaera, quamquam paullo aliter, repetere, ut altius insideant animo.

Stellas ire circulatim, indicat quottidiana reditio ad loca eadem: ergo caelum est volubilis Sphaera vel Globus: ergo habet axem, circa quem revolvatur, ergo et duas extremitates axis sui, seu duos immobiles polos, sive vertices, Septentrionalem (seu quodidem, Arcticum, Borealem, Aquilonarem) et Meridionalem (seu Antarcticum vel Australem.

Inter polos finge in medio Sphaerae maximum circulum; hic erit Aequator; et huic parallelos duos (seu aequaliter ab eo distantes) scilicet Tropicos.sic dictos, a reditu et conversione Solis ad Aequatorem, quorum alter nobis propinquior, Tropicus Cancri seu aestivus; alter in Austrum vergens, Tropicus Capricorni. hibernus seu brumaiis; uterque Solstitialis, quod in illis fiant Solstitia, (non equidem, quod Sol ibi subsistat, sed quod per aliquot dies neque umbrae gnomonum, neque longitudo dierum ac noctium ad sensum mutari videantur:) illum Sol describit altissimus aestate; nunc autem humillimus hieme; in illo nobis efficit diem longissimum; in isto brevissimum. Dirimit Aequator Sphaeram in duo Hemisphaeria, quem Sol attingens cursu suo, cum aequale efficiat diei ac noctis spatium, Aequinoctialls quoque vocatur; sunt vero Aequinoctia bis per annum, alterum in principio Arietis, scilicet Vernum: alterum in principio Librae, Autumnale.

Hunc duobus locis intersecat Zodiacus (ab animalium inscriptorum siguris sic vocatus) seu Signifer, inter Mundi polos oblique locatus, inque duodecim partes, Graecis Dodecatemoria, seu signa distributus; quae

[note: Special characters] Sunt Aries, Taenrus, Gemini, Cancer, Leo, Virgo,
Libraque Scorpius, Arcitenens, Caper, Amphora, Pisces.

Quorum sex [correction of the printer; in the print seu] priora, Septentrionalia; posteriora, Australiae dicuntur; singulis tribuuntur 30 gradus, qui computati faciunt 360, in quos distribuitut totus Orbis, caelestis et terrestris. Clacrius, Zodiaecum dixeris esse cingulum latum et obliquum, in quo sit orbita et via Planetarum, praecipue Solis, ab uno Ttopicio ad alterum annue (quottidie conficiendo gradum unum) transeuntis; cuius orbitae media linea vocatur ecltptica, quia sub ea directe coniuncta duo luminaria (Sol et Luna) efficiunt celipsin, seu obscurationem, Solis; vel, si in eadem sint per diametrum opposita, eclipsin Lunae; ab illa via, Planetae plus minus exorbitant, excurruntque Boream versus et Austrum. Dicitur vero Sol esse in aliquo signo Zodiaci, cum est infra illud signum secundum lineam rectam, quae ex centro terrae cogitatur duci per illud.

Coluri dicti sunt, quod manci seu mutili sint; nam hi circuli habitantibus in Sphaera obliqua, imperfecte, nec integre apparent. Sphaera est Recta comparatione illorum, quibus uterque polus iacet in Horizonte, quales sunt, qui sub

Aequinoctiali habitant; Obliqua, quibus una pars supra Horizontem elevatur, altera infra deprimitur. Et quam vis 180 Coluros per utrumque Mundi polum decurrentes liceat numerare, praecipue tamen duo memorantur, non tantum per Mundi polos, sed etiam per quatuor cardinalia Zodiaci puncta (scilicet duo Aequinoctialia et duo Solstitia) Aequatorem et Zodiacum secando, ducti; quo serviunt vulgati versiculi:

Haec duo Solstitium faciunt Cancer, Capricornus,
Sed noctes aequant Aries et Libra diebus.

Extimos autem et polis vicinos circulos nuncupant Polares, omnium minimos, et quottidiana, volutatione circa Mundi polos versabiles, cumque Tropicis describentes quinque Zonas caelestes.

Habes circulos cum caelesti machina per imaginationem revolubiles; iam disce cuilibet loco proprios, et immiobiles, quales sunt Horizon et Meridianus; de quibus supra quaedam. Meridianus seu Meridionalis dicitur a meridie, quem Sol efficit ad hunc orbem delatus. Veteres Meridianorum initium in Insulis Canariis seu Fortunatis constituerunt, eosque per Zenith et Nadir, (de quibus supra) Mundique polos duxerunt. Capitur a Meridiano, mensura elevationis poli supra Horizontem. Est autem Horizon, finitor seu terminator visus, ibi, ubi stas, et unde prospectans, caeli terraeque confinia vides, quibus superius Hemisphaerium ab inferiore

Iam ad Theoriam Planetarum, et quarumvis [correction of the printer; in the print quamvis] stellarum elibremur; ubi notes obiter asterem et stellam idem esse apud Grammaticos; astrum vero et sidus collectionem esse stellarum, vel signum e stellis coactum, ut Leo, Libra, etc. quandoque tamen pro eodem sumi. Planetae quidem nomen habent ab errando, unde et errones et erratica sidera dicuntur, qui, praeter motum primi Mobilis ab Ortu in Occasum, peculiarem quandam et contrariam habent conversionem. Stellae Fixae, etsi et ipsae moventur, quoad situm tamen et distantiam a se invicem, et comparatione terrae, variantur numquam.

Stellae ab Astronomis solo oculorum usu (alius est telescopii, seu tubi Optici) deprehensae, sunt 1022, quoties nimirum ille Bahusii nostri versus, in laudem Virginis Matris concinnatus, iisdem verbis et metro mutari potest:

Stellae distributae sunt in constellationes, seu asteri. smos aut constellatas imagines 48, situ suo certam figuram referentes. Ex his praecipuae sunt signa Zodiaci, de quibus paullo ante. Ceterae extra Zodiacum sparsae Constellationes sunt partim Boreales, quae scilicet in Septentrionem; partim Australes, quae a Signiferi fascia in Meridiem recedunt. Boreales sunt xx, nempe Ursa, seu Arctos minor, seu plaustrum minus, in cuius cauda stella pollaris seu cynosura.

2. Ursa maior (Parrhasis, Septentrio, Helice, Arcturus.) 3. Draco (Hesperidum custos.) 4. Cepheus. 5. Bootes (arctophylax, custos Erimanthidos Ursae, Arcturus minor.) 6. Corona Borea (Gnosia, Ariadne.) 7. Hercules seu Ixion. 8. Lyra (Ap9llinis, Arionis. Orphei, testudo marina.) 9. Cycnus (Ledaeus Olor.) 10. Cassiopea. 11. Perseus. 12.l Auriga (Erichtonius, Heniochus, Bellerophon.) 13. Serpentarius. (Ophiuchus, Anguitenens.) 14. Serpens (Aesculapii vel Laocoontis.) 15. Sagitta Herculis. 16. Aquila (Iovis satelles, raptrix Ganymedis.) 17. Delphinus. 18. Eqvuleus vel Equiculus. 19. Pegasus (alatus equus, Gorgoneus, Meduseus.) 20. Andromeda.21. Triangulum (tricuspis deltoton.)

Australes a Veteribus observatae sunt X V. 1. Cetus. 2. Eridanus. 3. Orion. 4. Lepus. 5. Cania maior (Sirius.) 6. Canis minor (Canicula, Procyon.) 7. Navis (Iasonis, Argus.) 8. Hydra. 9. Crater (poculum Herculis vel Apollinis.) 10. Corvus. 11. Centaurus, (Chiron.) 12. Lupus (bestia Centauri.) 13. Ara, (thuribulum.) 14. Corona Australis. 15. Piscis Notius seu Austrinus.

His ex Recentiorum Astronomorum et Nautarum observationibus adiungendae XIV. aliae Australium stellarum imagines. 1. Columba Noe. 2. Dorado (xiphias, vel piscis aureus seu aurata.) 3. Hirundo marina (piscis volans.) 4. Chamaeleon. 5. Musca vel Apis Indica. 6. Crux. 7. Triangulum Australe.

8. Avis Paradifi. 9. Hydrus polaris. 10. Pavo. 11. Indus (homo Indianus, sagittifer.) 12. Pica Brasilica. 13. Phoenicopterus (quibusdam grus.) 14. Phoenix. Adeoque sunt universim constellationes LXII. adnumerando signa Zodiaci. E quibus Aries (portitor Helles, Phryxi vector, continens stellas 19.) 2. Taurus, habens stellas 44, interquas Pleiades, (alio nomine 10 sive Isis.) Gemini, (stellas 31. Castor et Pollux, Tyndaridae) 4. Cancer, habens stellas 28. (astacus, cammarus.) 5. Leo, (stellarum 39. (leonaeus, nemeaeus.) 6. Virgo. (stellarum 40. Astraea, Erigone, Themis.) 7. Eibra. (stell. 15.) 8. Scorpio; (seu Scorius, stell. 27.) 9. Sagittarius, (stell. 32. Arcitenens, Chiron, Philirides.) 10. Caprtcornus, (stell. 27. Neptunia proles, aequoris hircus.) 11. Aovarius, (stell. 33. Amphora, Hydrochous, Pincerna Iovis, Ganymedes.) 12. Pisces. (stell. 35.)

Mensurantur multipliciter. 1. Optice per tubos, dioptras, radios. 2. Geometrice per lineas, angulos, figuras. 3. Arithmetice per calculationes, logismos, et logarithmos. 4. Mechanice per diversi generis instrumenta, et machinas, videlicet Quadrantes, Sextantes, Armillas, regulas Ptolemaicas, Astrolabia, Sphaeras. etc.

Ratione magnitudinis, dicuntur esse Primae, quae terram centies et amplius excedunt. Secundae magnitudinis, quae octogeses septies. Tertiae, quae septuagesies bis. Quartae, quae quinquagies quater. Quintae, quae tricies semel. Sextae, quae decies octies. Tycho Brahe, novis

usus instrumentis, ait, a stellis primi Ordinis terram exsuperari centies circiter. Secundi, vigesies octies. Tertie, undecies. Quarti, sexies. Quinti, paullo plus, quam semel. Sexti, ter minores esse terra. Nebulosae et obscurae appellantur stellulae minutae, et cumulatim per caelum sparsae, nobis vix aspectabiles.

Moventur motu quadruplici. 1. Motu roptus, quo intra 24 horas cum primo mobili provolvuntur in modum spirae ab Ortu in Occcasum. 2.Libratianis, a Septentrione in Austrum et vicissim annorum 343 1. 3. Librationis ab Ortu in Occasum, et vice versa, annorum 1715. 4. Motu proprio, quem stellae fixaeab Occasu in Ortum tenent, annis 25798. Quibus aliqui annum Platonicum circumscribunt; alii paullo parcius calculum subducunt. Probatio diversitatis motuum desumitur ex eo, quod Planetae non eundem situm positumque servent ad stellas fixas; deinde non eodem semper loco oriantur et occidant; praeterea, modo ad Austrum, modo ad Boream declinent.

Oriuntur autem stellae, occiduntque tripliciter; Absolute, Poetice, Astronoice. Absolute quidem, cum supra Horizontem emergunt, demerguntque Poeitce tripliciter; vel enim primo Cosmice, quando una cum Sole supra Horizontem ascendunt, vel descendunt infra eundem, dum Sol in opposito exoritur. 2. Chronice vel achronice, (aut acronyce) cum aut surgunt obeunte Sole, aut una cum Sole occiduo deprimuntur. 3. Heliace, quando e radiis Solis energunt

in conspectum; non enim possunt stellae simul et Sol conspici (excipe Venerem, Iovem, et Lunam;) occidunt, cum ad Solis splendorem ex oculis eripiuntur. Denique Astronomicus stellarum exortus et occasus, est signorum [correction of the printer; in the print signum] Zodiaci ascensus vel descensus cum Aequatore collatus ratione arcus seu portionis in illo supra Horizontem elevatae [correction of the printer; in the print elevantis].

Saturnus Prior est, hinc Iuppiter: inde Gradivus,
Post sequitur Phoebus: Cypria quinta Venus.
Mercurius sextus; verum infima et ultima Lunae est.

[note: Special characters] Saturnus, Mars, Luna, Venus, Sol, Iuppiter, Hermes,

Observationes Planetarum aliarumque stellarum dicuntur parallaxes seu diversi secundum situm aspectus; et phaenomena, seu vera, seu apparentia.

Compertum habemus, sicut Stellae Fixae [correction of the printer; in the print Finx], et cum his Sol et Luna girationem suam absolvunt circa terram, tamquam suum centrum; et Solem quidem 365 diebus, horis 5, minutis 49: Lunam vero diebus 27, horis 8: Ita reliquos quinque Planetas, variis giris et circulis (nimirum Concentricis et Excentricis. de quibus in Geometria) et Epicyclis (qui sunt orbiculi alteri cuidam Orbi inserti, et ab eo circumlati) circumvolvi Circa Solem, quem ambit Orbe minimo

Mercurius. diebus 59. rotationem suam percurrens: Venus, fere duplo maiore circulo, sed annuo itidem spatio: Mars, ampliore adhuc ambitu, singulis fere bienniiis permetitur spatium suum. Iuppiter, cum quatuor suis comitibus seu satellitibus, Solem comitatur, cursumque duodecim annis absolvit: Saturnus, supremam, inter Planetas Solem circumountes, suo cum satellitio prov inciam nactus, novem et viginti annis circumvolutionem peragit; qui omnes vel sunt Apogaei: (quando in revolutione sua altissimi eminent supra verticem nostrum; Arabibus Aux dicitur, Latinis summa absis:) vel Perigaei: (quando minimam a terra sortiuntur distantiam, alfas Oppositum Augis. seu absis ima:) Stationarii vocantur, quando e superiore Cycle parte per convexam eius superficiem descendunt: REtrogadi, cum diversimode ab Epicyclo et Excentrico moventur; sed haecsubtiliori speculationi relinquamus.

Calculando motus Planetarum, conficiuntur Ephemerides in futurum: id est, Consignationes ad horam meridianam singulorum dierum anni, ubi quisque Planeta futurus sit; et quo aspectu ad invicem. Qui est quintuplex. Est enim inter Planetas aut Coniunctio in eodem signo et gradu Zodiaci, eiusque nota est [note of the transcriber: Special character]; aut Sextilis sive Sexangularis aspectus, seu distantia per duo signa sive 60 gradus Zodiaci, [note of the transcriber: Special character] aut Quadratus seu Quadrangularis, seu Quadratura [note of the transcriber: Special character], per tria signa Zodiaci, seu quartam eius partem, sive 90 gradus. Aut Frigonus [note of the transcriber: Special character]

seu Triangularis, per quatuor signa, seu gradus 120, aut tertiam Zodiaci partem. Aut est Oppositio [note of the transcriber: Special character], per sex signa (sive 180 gradus) inter se disiuncta.

Imprimis vero consignantur Ephemeridibus (vulgo Caelendartis) eclipses luminarium: Solis quidem, cum interillum et nos Luna intercurrit directe, illumque obnubit opaco suo corpore, simulque nos obumbrat: quae interpositio, cum per diametrum inter utrumque obtingat, non contingit nisi in novilunio, quia tunc Luna est infra solem posita. Luna vero deficit in plenilunio, quando opposita Soli obnubilatur, incurrens in umbram terrae: quod ut ne accidat quot mensibus, facit exspatiatio Lunae extra viam Solis. Ubi nota, in eclipsi sua Lunam privari lumine, sed non Solem, cum hic fit fons lucis, quam derivat in Lunam et omnes stellas; neque putes eidem Lunae, propter variationes menstruas, lumen suum vel accrescere vel decrescere. cum illius Hem isphaerium seu dimidius Globus semper a Sole illuminetur. Mutatur ucro in singulas horas propter assiduam circa terram motionem, ita ut lumen illud mutuatitium semper per Globum obambulet, nobis tamen non perinde semper appareat et conspiciatur, propterea quod terram versus illa pars Globi non vergat. Sic in novilunio dimidius Lunae orbis illustratus, Soli obvertitur; in plentlunie dimidiam orbis sui partem terrae ostendit, qui tamen plenus, ratione obtutus nostri, videtur.

Ceterum apparet Sidus Lunare crescere et senescere, modo curvari in cornua: modo aequa proportione dividi: modo orbe pleno lucere, prout vario ad Solem aspectu varie illustratur; videlicet ubi congressum cum Sole iniit, quarta post die, (vulgus primam quadram vocat) figuram refert corniculatam seu falcatam, tum ad septimum usque diem augescens, medio orbe secta conspicitur (vulgo quadra secunda;) deinde paullatim circa undecimum diem sit oppositioni vicinior, et in rotundum circinatur (vulgo tertia quadra;) ac decimo quarto die, cum ex diametro, seu e regione adversa, Soli opposita est, recepto quoquoversum splendore, plena fit; inde senescens decrementum init, ac tandem adeasdem vices redit; in Synodo sua seu Coniunctione cum Sole, directe subiecta est centro Solari, ideoque non apparet nobis, vocaturque novilunium, seu Luna silens, Graece [gap: Greek word] ; denique in oppositu Solis est plenilunium. (vulgo quarta quadrae;) item Luna per nox, idest, tota nocte supraterram, tota die infra eam lucens, ita ut Sol tunc in Occasu, Luna in Ortu cernatur; tempus ab una coniunctione ad alteram, dierum est fere 30.

Sol est Planetarum medius, maximus, et primarius, lucis et caloris origo; quo nihil in hoc aspectabili mundo, vel ad speciem pulchrius, vel ad rerum gignendarum commoditatem fecundius: vitalem ac salutarem vim stirpibus et animantibus communicans: vices temporum, annumque novo semper flore redeuntem,

ex usu naturae temperans, eiusque partes ita dividens, ut inter se non secus atque in choro nectantur: cuius efficacia et potestas motus reliquorum luminum constituta dimensione moderatur: qui longe lateque diffuso splendore supera omnia et infera collustrat; cuius influxus in abditissimos usque recessus penetrat, terrae viscera irrorat [correction of the printer; in the print irrocat], et aurum ac gemmas progignit, etc. Habet is tamen in se maculas; quae an flammulae fint albicantes, ab eo ebullientes, an corpora quaedam opaca, inter aspectum nostrum et solarem discum intercurrentia, quis explicet satis?

Sed nunc ad Astrologiam seu explicationem virium sideralium Luminum. Lunae, Solis aemula, noctis decus, impulsu suo aestus marinos ultro citroque reciprocat: accessu corpora implet, recessu inanit: sanguinem animalium (praesertim hominis) auget, et minuit: frondes, pabula, stirpes variat: ostreae, conchilia seu conchae cum ea pariter in crementa, pariter decrementa accipiunt: formicae, nona ab eius coitu die, e latebris non exeunt, interlunio quiescunt, plenilunio etiam de nocte in opus incumbunt. Est ipsa quoque Maculata, non a corporum inter nos et ipsam interpositione: non a montibus, silvis, aut vallibus e Luna ceu speculis, ad nos reflexis: non a terreno humore (ut vult Plin. lib. 2. Nat. Hist. c. 9.) ab ipsa attracto: minime vero a collibus, montibus, et vallibus Lunae ipsi insitis, (ut somniarunt Anaxagoras, Demacritus, et alii) sed a

partibus illius rarioribus, minusque lumini inhibendo et retinendo aptis; aut certe a partibus quibusdam eminentioribus, et quibusdam depressioribus in ea.

Astrologis, Planetarum aliqui appellantur Benefici, quod temperate agant calefaciendo aut humectando, ut Iuppiter, Venus, Luna; alii Maelesici, quod immoderate exsiccent, aut frigefaciant; ut Saturnus et Mars: quidam Madii, nunc benigni, nunc maligni, prout se aliis adiungunt, cum bonis boni, cum malis mali. Marti est aspectus igneus, et flavam concitat bilem: Saturno candidus, et melancholiam ciet: Lunae blandus, et pituitae incremento est: Soli, cum oritur, ardens, postea radians; et Iovi clarus; dominantur sanguini. Infantiae praeest Luna et argento: Pueritiae Mercurius et argento vivo: Adolescentiae Venus, et aeri: Iuventuti Sol et auro: Aetati viridi Mars, et ferro ac chalybi: Senili Iuppiter, et stanno ac electro: decrepitae Saturnus, et plumbo.

Plaenetarum Domus vocantur [correction of the printer; in the print vocare] XII signa Zodiaci, in quibus quilibet Planeta exsistens, virtutem suam in haec inferiora exercet; v. g. Saturni Domus est Capricornus et Aquarius: Iovis Sagittarius et Pisces: Martis Aries et Scopius: Solis Leo: Veneris Taurus et Libra: Mercurii Gemini et Virgo: Lunae Cancer. Opposita per diametrum signa, sunt exilia Planetarum; Exaltationes vero, cum in eo sunt loco, ubi efficacius vim suam exserunt. Harum Domorum et Mansionum alia quoque secundum Horoscopum

explicatio est, relinquenda Astrophilis melius feriatis, qui multa pronuntiant de effectibus signorum Zodiaci in regiones iis subiectas; variosque constituunt ex Planetis praesides, in naturam et negotia hominum.

Inter Astronomos dudum acerrima fervet disputatio de constitutione caeloruna: an illi sint corpora solida et dura: quibus infixae stellae, sicuti capitati in lacunari clavi, circumvertantur: an fluida et liquida, ita ut in illis moveantur sidera, veluti pisces in mari. An Sphaereae et Circuli, quos diximus, vocari Concentricos, Excetricos, Epicyclos, Planetam quique suum deferentes, sint reipsa compacti e materia caelesti: an imaginarii tantum et mente picti. Rursum an tantum tres sint caeli, (seu orbes caelestes,) quorum primum sit aerium; quod intericitur inter ultimam superficiem terrae, et concavitatem Lunae; alterum, sidereum [correction of the printer; in the print siderum], Planetas continens, et stellas omnes fixas; tertium, empyrium, Beatorum domicilium; an vero sint duodecim. hoc modo: ut in medio sit globus ex aqua et terra compositus: deinde triplex aeris regio; postmodum ignis sub concavo \Lunae; postea caeli Planetarum septeni cum suis Excentricis et Epicyclis; inde Spbaera octava sive firmamentum, stellis fixis insignitum; exinde nonae, quae inaequali librationis motu ab Ortu in Occasum tendat, et vicissim; postea decima, quae a Septentrione in Austrum, et e contrario ferat sidera. Demum undecima seu Primum Mebile, quocum [correction of the printer; in the print quorum] motu raptus, omnes inferiores orbes

24 horarum spatio ab Ortu in Occasum rapiantur; denique caelum empyrium. Alii alia systemata, hypotheses, et coordinationes orbium inter se caelestium statuunt, phaenomenorum et parallaxium diversitate inducti; inter quas est observatus circuitus Veneris et Mercurii circa Solem: motus epicyclares satellitum Iovialium circa Iovem, Saturnalium circas Saturnum: Stellarum Solarium et Cometarum circa Solem, aliaque complura, quibuscum vix antiqua illa, caelorum soliditas sine penetratione et perruptione subsistere potest; ideoque neoterici Astronomi rem liquidissime se explicare putant, si, paucioribus contenti caelis, siderum volutiones et revolutiones (strictiores) per fluida illa et tenuia aetheris spatia expediant; nec desunt plurimi, qui caelestes Firmamento aquas circumfundant.

Desiderius. Superi! quo me ducis, quo rapis? Videor inter astra ambulare. Mercurialis. Miraberis amplius, si audieris sideralium orbium et luminum incredibiles distantias, magnitudines, cursus. Terra, quae comparatione caeli punctum aestimatur, continet in se secundum Mathematicos milliaria Germanica, quorum quodlibet duas requirit horas, 5400, hoc est, quinquies mille, quadringenta. Quod colligunt Cosmographi ex co, quia gradus unus caelestis facit in terra milliar. Germ. XV. ergo 360 gradus constituent milliar. 5400. Diameter terrae milliarium est 1718, hoc est, mille, septingentorum,

octodecim. Luna, stellarum omnium, quae terram integro circulo ambiunt, tardifsima, quottidie cursu suo peragit milliar. Germ. 313543. nempe, trecenta milia, et insuper tredecim milia, quingenta, quadraginta tria: quia spatio 24 horarum in sua Sphaera perambulat gradus 348. Una hora cmetitur mill. Germ. 13064, hoc est, deciester mille, sexaginta quatuor. Sol vero inter suos caelivagos cocursores, nec tardissimus, nec velocissimus, unadie percurrit mill. Germ. 6199303, id est,sexies millies mille, et centies mille, nonaginta novem milia, trecenta tria; quia 24 horis emetitur circuli sui gradus 369. Una bora permeat mill. Germ. 258304, ducenta milia, quinquaginta octo milia, trecenta, quatuor. Ethaec iuxta claculum P. Petri Udri, p. m. Professores mei, in Thesibus typoi impressis 1630, de Stellarum Theoria. At iuxta Cornelium a Lapide in cap. 1. Gen. Sol una hora percurrit unum millionem, et centum, quadraginta milia leucarum, quae sunt milliaria horaria. Iuxta Henric. Engelgrave, ex computatione Tychonis Brahe, pereurrit una hora milliaria Belgica, seu horaria, quingenta octo milia, et octingenta milliaria, id est, 508800. idque circa aequinoctium, quo tempore, iuxta eundem, distat a terrae centro 1396100, hoc est, uno millione, trecentis, nonaginta sex milibus et centum leucis Belg. (Inius minuti spatio conficit milliaria Belg. 8480. Tom. 1. Conc. Dom. infra Nativit. Ratio huius supputationis ducitur ex praedicta Solis a centro

mundi distantia, quaetempore aequinoctiorum est mediocris, continetque semidiametros terrae, iuxta Tychonem, 1180. quare si diameter terrae continet milliaria horaria minimum 1214, consequitur inde, quod de distantia et cursu positum est. Sol ergo cum decem lineis seu horis recessit in horologio Achaz, confecit recedendo quinque milliones, octingenta octo milia Belgicorum milliarium. Ibid. Iam Stella aliqua Fixa sub Aequatore decurrit mill. Germ. 4504761, videlicet quater millies mille, quingenta milia, quatuor milia, septingenta, sexaginta, unum. Uno quadrante horae mill. Germ. 1126190, millies mille, centena, et viginti sex milia, centum, nonaginta. Uno minuto quadrantu (hoc est, tantillo spatio, quo recitari potest saluratio Angelica) peragrat mill. Germ. 18770, decies octies mille, septingenta, septuaginta. Momento denique (quo quis vel unicum pronuntiare verbulum queat) absolvit mill. Germ. 625, sexcenta, viginti quinque.

Sol maior est tota terra, centies, sexagies. Saturnus, iuxta Clavium in Sphaera, nonagies semel; iuxta Tychonem Brahe, vicies bis. Fupiter terram magnitudine superat, iuxta eundem, decles quater. Secundum Clavium et alios nonagies quinquies. Mars terram magnitudine excedit semel. Contra, Luna tricies novies minor est, quam terra. Venus a terrestri Globo superatur, iuxta Tychon. Sexies; iuxta Clav. Septuagies ter. Et Mercurius ducenties, decies novies. At iuxta claculationem Brahe,

novis instrumentis utentis ad parallaxes exquisitius indagandas, exceditur a terra tantum decies novies. Hinc aestimes siderei domicilii amplitudinem et vastitatem, cum, iuxta memoratum Christoph. Clavium, in sola Firmamenti superficie concava collocari possint primi ordinis stellae, 71209600, septuagies semel millies mille, ducenties, novies mille, sexcentae.

Iam quod ad distantiam attinet, teste eodem Clavio, in Sphaeram Ioannis de Sacrobosco c.1. A terra ad Lunam sunt milliaria Germ. 55183, quinquaginta quinque milia, centum, octoginta tria. A terra ad Solem 964361, nongenta milia, sexaginta quatuor milia, trecenta, sexaginta unum. A terra ad firmamentum mill. 38893500, tricies octies millena milia, octingenta, nonaginta tria milia, quingenta milliaria. Iuxta Henric. Engelgrav. distantia illa complectitur milliaria horaria seu Belgica 17360986, id est, 17 milliones, trecenta sexaginta milia, nongenta, octoginta sex. Tom.1. Dom. Septuages. Diameter Solis continet mill. Germ. 9702, novem milia, septingenta duo. Perimeter seu ambitus mill. 30743, triginta milia, septingenta, quadraginta tria. Cum Apogaeus, hoc est, in aestate, a nobis remotissimus est, distat a terra mill. Germ. 1017322, centies, decies septies millenis trecentis, viginti duobus. Cum vero in hieme Perigaeus seu propinquissimus est, distat mill. Germ. 946917, nongentis, quadraginta sex milibus,

nongentis, septendecim. Adeoque tempore brumali nobis est propinquior quam aestivo, mill. Germ. 70405, septuaginta milibus, quadringentis, quinque, ex supputatione P. Udri.

Desiderius. In vertiginem me cum hac corporum caelestium vastitate, distantia, circumvolutione circumagis. Mercurialis. Mirum, ni balsamum affricem naribus; confide [correction of the printer; in the print confibdo], mox devolabimus ex alto, ubi hoc per modum parergi addidero. Lapis si molaris inciperet cadere a convexo firmamenti, terram versus, opus haberet annis nonaginta, humum ut attingeret, etsi singulis horis descenderet ad 200 milliaria. Unde Vulcanus Iliad. 1. valde aberrat, una dum die se de caelo decidisse contionatur. Nos hinc ad Computationem Fastorum properamus. Pro clausula huius capitis observa, quae sint hor arum per universum Orbem discrimina. Desiderius. Qualia? Quaeso te. Mercurialis. Nobis Germanis mane circa horam v. g. quintam surgentibus, eodem tempore cubitum eunt Mexicani: altum vero dormiunt universim Americani meridionales circa idem tempus: At prandent Indi Orientales: sed Aethiopes, Aegyptii, Arabes, persae, Medi, Moscovitae, Tartari tum laborant ante prandium: Iapones vero, et Orientales Chinenses, et qui in Insulis Philippinis, opus exercent post prandium. Nec est ulla hora totius diei naturalis, (de quo cap. seq.) qua non in aliqua Orbis parte Sacerdotes Societatis IESU, (ut de aliis nihil dicam) operentur ad aram. desiderius. O circulum aeternitate dignum!