PALAESTRA ORATORIA Praeceptis et exemplis Veterum lectissimis instructa. Et nova methodo IN PROGYMNASMATA ELOQUENTIAE atque EXERCITATIONES RHETORUM proprias, ad lectionem simul et imitationem distributa, Cum RESOLUTIONE, ET ARTIFICIO Tullianarum Orationum adiuncto. AUTORE R. P. IACOBO MASENIO e SOCIETATE IESU.
[Gap desc: illustration]
COLONIAE AGRIPPINAE Apud HERMANNUM DEMEN sub signo Monocerotis, M. DC. LXXVIII.

ADMODUM REVERENDIS, PRAENOBILIBUS, CLARISSIMIS, CONSULTISSIMIS, DOCTISsimis Dominis celeberrimorum Gymnasiorum Montaniac Laurentiani apud Ubios. REGENTIBUS ECCLESIAE METROPOLIT Anae Canonicis Capitularibus Praesbyteris DD. IOHANNI FRANCKEN SIERSTORFFIO, I. V. DOCTORI, ET WILHELMO LOVIO LIMBURGENSI, SS. THEOL LICENTIATO, Dominis suis omni observantia venerandis,

REginam animorum vobis sisto Eloquentiam Regentes vigilantissimi, non illam quidem in coronis ac purpura, qualis

in maximorum semper Regum aulis dominata est Constantinis, Theodosiis, Carolis amica; sed gymnastico adhuc perfusam pulvere, et athletarum sudoribus madentem. In palaestra, non in palatio exhibetur. In certamine etiamnum versatur, ad quietem, coronatosque labores nondum perventum est. Unde si habitus rudior, si cultus neglectior, si albis nondum quadrigis provehatur, trabeaque triumphali spendeat, nolite aspernari. His Palaestrae rudimentis, his eloquendi praeludiis, nil abiectum molitur, aspirat ad grandia, sensim animorum prensat imperium. Vestrum nuncfavorem ambit, a vestro sibi patrocinio non leve praesidium ad multorum occupandam gratiam fore auguratur. Novit quanti sitis Eruditorum Mecoenates, quam aequi bonarum fautores artium, aestimatores disciplinarum Nihil vos alienum ab illo moliri loco, quo egregia eruditionis famaprovexit, non ignorat. Hanc vos iamdudum trivistis eloquentiae palaestram, hac sudastis arena, ex hac nobiles vestricertaminis palmas retulistis. Quod illa nunc quisque Vestrum praesideat scientiarum arce, quod tam illustris iuventus Vestris sub signis colligatur, quod formet indolem nutu Vestro, quod disciplinas, artesque ingenuas Vestro sub imperio hauriat, hoc singulari, non minus eruditioni, quam spectatae virtuti tribuendum est: Debet hoc sierstorffiis Laurentiana Gymnas, (quaeillorum est virtus, atque industria) quod nobilissima iuventute, quod scientia, quod disciplina, quod moribus floreat, quantum vero in Lovio praesidii, ornamentique vetustissima Montanorum palaestra collocet, hoc illa declarant suffragia

delectusque, quibus ex egregio doctorum hominum flore hic unus supremo Gymnasiarchae muneri admotus est, raro cum sapientiae, tum virtutis argumento.

Felices enimvero Proceres, quibus res praestantissima, Christianae iuventutis institutio supremo moderationis iure commissa est. Vobis religio sua credidit pignora, respublica suos magistratus, qua fide, qua disciplina, quibus moribus, scientiisque, qua probitate, sub Vestra cura imbuentur, tales olim et Ecclesiae, et politiae servient. Talem vos geritis principatum, quo non urbi, aut dioecesi uni imperatis, sed integris regionibus, multisque Populis rectores praesidetis. Nam e vestris Lycaeis Palaestrique quaquaversum emittuntur, qui vel sacris initiati populorum mores Paroeci forment, vel ad reipubl. gubernacula transeant, iuris, aequitatisque administri. His modo vos instrumenta, his artem ad secutura munera traditis. Vestra illi adolescunt in dustria. Vestro beneficio praesident.

Permittite, vigilantissimi Proceres, ut in partem tam gloriosi laboris per Vos sustinendi veniam, licet gloriam non decerpam. Vestra haec maneat, solius mihi laboris partem hoc in opere vendicabo. Ur Romano sermone loquatur, ut priscae eruditionis gnara sit, ut liberalium artium, atque imprimis eloquentiae vim, virtutemque assequatur, hoc Vobis curae est, huc animum vigiliasque intenditis. Neque enim illud Meandri ignotum est,

O gramma/twn a)/paros ou)/ ble/pei ble/pwn.
Sine literis quisquis videt, nihil videt.

Bonum igitur factum hoc agere ut plurium illustretur ratio, excolatur lingua simul animusque instruatur iuventus, quae alios instruat, bonis artibusque dirigatur, mox alios rectura. Iuvat hac in re meum studium Vestris vigiliis submittere, et tam spectati laboris, non tam socium quam ministrum accedere.

Nec una mehuc causa impulit. Laudata in summis viris cum eruditio, tum humanitas invitavit, quos illo eloquentiae studio, quod magna olim industria pertractassent, et nunc supremi Gymnasiorum Moderatores regerent, iure arbitror delectari.

Sed et suis haec palaestra exercitiis Coloniae potissimum instructa erat, ubi quondam hanc Magister facultatem annis pluribus in Gymnade Tricoronata Societatis nostrae tradideram, ut dimoveri loco, atque extra Agrippinatum fines suos Mecoenates quaerere, minus aequum videretur, quando tot, tamque illustres una Colonia patronos suppeditaret.

Magis vero illa me etiam exitavit, quae debet esse; et vero etiam est studiorum inter tria haec laudatissima Gymnasia communio, mutuaque in communione benevolentia, quam amor vicissim alat, aemulatio non distrahat. Gaudeant profecto mutuo, laetentur successu, felicitati non invideant, necessitati etiam succurrant. Sorores sint, ac ternae istae non Charites fabulosis nexibus illigatae Musarum nutrices, Suadae patentes artium, scientiarumque arces, non ad oppugnationem hostilem, sed Urbis, Orbisque praesidium

excitatae. Iam anni ab Urbano VI. Pontifice fluunt ducentiseptuaginta no em, ex quo haec Agrippinatum Universitas, iisdem quibus celebris illa Parisiorum legibus privilegiisque cepit surgere. Montani subinde prima Gymnasii memoria efflorescere, deinde et illius, quod a Laurentio nomen laureatum gerit, postremo et huius nostri a coronis tribus celebrati fama inaudiri. Fas igitur, ut natu iunior soror, maiores veneratur, atque hoc qualicumque studiorum officio suum illi amorem benevolentiamque testetur, dicatque Soror nostra es, crescas in mille milia (a) crescas in literis, proficias in disciplina, floreas in eloquentia, vigeas in scientiis, illustreris in virtutibus.

Hoc ne inanibus tantum votis praestem, in tractatum de eloquentia nostro concinnatum studio vestro dedicatum. Qui, qua via, et quo laboris compendio ad Tullianam facundiam aspirantibus prodesse possit, Vos ab ipsa experientia, quam meis malim verbis accipere. Et leges huius facultatis aliquanto planiores dedi, quam viderim hactenus, et Aphthonium pluribus impeditum obscurumque locis, quibusdam etiam minus utilem, tum denique Ciceronem ipsum alio per Rhetorum exercitia digestum ordine, lectissimisque tantum fontibus derivatum, ad facilem iuventutis usum, imitationemque scribentium aptavi; quod praesidium ad eloquentiam mul lam reperirem efficacius. Hic labor meus, studiumque a me ad promovenda multorum studia profectum, si ad sinum vestrum favoremque admittatur, si gratum, acceptumque

fuerit, si speratam denique utilitatem ad rem literariam attulerit, si ad Ecclesiae, ac Reipubl. emolumentum convertatur, otii in hac contentione sumpti, officiique liberalibus hisce disciplinis impensi numquam pigebit. Favete, atque aequi bonique consulite, diu bonis artibus, atque Ecclesiae superstites.

Ita sperat ac precatur Adm. RR. DD. humillimus in Christo Servus IACOBUS MASENIUS

FACULTAS ET APPROBATIO R. P. Provincialis SOC. IESU.

EGo infrascriptus Societatis IESU per Provinciam Rheni inferioris praepositus Provincialis, potestate mihi facta ab Adm. R. P. nostro GOSWINO NICKEL Societatis nostrae praeposito Generali, permitto, ut Palaestra Oratoria a P. IACOBO MASENIO Societatis IESU conscripta, atquea designatis censoribus approbata, publicae utilitati proponatur, typisque per IOANNEM BUSAEUM mandetur. In cuius rei fidem literas hasce mea. manu subscriptas, consuetoque officiisigillo munitas dedi. coloniae Anno 1654. 7. Iulii.

AD LECTOREM. De causa, usuque instituti Operis.

PAucis te convenio, amice Lector, ut instituti mei rationem intelligas, spectatamque a me hoc in opete utilitatem plenius haurias. Causam enim hanc scribendi potissimum habui, ut tibi etiam post fata prod ssem, et quod docendi munus vivus in scholis. Maiorum imperio, suscepi; hoc mortuus non omnino deponerem, aliquanto etiam absolutius hanc disciplinam in libris relicturus, quam voce, ad hanc meditationem nondum exacta, tradiderim.

Quaedam in praeceptionibus Rhetorum hactenus per varios exaratis, difficilia comperi, quae non di scipulorum modo; sed et Magistrorum fatigarent ingenia Ratio inventionis, vel tam parum ordinata prodiit, ut post longam institutionem exiguus fere in discipulis ad inveniendum, profectus, saepe etiam in praeceptoribus non magnus appareat. Cum tamen omnis disserendi facultas hac praecipue nitatur, neque disponendi, perque Rhetorum figuras exornandi ratio, quicquam in copiosa inventione difficultatis adferat, quod facili instructione, brevique studiorum impendio discuti nequeat, modo inventionum fontes minime exsiccentur. Quocirca ne ad hunc scopulum allisa studiosorum industria haereret,

operam ante omnia dedi, ut inventionis ordinem in paucos distributum fontes, naturae lege cohaerentes, et uno alteroque versu in memoriae praesidium signatos, cogerem, ea claritate, ut quivis nisi ad stivam aut remum natus, possit capere.

Pressi tamen hac in novitate, quantum licuit, antiquorum vestigia, ideoque Veteres ex Cicerone et Quintiliano locus pramisit; ut ad hos oculos mentemque identidem mecum alii converterent, suamque Priscis venerationem deferrent, a quibus, cum nonnumquam descendendum hac in via esset, in paucissimis tamen dissentire volui.

Alterum quod in his Rhetoruminstitutionibus difficile mihi semper visum est, fuit exemplorum minus ad captum rudiorum opportuna introductio. Desiderabatur unius materiae per singulos inventionis fontes diductio, ut qua quisque locus differret ab altero ratione, eiusdem inflexione atque excussione rei constaret potissimum. In diversis enim rebus, ut sublata connexio est, itamagnum ad penettandum rudioribus praesidium adimitur. Ubi toties mutantur ad eandem urbem viae, facilis aberratio est, quam cavet, quisquis una regiaque via ignorantes duxerit. Uno igitur exemplo hanc ad eloquentiam sternereconatus sum, rudi illo quidem, fortasse tamen primo, dum alius me felicior, magis planam straverit inveniendi semitam.

Tertium erat, quod exemplorum (quibus haec facultas praecipue et continetur, et capitur) usum, vel mutilum, vel pene sine usu in scholis esse animadverterem. Mutilum quidem cum avulsa ab ipso orationis corpore exempla, velut mortua,

extra debitum iacerent locum. vim roburque suum nequaquam, sine vita ac sanguine ex membris vicinis communicato, ostenderent. Quare illa non aliter, nisi in iusta orationis parte, suo censui splendore exhibenda. Quid enim oculus extra fiontem; quid genae extra faciem? iunctae dant capiuntque gratiam, distractae vilescunt, Rursum usus exemplorum ad formam imitationis traducendus, vel exiguus hactenus fuit ex praeceptis, vel parum utilis. Quis enim apto scribendi argumento breve aliquod rei mutilae exemplum complectatur? aut si fecerit, quod egregium ab hoc studio speret emolumentum? puerilis ille pictor est, qui brachium, aut pedem corporis exhibet, neque totius unquam hominis aptam dispositionem imaginemque assequetur, nisi iunctis inter se membris hunc imitandi laborem impenderit. Ex quo lector intelliget, non quaevis exempla se totis ad praesens semper institutum transferri, satis mihi fuisse, quod suo in corpore imaginem rei propositae continerent, reliqua si non necessitatis, ornatus tamen, integritatisque gratia relicta esse, ne mutilam, enervatamque auctoris dissertationem exhiberem. Illud tamen mihi licere voluit, ut intermedia quandoque orationum spatia, quae vel minus florida, vel a re nostra magis viderentur aliena, pro arbitratu resecarem, et aptissima. dignissimaque imitatione imprimis seligerem. Hoc ausim lectoribus promittere, lectissimum illos, ex Cicerone, Plinio, Tyrioque dicendi florem in his exemplis reperturos.

Postremo utilissimas Aphthonii exercitationes praeclarius inventas, quam digestas, ideoque

obscuritate quadam contemptas, iacere in scholis animadverti. Nec enim satis idonea distributione, ac distin ctione usus fuerat, quae progymnasmata, quaeque propria essent Rhetorum exercitia, non satis liquebat; cum pene omnium Oratorum exercitamenta uno progymnasmatum nomine contineret. Ipsa etiam tractandi ratione a receptis Oratorum legibus nonnumquam deflectebat. Exemplis recentium fere auctorum minus ornatis atque oratore dignis haec denique progymnasmata tradebantur. Quare et huc meum studium contuli, ut leviores hasce exercitationes ac veluti praelusiones Rhetorum, suo in ordine praemitterem; gravores atque Oratorum proprios, iam robustioribus eloquentiae palaestritis reservarem. Illae Humanitatis, quam vocant, scholae deservirent; hae rhetoricae facultati servarentur. Exempla dedi, non ad Aphthonianas ubique leges inflexa (hoc enim inutile) sed communibus Rhetorum praeceptis ordinata, atque ex scriptis eloquentissimorum hominum deprompta. Quod si quis denique orationum diversarum constructtones, argumenta, dispositionem, artificiumque dicendi universum in exemplis perspectum habere velit, neminem ante Ciceronem habiturus est. Cuius idcirco Orationes ad brevem quandam contractas imaginem, omnium oculis sua inventione, quaestione, argumentis, ordine ac diductione compendio subieci, ut cum ipsum prolixius disserentem Tullium volvere studioso Eloquentiae libuerit, vix in tenebris versari possit, si illam, quae de Ciceronis vita est, historiam adiecerit. Minutiae quarundem vocum, personarumque a

quibusrei totius argumentum non dependet, adolescentibus curandae non sunt, cum proficiendi momentum ex his non pendeat. Quaestio, argumenta, tractandiqueratio observanda est, atque ad sedulam imitationem traducenda. His exerciationibus eloquentia primo sanguinem viresque umere, his adolescere solet ac foveri.

Accipe igitur hunc meum, quo tibi prodesse volui, conatum, et si minus ubique, quae volui, assecutus sum, tuo studio, ingenioque quod mihi defuerit, suffice, et vale.

INTRODUCTIO In PALAESTRAM ORATORIAM, QUA AUTHOR Rationem instituti a se operis, eiusque opportunum usum complectitur.

QUod Deus optimus Maximus, et Christiana Pallas Chatarina, reliquique caelitum felix faustumque esse iubeant, suisque vel auxiliis promoveant, vel favoribus secundent, post praecipuas Romanae eloquentiae partes, a nobis si minus absoluto, certerudi pertractatas opere, illam, in palaestra literaria, animorum tractandorum artem, qua oppugnari, vinci, flectique ad victoris arbitrium queant, aggredimur. Non hic quidem nervos veterum athletarum requirimus, quibus scite fortiterque discum iacere, caestum torquere, saltum librare, luctam stringere, cursumque incitare possint; sed illam ingenii animique instructam vim, cui pro disco verborum copia, pro caestu sententiarum pondus supperat: quae periodis, velut saltu, libretur, oratione rota luctetur, amplificatione figurisque incitata rapiar. Hoc qui fecerit, panceratiasta nobis futurus est, tanto priscis victoribus nobilior, quanto maius estanimis, quam corporibus dominari. Quare cum prisci Eloquentiae robur dignitatemque apto vellent emblemate adumbrare, Herculem nobis, non clava minantem, nec facibus hydrae (quamquam sic possent) capita adurentem, sed aureis catenulis ex ore profluentibus suspensas populorum aures trahentem, formabant; ut in Hercule orationis potentiam, in auro praestantiam, in catenis tenendi vim, in obligatis auribus animorum devinctorum

promptitudinem, demonstrarent: certe, ut ille quondam monstrorum domitor habitus est, qui bonorum hominum saluti, pessimorum exitio clavam circumtulit; ita fortis in- fractaeque Eloquentiae Orator, qui non, ut olim perversum Sophistarum vulgus, in nobilrssimae huius artis labem narum, fuco quodam dicendi, falsa pro veris saepe adornare, vitiaque virtutum induta coloribus venditare audet; sedadversus ignorantiam, erroresque, ac flagitia mortalium vires exerit, verborumque ac sententiarum, nunc ad provocandum disponit illecebras; nunc ad terrendum spargit fulmina, quovis mihi Hercule magis est praedicandus, Quid est (inquir ille Oratorum Romanus Princeps, de Orat. n. 2 31.) aut tam admirabile, quam ex infinita multitudine existere unum, quiid, quod omnibus natura datum est, vel solus, vel cum paucis facere possit? aut tam iucundum cognitu, atque auditu, quam sapientibus sintentiis, gravibusque verbis ornata oratio, et perpolita? aut tam potens, tam que magnificum, quam pupuli motus, iedicum rationes, senatus gravitatem unius oratione converti? Videas nonnumquam, propinquo arque imminente moenibus hoste, trepidos incertosque rerum cives expavescere, neque pro aris focisque pro liberis ac libertate tuenda, animos atque arma capessere. Accurrit non indisertus Orator, qui servitutis turpitudinem, hostium atrocitatem, libidinem, atque avaritiam, oculis subicit; numerum incolarum, resistendi facultatem, spem vincendi, citaeque ac libertatis defendendae, ostendit, timidos erigit, inermes armat, disspatos cogit, hostiles frangit impetus, arrogantiam coercet, opprimit insolentiam, suis victoriam, hostious ignominiam relinquit. Videas et quandoque armatos ad seditionem coire Dominorum subditos, perniciosa agitare consilia, triburorum pertaesos, libertatis avidos, sceleris cupiditate incensos, minarum atque indignationis plenos, qui cum ad eloquentis hominis orarionem aures arrigunt, calorem illum animorum sensim remittunt, rationibus capiuntur, speatque exspectatione meliorum leniuntur, rebellionis turpitudinem agnoscunt, ad pristinam suorum magistratuum observationcm inflectuntur, Ita inermis unus Orator, sine praesidio, sine vi, sine imperio, arma et dat, et eripir; militiam pugnamque suadet, ac sistir; victoriam largitur, et transfert; animorum incendia, nunc extin cta suscitat, nunc suscitata exstinguit,

inter amicos, et hostes pugnat sine telis, vincit sine sanguine, sine clade suorum triumphat. Verum mihi hic propositum non est suis Eloquentiam ornare laudibus, sed praeceptis explicare. malo ante intelligas, quid Oratorem deceat, quam quid possit. ars suis coloribus adumbrata, et partibus exposita, facilius amabitur, cum ignotinulla cupido.

2 Naturam largiri ad eloquentiam idoneam nulli possum, humanarum illud virium non est, sed artificis increati, qui tardam ad intelligendam mentem, fluxam memoriam, iudicium imbecille, vocem horridam, cespitantem linguam, latera imbellia nascendo sortitus est, frustra erudiendo ad eloquentiam perpolietur, Ex omni ligno Mereurius non formatur. Stylo quorundam aptare manus licebit, quos vox roburque laterum destituet Utrique tam dicenti, quam scribenti noster labor sumptus est Natura plerisque tam Noverca non extitit, quin faveret in partibus, alii, cui vocem, prompeamque ad verbalinguam est elargita, detraxit ingenio: alii vim atque acumen mentis impetiit, negavit linguam in verba expeditam: neutri tamendesperandum, ille ad dicendum, hic ad scribendum erudiatur: cui utrumque natuia donavit, vacer utrique. cuiomnia subtraxit, aliosadmiretur, sciatque, non omnes ad omnia natos esse. quem ad castra natura peperit, rostris non est praeficiendus, plures gladium scitius, quam stylum versabunt.

3. Huius porro, quam ego tractandam suscepi, artis praecepta, tot, tamque eruditi scriptorum, non veterum modo, sed et recentiorum sunt prosecuti, ut verendum iure fuetit, neremeritatis arguerer, sihis vel detrahere aliquid, vel adicere scribendo velle videar Praesertim cum multi, hanc docendi provinciam aggressi, plusab illa ignominiae, quam laudis reportarint, quod vel aliorum scripra temere compilarint, vel eloquentiam, sine eloquentia, tradere ausi, seseignorare ostenderint, quod scire ipsius artis professione tenebantur. Hos tamen ego, si quid ad rudioris aetatis captum ductumque, ista in re, facilitatis attulerint, si quid ad maiorem eloquentiae aestimationem momenti, iure duxerim hoc suo conatu excusandos. meque etiam non indignabor illorum in numero censeri, qui hac studiorum contentione, quanti esseteloquentia magis testati sunt, quam assecuti. Inter filoma/qous numerari satis fuerit.

Sednec mea prorsus, enqu e omnino alienat traditurus sum. Illud quod octo propemodum annorum studio, in solius Rhetoricae institutionibus iuventuti exponendis, sum assecutus, non gravabor illius disciplinae cupidis ad posteritatis emolumentum transcribere.

Consilium mihinon est, a tritis hactenus maiorum vestigiis deflectere, siarris propositae naturam spectemus; nihilominus certa tractandi methodo, qua ad facilitatem huius artis, cum plenius, tum citius addiscendae, nonnihil meo hoc labore contulisse mini videor, ab aliis nonnumquam mediscedere, nemo indignabitur, quisquis hoc studium publicae totum utilitati consecratum esse intelliget. Quare optimis antiquissimisque Rhetoricae professoribus, Atiftoreli, Hermogeni, Ciceroni, ac Quintiliano, atque his inprimis Latiae eloquentiae principibus, ubique inhaerere decretum est; at simul multa paucis complecti: postremo suis illos quandoque verbis, ubi pressius elegantiusque artem exponunt, introducere loquentes, ut praeceptis iuxta exemplisque erudiant.

4. Errant, qui magna praeceptorum mole iuventutis ingenium, non tam instruunt, quam obruunt, praxi magis, quam theoria opus est, exercitatione, atque exemplorum optimorum imitatione ad eloquentiam potissimum enitimur, quare in his plurimum operae posui. Ipsa illa quae tradidi praecepta, magna sui parte, sola lectione ira erunt haurienda, ut satis sit eorum sensum mente complexos, posse, illum exigentibus depromere. Qui in Rhetorica inventionis sedes, causarum genera, ac figurarum diversitatem memoria comprchenderit, caetaera tuto negliget, lect one tantum discenda.

Ardua res iuventuti est invenire argumenta, cui, ni fallor, difficultati a me detractum est, novaque inventionis methodo subventum. Res eidem adornandas amplisficandasque rationes plerumque deficiunt, inanique fere verborum iactatione circumfertur: locos itaque argumentorum, ad facilem inventionis usum, in communes ac proprios, digessi. Exemplorum, sive inventionis illa sint, sive elocutionis, vim tardius assequitur: eandem igitur, tam in argumentis inveniendis, quam figurate exornandis materiam adhibui, perque omnes fere rationes inflexi, ex qua promptum sit varietatem dicendi omnem apprehendere, Quibus sensim initiis ad

perfectiorem eloquentiam enitendum, quibus illa exercitiis potissimum obtinenda, nec magistris quidem omnibus video exploratam.

Etenim nescio, qua docentium, vel ignoratione, vel ignavia negligarur illud frequenter, quod in Romana eloquentia est prae cipuum: bonorum videlicet auctorum lectro, imitatioque: qua nihil, sivead studiorum amoenitatem iucundius, sive ad profectum utilius, potest reperiri. Longum illud asperumque per sola ad eloquentiam praecepta, stylumque, absque exemplo ductum, iter est. Illi qui legendo loqui discunt, velis ventisque faventibus, tamquam in plano feruntur oceano: hi qui ex praeceptis metiuntur omnia, velut per ardua praeruptaque montium, fastidioso semper labore, exspectatione non raro frustrata, enituntur. Ninil n. mulestius, quam de una eloquentia tali tantoque praeceptorum urgeri onere, in quo et multitudo adferat confusionen, et cognitio non auferat ab usu difficultatem. Plcrosque igitur adolescentes a minus exercitato ac prudente Moderatore ductos, hic su dare ac torqueri conspicias, tamquam ad stivam alliatos boves, aut ad suas clitellas asinos; qui cum excutere onus nequeant, admotis perpetuo stimulis sunt impellendi. Ubi munus scholasticum scriptionis persolverunt, ac praescriptum regularum pensum animo complexi sunt, tamquam deposito ab Atlante caelo, respirant, libros cum fastidio submovent, et vel inerti solvuntur otio, vel ad lusus saepe illaudatos vertuntur. Leves fabulas, illiberales nugas, alique, cum sermonis lenocinia, tum laxati corporis blandimenta, quis nescit otiosorum adolescentum esse negotia? Vix enim medium quicquam haec aetas tenet, aut honeste laboriosa, aut turpiter desidrosa.

5. Cauti itaque huius aetatis studiorumque moderatoris erit, ita haec literarum mitigare onera, tali varietate, ac voluptate hunc laborem temperare, ut non tantum non fugiat, sed impense eundem quoque consecterur. Expeditior vero nulla ad hanc rem obtinendam futura illi est ratio, quam si varia bonorum auctorum, atque inprimis Ciceronis lectione (sed cum delectu instituenda) animum pascat; quin et recentiorem aliquem historicum, oratoremque una cum Tullio evolvendum, comparandumque adiungat, ut et varietate teneatur, et imitandi copia non deficiat. Quod nullo negotio persuasurus est; si quotidiana seription.s themata ad

Ciceronis, aut alterius boni auctoris, exemplum formata, propo. nat, doceatque, ex his fontibus esse irriganda, ad horum ideam sedula esse imiatione fingenda. legent, volvent, optima quaeque, ad honestum imitationis furtum, designabunr. Primo largius importuniusque deproment, in sucum denique sangumemque aliena convertent, et ut ciborum alimenta digeruntur, sic nativo sensim, velut aliti corporis, imbuent colore. Hinc vitam viresque potissimum ducir eloquentia, quae ex indigesta praeceptorum crambe, aut vitiosis abundat humoribus, aut extenuatis artibus elanguescit. Utrumque iungendum est. Sine praeceptis orator, tamquam effrenis equus, per avia rapitur, sine lectione atque imitatione, ut sterili inclusus prato, marcescit. Facilius tamen reperies, qui sine praeceptis eloquentiam hauriat, quam qui sine lectione. Quare multum ego ab illorum studio, ad hoc transferendum temporis, otiique literarii, existimem, stringendasque tot leges Rherorum, atque in arctum redigendas, qua adolescentum ingema magis obruuntur, quam illustrantur. Non tamen eiusmodi tradendorum praeceptionum magistros veto, qualis aut in suis oratoriis est libris Cicero, aut Quintilianus in suis, qui eloquentiae leges non minus scribendo tradunt, quam tradendo sequuntur, verum illos, qui fracto elumbique stylo, mille praescribunt cloquentiae regulas, vixque aliquas dicendo assequuntur Tum deinde plura, ex laudatis etiam Rhetoribus, lectione sola, atque intellectione magis, quam memoria eomplenda censeo. Soarezii Rhetoricam erudite scriptam, aut Carbonis ex eo tabulas, qui adolescenti ex memoria reddendas imperaverit, minus exils emolumenti capiet, quam qui rerum definitiones praecipuas complecti iusserit, expositaque ad captum cetera, lectque, suis quemque verbis, si auctoris fugiant, reddere. Ita enim, et ingenio discentium plus accedet luminis, et lectioni exercitationique scribentium plus temporis: Varietas molestiam studiorum infringet, exacuetque industriam.

6. Porro cum unus potissimum Tullius qui, qui imitandi gratia studiosis adolescentibus sit assumendus, ut qui optimi Oratoris partes dicendo scribendoque proxime est assecutus: is vero, et prolixius in multis, et obscuris saepe in causis, ab hac aetate alienis, non pauca habeat imitationi minus accommodata; multa quae omne orationis artificium

egregie expleant: non absre facturum me existimavi, si haec velut per partes ante oculos explicata, ut plenius cognoscerentur, proponerem, atque ut pictores rudi solent iuventuti, nunc brachium, nunc pedes, nunc capur veluti delineanda atque imitatione reddenda, exhiberem, tum torius denique in oratione corporis lineamenta sectarentur.

7. Postremo studiosum Lectorem moneo, non hoc solo me opere omnia eloquentiae praesidia complexum; verum ceteris etiam, quos de humaniori literatura exaravi libris, spectasse, ut difficiliores ad eloquentiam aditus, et planiores, et amoeniores aspirantibus redderem. Hinc cum facetus, argutusque sermo, tempori locoque usurpatus mirifice animis insideat, huic rei Artem argutiarum dedi, hactenus per certa nondum praecepta exhibitam, tanta in eadem etiam materia dicendi copia, quae vix sterilem esse patiatut, non tamen favente admodum natura, quae nonnullis hac in rc gratam quandam facilitatem copiamque suppeditavit, ut scias ab arte magis, quam ingenio has loquendi leges mihi natas esse. Sed cum vitiosa editio prima fuerit (quae in plerisque ceteris, absentis auctoris fuit infelicitas, et typothetarum incuria) alteram correctius, ut spes est, imprimendam brevi dabimus.

Rursum cum rara orationi ex similibus imaginibusque per comparationem inductis accedat vis ac gratia, Speculum imaginum proposui, in quo magna exemplorum varietate ac copia, sy mbola, emblemata, hieroglyphica atque aenigmata tum exhibui, tum sua natura ac diversitare distinxi. Tertio, cum illustrium conceptuum ac descriptionum eleganti varietate, suus eloquentiae etiam solutae ornatus adhibeatur, per omne poematum, tum concipiendorum, tum formandorum genus in elegiacis, heroicis, lyricis, daramaticisque incessi (quauquam et dramatica poesis turpi impressione deformis prodiert, mox rursum instauranda) quod opus tripartitum Palostram eloquentiae ligatae inscripsi.

Denique ad varium eloquentiae habitum solutae orationi, in quovis scribendi genere epistolico, historico, oratorioque comparandum, Palaestram styli, ac deinde Exercitationes orator as, demum et hanc Palaesiram, et velut stholam, oratortam triplici quoque volumine instruxi, ira ut praecoprionibus iuxta, atque exemplis omnem eloquentiae partem illusrraverim, Quod si ruo aliquo, ut sperem, emolumenro, mi

Lector, feci, et mea hac opera ad eloquentiam proficias: age atque hanc mihi, bonis literis, Deoque auctori gratiam repende; neque ad cuiusquam mali hominis, aut sceleris patrocinium illam impende; ad virtutis, fidei, aequitatis, divinaeque gloriae defensionem prompta sit omnibus, et si quam ultionem meditetur, in hostes earundem rerum effervescat. Ita et hons bonis artibus, et sua Deo constabit gloria, eritque tuis aequa merces ftudiis praeparata.

LIBER I. Palaestrae Oratoriae De praeceptis bene dicendi.

REcte ex Cicerone Lipsius in suis Institutionibus orat. universam bene dicendi rationem Stylo atque actione complectitur, styloque tria subicit officia Rhetoris, Inventionem, Dispositionem, et Elocutionem; actioni duo, Memoriam et Pronuntiationem. Quarum rerum facultatem Arte atque Imitatione assequimur. Et Artis quidem, ait, praecepta, si ad usum potius, quam speciem comparantur, pauca sunt: imitatio in futuro Oratore dominabitur. Nos de officiis hisce agemus singulis, ubi primum universe, quid Rhetorica sit, quid Eloquentia, viderimus.

CAPUT I. De natura et causis Rhetoricae.

RHetorica, si nominis originem quaeras, Graecis hanc debet apo\ tou= r(e/ein, quod est fluere, vel dicere, deducta. Unde et r(h/twr Rhetor, et r(h=ma verbum nascitur.

Si naturam postules, ab Aristotele lib. I. Rhet. cap. 11. ita definitur e)/sti h( r(htorikh\ du/namis peri\ e(/kaston tou= qewrh=sai to\ e)ndego/menon piqaio\n. Rhetorica est facultas noscendi illud, quod, in unaquave re, ad persuadendum est accommodatum.

Eloquentia igitur, iuxta eundem, facultas est dicendi in quacumque re ad persuadendum accommodate. Cum quo Tullium lib. 1. de Orat. n. 37. convenire necesse est, quando supremum Oratoris officium hac in re collocat.

Illa a utem Rhetoricae definitio tanto est absolutior, quanto propius, quam ceterae, omnes Rhetoricae causa complectitur, naturamque exponit.

1. Facultas, seu potentia quaedam dicitur; quia in utramque oppositorum partem habilis est, nectantum suadet, laudat, defendit; sed etiam dissuadet, reprehendit, accusat. quod facultatis magis, quam artis esse dixeris.

2. Additur noscendi, quia Rhetorem nosse sufficit, quae sint ad persuadendum, tam in rebus, quam verbis idonea: Eloquentem vero, sive Oratorem, haec cadem reipsa dicendo usurpare, necesse est. 3. Subicitur in unaquaquere: ut intelligas Rhetoricam in quacumque materia, aliarum quoque artium, ac scientiarum versari, iisque in eloquendo, et praesidio esse, et ornamento. 4 requiritur, ut ad persuadendum accommodata secernat, per quod a ceterisartibus liberalibus distinguitur. nam Grammatica, et Poetica est ars bene dicendi, Dialectica vero etiam probandi, rhetorica vero non tantum, ut bene dicat, probetve; sed etiam ut animum persuasione impellat, hoc est, intellectum rationibus, voluntatemque, si opus. affectu rapiat, intenta est. quod cum modo conglobatis, modo fuse ornateque diductis argumentis, praestet, tamquam Oceanus quidam fertur, in quam artes ceterae, ut flumina, influant Grammatica purum confert perspicuumque sermonem. Poetica inveniendi eloquendique ornatum, Dialectica probandi vim. ministrae omnes, ipsa eloquentia Regina est.

Causas Rhetoricae ex hac definitione facile colliges. Nam efficiens est intellectus, in quo haec facultas (du/namis) residet. materia est unaquaeque res (to\ e(/kaston.) forma est aptitudo, quae illiad persuadendum inest (quae indicatur per to\ e)ndexo/menon piqaino/n) finis estipsa persuasio: quae duplexest, vel solius intellectus, cum docenda tantum ab Oratore tractantur: vel etiam voluntatis, cum agenda etiam traduntur. in primo

solam fidem auditori faciendam; in altero etiam motum impulsumque spectar ad quem obtinendum Rhetoris instructio et Oratoris eloquentia referenda est. Nune igitur illa, quibus hunc finem assequatur, officia, ordine expendamus.

CAPUT II.

De inventione.

PRimum praecipuumque Oratoris officium est invenire argumenta, quibus persuadeat, hoc est, intellectum convincat faciendo fidem, et voluntatem permovendo. Inventio igitur Rhetorica est, excogitatio rationis verae, aut verisimilis, ad faciendam fidem, et voluntatem auditoris impellendam.

Dicitur 1. excogitatio rei verae, aut verisimilis, quia Oratori sufficit habere argumenta (piqana\) ad fidem idonea, ut sunt. verisimilia. 2 Additur, voluntatem auditoris impellendam: non enim satis est invenire argumenta Oratorem, quibus intellectum doceat (hoc enim etiam praestat Dialecticus) sed invenienda eidem est certa via modusque amplificandi argumenta, ut etiam voluntatem, cum opus est, mpellat, sine quo motu in rebus agendis numquam persuadebit. Tria igitur inventio Oratoria complectitur. primum excogitarionem argumenti, vel certi, vel probabilis, in quo cum dialectica convenit, 2. argumentationem, sive expositionem eiusdem argumenti, quod per contraria, similia, aliosque locos inventionis plerumque praestat, sed fusius ornatiusque, quam Dialectica. 3. amplificationem, quae exposita iam argumenta, tum figuris gravibus exaggerat.

Argumentatio est inventae rationis expositio, apud Oratores, quam Dialecticos fusior, spectatque ad fidem magis firmandam.

Amplificatio est gravior quaedam affirmatio rei, que, cum motu animorum, conciliat fidem. Ita fere in part Cicer

De argumentorum inventione, et expositione, agemus primo; de Amplificatione vero locis diversis, quia, praeter inventionem, naec etiam dispositionem, et elocutionem requirit, pars in omni eloquentia nobilissima: ut per quam ulsimo finem suum Orator assequatur.

Orator argumenta ad persuadendum possit desumere, reperiemus duplicis potissimum generis locos a Rhetoribus designari, alios intrinsecos, quiargumenta suppeditant illa, quae rebus insita sunt, iisque cohaerent: alios extrinsecos, unde argumentasumuntur, a re, de qua agitur, separata, Illotum Cic. in Top. et Qumtilianus sedecim constitunnt: norum Qumt lib. 5.c. 2.sex numero designat, quos tamen Cicero unius testimonii nomine complectitur. De singulis ordine videbimus.

§. 2. De sedecim locis argumentorum intrinsecis.

Locus, ut dixi, intrinsecus est, ex quo eruitur ratio, quaerei, de qua agitur, coniunct a est. Sunt illorum sedecim.

1 Definitio, quae explicat naturam rei, idque modo duplici: vel per ipsas causas rerum intrinsecas, vel per alia cum rebus coniuncta, quae, ut nobis magis perspecta. illius naturam aperiant. illa definitio proprie dicitur, et Philosophis, quam Oratoribus magis est usitata: haec descriptio potius appellanda est, et per omnes locos, ad causas, effecta, adiuncta, contrariaque effunditur; ideoque, post alios priocum locos, est cognoscenda Saepe tamen ab Oratore definitio (ut magis pateat) per descriptionem adiunctam illustratur.

Modus investigandae definitionis hic est: ut videas, quae res aliae illi quam describere vis, rei quam simillimae reperiantur, ut homini nihil reperis in orbe similius, quam bestias feras que. Iustitiae nihil vides similius, quam temperantiam aliasque virtutes Rhetoricae nihil similius, quam Dialecticam aliasque facultates, quibus intellectus instruitur. Hoc igitur in quo conveniunt, vel totum sume, vel certe quod proximum similitudinis signum est, ut in homine et bestia est, quod utrumque sit animal; in iustitia et temperantia quod virtus; in Rhetorica et Dialectica, quod sit facultas, Rursum, ubi commune illud inter similia repereris (quod genus appellamus) vide, quidnam illud sit, quo haec eadem primo differant, suaque inter se natura opponantur; ut, cur homo non sit bestia? et occurret; quod ille rationis compos, haec expers sit: cur iustitia non sit temperantia? et subveniet; quod illa suum cuique tribuat: haec pravis moderetur affectibus: cur Rhetorica non sit Dialectica? et tibimet respondebis, quod illa tradat rationem persuadendi: haec tantum disserendi, et

hinc rei cuiusque definitionem depromes, ut homo est animal rationale: bestia est animal irrationale: lustitia est virtus, tribuens cuique suum etc. Quam tamen definitionem Orator in verbis liberalior, aliis quibusdam locis exornatam, illustrabit, exempli gratia. Iustitia illustre bumani generis ornamentum est, virtutum ceterarum in rep. princeps, legum sacrarum profanarumque; custos, tranqu llitatis publicae conciliatrix, aequitatis vindex: per quam urbes, regna, imperiaque rite administrantur, civilis societas coalescit, suum et Principi a privatis tribuitur, et privatis a Principe conservatur, ubi descriptio, cum definitione, miscetur.

Est et alia celebris, tam inter Rhetores, quam Philosophos, definitio, quae per Physicas rerum causas datur ut, pulcherrimum Dei opus homo est (en causam efficientem) ad ipsam divinae naturae imaginem, aeternaeque demum felicitatis possessionem conditum (en finem) corpus illi quidem mortale et cum ceteris, si originem spectes, brutis commune est (en materiam) at si formam animumque erecto ad caelum vultu, et immortali mente donatum.

Frequens illa quoque, facilisque apud Oratores (cum naturae rerum minus penetrantur) definitio est, quae per negationes ostendit, quid res non sit, ut Cic. in Top. Optimates sunt, qui neque nocentes, nec natura improbi, nec furiosi, nec malis domesticis impediti sunt.

Elegantior haec etiam erit definitio si affirmatio accedat, et simul dicatur, quid res sit, et non sit. Ut contra Pison. ego sine eo consilio Consulem numerem, sine quo Romaene Reges quidem aesse potuerunt? qui praedones igitur, siquidem vos Consules? qui latrones, qui hostes, qui proditores nominabuntur? Magnum nom en est, magna dignattas, magna maiestas Consulis, von capiunt angustiae pestoris tui, non recipit levitas ista etc. animo Consulem esse oportet, consilio, fide, gravitate, vigilantia.

Potro de aliis descriptionibus, quae huc spectant, vide post sontes locorum com.

2. Locus est Notatio nominis, sive Etymologia, quae verbo rum originem, vimque significandi exponit, ut Consul est, qui par iae consulst. et Ovid. 5.fast.

4. Enumeratio partium, qua totum in suas partes distribuitur. Cic pro Mil Luget Senatus, maeret equestris ordo, tota ci vitas confecta senio est, squalent municipia, afflictantur Coloniae, agri denique ipsi tam beneficum, tam salutarem, tam mansuetum civem desiderant.

1. Genus est quod duas, aut plures sub se res convenientia quadam similes, at specie differentes complectitur, ut virtus prudentiam, iustitiam, fortitudinem, et temperantiam. Atque hinc secunda Oratori suppetit scribendi materies, cum videlicet a specie ad genus; vel, ut aiunt, ab hypothesi ad thesin transitur. Ita pro Archia Poeta Cicero, cum materies dicendi angusta eslet, nec argumenta quibus civem Romanum probaret, multa suppeterent, in ipsius, ac denique et poesios laudem transgressus est. et pro Marcello acturus Caesari gratias, quod illum clementer in gratiam recepisset, ad clementiae encomium se convertit. pro Amerino quoque, a parricidio eundem defensurus gravitatem parricidil descripsit.

6. Species, seu forma, est pars generi subiecta. Unde, via contraria, a thesi ad hypothesin transeundo argumentum petitur, nam quae e. g. in fortitudine laudibus digna reperiuntur, cadem universe in virtutis commendationem cedunt. ut Cic. pro Rabir. Multas C. Caesaris et magnas esse virtutes oportet, si hae sunt quasi theatris propositae et populares; castris locum capere, exercitum instruere, expugnare urbes, acies hostium profligare etc. Qui rursum locus est fecundissimus cum a generead quasque species, carumque naturam, ac proprietates transire, sit in latissimum orationem campum effundere.

7. Cansa est, quae dat esse rei, estque quadruplex, materia ex qua res fit. Forma per quam res certae in senaturae, a ceteris vero rebus distincta est. Et Efficiens, per quam res fit, Finis, propter quem res fit. Ut materia hominis corpus est, forma animus, efficiens, Deus, finis beata vita. Unde a materia sic argumentaberis. Corpus hominis mortale est, ab eius igitur

contagione immortalis animus est sevocandus. Sic a forma. Cum animi bominum immortales sint, eosdem ad immortalitatem beatae in caelis vitae aspirare convenit. Abefficiente. Cum Deus hominum ad suam imaginem efformarit, quid aequius, quam ut ad auctorem suum animum cogitationemque eonvertat? A fine. Cum ad aeternae felicitatis pessessionem homo natus sit, summae dementiae est, hac neglecta, periturae felicitati immorari.

8. Ab effectis quae sunt orta de causis argumenta crebra ducuntur. Sic ab hominis pulchritudine sumam argumentum ad laudandum eius effectorem Deum, aut pulchritudinem animae in homine, a qua, tamquam forma, oritur. etc.

9. Adiuncta, hoc est, cir cumstantiae, quaerei seu personae adiunguntur, suggeruntur hocversu.

Quibus per rerum qualitatem, quantitatem, numerum, locum, modum et tempus, respondetur. Ab his adiunctis Cicero pro Milone late ostendit, Clodium Miloni insidiarum esse. Age xunc (inquit in ceteris) iter expediti latronis, cum Miloni, impedimentis comparate, semper ille antea cum uxore, tum sine ea; numquam non in rheda, tum in equo: comites Graeculi, quocumque ibat, etiam cum in castra Hetrusca properabat, tum nugarum in comitatu nihil. Milo, qui numquam, tum casu pueros symphoniacos uxoris ducebat etc. ubi solus itineris instituti modus expenditur.

10. Ab antecedentibus quae necessitate aliqua rem aliam sequentem post se trahunt. ut, Ros matutinus a sole resolutus, decidit, serenum igitur caelum futurum est, a causis differunt, quod in effectum per se non influant. Cic. pro Muraen. Nemo fere saltat sobrius, neque in solituadme, neque in convivio moderato at que honesto. Intempestivi convi vii, amoeni loci, multarum deliciarum comes extrema est saltatio.

11. A consequentibus pari ratione argumentum ducitur ut Cicer in Anton. Luculentam tamen ipsam plagam accepit, ut declarat Cicatrix.

12. Arepugnantibus, quae, sine oppositione mutua, dissident, ita amori repugnat convitium, laesioque; ut, quem convitiis insectari Caesarem audivimus, eum par est credere, non amasse.

13. A Contrariis, quae quadruplici oppositione distingui solent aut enim sub eodem genere maxime dissident, ut amor et odium; bellum, et pax; sapientia et stultitia: et adversa

dicuntur, aut negant se mutuo: ut amat, et non amat; probus, non probus, suntque contrad centia, vel negantia aut unum altero privat: ut lux et tenebrae, mors et vita; scientia et inscitta, et privantia sunt: aut unum refertur ad alterum, ut Dominus et servus, datum et acceptum: suntque relata. Magnum hiclocus oppositorum ornamentum adfert orationi. Eius igitur (ait Cicero pro Milone) mortis sedetis ultores, cuius vitam si putetis per vos restitui posse, nolitis?

15. A Dissimilitudine ut Catullus, Soles occidere, et redire possunt: nobis cum sem el brevis lux, nox est perpetuo una dormienda

A pari: Si M. Antonio Clodium defendere licuit, cur Ciceroni non liceat Milonem? Differt autem comparatio haec a similitudine, quod illa proptertertium quodpiam duorum interse collationem instituat. Sic ratione defensionis, Cicero cum Antonio compatatur.

Ceterum illam repugnantium ac contrariorum, tum similium, ac comparatorum distinctionem, non magnopere ab Adolescentibus exigendam putem. Sufficit varietatem solam ad qualemcumque potius copiam, quam ratiocinandi vim, mente comprehendisse. Ego postea (cum bona, ut sperem Doctorum venia) haec quinque ultima interse extrinseca atque assumpta potius, quam insita argumenta recensebo, quid enim magis extra rem, quam quod eidem opponitur, vel certe, non sine oppositione quapiam comparatur.

§. 3. Loci extrinseci Argumentum.

1. A praeiudiciis argumenta suppeditat, ut cum, vel pari in causa, vel etiam eadem aut certe connexa, sententia aliquande in iudicto est pronuntiata. ut ad Heren. Quem Senatus, quem populus Rom. quem omnium existimatio damnaret, eum vo, sententiis vestris absolvetis?

2. Fama, quae est sententia quae dam multitudinis. ut Cic. pro lege Manil de Pompeio. Quod nomen unquam in orbe terrarum clarius fuit? cuius res gestae pares? de quo homine vos, id quod maxime facit ad auctoritatem, tanta et tam praclara iudicia fecistis.

3. A Tabulis legum, testamentorum, decretorum, aut chirographorum; ut Cic. in Verr. act. 8. Horum autem temporum, cum te plurimas res coemisse dicas, tabulas omnino nullas proferas, nonne te tondemnari necesse est.

6. A testimoniis aliorum. De quibus petita argumenta vel obvia, vel facilia sunt, exemplis tamen inferius illustranda.

§. 4.

Haec argumenti investigandi locorumque distinguendorum ratio, quae iam dudum in scholis librisque Rhetoricis pervulgasa est, suas patitur, apud rudiorem praesertim adolescentiam difficultates; Quare visum mihi est, aliam in praxi faciliorem aliquanto methodum institui posse, quae cum ad in veniendi promptitudinem ac copiam, cum vero maxime ad viam cuivis planam, ordinemque quaevis argumenta tractandi, amplificandique faciat. Aliam igitur ante omnia eorundem locorum distributionem constituo. Quosdam illorum proprios, quosdam communes appello.

Proprios locos dico, qui argumenta continent, cum ipsa de qua agitur, re coniuncta. Et sunt illa quae Cicero infinita dixit, repugnantibus tamen, contrariis, similibus dissimilibusque, ac comparatis hinc exclusis, atque ad locos communes reiectis.

Communes locos voco, qui argumenta continent, rei, de qua agitur, non coniuncta sed cuivis propriorum locorum, tam ad ornandum et amplificandum, quam etiam ad confirmandum adhiberi solita. ut sunt loci ceteri prioribus, quos dixi proprios, non inclusi. Proprios hoc versu complector ad faciliorem memoriam.

Utrobique quinque fontes, ex quibus videlicet plurium locorum argumenta fluerent, tum ob connexionem, tum ob facilem observationem constitui, Ab cadem vero materia

exempla argumentorum deduxi, ut illorum varietas, ordo, et copia, iuventuti ad promptam imitationem velut in tabella, propeneretur.

CAPUT III. RATIO INVENIENDI. Ex locis propriis, sive intrinsecis.

CUm adolescentibus, neque iudicio satis firmatis, neque experientia excultis, argumentorum plerumque inventio perdifficilis sit, ideoque hunc fere Magistris laborem relinquant, nec prope aliud a Rhetoricae disciplina, quam eloquendi aliquam facultatem domum reportent: hoc mihi faciendum praesenti institutione censui, ut hanc inveniendi difficultatem, in praecipua huius disciplinae parte, sublevarem.

Ante monia igitur hoc universim, et discipuhs, et eorum Moderatoribus propositum esto. Inveniendi promptitudinem in adolescentibus per interrogata, brevesque quaestinculas excitari. Ut detur, e g. adolescenti studioso hoc thema rationibus certis probandum. Otium quandoque laudabile est. Siad hancrem iusseris argumenta congerere, haerebit sudabitque anxius, sterili non raro investigatione, at si interrogaveris, qua de causa, non numquam otiari, et vacare a literis cupiant? sine mora responsurus est, quia hoc otio vires studits fatigatas reficimus. En rationem, quae brevi oratiunculae, Chriae instar, per locos, ut mox videbimus, communes diducendae, sufficiat. Nam contrarium illius. quod immoderatus labor opprimat: simile, quod fortissimi etiam equorum otio reficiendi sint, nimioque labori succumbant. Senecae aliorumque auctoritas, quod moderata durent, haud difficulter suppeditabitur. Qudo si tamen pluribus rem eandem rationibus diducere lubeat, per locos supradictos, aut certefontes postea excitandos, adolescenrem quaerendo poteris exercere, ut, Quid sit otiari? Dicet, cessare a laboribus. Hinc igitur mox promes definitonem otii, quod sit cessatio a labore. Unde ulterius diduces argumentum, cum labor sit poena mortalibus obAdae lapsum imposita, cessationem a labore malam esse non posse, quod sit quaedam a poena inflicta, liberatio, cuius rei si alia quaedam exigatur confirmatio, promptum erit exemplum caelesitum geniorum ac beatorum, qui laboribus exempti, tranquillo in otio lumma felicitate potiantur. Si praeterea urgeas quaerendo, cur, aut

quo fine, otium ambiat? Non minus prompte respondebit, ut ad studia maiori ar dore, paratiorique ingenio tractanda redeat, vel ut piet ati ac rebus sacris animum impendat En novum sparsumque rursus disserendi argumentum, quod iisdem quibus primum locis poterit exornari. Prior ab effectis petita est ratio, altera ex natura, tertia a fine, quae uberem scribendi materiam, in re (ut principio apparebat) difficili, suppeditabit. Contrarium enim thematis, quod illaudabile sit otium, multo pluribus rationibus abundat, cum labor ex se quae dam actio sit, otium illius privatio, facultates viresque homini non ad cessationem, sed actionem datae sint, otium sons ingentium malorum, stagnantique ac putrescenti aquae persimilis: Arcum frangat intensio, animum remissio, etc.

FONS I. LOCORUM PROPRIORUM. Ad quaestionem Quid res sit? natura rei exponitur?

ANte omnia ut rei cuiuslibet naturam nomenque intelligamus danda est opera. Naturam vero rei ignotae per comparationem plerumque ad res alias, quas certius penetramus, investigare, atque hac via ad genus differentiamque illius, ut supra docui, pervenire, usitatum est. unde illius, quod inquirimus, manat definitio. Ad eandem cognitionem facit Physica rei consideratio, si et materiam illius, et formam singularem, qua separatur a rebus ceteris, expendamus, ita enim praeter genus, et speciem (quas partes Metaphysicas appellant) alias quoque Physicas, sive naturales eius partes ad integritatem spectantes facile comprehendemus. Sola tamen naturae cognitione in rebus non acquiescimus, nisi et nomen conster, nominisque ratio, eiusdem que usus, atque inflexio, nam rebus convenienter sua imposita esse nomina, non ignoramus et de his, quamvis ordine posterioribus, prima tamen plerumque solet esse quaestio. Quare et nos hoc in fonte ita censemus inveniendi rationes ordinandas esse.

Ut 1. quaeratur quod nomen rei? 2. Quid res sit, quaeque eius natura? Hincenim praeter etymologiam nominis, et coniugata, locus a genere, specie, definitione, partiumque enumeratione, ex eodem velut fonte affluent, cum mutua inter sese communione socientur.

Hic quid Christianus? quid homo? quid sobrietas? quid rita sit? cum nomine et definitione singulorum, expendere poteris, atque ex illis, quae ad propositum thema probandum tibi opportuna videbuntur (neque enim ubique serviunt omnia) argumenta seligere.

Q. 1. Quid nominis Christianus? Resp. a Christo sic dictus, qui ebrietatem detestatus est. Unde homo? Resp. ab humo, quam nimius humor opprimit. Unde vita est? Resp. non a bibo, sed vivo. Unde sobrietas Respons. a sobrio, etc. Haeceadem per coniugata licebit inflectere ut, Christianus Christiane, homo humana non bruta vita vivit.

Etymologiam Oratorie sic expones. Absit, ô Christiane, tam indignum a moribus ac vitatua facinus, ut nominis, nobilitatisque tuae oblitus, turpissimo ebrietatis immersus caeno, a Christo duce atque institutore tuo degeneres. Christiani non est nisi Christi legibus regi, exemplo duci, moribus vivere. Illustrius tanti nominis decus est, quam ut sinat, hisce se sordibus inquinari: maior tanti ducis gloria quam ut tam abiectiatque ignobilis vitii labem patiatur. Age, at que ad illas temperantiae metas, quas natura cuivis animanti, Christus etiam scriptis legibus fixit homini a tam foedo potandi excessu, revertere etc. Hominem te memineris ab humo et productum et dictum esse, quae, ut moderata aquarum copia fecunda est; ita nimia illarum irrigatione sterilescit. Noveris eodem te brevi rediturum coprore, unde non ita pridem existi, tanto citius, quanto grautori illud potandi licentia merseris. Longius et hic et in sequentibus liceret excurrere, sed modus nobis aliquis, in ista, quam praecipiendo meditamur, brevitate, necessario est statuendus. Amplificandi porro rationes inferius dabimus.

Q. 2. Quid rei Christianus est? Resp. est homo Ecclesiae Christi per baptismum adscriptus. Quid homo? Resp. est vivens animal ratione praeditum. Quid sobrietas? (de hac enim potissimum agitur) Resp. est temperantia in potu. Licebit etiam negando illa, quae res non est, adferre, ut, non est homo ethnicus, aut barbarus non est irrationale brutum, sobrietas est, quae nullam in potu immoderationem patitur.

En definitiones, quae proposito themati serviant, ex quibus simul de genere, tum etiam specie rerum constare poterit, nam genus, in Christiano homo est; in homine vivens, aut animal, in sobrietate virtus aut temperantia; hoc proximum,

illud remotum. Species, seu formae diversae, quas complectatur sub se Christianus, et homo est vir, mulier, iuvenis, senex, etc. (Rhetorice loquor) sobrietas vero, moderationem in vino rhenano, vel adusto, vel zytho vel mulso, etc.

A definitione Hominis sic Orator ebrium arguet. Cuius nunc dicam eiusinodi esse vit am, brutine an hominis? quae in euram corporis intemper antem abiecta, vix aliud praeter vinum epulasque eructat, rationem, primam optimamque hominis partem, immoderato potu obruit, Dei divinarumque rerum memoriam atque aestimationem, animo ad caelestia nato, aspernatur, sollicita, quid oculorum lenonicio, palati illecebris, ventrisque cupiditatibus largiatur, non vero, quid naturae, quid temperantiae, quid animae, quid rationi, quid superis debeat. Hanc ego si solam ab homine vocem formamque transferam, vitam esse brutorum asserere non dubitem, quamquam in hoc etiam bruta hominum intemperantium turpitudine vincantur; quod, cum illa rationem nullam habeant naturae tamen legibus praeseripto. que in potu obsequantur, negque illa obluctante stomacho hauriant, quae turpiter ingesta mox turpius cogantur regerere.

A Christiani definitione sic argumentabitur: Egone Christianum hunc esse sentiam et sacratissimis Ecclesiae coetibus sociatum quem impurissimis ebriosorum gregibus video delectari? illum dicam lustralibus aquis expiatum, quem cereo inter vini crapulaeque exundantis sordes volutari? illum sanctioru disciplinae sacramento auctoratum esse credam, iurataque Christi fide ad dictum, quam foedissimum ventris mancipium Baccho Venerique operari intelligo? Non patiuntur se in vicem, non con veniunt Ecclesia et popina, Christus et Bacchus, virtus et vitium verbo, idem non potest esse honestus et Christian. et ebrios turpis.

A solo genere quod vivens sit, ita ebrium Orator describet. Hunc ego vivere hominem sentiam, qui nihil aliud vit a in se dignum exhibet quam ut inglu viem pascat, ingerat ac regerat, hauriat evomatque? qui potissimam vivendi partem, aut inter fumantes tabernas exigat, aut inerti somno consumat, aut vino obrutus sepeliat, lerumque sine ratione, sine sensu, ac motu: qui capite vacillet, iudicio destituatur, ratione sopitus sit: quem pedes non ferant, oculi non dirigant, manus non sust entent: cui ad familiam regendam inepto, ad rempubl. sublevandam inutili magis sepulchrum conveniat mortuo, quam domus vivo?

Iam si ad genus quoque sobrietatis transeat, quod est temperantia, vel universalius etiam, quod virtus est, ostendatque,

quantum in illis decus, quanta utilitas, quae tamen ab ebrietate pessundentur: contraque quantum in hac dedecus, rerumque omnium, ut famae, vitae, opumque detrimentum ingens sese hic dicendi campus aperit. Hoc enim est ab hypothesi, ut aiunt, ad thesim transire. Quare exemplo tam copioso ab invi.

A specie seu forma, e.g. sobrietatis; quae est moderatio in potu vini, vel adusti, vel Rhenani, vel zythi ita argumentari licebit, ut in his omnibus moderationem esse tradas illi necessariam, qui temperans haberi velit. Quod si subeat de hominis Christiani diversa tamquam specie, hoe st, viro, muliere, sene, iuvene etiam disserere; par erit ratio, atque hinc magis etiam augebitur, pro sobrietate dicenti oratio. Unum tangamus, quam illa deceat adolescentes.

Quanta adolescentibus sobrietatis in vino habenda sit ratio, quis digna satis oratione assequetur? etenim cum pulcherrimae illae, quae de temperantia leges sunt, ab hac aetate neglectae fuerint, cum honestas moderatae semel vita praeterita, spreta, conculcata erit, cum nec Christianae vitae disciplina, nec parentum monita, nec maiorum exempla intemperantem effrenatamque iuventutem ab illa potandi licentia cohibere poterunt, spes reliquae atatis sobrie moderateque exigendae profligata est, iacet continentia, regnat ebrietas; succumbit pudor, libido dominatur; pietas, fides, religio, virtusque universa exulat; atque eorum loco impietas, perfidia, Deique contemptus, et immane quodvis flagitium in reliquam aetatem ac hristianorum disciplinam erumpit. Non enim unius est adolescentis ustium, neglecta educatio, tantaeque dissolutionis impunitas, quam nec ethnicipertulere, in totam ipsius vitam, in universi nominis atque instituti nostri de decus, haec turpitudo transfunditur.

Iam si ab illa quoque foeditate, quae in feminarum ebrieta te repericur, eiusdem quoque in homine Christia o indignitatem exaggerem, si adiieiam de senibus: quanta hinc olitur scribendi dicendique copia.

Sequitur partium, sive Physicarum, ad totius integritatem quandam spectantium enumeratio, quae usque adeo ubiq Oratori in rebus diducendis servit, ut sine hac vix quisquam ceterorum possit locorum copiosius pertractari. Unusque hic locus praecipuus est, quo a Dialectico Orator separatur. psa quae iam tradidimus exempla docere te poterunt. Nam in definitiene aliud nihil dicimus, quam quod homo, ratione praeditus, et caelo natus, immoderata corporis cura bruto comparetur, quam

propositionem, per enumerationem partium immoderatae illius curae, oratorie diducimus. Idem in Christiani definitione, in genere, et specie exposita, facile observabis, ut ab hac enumeratione, tamquam cornu quodam copiae, suam eloquens orationem locupletet. Ceterum ut propria huius loci exempla habeas. Quaeramus.

Quid in homine ad ebrietatem complendam adhibetur? Respond. Manus, os, lingua, corpus, animus ipse. Quid Bibo faciat, ut inebrietur? vel quivi illius actus? Resp. quaerere tabernam, socios, scyphos poscere, provocare ad haustus, et provocari.

Ab enumeratione partium igitur, sic Orator Christianum arguet. Ergone Christianus, festivis etiam diebus, divino honori consecratis, Baccho litet? manus pietati iure impendendas, ad turpe ventris servitium convertat? linguam sacro Christi pastum corpore, immoderatis proluat haustibus? corpus illud Dei sedem atque hospitium, foedissimum ebrietatis ac gulae receptaculum faciat? mentem pulcherrimam Sapientiae aeternae meritis expiatam, caelestibus donis cultam, increatae illius bonitatis imaginem, in tanta rursum flagitia praecipitet, ornamentis praestantissimis spoliet, extrema scelerum deformitate subvertat?

Videas hominem hesterno adhuc vino calentem, ac vomitu madidum, vix excusso oculis somno, anhelare rursum ad pocula, societatem ambire, tabernam sectari,v ino primum adusto languentem excitare stomachum, nec multo post eodem, unde nuper hauserat vase falernum poscere, libare primo quividem parcius dum molli sensim vini provocatus illecebra, grandioribus ampullis, et poscat, et offerat. Tum vero iam genio profuse obsequitur, maioribus certat haustibus, provocatur ac provocat, aliorum salutem bibit, suam cum pecunia, prodigit, cunctantes impellit, discedentes retrahit: ne impurissimus vini gurges, uno scelere con: aminatus, solus temperantiae fines praetervehi videatur.

Haec quidem enumeratio partium ad causas intrinsecas, praesertim materialem, referri poterat; quod cum hacintime iungatur: malui tamen in primo illam fonte, cum definitione (quae et partes rerum complectitur) sociate, quod, ut dixi, per omnes illa locos evagetur, illisque oratorie amplificandis deserviat. Nunc ad causas rerum convertamur.

FONS II. LOCORUM PROPRIORUM. Ad quaestionem, per quae res sit? causae exponuntur.

NAturalis hic ordo est, ut postquam cognovimus, quid res sit, de qua suscepta nobis dissertatio est; tum, unde, vel per quae, haec res existat, ac talis in sua natura sit, investigemus, ita enim certa methodo nihil eorum, quae ad plenam cognitionem spectant, praeteribimus. Utamur, quo coepimus exemplo.

Quaeris, per quae sit talis natura Christianus? homo? vinum? vita? sobrietas? ebrietas? (haec enim omnia ad hanc propositionem, quod Christiano homini sobrie vivendum sit, concurrunt) Respondebitur. Si causam efficientem quaeras; prima quidem Deus est, proxima diucrsorum diversae; ut vini, terra, pluvia, sol, etc. Si Materiam, ebrietatis; est vinum, mulsum, zythum etc. ipsa etiam immoderatio hauriendi. Si formam, Christianus ex Christi disciplina et moribus discernitur, homo ex immortali ac spitituali anima, vinum ex eo quod liquor sit ad reficiendum hominem tam humore, quam calore idoneus. Sobrietas ex temperato potus usu, Si denique finem poscas: hominie in hac vita est, vel honestas, vel delectatio: in futura vita aeterna felicitas, in his enim solum bonis ani mus hominis potest acquiescere. Si vini finem spectes, est ad refectionem hominis natum, si vitae nostrae, est ad serviendum Deo conditori suo nostramque salutem procurandam concessa. Exhis, si non universis, certe pluribus facile argumenta ad institutum tuum opportuna erues, quibus scilicet, vel sobtietas tamquam digna Christiano commendetur, vel ebrietas ut indigna reiciatur. Ad utramque enim oppositorum partem secundus Rhetor orationem convertit. Ex causis etiam aliae proximae sunt, de quibus dximus, aliae remotae: quae aliquo officio atque ordine connexae antecedunt, quas iccirco Rhetotes antecedentium nomine accipiunt. Tales hic sunt in causanda ebrietate, coemptio poculorum, ulnique, tabernae instructio, invitatio sociorum etc. Copiosissima hinc scribendi materies fluit. Ex multa pauca ad nostrum institutum petemus.

Caus efficiens primi vini, Deus est; ebrietatis, vinum immodice sumptum. Petamus ab utraque causa corrigendae

ebrietatis rationem. Quanto maius est bonitatis divinae ergae homines argumentum, quod cum necessitati sublevandae, ad propulsandam sitim sola posset aqua sufficere, vinum tamen mortalibus adiucundiorem usum sit elargitus, tanto gravius detestanda est ebriosorum hominum malitia, qui cuius nomine ad gratias Deo referendas obligati sunt, hoc ingratitudinis suae volunte esse instrumentum: quod necessitati praebitum est, hoc voluptati impendunt, quod liber alitatis divinae munus est, hoc illiberali profusioni in ebrietatis causam, in fomentum libidinis, in multorum scelerum alimentum convertunt.

A causa materiali alia ratio desumatur. Quo tandem licentiae prolabimur foeda cupiditatis nostrae, ac ventris mancipia, qui tanto pretio, impensisque ebrietatis, materiam peregre advehimus? Israelis olim sola rupes aquam siti levandae suppeditans in deliciis fuit: aliis hodiedum nationibus, vel nativi fonres, vel excoctae cum hordeo Undae sufficiunt. Germanis nec aquae, nec fontes, nec hordeacei liquores, nec ipsa quae Rhenus quae Danubius, quae Nicrus, quae Moenus, quae Mosella vina gignit, ad cupiditatem explendam satis esse possunt. Haec etiam per Oceanum portantur ex Gallia, ex Hispania petuntur, et quandoque in unam congeruntur terna, quaterna, sena mensam, at vel libare sing da vix sebrium liceat; Haec Christianorum esse hominum studia sentiamus? ô nos nimium a prisea illa maiorum nostrorum temperantia degeneres!

A forma bibendi egregir potatoris, cuius inter Saxones memoria est celebris. Decumanum sibi B: bo nobilissimus poculum instruxerat, quod duplici in medio coronatum circulo, dominicam orationem, symbolum Apostolicum, legis divinae decalogum, complecti, non spurco tantum, sed et sacrilego ore, dictit abat. Hoc suis ille hospitibus hospes liberalis implebat; hoc nisi ingratos, et novae legis contemptores exhaurire volebat funditus, qui a summa illius scyphi ora ad primum, aut alterum haesisset annulum, reliquae partis evacuandae impotens, hunc vel decalogi, vel Apostolici etiam symboli incapacem arguebat; qui absorpsisset pleno gutture, ac ventre omnia, hunc fidei, ac legis Christianae amatorem, optimumque divinarum rerum observatorem, et h spitali mensa dignum praedicabat? Quaenam auditores, haec vobis hominis illius (et, an omnine Christiani hominis?) vita esse videtur? etc.

A fine. Hinc, sive bonum honestum, aut delectabile, quod in sobrietate Christiana est, spectes, sive finem propter quem, aut

homo natus altusque; aut vinum a Deo oblatum, latissimus discutrendi campus aperitur. Nos a fine tantum hominis ebrietatem reprchendemus.

Ergone nobilissima illa creaturarum, quae ad Dei contemplationem nata, quae erecto ad caelum vultu a brutis distincta, quae aeternae felicitatis heres, caelestium gaudiorum particeps, divinae consors esse familiaritatis poterat, in turpissimum ventris pastum proiecta, in terram ac peritura haec bona inclinata tam indigna rationali creaturae voluptate polluitur, perituris hisce fluxisque addicta gaudiis, aeterna despicit, caelestes delicias aspernatur; divinum favorem contemnit? O plane infelicem qui pro immortali oblectatione hanc potus illuviem, pro istis deliciis has sordes et vomi um, pro Deo Bacchum plenumque ventrem amplectitur, cuius vita turpis, mors dura, poena sempiterna futura est!

Observandum hoc loco, quod in finis consideratione, non tantum expendatur ille, quem res quaelibet ex sua natura spectat, sed etiam quem agens sibi homo proponit. Ut vinum ex sua natura est propter levandam sitim; at homo saepe, sublevata iam siti, propter delectationem adhibet, ideoque hunc sensum voluptatis pro fine suo constituit. Unde argumentum, tam adlaudem sobrietatis, quae in priori fine, a Deo et natura praefinito acquiescit, quam reprehensionem ebrietatis, quae turpem finem amplectitur, desumi poterit.

Rursum qui finem expendit, simul et rationes eundem consequendi (quas Philosophi appellant media) considerat, ut e. g. sobrietatis obtinendae, aut ebrietatis vitandae gratia, pravam societatem devitandam esse, vitae huius inconstantiam, sanitatis, opum, honoris, aeternae felicitatis iacturam anime volvendam, brutas hasce cupiditates refrenandas etc.

Intuemini obsecro, symposiacae illius societatis apparatum. Fores coronantur hedera, frondes de fenestris tabernae promicant. tibicinies ac citharoedi convocantur, grandiora in triclinium transferuntur pocula, coronati in abaco crateres statuuntur, vitrea in numerum aciemque digeruntur vasa, longe ordine famuli discurrunt, inducuntur in Bacchi palaestram hospites etc.

FONS III. LOCORUM PROPRIORUM. Ad quaestionem, quale quid res sit? attributa rei exponuntur.

HIc fons argumentorum, inter locos Rhetoricos a plerisque neglectus, amplissimam Oratori disserendi messem suppeditat; cum attributa (alii proprietates rerum, vel etiam universe affectiones dicunt) pleraque rebus ipsis, iuxta suam naturam confideratis, notiora sint.

Attributa vero substantiarum vocamus; quae ex natura profluunt, ideoque naturali cum eis nexu sociantur, nec tolli sine illarum destructio ne possunt, sive solis illa competant, sive cum aliis communicentur. Unde duplicis haec potissimum generis, alia illi, cui adhaererent naturae soli, omnique, ac semper conveniunt, ut homini risibilem esse competit: alia omni quidem, ac semper; non tamen foli substantiae speciei unius tribuuntur: ita anima hominis immortalis ac spiritualis dicitur; quod idem Deo Angelisque est attributum.

Ab adiunctis haec attributa iure separantur, quod illa necessariam cum natura connexionem non habeant, sed eidem rei, nunc adsint, nunc desint, citra ullam substantiae destructionem Unde Philosophi illa accidentium, haec propriorum nomine usurpant. Potest vero res eadem alteri ut proprium, alteri ut accidens sociari, ut calidum esse, igni et soli attribuitur, ferro vero et aeri accidit, rursum temperantem esse homini accidit, sed homini christiane viventi est proprium. Fallere autem possunt quae ab adiunctis argumenta dicuntur, quae ab attr ibutis ob necessariam connexionem, non fallunt. Unde merito hi fontes sua inventione separantur.

Attributa quatuor generum, tamquam qualitates, sive affectiones rerum naturalium, esse possunt. Cuiusmodi sunt dispositio, et habitus, sive operativi illi sint, ut virtutum, et vitiorum, scientiarum et artium, sive non operentur, ut pulchritudo, sanitas, honestas: turpitudo, utilitas, incommodum, etc. 2. potentia et impotentia, sive vitales illae sint, ut vegetans, nutriens, generans, sentiens, intelligens, volens potentia, seu non vitales, ut calefaciens, refrigerans, reficiens in igne, aqua, vino, etc. 3. patiendi affectio (passibilem qualitatem vocant

Philosophi) quae ex rerum aliqua afflictione nascitur. 4. forma, aut figura, quae a certa rerum terminatione existit.

Affectiones quaedam communes, quae tamen in actione, ac deliberatione potissimum versantur, a Rhetoribus observantur, a quibus omne genus argumentorum ducitur, honestas nimirum, utilitas, iucunditas, necessitas, facilitas, cum opposito, turpi, utili, iniucundo, non necessario, difficili, tum etiam corundem gradibus, hoc est magis vel minus honesto, turpi, utili, inutili, etc. quae nunc fini, nunc actionibus ad finem ducentibus adhaerescunt; quamquam necessitas, facilitas, et utilitas his alligetur. Haec attributa licet ad quaelibet dicendi genera serviant, cum ad persuadendum ubique valeant; quia tamen in deliberativo genere praecipuam sedem reperiunt, istic aliquando distinctius illorum vim copiamque exponemus.

Resp. Si animum spectes, spiritualis, immortalis, Deo similis, ratione et iudicio utens, liber, corpus movens, sensusque animans; si corpus consideres, mortalis, erecto ad caelum vultu, pulchraque prae ceteris animantibus Dei imagine insignis, iisdem a Deo praepositus, divinae potestati subiectus, etc.

Q. 2. Quale quid est vita Christiani et sobrii? sive quid est proprium Christiano et sobrio homini?

Resp. Christianae vitae proprium est, ordinare actus suos iuxta institutum vitae Christi, renuntiare Diabolo, mundo, carni, etc. sobrii vero hominis est, in rebus ad potum spectantibus prudenter vitam suam. iuxta rationis et Christi disciplinam, moderari, rebellesque animi affectiones, quae in sensuum oblectainenta nimium efferuntur comprimere, ne vel cupiditate praecipiti in potum ruat, vel alieno tempore appetat, vel immoderate hauriat, vel pretio rerum excedat, vel prohibito sibi potu utatur, vel delicata tantum vina admittat, vel supra necessitatem ingerat; ut stomachus obruatur, ratioque cum pedibus vacillet, etc. contra ebriosus adversatur in his omnibus. Consulenda in his quaestionibus illa erunt, quae infra in genere Demonstrativo de singulis virtutibus trademus.

Q. 3. Quale quid eiusmodi moderatae vitae actus? Resp. est honestum, et laudabile, est utile, est iucunditate plenum, est ad salutem necessarium, est facile, contraria vero omnia in vitae immoderatae actionibus reperiuntur.

Vides, opinor, quanta hinc argumentorum manet copia. Nam et attributa rerum, de quibus agitur, et personarum, et actionum expendi possunt. Brevem de singulis discursum sic ad persuadendam sobrietatem Orator instituet.

Utinam pulcherrimam vitae sobriae imaginem, aut ego dignis coloribus adumbrare, aut Christianus aequa consideratione complecti posset! depingerem ego atque ipse miraretur, novam quandam Pandoruam, non illam fabulosam Poetarum, ad qua Dii singuli sua contulissent dona, sed dignissimis rationali homine ornamentis cultam, cui virtutes singulae sua munera impendissent: quam prudentia, inter corrupta Germanorum exempla, et sanctiora Christiana vitae instituta dirigit aequitas suum facit Deo corporique debitum officium tribuere, temperantia natis dotet ex potu voluptatibus moderari; fortitudo insurgentes adversum cupiditatis motus infringit; ut nobilissima quaeque virtutum decora in hac una sobrietate splendescant, cuius certe possessio, animo ad honesta nato, non potest non esse iucundissima. Fingant vates suam Pandorae esse a Venere pulchritudinem, a Marte robur, a Io ve dignitatem, has sobrietas dotes, unius divinae sapientiae absolutiori munere, omnes possidet, pulchritudinem sine dedecore, robur sine distrimine, dignitatem sine adiectione obtinet, nullisque noxia, ut illa fat ali multorum malorum pyxide, mortalibus existit.

Ab attributis personae hominis videlicet in sua natura considerati (qui hic etiam, ut Christianus, vel ut familiae aut reipublicae regendae praefectus expendi potest, si talis fuerit) Noli, obsecro, ô homo tuae conditionis oblivisci. expende qui sis, vide animum, mentemque nobilissimam, immortalis haec est, et tu mortalibus illam voluptatibus addicis? spirituaus est; et tu corporeis illam deliciis adstringis, ad imarinem Dei est condita, et tu brutarum rerum simulachris pasois: dominatur universis, servit praeter Deum nemini; et tu illam ventri vinoque emancipatam trudis? ô te miserum, si haec intelligis, miseriorem si neseis, si ab hoc te errore non revocas, si rationem tibi Deus largitus est, et ad tuum hanc vertis exitium; si ad honestam te vitam, Deus, parentes institutio, iudicium te proprium vocat: tu ad omnem turpitudinem spretis neglectisque universis, dilaberis, quam rara dos est libertas hominis, qua mundi totius sreaturam vincit, dom nusque non solum orbis

huius, verum et sui ipsius constituitur: at quam improbe hac ipsa, carnis suae mancipium, omnisque creaturae depravator abutitur, dum cuncta, propriae magis voluptati, quam divinae volunt ati servire cogit.

Ab attributis generalibus actionum humanarum, ut hic in sobrietate est honestas illius, utilitas, iucunditas, necessitas ad salutem, tum etiam facilitas, contra vero in ebrietate turpitudo, etc quae etiam rei, seu vitae sobriae, ebriaeque, est principium actionum, consideratae, adhiberi possunt. Nos solam turpitudinem inter pocula de haustibus certantium expendemus.

Existiment illi ventris administri et Bacchi satellites, honestum in isto esse helluonum, gurgitumque vini, consortio, capa ssimos ductu rateres exhauriri, combibones scypbis victos prosternere, triumphare, ventr s ac profusionis magnitudine; ego in hac gloriandi licentia, nihil praeter nominis Christiani dedecus, turpitudinis famam, scelerumque gravissimorum ignominiam deprehendo. Quid n. tam contrarium naturae, quam his illam unde debeat sustentari, alimentis obruere? quid tam inimicum Dei legibus, quam adversus illas, non tantum agendo pugnare; sed etiam de victis triumphando inso lescere? quid tam virtutibus infestum omnibus, quam in ipsis flagitiis collocare gloriam, contemnere ad profusionem segnes, ad bibendum potentes extollere, ebriosis laudem, sobriis contumeliam irrogare? hoc nimirum est, maiorum nostrorum exempla, naturaepraescripta, sapientum virorum auctoritatem, vitae Christianae dignitatem, totamque Christi disciplinam, spurco ebrietatis halitu afflare, verbis improbissimis proscribere, factis longe teterrimis conculcare, omnemque in uno scelere vitiorum ignominiam superare.

Paria ab inutili, ab inamoeno, contraque pro sobrietate, ab utili, iucundo, necessario, facilique, fecunda oratione, disseres.

FONS IV. LOCORUM PROPRIORUM. Ad quaestionem, quid efficit? effecta rerum proponuntur.

SEnsim a natura, causis, et attributis rerum, certo rationis ordine, ad illa, quae a rebus tamquam effecta, vel consequentia, dependent, progredimur. Quamvis vero hunc nobis

scripserit ordinem natura, investigandi ramen ratione plerumque ab effectis rerum, quae videmus, ad causarum minus notarum cognitionem incedimus. Porro cum ad instirutum nihil referat, quem quisque fontem argumentorum primum, quem ultimum statuat, nos a via naturae non abscedimus. Sola autem effecta rerum, tantam nonnumquam dicendi copiam pariunt, quantam ceteri, quos exposuimus fontes universi, praesertim, cum ad virtutes, aut vitia oratio delabitur. Hic enim de bonis malisque; naturae, fortunae, morum plerumque controvertitur, quibus vel cladem inferat, vel emolumentum praestet.

Quamquam atem effectorum genera totidem, quot causarum reperiantur (nam quod ex materia, forma, acfine efficitur, hoc etiam ad effecta spectat) tamen efficientis hic causae, utpote fecundissimae, et notissimae potissima habetur ratio, sive vi naturae, sive morum influat: nam hoc pacto temperantia laudem, ebrietas insamiam causat. Nos in proposita materia per exempla breviter ibimus, solis tantum ebrietatis effectis oratione comprehensis.

Resp. Orator. Ebrietas opes tanto quaesitas Maiorum studio, tanto labore partas, cura asservatas, posteritati traditas, levandis humanae vitae necessitatibus a Deo concessas, tuendae honestatis adiumenta, dignitatis nostrae praesidia, paupertatis alienae levamina, pietatis divinae ornamenta, inconsulte profundit, subito produgit, scelerate consumit, pro labore otium inducit, pro cura negligentiam, posteritatem spoliat, necessitatem destituit, honestatem faedat, dignitatem conculcat, paupertatem gravat, religionem nudat etc.

R Orator. Quanta malorum pestis in humanum corpus ab una ebrietate redundet, facilius alii patiendo, quam nos dicendo, assequamur. Quis enim non iure admiretur, hominem vino gravem, tamquam paralysi resolutum, totis subito corporis functionibus destitui, languere membris, artubus debilitari? Pedes suis deiecti vestigiis, corpus non sustinent; caput vertigine percussum in praeceps devolvitur; oculi caligine suffusi, nec rerum,

nec viarum amplius norunt discrimina; lingua stupefacta, vix gustandi aliquam voluptatem admittit; aures, confuso tantum sono, nulla vocum sententia, penetrantur; sensus omnis obstupescit, infraque brutorum amentiam rationalis homo abicitur mactatae in sterquilinio sui, quam vivae bestiae similior. lam si illam valetudinis, formae, aetatis, virium cladem, quam crebrius repetita ebrietas hominibus etiam infligit validissimis, expendamus, quae hanc ulla satis extollet oratio? utinam, vel unius podagrici chiragricive lamenta, dum acutissimi dolores fodicant, ebriosorum aures perstringerent! Non ego ad parem torturam pedes, manusque postulo, solum cupio audiendi sensum illius questibus vulnerari. Certe nisi humanitatem omnem exuerit, illius calamitatem sentiet, propriam antevertet, alterius miseratione, sibi discet parcere, etc.

R. Seneca Ep. 83. Omne vitium ebrietas incendit, et detegit. Obstantem malis conatibus verecundiam removet (plures n. pudore peccandi, quam bona voluntate prohibitis abstinent) ubi possedit animum nimia vini vis, quidquid latebat, emergit. Tunc libidinosus cupiditatibus suis, quantum petierunt, sine dilatione permittit, tunc impudicus morbum profitetur ac publicat, tunc petulans, non linguam, non manum continet. Crescit insolenti superbia, crudelitas saevo, malignitas livido, omne vitium detegitur et proditur. Cogita quas clades ediderit publica ebrietas. Haec acerrimas gentes bellicosasque hostibus tradit; haec multorum annorum pertinaci bello defensamoenia patefecit, haec in victos acie mero domuit. Non est animus in sua potestate mero devictus. Quemadmodum musto dolia ipsa rumtuntur, et omne, quod in imo iacet, in summam partem vis caloris eiectat, sic uno exaestuante, quid quid in imo iacet abditum, effertur, et prodit in medium. Onerati mero quemadmodum non continent cibum vino redundante, itane secretum quidem: quod suum alienumque est pariter effundunt, etc.

Consequentia, sive effecta remotiora, ebrietatis huc etiam referuntur, quae ad eandem etiam quaestionem, quid ebrietas efficiat? ledduntur, possuntque tam ab internis, quam externis quae consequuntur malis desumi. ut, Non his illa ebrietatis pestis terminis consistit; late in omnem familiam propagatur, totam confundit evertit que viciniam. Uxor domesticique profusione hominis exhausti, contentione iactati, vulneribus non

raro saucii, tantam publice privatimque calamitatem deplerant: nudati patrimonio liberi, institutione patris neglecti, exemplo etiam depravantur. Creditores spe sua opibusque inique destituuntur furta, deficientibus impensis, perpetrantur, designantur latrocinia, etc.

FONS V. LOCORUM PROPRIORUM PER Adiuncta. Ad quaestionem Quid rei accidit? universe explicatur.

UNus hic fons reliquos ubertate vincit, ac solus pene adaequat universos. Nam, ut plurima sunt, quae rem quamque circumstant, ita ad illam, vel extollendam, vel deprimendam oratione conferre possunt.

Nec sola adiuncta, nec omnia, generalibus quaestionibus complectitur; sedtantum factis hominum expendendis inventus est: quare alium substituimus illo absolutiorem.

Huc adiuncta pleraque, iuxta Philosophorum distributionem, quae ceteris accuratior est, revocabis. Quintilianus quidem libro quinto, capite 10. haec enumerat. genus, natio, patria, sexus, aetas, educatio, habitus corporis, fortuna, conditio, natura animi, victus, studia, affectus, locus, tempus, occasio, casus, facultas, instrumentum, modus, signum. Inter adiuncta etiam diversarum rerum substantias complexus; modo aliquid ad illius, quae oratione tractatur, rei propositum conferant. Verum pleraque illorum ad hanc quaestionem, quid rei acciderit, ut talis esset? vel etiam, qualis res sit? reddi postunt. ut qualis genere? natione? patria? sexu? aetate? educatione? habitu corporis? fortuna? conditione? natura animi? victu? studiis? affectu? constare ad hanc quaestionem possit. (Et haec ex genere demonstrativo, de laude hominum desumpta sunt) Cetera, ex reliquis illius versus quaestionibus facile colligentur. Mancamus igitur in versu proposito, et quae universe primum considerari qucant, expendamus.

Generatim, quidquid rei ita adiungitur, ut salva illius substantia, seiungi ab eadem possit, hoc in adiunctis esse censetur.

Resp. Nobilis, ignobilis, illustris, vilis; adolescens, virilis, senilis, dives, egens; ingeniosa, stupida, libera, necessaria; aequa, iniqua; moderata, immoderata; potens, impotens; legibus conformis, aut diffoimis. Verbo quidquid in artibus, scientiis, virtutibus, et vitiis homini accidit, huc refertur.

Resp. Magna, parva, nimia, exilis, immensa, mediocris. Verbo quidquid ad dimensionem vel molis, vel virtutis spectat, nuic quaestioni respondetur.

Resp. Loco publico aut secreto, profano aut sacro, domiaut foris. Locus hic igitur eiusque attributa examinantur.

Resp. Recte, male, prudenter, callide, stulte, ficte, vere. Modi sunt, qui late patent.

Resp. Olim, nunc, aestate, hieme, die, nocte, in iuventute, vel senio, pacis aut belli, luctus aut laetitiae tempore. Tempus itaque eiusque attributa spectantur.

Verum hinc argumenta, non pro illa oratione quae solam thesin, sive communem tantum quaestionem tractat, desumenda sunt. Sed quae singularium rerum, ac personarum facta prosequitur. Nam haec tantum in diversa adiuncta incidunt; illa semper ea dem atque immutata persistunt. Et proposito nobis exemplo rem disces. In hoc enim, quod hominem Christianum ebrium esse nefas sit, hoc solum homini accidit, quod Christianus sit, ad Christi disciplinam institutus. Diabolo, carni mundoque obnuntiaverit. Quod si hanc ergo proposition em rebus magis singularibus adstrinxeris, ut quod nobilis adolescens, in domo Ecclesiastica, sacre quadragesimae tempore, inter scurras sese inebriaverit, multis hoc factum adiunctis augebis. Vel quod Nero aut Zeno Imperator sese vino ingurgitaverit. Multa enim in una Imperatoris persona occurrunt adiuncta, quae rem mirifice amplificant, quod tam illustris persona, quod reliquis praefectus, quod legislator

ceterorum, quod reipubl administrator, consiliorum moderator etc. quae officia universa ebnetatis vitium non sustinent. Tam igitur multa Oratori in hoc fonte sese offerunt, ut qui dicendo velit persequi, integram illi conficere orationem necesse sit.

A qualitate igitur vitium ebrietatis extolles, si pretiosanimium vina pocula alium que apparatum, supraque vitae suae conditionem adhibuerit; si Hispanica, Cretica, nivibus refrigerata, aquis impermista, etc.

A quantitate, si crebrioribus haustibus repetita, aut grandior: bus poculis vina sumpserit, aut tantum, ut regerendum turpiter fuerit etc.

Si quaeras, quoties? ut, saepiusne graviores haustus repetierit, an et frequenter eadem ebrietate deliquerit?

Vibi? an in loco sacro, aut secretis ganeis, aut publicis congressibus ebrietate lapsus sit?

Quomodo? an potus, vel ebrietas cum turpitudine aut libidine coniuncta fuerit? an venereis, aut insolentibus poculis vina propinata, aut hausta sint? an infusa magis, quam temperanter sumpta?

Quando? an noctu an mane? an in iuventute, aut senio? aut belli, aut luctus tempore? an die sacro, aut quadragesimali, aut post eucharisti cum epulum inebriatus sit? Haec en: m, vel ad augendum, vel minuendum ebrietatis vitium facient.

Unum ego desumptum a loco exemplum in tanta illorum copia proferam. Illudne tu hominum per didissimorum contubernium ingrediaris, ubi ex trivio collecti scurrae, ex ganeis lenones ac triobolares homines, quibus omnis in meribus levitas, in verbis procacitas, in factis turpitudo, qui ad audenaum non minus, quam loquendum, proiecti, alienae famae atque existimationi insidias struunt, ne soli viles contemptique vide antur? Ho sinter vivere perpotare, helluari, quid aliud est, quam opibus honorem prodigere, conscientiam proculcare, vitam ipsam salut emque in extremum discrimen praecipitare?

CAPUT IV. Inventio locorum communium, sive extrinsecorum.

INgens hic panditur Inventionis campus, quique praecipuos orationis flores atque ornamenta continet. Merito is

a Locis propriis separatur, quod illi angustis limitibus circumscripti, sua sede ac velut possessione privata concludantur, hi tamquam liberi per omnes evagentur sedes, ubique locum possessionemque se dignam reperiant. Nam singuli locorum propriorum ornari similibus, contrariis, testimoniis et sententiis, scitis ac legibus Maiorum; iudici oque cum vulgi, tum sapientum probari poterunt. Quin etiam loci communes ipsi secum commiscentur, mutuis ornamentis gaudent nam et simile per contrarium, et hoc per simile illustratur. Singula horum legibus testimoniisque firmantur. Gnoma etiam una ac sapientis viris dictum expositum, suis contrariis, similibus, exemplis, testimomis, non minus, quam factum aliquod laude aut reprehensione dignum, fecunda amplificatione, diducitur. ut verbales illae realesque Chriae, ut vocant, abunde testantur. Quae observatio ubi semel animis nostris insederit, ieiuna atque inornata numquam esse poterit oratio. Nunc singulos hosce fontes paucis adeamus. haec enim generatim praemonuisse suffecerit, ne ubique cogamur repetere.

§. 1. FONS I. Contra.

HAc voce contra, omnia illa quae sibi quacumque ratione, seu late seu stricte, opponuntur, intelligo quae cum Cicerone ceterisque Rhetorum sub repugnantium et contrariorum nomine supra complexi sumus. Hic fons omnium, tam ad copiam, quam ornatum est locupletissimus. Ex hoc omnis pene illa argutae nervosaeque dictionis subtilitas, vibrantes aculeataeque sententiae, et non concisae modo, sed et circumscriptae orationis robur potissimum eruitur. quia per rerum diversarum compositionem res et illustratur maxime, et animum penetrat. Nullis autem terminis, hic fons constringitur, effundit sese ad reliquos omnes, seu proprios, seu communes, et unus tantum possidet, quantum reliqui universi. Res enim quaeque suum habet oppositum, aliquando etiam plura, ut ab his fecun dior possrt duci oratio. Ita in proposita superius thesi. Christiano homini sobrie vivenaum esse, exempla ab oppositis duxi, ostendique ebrietatem illi vitandam quod copiosior in hac parte seges. Quaresi ex hoc

fonte ornare atque amplificare dicendo singula volueris, adhibe definitionem; partes, effectus, causas, et adiuncta sobrietatis, atque ebrietati per singula oppone, ut propositum assequaris. Ita quoque in locis communibus progrediendum: praeter simile ebrietatis, adhibe et simile sobrietatis, aut, quod idem est, appone dissimile. dispar etiam symbolum, emblema et c. propone. Sic et testimonia, leges, famam, pro adversa parte concilies, et quid poterit copiosius suppeditari? Verum tamen delectum ac varietatem instituere memineris: nam et nimium mellis desipit. Moderata atque elegans diversitas orationis condimentum est optimum.

§. 2.

Opponamus in exemplo sobrietatis, atque ebrietatis effecta. Videas adolescentem ante sobrium, simul et modestum, et verecundum, et integrum; at mox hausto liberalius vino, tamquam Circaeo mutatum repente poculo, dissolutum, impudentem, perditum. Hoc videlicet est, quod ex studiosis ignavos, ex robustis enervatos, ex prudentibus fatuos, ex obsequentibus refractarios, ex Angelis Daemones efficit. Hoc opes in inopia, sanitatem in morbo, vitam in morte absolvit.

Demus quoque exemplum in locis communibus a comparatorum oppositione. En ut ratio quae pulcherrimi solis instar in sobrio collucet homine, foedissimis temulentiae nebulis obscuretur, luce media velut in nocte caligant oculi, sine mari in sicco navigat, sine tempestate fluctuat sine febribus aestuat, sine insania stultescit, sine phrenesi furit, sine sontico morbo spumat. Brutum, sed non absque ratione: Scarabaeus, non in rosis, sed sordibus.

Postremo, ut huius loci fecunditatem intelligas; illud noveris, cum cetera argumenta ob reconditam ignotamque rei alicuius naturam defecerint: rum ab oppositis sua eloquentiae praesidia non esse defutura. Ut desit ratio qua vel Dei, vel Angelorum naturam describas cum, quod de illis affirmes, non reperies, occurrent quae recte neges, si diversas rerum creatarum imperfectiones deesse iisdem asseras. Plenis ciusmodi argumenta libris tractata invenies.

§. 3. FONS II. Inventionis Communium Par.

PAR complectitur universa illa quae aliquam cum rebus affinitatem in natura obtinent, ut sunt primum, ductae a rebus quibuslibet, sive naturalibus sive artificialibus, similitudines: factorum petita ab historicis exempla, symbola, emblemata, aenigmata et hieroglyphica, parabolae et apologi, his n imago ac similitudo quae dam inest, cuius ornatum, elegantiam, varietatemque in speculo Imaginum late exposui. mus. Nos hic ex eadem, qua coepimus, de Ebrietate materia breviter sexempla depromamus. A similitudine navis, quae aquis copiosius subeuntibus denique mergitur, Ebrietatis vitium, vel simpliciter descripta, collataque cum ebrio depinges; vel tamquam in imagine proposita cum suo lemmate exhibebis ut si dicas, quempiam penicillo adumbrasse navem in flumine inter haustas aquas subsidentem, cui hoc lemma in scriptum fuerit. Haurio et haurior. Nempe, ego navis haurio aquas, et ab iisdem haurior, ut potator haurit vinum, et hauritur, iuxta sensum et rationem, a vino. Sed et Emblema Clementis Alexandrini (lib. 2. Paed. c. 2.) licebit ptoponere. Pingit n. caelum stellatum, atque in eo Acephalum, ante Stellam eriantem fingi solitum, qui capite in ventrem usque depresso incurvus considet, imagine, ut recte inquit, helluones apte exprimente, quorum omnis cogitatio de ventre est. Aenigma aut Hieroglyphicum Upupa sit, quae occultius simile complectitur, ut quae uvis immodice ad ebrietatem usque ingurgitatur, sordesque humanas pro oblectamento habet, ideoque Aegyptiis ebrium designavit. Si parabola delecter, adhibe illam, quae Ianum asserit in plantata irrigandaque primum vite adhibuisse simiae, leonis porci et agni sanguinem, qua diversorum in ebrietate ingenia apposite exprimuntur Si Apologum opportuno etiam loco ad oblectamentum aliquod orationis quaeras: illam usurpes, qui inter Bacchi discipulum et Promicondum usurpatur, quorum hic illi, colorem vini consectanti, exhibuit in vitro urinam, qua gustata, cum nasum corrugaret, an non placet (inquit Aeconomus) certe bonum suisse vinum scio. tum alter, sed in vase ultimo corruptum est.

§. 4.

Unum symbolum dati exemplum propono, ad cuius modum reliqua explicari pocerunt. Spectemus hinc ebrium, illinc navem inter fluctus, Poetae ingenio, ac penicillo Pictoris, adumbratam, Magis illa magisque ex assu tantibus per aperta latera undis aquarum haurit: gravis primum ac deinde abundante fluctu plena, frustra obnitentibus nautis, exeusso iam clavo remisque, verticibus infesti fluminis absorbetur, cui lemma, velut mortualis epigraphe; additur. Haurio et haurior. Videlicet tantum haurio undarum, ut ab illis denique oppressa hauriar. Nonne vobis in hac imagine ebrii hominis vitam casusque efformasse hic vates scite videtur? Navis in oceano, homo in vinaria taberna est, illie inquieta iact atio fluctuum; hic sociorum tumultantium fremitus; illic aqua profusius hausta, hic vinum creat periculum; illic Navarcho clavus excutitur, remigum officia turbantur; hic ratio statione sua excidit, sensus omnis cum pedibus vacillat; illic navis a flumine, hic a mero helluo obruitur. Acervari etiam comparationes aliquando erudite possunt. ut Quod in aquis spongia, uter in olla, in puteis antlia, hoc in talerna Ennius, semper aut haurit, aut splenus est, vel in historiis, ut Mirentur alii Tiberii Neronis tantam in bibendo licentiam, ut ipso cum ratione everso nomine Biberius Mero dictus sit; Bonosi in vino hauriendo intem Perantiam, ut suspensus, non homo, sed amphora per ludibrium Pendere diceretur, tantam Alexandri summi Ducis in ebrietate impotentiam, ut ab amicissimo sibi Clito vim caedemque non abstinuerit: magis ego Christiani hominis degenerem in tam sancta disciplina, ab omni lege, ratione, ac Deo temulentiam obstupesco etc. vel. Noe per ebrietatem expositus ludibrio. Loihus turpitudini, Ammon insidiis, Holofernas morti, et quis fibi felicem ab ea exitum polliceatur?

§. 5. FONS III. Testes.

PEr testes non illos tantum accipimus, qui praesentes, voce vel scripto, testimonium ferunt; sed absentes quoque etiam fato functos, graves praesertim sapientesque viros, qui an imi

fui sententiam quaqua ratione declararunt. Hotum igitur Apopthegmata, gnomae ac brevia scitaque pronuntiata, ad rem nostram firmandam illustrandamque proferuntur. In primo genere testandi, amici, servi, domestici, inimici, infamis, non oculati exigua ad testificandum vis est; in altero, quo minor auctoritas, vis quoque sententiae est levior. A probatissimis igitur quibusque maxime valent testimonia. Tale illud est Democriti qui in vite tres nasci botros assersebat, primum voluptatis, alterum ebrietatis, tertium iniuriae et Androclidis ad Alexandrum, Rex memento te sanguinem terrae bibere. et Aristippi ad bibonem iactantem, se multum posse bibere. Et muli, inquit, hoc possunt.

Huc et Laconum factum pertinet, qui servos foede ebrios, ad ludibrium in conspectum filiorum, producebant; ut horrorem eb ietatis his incuterent. Eiusmodi enim facta quandam testimonii vim obtinent.

Primi generis testimonium est Anacharsis Scythae Philosophi, qui rogatus, num in Scythia essent tibicinae? Respondit, ne vites quidem, quod rarae mulieres sobrie tibiam inflent. Adeo igitur Scythae ipso teste, a vino alieni. Sententiosum illud est Menandri. Multum merum, pauca facit sapere.

Bonosi amphoram, Bacchi thyrsigerum, Sileni alumnum, secundum usitata adagia hominem ebrium dices, quamquam haec, iuxta similitu dinem quam involvunt, etiam ad fontem primum referri possunt.

§. 6.

Quantum hominem fortem ab immaderato vini usu abesse deceat, ille Aquilonarium Philosophorum facile Princeps, Anacharsis sat diserte detestatus est, quando interrogatus: nunquid tibicinas alerent? tantum gentem suam ab omni mollioris vitae illecebra abesse respondit, ut nec vites quidem educar ent, sentiens vinum eiusmodi cant atricum esse nutrimentum, voluptatis lenocintum, libidinis irritamentum, neque bellicam Scytharum virtutem, ac fortitudinis gloriam cum tanta levitate posse consistere, vires facile inter vites enervari. Brevis itaque au soris descriptio, expositioque acratio sententiae dari solet, quod

uberius praestandum esset, si potissimum in ea robur causae poneretur. sed hic locus, ut ceteri, et amplificat, et ab aliis amplificatur. Spectant huc etiam testimonia divina, responsa et oracula, auguria et somnia, sed his modo parum firmamenti, praeterquam divinae testificationi inest.

§. 7. FONS IV. Leges.

LEgibus comprehenduntur tam privatae, quam publicae, adhaec illa quae legum vim obtinent, seu publicarum, ut consuetudines; seu privatarum, ut votum, iusiur andum, promissa pacta, tabulae earumque obsignationes. Ita in proposito Ebtietatis themate Graecorum voc erat, h)\ pi=qi, h)\ a)/piqi, aut bibe aut abi. Lex illa in Capitularibus Caroli Magni est. Nemini liceat, alium cogere ad bibendum, nisi quantum ei suffecerit, et Solonis lex erat, ut Laertius refert. Princeps, si depr ebendatur ebrius, morte multetur. Pittaci: Qui per temulentiam sceleris aliquid commiserit, duplo plectuntor. Contra memorat D. Ambros de Helia. cap. 17. consuetudine inductum, ut bibatur pro salute Imperatorum, nisi quis reus indevotionis haberi velit, quam ut foedam Deoque adversariam detestetur. Simile pactum Domini cum servo, qui ingenti, ex auro, cratere oblato, ita pactus est; ea lege tuus esto, ut uno illum haustu evacues, quod se facturum recepit, et non sine discrimine praestitit. Par certamen bibentium ab Alexandro, ubi plerique succubuerunt. Quod ad tabulas testamentarias attinet, celebres illae Christi, quibus Eucharisticum nobis calicem mulro laudatius ad sui recordationem consignavit. Et publicae illae Synodi Nannetensis dignae memoria sunt, quibus Sacerdotibus ebrietatem omnem interdicit, commendatque, ne tertiam bibendo vicem excedant.

§. 8.

Haec aliaque, seu pro sobrietate, seu adversus ebrietatem statuta, ex hoc fonte hauriri, amplificarique hac similive ratione possunt, e. g. Quae vobis, qualisque illa lex Pittaci, non Christianis disciplinis imbuti hominis, sed rationis sola luce illustrati, videtur; qui omne per temulentiam admissum flagitium geminata poena castigandum statuit: ut qui in tali scelere

primum praecipuumque ipsam esse ebrietatem existimaret; ab hac, tamquam capite, gravissima quaeque delicta manare, incende cupiditatem, inflammari sentiret audaciam, quantumvis enorme facinus, sine legum observatione, sine Numinis reverentia, sine consilio, sine ratione perpetrari. Comparate huic legem illam nostram, indulgentiae plenissimam, qua flag itiis per ebrietatem commissis ignoscendum non raro censemus: expendite, cupiditasne ab hac opprimatur, an excitetur? crescat, an minuatur, temeritas? eliminentur, ao invitentur crimina? Par ratio leges exponendi diducendique, quae testimoniorum est, ex oppositis hic etiam amplificandi viam aperui. De votis, tabulis, pactis, aliisque idem esto iudicium.

§ 9. FONS V. Cum Iudice, Fama.

HIc ultimus, neque omnino sterilis fontium est, in quo Iudicia expenduntur, vel publica, quae sunt hominum fama, aut rumores; vel privata, quo spectant accusationes, torment a sive quaestiones, praeiudicia et sententiae Iudicum. Praeiudicia ex variis sumuntur: ut cum, veleadem causa quondam in iudicio expensa et damnata est; vel similis; vel certe aliquid cum ea connexum. Sic de ebrietate praeiudicium illud vulgatum, quod plerumque cu- aliis sit connexa, eo quod saepius aliorum scelerum rea fuerit damnataque Hinc apud Hispanos receptum fuit, nec intestem quidem admittere illum, qui semel ebrietatis compertus fuisset, solo n. praeiudicio talis minus integer habebatur. Fama publica Germanos ebrietatis arguit. Ebrietas tormentis ad veritatem extorquendam non eget; ipta sibi ipsi, multis malis incumbentibus, tormentum est, et plerumque latens verum absque equuleo prodit. Apud Indos ebrii Reges, publica legum, damnati sententia, a muliere etiam interimi poterant eo facti praemio; ut successori nuberet. ut Alex. ab Al l 3 c. II. memorat Zeno Imperator ebrius ab uxore Ariadna sepulchro inclusus periit. Per civilia iura (ut D. de iniur. l. si quis) accusare eum de iniuria illata licet, qui cuiusquam ser vum, aut filium, ad popinam duxerit.

§. 10 [(transcriber); sic: 19] .

Rhetorice exponamus, et leviter illud Ciceronis pro Sylla inflectamus. Quaestiones servorum ac tormenta, frustra ebrioso ad seeleris explorationem adhibebimus. tormenta gubernat doler, regit quaesitor, flectit libido, corrumpit spes, infirmat metus, ut in tot rerum angustiis nihil veritati loc: relinquatur, suae ipse ebriosus tor queatur ebrietate; ex ea quaeratur: num quae occultetur libido? num quod lateat facinus? num quae crudelitas? num quae audacia? Nihil erit erroris in causa, nec obscuritatis, si in sua deprehensus ebrietate. proprii oris confessione, quae nihil occultum in illo esse patiatur, gravissimorum scelerum damnatus fuerit.

§. 11.

Haec de Inventionis fontibus universe, propriis quinque, et totidem communibus: quorum ordo, facilitas, copia, atque ad rudiorum etiam hominum capitum dispositio, quantam scribendi dicendique facultatem pariat, experientia quisque sua doceri poterit. Nolim tamen quisquam existimet, quamvis materiam omni ex fonte locupletari posse. Namneque id semper futurum, neque, si fiat, insistendum omnibus; sed cum delectu optima quaeque ad probandum aptissima deligenda erunt. In Exemplo de ebrietate a me proposito, si quis fontes exhaurire omnes, atque in singulis adhibere amplifican di ordinandique velit gratia, aliorum communium locorum patrocinium, contraria, similia, testimonia, tabulas, iudicia etc. nullus esset dicendi modus, praesertim, si nonnulla ex his accrvarentur. Quare ubi et abundamus materia, et inter Doctos res agitur, iis urendum nonnumquam descriptionibus, quae multa paucis verbis sententiisque colligunt. In quibus observandum illud erit, quod subicio.

§. 12. APPENDIX I.

Descriptio quaedam rerum nervosa ac stricta est (quam Rhetores quidam definitionem appellant) quae quibusdam velut titulisrei, vel canlas plures, vel effectus, vel adiuncta, vel similia, vel contrar ia, idque, vel per affirmationem, tribuendo rebus quae possident; vel per negationem, removendo quae non habent, breviter exponit: estque egregium quoddam orationis ornamentum, atque ad illum spectat fontem,

cuius locos prosequitur. Differt vero a Definitione proprie dicta, quod illa rerum naturam explicet, haec tantum, quoque modo cum rebus connexa, strictim auribus animisque subiciat, tunc etiam definitionis loco adhibenda, cum rerum natura fuerit obscurior. Paucis de Ebrietate rem exemplis illustremus. Petrus Ravennas, sic illam describit.

Ab effectis Ebrietas mat ev litium, furoris gener atrix petislantiae magistra, rabies voluntaria, illecebra honestatis, pudoris iniuria etc. Augustinus ait, est turbatio capitis, subversio sensus, tempestas linguae etc.

A fine Ebrietas aeternae nostrae salutis hostis, felicitatis omnis inimica, gaudiorum meta, dolorum initium, fomentum ignis, alimentum cruciatuum etc.

A causis Efficientibus, ut Ebrius concitator tabernariorum, antesignanus scurrarum, dissipator honorum, turbator familiae etc.

A comparatis ut Ebrietas venenum dulce, opum charybdis, sanitatis scopulus, innocentiae naufragium, scelerum propugnaculum, arx seditionis, caput perfidiae, malitiae omnis baerathrum.

A contrariis. Ut EEbrietas amica seditionis, pacis hostis, levitatis patrona, constantiae labefactatrix; impudentiae magistra, verecundiae prodiga, flagitiorum omnium domicilium, virtutum exilium. Vel Ebrietas est quaedam opum profusio sine liberalitate, secretorum denudatio absque sinceritate, iucundit as sine amoenitate. Vel est inamoenum gaudium, illiberalis profusio, hilaris insania. Atque ex his praecipue fontibus ducitur Descriptio: quam facile vides substantivis, ac verbalibus delectar, quare ceterorum locorum haud magna inflexione, potest fieri Descriptio. Ut cum Seneca Ep. 58. Ebrietate m ab effectis dissuadet. In hac impudicus, ait, morbum profitetur; petulans non linguam, non manum continet, crescit superbo insolentia, crudelitas saevo etc.

Sic vertes. Ebrietas est quaedam impudentiae possessio in lascivis, linguae in petulantibus incontinentia, superborum insalentia, crudelitas saevorum.

§. 13. APPENDIX II. USUS FONTIUM PROGYMNASTICUS.

Ex his fontibus nascenti primum Oratori hauriendum, ut copiam facilitatemque assequatur. Progymnasticae vero exercitationes irrigandae hoc pacto erunt. Sumat quippiam ad laudem praesertim, aut reprehensionem spectans, idque iuxta fontem primum suas in partes describendo tribuat. Deinde ex locis illud communibus, hoc est, contrariis, paribus, disparibus, testimoniis, legibusque exornet. Nihil enim prius in Eloquentiae studio esse debet, contemplatione partium, quibus probecognitis infecundus esse Orator non poterit, campus ad figurarum ornamenta panditur, res tota auditorum animis explicate subicitur; adiuncta causae et effectus haud difficulter penetrantur. Illa vero quae a similibus et contrariis ducuntur argumenta, inventione etiam perquam sunt facilia. Poterit in reliquis idem fontibus fieri, ut modo adiuncta rerum, tamquam magis obvia, modo etiam causae et effectus per communes locos, ita ut dixi, amplificentur. Quin et ipsi cout ex paribus, vel disparibus, Apologus, Emblema, ingeniosum, simile, etc. extestimoniis dictum aut factum argutum gnome, apophthegama, etc. ex legibus privata, aut publica, ex iudiciis quaestio aut sententia expendi suis partibus adiunctisque aliquando poterunt, ratio subiict a pari disparique probari. Sed haec posteriora usurpanda parcius. quod hic rarus sit in oratione amplificandi usus: prior omnino obvius, plus facilitatis utilitatisque complexus. quare illorum non possum instirutum laudare, qui progymnasticam huius facultatis exercitationem illis propemodum Chriis circumscribunt, quibus dictum factumve aliquod, aut certe locus rantum communis exornatur amplifica turque; cum, quae ex locis propriis ducuntur, ipsam rei substantiam spectent, ex qua fundamentum omnis erudirae dissertationis potissimum sumitur. Quod si iuventus, hac, qua suadeo via, per Aphthonium non satis expensa, in levioribus illis scribendi praeludlis regeretur, parva deinde superesset ad solitae Orationis corpus formandum difficultas, cumhis, veluti membris

quibusdam, integretur. De his igitur progymnasmatis sigillatim infra agendum est.

CAPUT V. De triplici Orationum genere, Statibus diversis, inveniendi et argumentandi ratione singulari.

SIngula nunc Orationum genera propius consideremus, ut quis usus locorum in iis, quae copia, quis ordo, intueamur.

Tria plerique Rhetorum caussarum statunt genera, Demonstrativam, sive Apodicticum, aut exornativum quod ad laudem reprehensionemve, seu personarum, seu factorum, seu rerum est instistutum, atque in sola cognitione honesti, aut turpis; utilis, aut inutilis, cum delectatione acquiescit. Deliberativum quod de rebus faciendis, aut omittendis consultatur, ac statuitur; sitne res, tamquam utilis aut honesta, prosequenda; an contra, velut inutilis et turpis, reicienda? unde nec in sola contemplatione quiescit, sed opus actionemque utilitate ac honestate coniunctam spectat. Iudiciale mixtum quoddam, ex utroque caussarum genere, genus est. Modo n. laudando aut reprehendendo personis, factis, acrebus insistit; modo facienda omittendave a Iudicibus, consultando suadet, dissuadetve; spect at vero absolutionem, aut damnationem accusati. Sed hoc tempore in foro non usitatum, atque iccirco etiam parcius a nobis pertractandum. Sunt qui his quartum genus Orationum Didacticum addunt, quod in sola explic atione, et contemplatione rerum consistat, ut si quaeram; sintne quatuor elementa? Quot sint causarum genera? Sed haec, aliaque aut ad Oratorem non spectant, cuius officium est apta ad persuadendum tractare; aut Demonstrativi, vel deliberativisunt generis, ut ex Statuum cognitione mox intelliges.

§. 1.

Cum tria in re qualibet disceptari possint. An res sit? quid res sit? et qualis res sit? Status quaestionum in singulis causarum generibus triplex esse poterit. Coniecturalis si primum;

Definitionis si alterum, Qualitatis, si tertium quaeratur. Unde sipriores istae didacticae quaestiones cognitionis gratia, instituantur, erunt coniecturales in genere Demonstrativo; quaeritur enim. an res sit? si tamen operationis gratia, Rhethore, gescire velit: quot sint causarum genera? Deliberativo adscribentur. Ita si quaeras. Sitne status religiosus a Christo institutus? erit coniecturalis in genere Deliberativo.

Si quaeras, an Clodius Miloniinsidiatus sit? talis erit in genere Iudiciali. Quod si quaesieris, in quo consistat religiosae vitae ratio? erit status definitivus; quaeritur enim, quid res sit? idque in genere deliberativo, quia ad actionem talis vita ordinatur. Si quaeras. Dignior ne vita religiosa sit saeculari? erit status qualitatis, in eodem dicendi genere, cum investigetur, qualis res sit? idque actionis gratia. Qua in re non erit spectan dus finis cuiusque hominis, quae ex arbitrio illius suspensus est, sed observandum, quem in finem res quaelibet ex nacura sua ordinetur. Vide Cic, in 2. de orat. n. 204. Quint, lib 3. cap. 6.

§. 2.

Postquam causae statum, seu constitutionem agnoveris, de iudicatione, sive crinomeno, ut vocant, tibi erit videndum. estque illa quaestio, quae ex unaratione defendentis, et opposita ratione adversantis (quam firmamentum appellant) nascitur. ut Consul Cicero iusserat occidi in carcere Lentulum et Cethegum: rationem facti dabet, quod illi cum Catilina in excidium reip. coniurassent. Sed Clodius opponebat: non debuisse illos causa inaudita tolli. Hinc quaestio, seu iudicatio existit; rectene comperti coniurationis, inaudita causa sublatisint? de hac enim re solum iudicandum est, in hunc scopum omnis atgumentorum vis, et defensori, et accusatori intorquenda est. illi, ut probet, sine mora et iudicio ulteriori, compertam coniurationem fuisse puniendam; huic, ut citra defensionem reorum auditam, id fieri potuisse, deneget. Quae res magnopere in omni dissertatione observanda est, tum ut a proposito non deflectat oratio, tum ut constet quibus potissimum e fontibus argumenta ducenda sint.

Facile autem crinomenon deprehenditur; si, quod adversarius neget, ad hoc potissimum animum converatas. Ut in hoc syllogismo: insidiator violentus iure occiditur; Clodius fuit violentus insidiator: Ergo iure occisus est: assumptio seu

minor propositio iudicationem constiruit, et Ciceroni probanda tantum erat; quia ceteris admissis, haec sola ab adversariis negata est. At in illa argumentatione: Ille Roscium occidisse iudicandus est, cui mors illius maxime fuit utilis; Capitoni haec maxime utilis fuit: Ergo ille occidisse iudicandus est: tam propositio, quam assumptio crinomenon includit: quod u. tramque adversarii negarent. Sic in hac deliberatione; an Moscho a Polonis bellum in ferendumsit, ideo quod pacem violaverit, cum Moschus tamen Polonos violatae pacis accuset? Crinomenon est. Uter pacem violaverit, et iniqua arma infer at!

§. 3.

Ob servandum praeterea est, quibus potissimum e fontibus singula causarum ac statuum genera, suas ad probandum ampl. ficandumque rationes depromant. Quam ad rem generalis haec esto regula. Dum quaeritur, An res sit? ex adiunctis. effectis, causis, ac demque ipsa rei natura, hoc est, exfonte 5. 4. 2 et I. illud probandum esse, a notioribus enim ad illa, quae ignotiora sunt, progredimur. nisi forte auditoribus persuasum sit, rem de qua quaeritur esse talem, quae fieri, et exislerenequeat. tunc enim a fonte primo ratio ante omnia petenda esset; ut ipsa ex sua natura pugnare secum non existimetur. Iterum dum, quidres sit? investigamus a fonte I. argumenta potissimum derivabimus, cuius natura, si minus ex se ipsa pateat, satis ex reliquis fontibus universim poterit illustrari. Denique si, qualis res sit, aut quanta? postuletur, ex fonte 3. et 5. hoc est, ab attributis, et adiunctis praecipuum rationum firmamentum petetur. quare cum hi status in demonstrativo, ac delibeiativo genere, non raro confundantur, pro rei cuiusque ingenio loci etiam proprii adhibendi erunt, ac fontes variandi. Locorum vero communium communis ubique est usus, tanto copiosior usurpandus, quanto propriorum locorum maior sterilitas futura est.

§. 4.

Notandum denique, quod argumentandi apud Oratores varia sit ratio, ut hanc natura potius, quam ars moderetur. et iudicio dicentis magis quam praeceptionibus nitatur. Universe at strictim et dialectice argumentum concipi, vel enthymemate, vel syllogismo, aut etiam ratione, potest. entbymema est propositio antecedens, unde consequens alia insertur: ut Clodius vim intulis Miloni; ergo, iure ab

illo occisus est. ad quod si aliam generalem propositionem adieceris, hoc modo: qui vim intulit iure occisus est: sed Clodius vim intulit, ergo, iure occisus est: Syllogismum ex propositione, assumptione, et complexione (ita maior, minorque propositio, et ex utrisque sequens conclusio dicitur) Quod si vero uni alterive propositioni (ut samiliare est Oratoribus) suam rationem, aut probationem subieceris; ut, qui vim intulit iure occisus est, cum vim vi repellere liceat; sed Clodium vim intulisse constat, quia ex agro suo cum servis armatis erupit: ergo iure occisus est Haec ratiocinatio appellabitur. Quod si una tantum pro positioneiuncta ratione aliqua Orator utatur qualis haec est: Sine causa Clodium Milo non occidit, dicetur epicherema. Sivero ex oppositis strictim arguat: ut, vel Clodius Miloni vim intulit, et iure occisus est: vel non intulit, et adversariis hoc probandum est, cum indiciis manifestis urgeantur; dilemma est. Porro ceterae argumentandi rationes, ex iam dictis, conficiuntur, nam ab exemplo, aut comparatis per enthymemata fere arguimus. quod si plura exempla, aut similia, congeras, fiet inductio. Ita si epicheremata plura, vel enthymemata acerves, ex quibus denique collatis universe concludas, acervalis, vel sortites dicetur. Sedin his non est cut immoreris. Usu haec potius, atque imitatione, quam praeceptis capienda sunt: aliter enim haec ab Oratoribus, aliter a Philosophis usurpantur. Hi ita ut posuimus (ad faciliorem intellectum) strictim: illi cum verborum sententiarumque copia tractant. Hi nudam simplicemque veritatem; illi etiam ornatum quaerunt. Hi una propemodum inferendi forma, per solenne suum ergo, omnia concludunt: illi variis ad illationem viis incedunt, quas certis praecipiendi legibus complecti velle, hominis sit, aut suo nimium ingenio fidentis, aut prorsus diffidentis alicno. Ratio cuiusque viam inveniet, ipsaque huc ducet Cieronis imitatio, quo praecepta numquam pertingent.

CAPUT VI. Ratio inveniendi in genere Demonstrativo.

GEnus causae Demonstrativum Graecis Epidicticum (alii Exornativum, Encomia sticum, Panegyricum, a praecipuo eius munere, quod in laudando versatur, dicunt) in

laureprehen sione vel substantiae, vel attributi versatur, idque per omnium fontium, in inveniendo usum: nisi quod pro varietate rerum, de quibus dicitur, tum Orationum specie, locorum quoque usus varietur.

Alia enim de Alexandro, alia de Bucephalo, alia de fortitudine, alia de intemperantia, ex his fontibus argumenta petes. aliter quoque eidem Victori gratulaturus, aliter benefactori acturus gratias, aliter mortem ipsius orstione funebri deplo raturus es; et tamen universae hae Orationes epidicticae futurae sunt. Resigitur et tractandi ratio, inveniendi quoque rationes mutabit. Sed huius observatio discriminis perquam erit facilis superiorum praeceptionum non ignaro.

§. 1.

Generalis hic iterum esto regula, ut sive substantiam, five eius attributum laudandum, aut vituperandum susceperis, in suas partes, ac tempora distribuas. e. g. personam in illa quae intrinsecus ipsi adhaerent bona, et quae interna eidem sunt corporis atque animae quibus sua rursum membra sunt, ad omnem scribendi copiam suffectura. Hac enim via ob tenuitatem intellectus nostri, facilius rem totam penetrabimus, Altera est regula. Ut non tantum principium, ex quo res quaeque sit, verum et finem quem spectat, expendas. E. C. Mortem Puerorum Innocentium, quod ab hoste Christi illata, ac praecipue, quod huius finis, aeterna sit illorum felicitas, quod honesta, quod utilis fuerit. Nunc ad singulashaec propius species Orationum applicemus.

§. 2. Laus, aut vituperium substantiarum.

1. In Substantiis rerum, quas dicendo exornamus, occurrit Deus, Angeli, homines, animantia, in aqua, terris, et aere, plantae, earumque fructus, gemmae, metalla, atque ipsa etiam elementa, arte facta, urbes, arces, cultae insulae etc. Quorum omnium in laude; aut vituperio par fere ratio. Nam ex locis propriis eorum origo ac causae, natura rei, attributa, eftecta, et adiuncta spectantur nullo non ex fonte bibitur.

Exemplum sit, laudandus ho mo universim ab iis, quae, vel est, vel possider. I. Nomen, origo, parentes, ac proavi,

aut etiam patria, ex quibus videlicet, iuxta sensum nostrum, a reliquis hominibus distinguitur, inquirenda sunt. Deinde in partes quidquid est, aut possidet, distribuendum, in quibus reperiuntur bona fortunae, ut nobilitas, opes, dignitas, potentia, amici, clientes etc. bona corporis, ut sunt vires, valetudo, sexus, statura, forma, sensus vegeti, celeritas etc. bona animi, ut sunt fehx memoria, facile ingenium, scientiae et artes; aut certe horum omnium contraria, quae eiusmodi sunt universa, ut si bene usus fuerit, aut adversa mala patienter tulerit, laudem; si minus, reprehensionem ex his illisve, mereatur. Et haec ad I. fontem spectant.

2. Vis eun dem ex fonte 2. causarum expendere? Occurret, quod hominis conditor Deux: eius materia terra, atque elementa cetera; eius forma aeterna, immortalis, atque ad imaginem Dei efficta anima; eius finis aeterna sit felicitas.

3. Vis attributa spectare? hic quantum honestati affectus sit, quantum utilitati publicae, quantum saluti suae divinaeque gloriae, aut corum contraria: verbo, omnes in virtutem, aut vitia inclinationes, ad laudem, reprehensionemve, obveniunt.

4. In effectis, omnia quae domi forisque, in bello, aut republ. magnifice, vel turpiter gessit, sese offerent. Et si defunctum laudes, eius mortem constanter obitam, argumenta pietatis, praeclara monita, testamentarias tabulas, et quae mortem, exequiasque aut comitata aut consecuta fucrint, memorabis. Quod si infeliciter vitam finierit, referes illud magis, quam insultabis.

Postremo ex fonte 5. quod hoc salutis tempore in fidelium societate natus, quod in orthodoxa religione educatus, tot Dei beneficiis ad bene vivendum provocatus, cumulatus gratiis etc. His universim ornandis amplifican disque ceterifontes locorum communium accedent. Orationis eiusmodi exemplum de Carolo quinto dedimus in Exercitationibus nostris Oratoriis.

§. 3.

Prout in homine, sic in reliquis substantiis Deo, Angelis, animalibus, plantis etc. quantum noster intellectus assequitur, progrediendum. Et quo res quaeque in sua natura obseurior, tanto diligentius ipsius attributa, et effecta in vestiganda erunr Dei Angelorumque naturam haud satis nosti. itaque illorum sapientiae, potenriae, virtutibus ceteris, tum deinde

immortali incorruptibilique substantiae, iisque, quae in caelo atque his inferioribus operantur extollendis insistas. Quibus si nondum utramque paginam expleas, ad ea, quae non sunt, ab iis removenda, convertere. Ut non esse illis, quibus nos sumus, obiectos affectionibus, non ita ferri praecipites, cupidine immoderata duci, mole corporis morbisque gravari, tot iactari adver sitatibus etc. opes honoresque nostros nihilifacere, fortunam illam, quam nos suspicimus, aspernari etc.

§. 4.

Bruta animantia iisdem, quibus homines, locis ornantur. Earum Origo progenitores et patria nomen a magnis forte viris usurpatum, ad laudem aut reprehensionem faciunt. corporis atque animae facultates expenduntur, in illo robur, agilitas, magnitudo, pulchritudo etc. in hac docilitas, sermonis humani, aut alterius brutae vocis, imitatio, fidelitas, obsequium, facta, quae prudentiae, temperantiae, aut fortitudinis speciem dedere. Possunt etiam hic illa recenferi, quae non possident, vitia, et inprimis comparationes variae, modo cum natura factisque hominum, modo cum aliorum ingenio animalium institui. Vide quae de Asina Bethlehemitica scripsimus in Exercitationibus.

§. 5.

Inanimae res vel naturales sunt, ut plantae, gemmae, elementa, etc. vel artificiales, ut urbes, statuae, etc. Illarum igitur primo ottus, locus, ac caelum expenditur; quibus plerumque a ceteris differre noscuntur. Deinde et partes, species, ac genera a peritis rerum investiganda. Secundo ad effecta, earumque virtutes ac vitia accedendum. Tertio ad utilitatem, variumque ac laudabilem Illarum usum. Ultimi hic fontis, maior est ariditas, priores locis communibus exornandi erunt. In peste terraemotu ac tempestate describenda, par ratio ab origine, partibus, effectisque institui poterit.

§. 6.

Artificiales res, ut urbes, arces, statuae etc laudantur quoque ab Origine et Auctore, atque in suas diftribuuntur partes. Urbs v g. in ipsum civitatis materiale corpus, ut sunt domus, templa, gymn asia, palatia, munimenta. horti, vicini, agri, silvae, prata, caeli clima, aeris temperies etc. tum politica religiosaque disciplina, studia, artes, scientiae etc. quae animae instar sunt. His cum deinde virtutum aut vitiorum usum, res fortiter bello aut

pace gestas, vel toleratas, aequitatem in iudiciis, temperantiam in moribus etc. adieceris, non poterit deesse copia scribendi. In statua, vel imagine, eius auctor, partes singulae, eorumque artificium, tum materia ex qua fabrefacta, aut qua adumbrata, denique et forma atque operis elegantia, aestimatio, rari circa illam eventus, ut si qui decepti figmentum pro veritate amplexi fuerint. Verbo, hic fons 2. plurimum avidis propinabit, ceteri steriliores futuri sunt. quare ad parium dispariumque comparationes sese Orator converter De vituperio idem esto universim iudicium, ex iisdem enim locis ducitur. quia contrariorum cadem est disciplina.

CAPUT VII. Laus attributorum substantiae.

ATtributa substantiarum, prout hic sumimus, vel in transeunte aliqua actione aut passione consistunt, exempli gtatia, urbis expugnatione, triumpho, profectione, reditu, morte, martyrio etc. aur in permanente qualitate, ut iustitia, temperantia, fide, eorumque contrariis, iniquitate, immoderatione, perfidia etc. Horum laudem, aut reprehensionem, quidam ex diversis bonis utili, honesto, et delectabili, tum etiam affectionibus mediorum, possibili, facili, necessarioque du cunt. Et abunde quidem ex hoc fonte, non omnino rudi affluet, sed nihil prohibet, ad maiorem copiam delectumque etiam ceteros fontes, prout in substantiis rerum factum, delibari. Nam 1. in Expugnatione urbis opportune eius auctorem, locum, tempus expendes, quibus adiunctis, ab aliis eiusmodi expugnationibus distinguenda erit. tum eius in diversis stationibus partes, militem, etc cum apposita urbis distributione, exhibebis. 2. quae expugnationis causae fuerint, quibus artibus, machinifque ad illam sint usi, expones. 3. quam necessaria, et utilis Reipubl. quam honesta Duci fuerit. Ubi de commodis incommodisque, inter se conferendis, magnus fere campus. + Quid per diversa tempora et loca factum etc. 5. quoties, ubi, quomodo, quando, pugnatum. Quae si locis ornentur communibus, uberrimi fontes manabunt.

Alterum hic exemplum filiae Iephte Iudicum cap. II. quae Patri, illam poscenti ad mortem (ob votum Deo factum,

quod primum sibi post devictos Ammonitas ex domesticis occurrentem Deo immolaturus esset) paruit. 1. Hic illius persona, Duxque pater, et quod huic unica, exponendum: tum explicandae partes ad factum constituendum propositae. Votum patris, eius religio; oboedientia, et mors filiae. 2. In utramque partem pro laude vel reprehensione disceptari potest; an hoc medium ad patris religionem necessarium, ac Deo gratum, an facile? Iterum an utile cuipiam, aut honestum? cum scelere, an cum virtute coniunctum? si probare velit, dicat votum hoc Deo inspirante, qui vitae Dominus eiat, factum; si malit improbare, dicat parentem non habuisse potestatem in vitam filiae, adeoque votum ex se suaque natura fuisse irritum, non necessarium, nec utile, nec honestum; sed turpe, ac noxium. 3. Effecta, quae ex hoc facto consequuntur, ut immerentis poena, familiae orbatio, luctus patris, aliorumque, expendi poterunt. Ex ceteris duobus fontibus pauca hic servient. Locis communibus usus erit. ut a simili, exemplum Isaaci immolandi, et gentilium filios Diis mactantium servire poterit, tum quorundam animalium partus opprimentium a contrartis. quod auctor vitae, auctor sit mortis, testimonia, leges, et iudicia quoque non deerunt, in quamcumque demum partem orationem verteris.

Huc variae Orationum species referuntur, quae eadem argumentorum disquisitione, quamquam pro actionis diversitate diverse, utuntur. et aliae ex aliis fontibus abundantius, aut parcius, hauriunt, unde breviter ad fontes praevius digitum intendam.

§. 1.

Gratulatoriae sunt quibus gratulamur aliis, aut de re bene gesta, aut opum honorumque praemiis, feliciter ex virtute, ac merito laboris impetratis; aut superatis terra marique, domi bellique discriminibus etc. ubi pro diversitate personarum, et rei agendae, aut sustinendae magnitudine, et varietate, argumenta sese offerent. 1. Rei ipsius collatae, actae, aut superataenatura, cum ipso conferente aut agente, expen denda suis etiam partibus erit. 2. ex fontealtero causas eiusmodi boni investigabimus, personae merita ac virtutes conferentiumque benevolentiam ac reip. utilitatem, exponendo. 3. memorando ex fonte 4. effecta, communis laetitiae ac spei bonorum etc. De Epinictis, quibus victoribus gratulamur. Prosphoneticis, quibus de adventu applaudimus, par ratio est.

§. 2.

Gratiarum actoriae, quae beneficii in nos collati memoriam profequuntur. 1. Beeficii originem naturamque expendunt, simul ipsius partes praestantiamque considerant. 2. Causas dantem illinc, hinc accipientem; illius liberalitatem, huius necessitatem proponunt. 3. Attributa, quamque ad illum obtinendum res danti ardua, accipienti utilis; illi honesta, huic iucunda. 4. Ex adiunctis hic erit ampla seges. ut si contulerit saepius, si prompte si profuso animo, si ultro, ac non rogatus, fi illo tempore, quo non mereretur etc. Quae comparationibus exemplisque ac contrariis eximie illustrabis. Natalitiae, Nuptiales, funebresque Orationes iisdem ex fontibus argumenta pari investigatione depromunt: nisi quod in laudibus personarum versentur profusius, parentes, coniuges, mortuosque a virtutibus celebrent. Quare ex iis quae diximus, quaeque restant dicenda, copiam facultatemque subministramus. Consule et illa quae in poeticis tradidimus part. 1. lib. i. capite 20. ubi singulis materiam subiecimus.

§. 3.

Attibutorum quae in permanente qualitate consiftunt vix dispar est ratio ut sunt in externis bonis opulentia, dignitas; aut paupertas, et contemptus: in corpore valetudo, statura, forma; aut contra infirmitas, parvitas, deformitas, caecitas etc. in anima scientiae et ignorantia, virtutes et vitia. Horum singula sua origine, natura, partibus, effectis, fine, causis, adiunctisque expensa, iis fere quibus substantiae legibus, exornantur, quamquam ex fineinprimis honesto, utili, ac delectabili, corumque contrariis laudem aut reprehensionem mereantur. Pro exemplo potest esse Ebrietas, cuius supra Vituperium per omnes breviter fontes duximus. Pro similibus, exemplis, testimonitsque Polyanthea Langii faciet, si minus tibi memoria ad hanc rem suffecerit

Exemplum tamen aliquod breviter, in re sterili, subiciamus. Caecitas tibi laudanda proponatur. Quis huius ignarus disciplinae credat, hic nobis suppeditari ad laudem materiam Posse? Sed expende 1. quod auctor coecitatis Deus sit. Partes naturamque coecitatis, nisi ex opposito visu, non poteris defcribere, qui locus cum in laude versetur, dissimulandus erit. Ergo 2. Coecitatis attributa et effecta consideres, ut sunt multorum malorum declinatio, quae multi per oculos

seducti incurrunt, offensiones, invidiae, bella, habendi cupidrtas, libido, luxus, superbia, etc. contra vero bonorum animi facilior in coecis possessio, et custodia. In reliquis fontibus pro laude quidem occulorum plura, pro coecitate pauca reperies. Priora igitur exornanda illorum exemplis, qui coecitate praeclare usi sunt, Homeri, Maioli Abbatis; contraque illorum, qui abusi oculis, quo et testimonia aliorum sapientum referes, ut Cider. 5. Tusc. etc. Quod in exemplo, illud observandum est, quod universim ad copiam prodest, ab unius oppositi vituperio, alterius saepe laudem petendam esse. Coecitas enim, cum privatio sit, nihil in se laude dignum complectitur.

§. 4. Appendix ad rationem inveniendi Perutilis.

Cui tam copiosus argumentorum apparatus non suffecerit, hic ad generales illos exornationum campos, per formatas ex hypothesibus theses, sive ex singularibus propositiontbus ad universales; tum etiam digrediendo ad incidentium rerum, vel narrationes, veldescriptiones (modo tamen ad propositum finem dirigantur) excurrat, quae idem quod in carmine Epistola praestabunt e. g. laudes generosum Alexandri facinus, quo primus in occupatione urbis cuiusdam muros transiliit, sortissime contra plures dimicans? poteris opportune hic ad alia praestantiora eius facta digredi, atque illa in comparationem adducere. Iterum commendas quidquid fortiter ad eofactum? ad ipsam hinc licebit fortitudinis laudem divertere, atque illam heroi tanto aptare. Deinde, fortitudinem exornandam suscepisti? poteris universe ad virtutis commendationem accedere, ac docere, quod huius inprimis dignitas in fortitudine emineat. Virturem extollis? ad omnia quae cumque haec exornat subiecta, ut homines, Angelos, Deum, quin etiam ad ea quae destituit ut sceleratos ac Daemones, te poteris latissimo disserendi campo effundere, ut ostendas illorum potissimum ornamentum a virtutis usu, horum turpitudinem a defectu esse. En quanta scribendi ad generaliora quaeque incedentibus se offerat copia Hac vero eadem si affluas, contraria flectendum via erit, atque ab universalibus ad res singulares ita transeundum est, ut in uno tantum aliquo pedem figas, non ad quaevis eiusdem generis singularia transeas. Virtus

exempli gratia laudanda, in uno aliquo homine, aut uno alterove facinore, aut in sola prudentia, vel temperantia celebrari poterit. Illud erit, ut aiunt, hypothesin ad thesin, hoc thesin ad hypothesin reducere. Quocirca cum virtus atque oppositum eius vitium pene universim, ea sint, in quibus eloquentia humana se iactet, ac verserur, perquam utilis mihi rudis aliqua earum adumbratio visa est, qua iuventus in scholasticis hisce exercitationibus uti queat. Quare virtutum ethicarum perbrevem descriptionem, suasque in partes distributionem, subieci. quibus cognitis cetera ex fontibus obvia sunt: Vitiorum quoque ex his naturae patebunt; cum in illis omnia reperiantur contraria.

CAPUT VIII. De Prudentia.

PRudentiae est virtus, qua de bonarum et malarum rerum usu ad felicitatem hominis dirigendo recte consulimus. Huius universim triplex officium est. 1. recte agenda inquirere. cui studiosae investigationi, opponitur tamquam vitium, praecipitatio.

2. Inquisita ordine, loco, ac tempore disponere: cui repugnat inconsideratio. 3. Disposita, ut decet, exequi: cui inconstantia fluctuantis ingenii adversatur.

Virtutes administrae, seu comites prudentiae sunt, quae in prudenti quovis viro laudari poterunt.

Providentia, quae est rerum subsequentium investigatio, acidonea agendarum dispositio ad consequendum finem.

Circumspectio, quae omnia rerum adiuncta ponderat, ternpora, locum, modumque minus discrimini obnoxium dispicit, ne temere offendat.

Cautio quae difficultatibus sese obicientibus tempestive occurrit, ac praestruit. et his veluti partibus Virtus Prudentiae constituitur.

§. 1.

Prudentia oeconomica illa dicitur, quae circa rei privatae ac familiaris administrationem domi adhibetur. Hac recte opes, et fortunae, in ernendo, vendendo, locando, permutando, donando, accipiendove pertractantur. nihil coniugi, soboli, familiae, ad rectum usum institutionemque, iuxta Dei ac rationis praescripta, decedit. novit quantum sibi aliisque in cibo, somno, vigiliis, labore tribuendum; quantum Deo caelitibusque observantiae pietatisque debeatur. Quamquam hanc sui dire. ctionem prudentiam monasticam liceat appellare.

§. 2.

Prudentia politica est, quae in publica ac civili vita usurpatur. Haec expendit, quemadmodum cum proximo in sociali hominum vita degendum: quomodo verbis, moribus, exemplis fovenda amicitia, violata rursum sarcienda, ponenda odia; aut dissimulandae offensae: cum qua moderatione, loco, ac tempore occurrendum dissensionibus, praestandum proximo quidquid ad alendam consensionem facit.

§. 3.

Prudentia regnativa (quam alii sub politica censent) est quae providet, ut et opportunae leges malis moribus corrigendis ferantur, et si plus aequo gravent, abrogentur, tribura et vectigalia, aut necessaria instituit, aut tollit iniqua. iudicia aequitari administrandae idonea ordinat. Ratione magis et consilio, quam vi et armis comprimit. Seditiones caute naras disicit, aut occurrit nascentibus, cives urbesque communi pacis vinculo adversus omnem hostem conciliat.

§. 4.

Prudentia militaris est, qua quis circumspectus est in bello suscipiendo, aut omittendo, in deligendo milite, illumque ceita disciplina admin istrando, exercendo, excitando, munerando, instruenda acie, hoste praevertendo, consiliis, tempore, loco, copiis. comparandis alimentis, classibus, commeatibus, stipendiis, ineundis strategematis, suis consiliis occultandis, hostium detegendis qua in clade parum deiectus est, eaque instauranda expeditus, in victoria minime praeceps atque immoderatus.

CAPUT IX. De Iustitia.

IVstitia est virtus, quae unicuique suum tribuit, pro dignitate cuiusque. Haec vel generalis est, et legalis appellatur, estque in Principe illisque qui Reip. moderandae praesunt, at que ad eius sese utilitarem impendunt, cuius officium est ordinare, ac praecipere quarumcumque virtutum exercitia ad commune totius Reipubl. emolumentum. Vel singularis, et haec si in rerum distributione secundum proportionem, expensa dignitate personarum, versetur. ita ut Duci plus tribuat, quam militi, licet eadem uterque virtute pugnarit, distributiva appellatur. Sirem tantum praestitam, citra personae aestimationem, spectet. ut cum venditori par emptor pretium reponit, non habita ratione vendentis personae, commutativa dicitur.

Rursum, aut natura solum, ac ratione duce, quod aequum est praestamus, et naturalis Iustitia est? aut laudabili maiorum consuetudine ducimur, prout bella, commercia, conductiones, locationes, pacta, obligationesque aliae celebrantur, et haec consuetudinis est; aut legibus a principe aut Rep satis adstringimur; ut fit in Senatus consultis, plebis scitis, decretis, edictis, et legitimam appellamus. Quibus species Iustitiae quarta vinaicativa accedit, quae vim et iniuriam omnem, aut defendendo propulsat, aut in sceleratos animadvertendo castigat. Haec igitur virtus iustos et insontes tuetur, nocentes persequitur, defert in iudiciis, accusat, cognoscit, inquirit, damnat, plectit. Ipsas eriam Reip. leges et sancita, tum quidquid aequitati Deo ac hominibus debitae proprium est tuetur, iustisque supplictis defendit.

Iustitia denique naturalis universe aut Deum spectat. aur homines. haec vero atque illa in subiectas sibi partes varie dividitur. quarum duae Religio et Paenitentia Deum considerant, reliquae proximum.

§. 1.

Religio, qua Deo tamquam auctori ac domino creaturarum, animum nostrum, corpus, omniaque bona ab ipso consessa ad cultum illius honoremque impendimus. Quare 1. mentem ipsi nostram consecramus, summa de illo ipsiusque

perfectionibus, et qua par est, existimatione concepta, insigni nostra, qui infinitis ab eo perfectionis partibus distamus, submissione. 2. Arbitrium illi nostrum, prompto obsequio ac cultu, subicimus. 3. Ipsius etiam amicos debita veneratione prosequimur. 4. Res Deo proprias, ut sacramenta prompte administramus ac suscipimus, oblationes, primitias, decimasque Dei ministris tribuimus. 5. Leges tum naturae, tum latas a Deo eorum auctori honoran do exequimur. 6. Quandoque nostotos omniaque quae possidemus, voto peculiari, Deo consecramus. Huic virtuti ad versatur superstitio excedendo cultu non usitato, et irreligiositas deficiendo cultu non debito.

§. 2.

Paenitentia virtus est, quâ delicti aut sceletis cuiusque admissi paenitudine ducimur, atque ex intimo animi sensu dolemus, nos benignissimum Dominum ac creatorem nostrum offendisse, adeoque ablata veluti per amorem honoremque rursus impensum reddimus. Quod cum praecipuis religionis act bus fieri necesse sit, huc etiam paenitentia a quibusdam revocatur. Habet tamen adiunctum vel dolorem aut detrestarionem sceleris, vel amorem Dei, omnem aversum in creaturas asfectum obliterantis, propositumque'observandae imposterum voluntatis divinae imperium, cui aliquod vel ultro fufceptae afflictionis, vel imperatae etiam satissactionis opus accedit. Huic obstinatio in malo adversatur.

§. 3.

Pietas est, cum patriae, parentibus, fratribus, ac sanguine iunctis cultum atque officium tribuimus, ut fit

1 Mente aestimando illos pro merito, nec tenuiorem ipsorum conditionem erubescendo, 2 Omne venerationis obsequium verbo atque opere praestando, 3. Illos ab imminenti malo tuendo, in necessitate suis etiam facultatibus incurrendo, illorum defectus, convitia morbos, aliaque senectutis vitia a'quo animo tolerando. 4. Non opes tantium, sed et vitam pro salute patriae, parentum, et consanguineorum deponene do, opponitur illi impietas.

§. 4.

Observantia, qua aetate, dignitate, sapientia, aut virtute maiores, ut senes, Praelatos, Sacerdotes, Doctores, Religiosas, digno honore atque officio prosequimur. 1. Aequa de illia existimatione animique reverentia. 2. Externis

veneratianis signis, ut sit capitis denudatione, loci cessione, sermonis coram illis moderatione et submissione, sententiae illorum, approbatione consensioneque, aut non nisi modesta, ubi ratio exigit, deflexione. Huic opponitur irreverentia, et despectio.

§. 5.

Oboediontia est voluntas prompta obsequendi maiorum praeceptionibus, quod fit. 1. Iudicn nostri, et quandoque etiam sensuum submissione ad unviersa quae cumque ab illis imperantur, modo legibus humanis divinisque non adversentur. 2. Arbitrii nostri, in rebus licet arduis ac difficilibus, ad omnem promptitudinem inflexione, etiam ubi mali nobis homines imperant, suisque affectionibus perperam obsequuntur. 3. Laetari aliorum imperio, quamvis difficili, atque omnem promptitudinem verbo atque opere declarare, nihil morae morosaeque frontis atque excusationis adferendo. Hinc obftin ationis vitium repugnat.

§. 6.

Gratitudo est, quâ beneficia a proximis in nos profecta rependimus 1. Aestimando illa pro merito non dissimulando, obliviscendo, negando. 2. Apud alios praedicamus ipsique magna amoris significatione amplectimur. 3. Opportune eadem (cum per facultates nostras licet) etiam cum foeore rependimus. Huic neglectae gratitudinis vitium opponitur.

§. 7.

Liberalitas est, quâ proximorum utilitati, tam remporali, quam aeternae, bona omnia, sive sint naturae, arttis, aut privilegiorum, aut doctrina, consilium, exemplum bonae vitae, sacramentorum administratio etc c. sive opes sint, et bona temporalia, Deli ipsiusque honoris causa libenter impendimus indigentibus; sive homines illi sint, ut pupilli, pauperes viduae, desolati, sive domus, ut Ecclesiae, arae, scholae, nosocomia etc c. Quamquam aliqui cum D. Thoma strictius liberahtatem usurpent. ut est virtus dispensandi divitias in suum aliorumque bonum usum.

Munific entia haec virtus dicitur, in eo, qui munerum liberalis est distributor. Huic illiberalitas seu avaritia; et profusio seu prodigalitas opponitur.

§. 8.

Magnificentia grandium virorum est, cum dignitatis ostentatione, ad proximi utilitatem, aut Dei honorem, facta opum

insumptio, idque in res amplas et illustres, ut sunt aedificia, templa, palatia, urbium instauratio, aquarum deductio, propugnacula, portus, navalia theatra, ludi, scholae, et academiae, nosocomia, monasteria etc c. Quam alii virtutem ad fortitudinem referunt, cum in ea generose pecuniarum appetitus vincendus sit. Vitiis iis dem quibus liberalitas oppugnatur.

§. 9.

Amicitia est plurium mutua inter se benevolentia, virtute magis, quam proprii emolumenti amore nixa. Quae bonorum quandam habet communicationem, et cum affabilirate ac comitate sermonis, et consuetudinis est coniuncta. Quae et arcana sua cum aliis communicat, consilii directionisque patiens, et virtutes in amicis amplectitur, defectus nonnumquam dissimulat, et patienter tolerat; nonnumquam, ubi emendationis spes affulget, moderate ac blande castigat: nihil ab illo honestati bonisque moribus contrarium flagitat, levitatem ac scurrilitatem in familiari consuetudine devitat, nec ita immoderate in alium fertur, ut ad iniqua cupiamus obsequi: nec ita frigide, ut eum, vel absentem, vel inter adversa deseramus; sed maiori etiam benevolentia, solatio, atque ope in necessitate adsistamus. Opponitur inimicitia.

§. 10.

Veritas in verbis, simplicitas in moribus factisque eminens, est conformatio verborum, aut factorum, cum eo quod inanimo sentimus ac reipsa sumus. Opponitur mendacium, et duplicitas.

CAPUT X. Fortitudo.

FOrtitudo est, quâ adversa omnia, aut fortiter patiendo toleramus, aut agendo vincimus: ita, ut nec indigno timore, nec temeraria audacia, ab officio rationi consentaneo, deflectat Unde hac virtute appetitus irascibilis regitur, estque inter timorem, et audaciam media ita ut utrique affectui imperet, nunc adversa sustinendo, nunc ardua superando.

Mala autem toleranda, vel corporis animiquc sunt, vel honoris opumque, et illa quidem vel naturalia, seu naturae

accidunt; ut ingenium hebes et labilis memoria, complexiomelancholica, tristitia, cumditas, deiectio animi, morbi, contagio, deformutas, monstrositas, coecitas etc. vel extrinsecus inferuntur, ut vulnera, captivitas, tormenta, frigus, aestus, fames, mors etc. quae corporis sunt, et infamia, contumelia honoris et opum spoliatio, quae fortunae. Ardua vero in agendo superanda, vel interna sunt, ut abiectio animi et formido, ira, furor, audacia frangenda: vel externa, ut vincendus hostis, expugnandae urbes, aut defendendae; ferenda, aut inferenda arma pericolo mortis proposito.

§. 1.

Fiducia, qua post Deum, nostris viribus animique ac corporis subnixi robore, ardua quaeque honesta, aut ferenda, aut agenda, timor, suppresso, audemus aggredi, sine praesumptione, aut temeritate, Huic adversatur diffidentia, ac prasumptio; illa deficiendo, haec excedendo.

§. 2.

Magnanimitas est eximia alacrisque quaedam animi, tam ad adversa quam prolpera fortiter sustinenda promptitudo, cum honoris proprii opumque neglectu coniuncta, quae neque subitis casibus deicitur, aut succumbit, neque periculis impendentibus sese subtrahit, prosperis non intumescit, nec calamitosis consternatur, nec inopinis percellitur, iniuriam negligit, cum vitis coniuncta aspernatur, honesta praefert urtilibus, vulgi sensum contemnit, magna tantum consectatur. Quidquid in orbe periturum est, tamquam animo immortali inferius, sub se despicit. Pusillanimitas eidem adversatur.

§. 3.

Patientia est rerum, quas homo iam sustinet, adversarum voluntaria quae dam et diuturna perpessio. quae lacrimas quidem admittit, et gemitus; eiulatum autem ac lamentationem non patitur. Succensere quidem potest inique malum inferentibus, non tamen ulciscendo in vin dictam effervescere. Maledicentiam et impotentis animi furorem cohibet, suisque etiam inimicis novit parcere. Gaudet etiam ac gratias Deo agit inter adversa: iniurias, irrisiones, probra, dolores, ranquam Dei munera, atquc amicitiae restimonia amplectitur. Huic adversatur impatientia, et excandescentia.

§. 4.

Perseverantia, sive constantia, est constans vivendi tenor, in rebus magnis achonestis, seu agendis, seu perferendis, ad vitae finem; adeo, ut, necmortis timore, nec vitae amore, nec minis, aut promissionibus, ac quibusvis demum terriculamentis, aut difficultatibus obiectis, ab instituro, laudabiliter proposito, deflecti atque abduci possit. Opponitur huic levitas, et inconstantia.

CAPUT XI. Temperantia.

TEmperantia est virtus omnem inordinatam animi affectionem, circa sensuum praesertim oblectationem, coercens, ac cohibens. Haec virtus regit potissimum appetitum con cupiscentiae.

Quare huius actus praecipuus est moderati affectiones rerum delectabilium. alter, Appetitus etiam iracundiae affectiones, prout in alios feruntur regere. Prorerum autem varietate, in quas nostrae cupiditates tendunt, ac reprimendae sunt, varias haec virtus partes habet.

§. 1.

Abstinentia est, quae oblectationem illam in ciborum usu sitam, moderatur, adeo, ut nec in ciborum excedamus copia, immoderata ingluvie, sed corporis necessitati ac sanitati consulamus; nec aviditate nimiâ, modum temporisque praescripti leges negligamus. aut vetitis cibis temporibusque utamur; nec pretiosior lautiorque mensa sit, studioque exquisito paratior, quam opes, status, necessitas ferat, nec tantum cupediis, aut etiam illicitis abstineamus ipsi, sed alios verbo atque exemplo ad eandem frugalitatem adducamus. Huic virtuti Gula et Crapula opponuntur.

§. 2.

Sobrietas quae delectationem potandique usum immoderatum castigat, adeo ut neque mensura excedatur, neque in deliciis, alia vina potumque, quam aut regio, aut consuetudo, aut status ferat assectemur. Necessitati quantum sat est indulger, ac subinde etiam necessariis amore virtutis derrahit, neque rantum unquam admittit, ut vel usus rat., vel ipse etiam stomachus

obruatur, ac evertatur. Denique non patitur, ut mens. Ebrietas (quod vitium huic adversatur) calore, ad illicita qualiacumque inflammetur.

§. 3.

Castitas, quae in incorruptis prorsus, Virginitas dicitur, cumque in externorum sensuum continentia spectatur, Pudicitiae mereretur nomen; haec, inquam, ab omni illicita voluptatis illecebra mentem ac corporis sensus cohibet: non cogitat, cupit, legit, audit, loquitur, videt turpia, et honestati adversantia. Quare libris impuris abstiner, Societatem scurrilem et illecebrosam aversatur, leviorem corporis cultum, et blandimenta non sectatur, duris potius, atque asperioribus gaudet, quibus lascivientem carnem edomer acfrangat: mollitiem, prostibula, feminarumque illicita quaecumque consortia fastidit, ac devitat. Huic vitio Luxuria adversatur.

§. 4.

Mansuetudo est virtus, quae irae, adversus eos qui nos iniuria et contumeliis afficiunt, moderatur, tranquillitate quadam, id est, miti et sedato animo ab omni perturbatione libero adversantium impetus sustinet. Haec comitate quadam, idque vel verborum suavitate, vel silentio, vultusque hilaritate adversarios demulcet: facilitate, id est, animi quadam ingenuitate sese submirrit, alteriusque quantum licite ac honeste potest, voluntati acsententiae acquiescit, pervicariam omnem detestatur. Humanuate quadam singulari aliorum sibi adversan. rium calamitaribus subvenit. Submissione, seu humilitati insigni, se suaque aliis posthabet, omnis arrogantiae fastidiens. Adversatur immansuetudo, et inhumanitas, etc.

§. 5.

Clementia est, quae poenas delicti causa infligendas moderatur, neque potestate ulciscendi ultra mediocritatis limites effertur, neque remissione nimia sceleribus ex indulgentia succrescentibus favet, sed loco ac tempore, quandoque in levioribus, aut ubi spes emendationis affulget nulla, sed exasperantur potius animi, dissimulat: ubi vero puniendum est, de merita etiam poena nonnihil remittit. Porro Severit as iustas poenas rigide exigit. Adversatur inclementia, et crudelit as.

§. 6.

praescriptum rationis et honestatis, moderatio, quae nec oris effrenem fert loquacitatem, nec oculorum protervam illam evagandi licentiam patitur, sed submissis, moderateque, quo res fert circumlatis frenos adhibet, nugas odit, futilia non effutit, captiosis abstinet, nihil sugillat, censet, nulli derogat, nec sibi quicquam arrogat, frontem, nasumque rugis liberum explicatumque, blanda quadam vultus hilaritate serenat: manuum etiam libertatem ingestu, cursu saltuque, nullum admittit. Ubi lusui ac iocis indulgendum, personae dignitatisque memor iniuriâ, obscoenitate, illiberalitate ac petulantiâ abstinet. Vestium luxum, molliorem ac curiositatem peregriniorem exosa, devittat, honesta mundicie decoroque oblectatur. Adversatur immodestia, et superbia.

§. 7.

Frugalitas, est virtus paucis contenta (alli recentiorum paupertatem vocant) quae affectum immoderatum habendi supprimit, opes vitae necessitatisubvenientes, non avare per fas nefasque congerit, atque in victum vestesque profundit: scrinia auro cimeliisque, domum suppellectibus copiose ac supra usum necessarium non instruit, et nihil nisi indigentiae propriae averiendae, atque explendae exigit. Adversatur Prodigalitas et Avaritia.

§. 8.

Submissio est (recentiores Humanitatem vocant:) qua quis ex divinae maiestatis, suae que vilitatis consideratione, Deo sese superisque omnibus, ac ettiam Dei causa hominibus digna veneratione submittit, omnemque excellentiae sibi non debitum affectum reprimit, imo despicientiam ac contemptum non reformidat, sed magis ambit, ut quem prae honore malefactis suis promeritus sit. In oneribus atque officiis primus, in muneribus exigendis ultimus, necloca, nec munia digniora affectat; sed concedit subditique omnibus. Ubivero maioribus rebus adhibitus, atque amplo honore affectus fuerit. Haec Deo auctori, nihil sibi vendicando, tribuit. Adversatur illi arrogantia

Exhis ethicarum virtutum tabulis, quaecumque opposita vitia, suis descriptionibus ac partibus habes adumbrata, nihil enim aliud est vitium, quam virtutis quaedam privatio: negando igitur haec de hominibus virtutum exercitia, scelera iisdem imputabis. Latissimus hic omnino, non tantum in Demonstrativo, sed quovis Causarum genere, disserendi campus

est, vixque sterilem Orationem scribentis dicentisque haerere in arida ieiunitate patitur. Exempla plerarumque virtutum strictim habes in sunebri Oratione nostra, quâ Carolum Quintum, hoc potissimum fine exornavimus. in Exercit. Orat.

CAPUT XII. De genere Orationis Deliberativae, et ratione inveniendi.

GEnus deliberativum, quod in suadendo, aut dissuadendo occupatur, iis dem quibus demonstrativum fontibus haurit, praecipue tamen tertio fonte delectatur; quia ex utilis, honesti ac iucundi contemplatione auditorum animi ad agendum potissimum impelluntur, cuisi rei perficiendae facilitas, necessitasque persuasa accedat, pronum erit, eo quo libet, auditorem impellere Quare paucis, quid utile, quid honestum, quid ceterae in se rei affectiones contineant videndum.

1. Honestum tribus exlocis sumitur ex naturâ, legibus, et virtutibus. Naturâ honestum esle ex propensione quadam solet, quidquid cum gloria, fama, dignitate, nobilitate ac conservatione status nostri coniunctum est. Ex legibus honestum est, quidquid, veliura gentium, vel maiorum exempla, vel patriae consuetudines, vel sancita Regum ac Principum, vel auctoritates sapientum virorum praescribunt.

Ex virtutibus honestum est, quidquid Prudentia, Iustitia, Fortitudo, Temperantia, eiusque nobis partes, supra expositae, dictant. Quae res uberrimum disserendi campum aperit. Cum singula etiam a contrariis, locisque communibus aliis diduci possint.

Turpe vero, quod honesto opponitur, per iam recensita ad dissuadendum, ex oppositis adhibendum est, ut ab ignominia subeunda, conculcandis legibus, vitiis admittendis etc

2. Utile a bonis externis, internisque desumendum est. Ex terra sunt, opes quaelibet. sive in aere, ac pretio rerum, sive in pessessione agrorum. Pax et tranquillitas, amici, clientes, subditis, etc. Interna sunt, vel corporis, ur robur, valetudo, forma etc. vel animi, ut artes, et scientiae. Media quoque ad virtutes comparandas, tum etiam virtutes singulae, non in se ipsis

consideratae, sed prout ad aeternam nobis felicitatem conducunt; ipsaque huius et alterius vitae beatitudo bonis utilibus accensentur. Quidquid vero his umversim opponitur, noxium est, ac fugiendum; proinde in dissuadendo adhibetur.

Ex his bonis et honestis, et utilibus, alia aliis sunt magis necessaria, iucunda, facilia, quae etiam affectiones, sive in mediis ad finem adhibendis, sive in ipso fine (ut fere solet iuncunditas, seu delectatio) reperiantur, multum ad suadendum valent, uti et contraria ad dissuadendum, Sola necessitas apprehensa, non tam suadet, quam impellit.

3. Iucundum ab iis omnibus, tam honestis, quam utilibus bonis petitur, quae, vel corpus, vel animum hominis poterunt oblectare. Maxime autem iucundum evenit, quidquid a molesto nobiscontrario ad oppositum transeuntibus proponitur, ut iactatis in mari iucunda est in portu quies, sanitas ab aegritudine, opes ab inopia se recipientibus, exulibus patria, amicorum coniugum liberorumque complexus, vario aestu affectionum vitia iactatis iucunda etiam est virtutis possessio. Contra inamoena illis omnia, qui a felicitate ad infelicem statum transeunt.

4. Necessarium vero est, vel absolutum, ut moriendum omnibus esse, quod non cadit in deliberationem, aut hypotheticum et sub conditione, ut opprimendi ab hoste sumus, nisi arma pro defensione sumamus. Et huius magna vis ad persundendum est, cum videlicet in periculum adduci cernimus, quidquid, sive in bonis hohestis, sive in utilibus possidemus: aut cum huius, aut illius generis bonis, nobis ad consequendum propositis, certa quaedammedia, ad illorum possessionem obtinendam, necessaria animadvertimus Ita videmus pro sanitate impetranda, aut evitanda morte, pedes manusve putiescentes multis amputari; tam dura remedia persuadet necessitas, Haec igitur in dissuadendo removenda.

5. Facile est quod citra magnam molestiam, laboremque, citra opum, famae, ac quorumcumque bonorum iacturam, praestari poterit: quod vero cum hac coniunctum inter difficilia censetur. Nisi forte inter plura damna subeunda, minus eligendum suadeatur, quod nulli debet esse difficile. Quare ut in dissuadendo labor, sumptus, iactura, temporis diuturnittas, aliaque ad impellendum auditorem valent, ita in persuadendo facilitas multum potest.

Amplissimus hic tibi disserendi campus panditur, si horum singula per alios argumentorum sontes duxeris. ut si dissuadenda ebrietas, ab honesti iactura, sive turpi fuerit; tam ex natura ebri etatis ac hominis ratione praediti, ab affectis quoque adiunctisque, quam reliquis locis communibus, id te praestare posse animadvertes; si propositi supra exempli diductionem expendas. Sic de utili, iucundo, aliisque affectionibus, per eadem loca diducendis, progrediaris, nec destitui a copia poteris. Quamquam pro diversis ihoc genere Orationum formis, argumentorum etiam delectus aliquis habendus sit.

CAPUT XIII. Variae Deliberativi generis formae.

1. Monitoria, quâ consilium nostrum de re quapiam fugienda, aut sequenda communicamus, quae vel simplex est, vel iuncta cum obiurgatione. In utraque. 1. conciliabimus benevolentiam a singularinostro in alium affectu, et cura ob indolem, cognationem, aut consuetudinem. Si quid in illo laudabile est memorabimus, ita leniter sensimque ad opposita deflectentes vitia, vel certeiis, quas suadere intendimus, virtutibus ab honesto, utili, necessario, etc. aut eorum oppositis, insistendo. In primis autem vitiorum ignominiam, pericula, poenasque per dxempla similiaque, atque auctoritatem sapientum inculcabimus. 3. in obiurgatione, postquam vix fidem non factis habere potuisse ostenderimus, per vibrantes interrogatiunculas, priora illa mala oculis subiciemus. Haec vero locum habent in eo, qui auctoritate praestat, quâ, si par, aut inferior sit, orando magis, quam increpando intercedet.

2. Adhortatoria, quâ languentes animos ad audendum prosequendumque opus aliquod impellimus; aut contra a male coeptis revocamus. Quare, ut monitoria ad persuasionem consiliorum, sichaec ad impulsionem animorum affectuumque concitationem refertur. Persuasum itaque ante omnia illi, quem hortatis, esse debet, rem honestam, utilem, facilemque aut necessariam videri; aut contra turpem, no xiamque, Ut vel amet, vel aversetur. Id enim nisi ante constet,

viridiligno faces admovebis, Sub haec. 1. personam ab indole, genere animique dotibus commendando, ostendet, spem se aliosque egregiam de ipsius virtute concepisse. 2. eius quam commendat rei dignitatem ex natura adiunctisque proponet, exemplis, atque auctoritate, si potest etiam divina, pertrahet. Ab aemulatione aliorum heroum, et abiecta ignavorum sorte impellet, poenarum meru denique, ac spe praemiorum accendet. Praeclarae sunt eiusgeneris Alexandri, apud Curtium exhortationes.

3. Consolatoria, qua in adversis casibus, ad fortumam praesentem fortiter sustinendam, alios animamus. Universim in hac. 1. Laudabimus si quid etiamnum in adversis recte ac fortiser egerit. 2. Ostendemus huius vitae conditionem cum aliqua semper afflictioneconiunctam: calamitates alias aliis sufferendas, has locis etiam temporibusque mutari, ac remittere. 3. Deum harum omnium auctorem, nostroque esse bono destinatas: maiori plerumque, quam proseras benevolentiae argumento nobis tribui; quod animum a perituris ad aeterna transferant 4. Inevitabiles esse, quaeque obluctatione nostra magis et am crescant, omne bonum evertant. 5. Indignum esse genere, doctrina, virtute nostra vili animo in his demum succumbere. Denique observabis, cuius res quaeque adversa, quam sustinet, generis sit, atque ex illius natura adiunctisque argumenta ad solatium depromes. Ut si mortem alterius lugeat, ostendatur, hac illum miserias vitae absolvisse quam plurimas, incepisse felicius vivere, adeoque damnandas esse lacrimas, quae alienae beatitati invideant. Si iuvenis raptus fuerit; mutandum hunc forte sua fuisse malitiâ, onusac dedecus suorum futurum, etc. Exemplis haec aliorum illustranda.

4. Petitoria, quâ, vel aperta postulatione, vel occulta insinuatione ad quippiam impetrandum utimur. 1. Concilianda, vel ex nostro affectu et confidentia, vel ipsius erga nos favore alias cognito, benevolentia est. Liberalitatem etiam pieratemque, si munus aliquod, auctoritatem, si patrocinium rogemus, commendare licebit. 2. Postulata quae proponimus ab honesto, utili, necessario ac facili suadebimus. 3. Si res sit, quam postulamus, magna, ostendemus, nos quidem mdignos ac nihil tale promeritos, sed hoc illi futurum gloriosius, quod erga immerentes eriam beneficus fuerit. In occulta

vero insinuatione, exponemus pudorem nostrum ortum ex indignitate, miseriam tamen necessitatemque extorquere verba vel invitis asseremus, quod nimius pudor sit noxius indigenti. 4. Gratitudinem pollicebimur.

Commendatitia, quâ alteri quempiam, ad patrocinium opemque impetrandam, commendamus. 1 Hominis probitatem et indolem, deinde etiam necessitatem exponet. Denique et suam, vel miserationem, vel obligationem, quâ ipsius curam suscipiat, alterius vero cui commendatur humanitatem, pietatemque, aur etiam amicitiam, ob quam suscepturus videatur, commemorabit. 2. Ex locis supradictis suadebit. 3. Vicissim operam deferet, seque, et commendatum, memorem gratumque fore pollicebitur.

6. Conciliatoria est quae vel aliosblande in amicitiam pertrahit, vel dissidentes inter se conciliar. In hac, post circum spectam quarundam virtutum laudem, dignos esse nobis visos dicemus, quibuscum iniremus gratiam. Deinde si aversos inter se aliorum animos delinire studeamus, id non temere in calenti adhuc furore tentandum, sed explorandi sensus, et origo mali, ac quid timeant, quid destinent animo perscrutandum. Tum remediis ad suadendum aut dissuadendum utendum potentioribus, prout quisque honestate, aut utilitate maxime tangetur. Metus vero potissimum imminentis vicissim mali exaggerandus. Minus enim plerumque bonorum spes, quam malorum timor impellit.

CAPUT XIV. De genere Orationis Iudicialis, atque in eo inveniendi ratione.

GEnus iudiciale orationum, quod in accusando aut defendendo versatur, a foro hac aetate abstractum ad curiam, ab Oratoribus ad Patronos, sive Advocatos translatum strictiori nunc iuris methodo, oblatis ultro citroque scriptis, cum accusationibus, tum defensionibus ita peragitur, utad rertiam quartamque vicem (ubiex aequitate res administrantur) Iudicis sententia absolvatur. Olim una Accusatio Defensioque Oratorum causis plerumque, et principium, et finem,

Per Iu dicis tamen definitionem, obtinebat. Unde plutimum tunc forensi tributum eloquentiae. Intentio argumentorum hic pro statuum genere nonnihil variatur. Ceterum ex apertis supra fontibus petenda.

In statu coniecturali. an, exempli gratia. Clodius sit in sidiatus Miloni? rationes quae probent cum voluisse, poruisse, fecisse adducendae erunt Potuisse ac voluisse probabit. 1. a descriptione personae eiusque vitae ac morum. Ubi fortunae et opes attritae, auri aut honoris ambitio: perdita, profusa, libera vita: autsi haec non constet, simulatio morum et bonae vi. tae praetenditur. Unde nihil ab homine hoc facinus abhorrere contendet.

2. Magis idem stabiliet, si impulsores habuisse convincatur, aut ira, amore, odio, dolore, vino efferbuisse Quodsi deliberata ratione aggressus putetur, ostendat commodo ipsius, ad hotorem opesque consequendas factum, metu damni, paupertatis, infamiae ductum, amicitia cum inimicis alterius, cui nocuit, iunctum.

Fecisle autem docebit, ex adiunctis potissimum, ut ante factum esse possunt, apparatus, colloquia, auxilium, facta, dicta, loci ac temporis ratio: in facto clamor, strepitus, modus: post factum fuga, relictus gladius, pallor, inconstantia, metus, titubatio, quae sunt conscientiae sese prodentis indicia. Verbo, ex causis, effectis, et adiunctis investiganda erit facinoris ratio. Haec vero ex locis communibus, ut rumore, restibus, iureiurando, rormentis, tabulis etc. maxime erunt stabilienda.

Defensor haec universa extenuabit, negabitque hic quicquam argumentis evinci. Vide in hoc genere M. Tullii Verrinas pro Cluentio, ubi quaeritur; an is Oppianicum vitricum, aliosque veneno sustulerit? pro Muraena; an commiserit ambitus crimen? pro Flacco; an repetundarum reus sit? pro Sylla; an coniurarit cum Catilina? pro Plancio; an sit reus ambitus? pro Deiotaro, an adversus Caesarem coniurarit?

In statu definitionis quirarior est, quaeritur, quid res sit? aut quo nomme compellanda? ut Cicero pro Caecina quaerit: num dici possit ci vim esse factam, qui tantum armis fuerit perterritus quo minus fundum ingrederetur? aut de Iulio Caesare quaeri potest. Fuerit ne Rex, an Tyrannus? Argumenta hic a fonte. 1 Porissimum desumuntur, nomine, definitione, partibus pei, tum ex locis communibus, exemplis paribus legibus, auctorita

te. Actor contendet ex factis eorumque natura tale tantumque crimen esse commissum. Defensor negabit omnia ad tale facinus requisita inveniri, et si quae leges opponentut, harum sententiam ex mente Legisiatoris aliam esse demonstrabit.

In statu qualitatis, vel de scripti qualitate investigamus, ut certumme an ambiguum? aequum, an iniquum? et hic status legalis dicitur, et scriptoris mens, auctoritas, ius expenditur, sed hic rarior est.

Vel sacti qualitas, aut eriam quantitas consideratur, nam ex hac, illa quoque variatur, et hic status Iuridicialis appellatur, in quo facti aequitas, aut imquitas examinatur, estque vel absolutus, in quo ivestigamus: Bene, an male sactum fuerit? vel assumptivus, in quo malefactum voniam mereri contenditur. Prior status argumenta desumit ex fonte 1. naturam rei expendendo, et fonte 3. ubi iustitiae eiusque partium ratio praecipue habetur, ostenditurque per singulas partes, neque Deo, neque proximo iniuriosum factum illudfuisse. Ex fonte eriam 5. adiunctorum: quibus res quaeque extolli potest, aut imminui. Denique ex fontibus communibus, praesertim 4. et t. ut ex legibus et consuetudine, iudicato in resimili, etc. rationes depromuntur. Postertor assumptivus argumenta capit exfonte 2. 4 et 5. quod causae et adiuncta, rem excusent, aut aggravent Si enim res utilitatem publicam habeat, v. g. mors Clodii, si causae datae exempli gratia, insidiae eius, qui occidit, vitae structae sint, si nos prior invaserit: unviersim, si spe pacis aut mortis metu, aut persuasione aequitatis, aliove honesto motu impulsus fecerit, si ignorantia etiam, aut casu, vel necessitate quapiam inductus, facilius veniam obtinebit. praeterhaec vero loci communes adhibendi, praesertim aliorum facinorum, quibus venia facta sit, comparatio.

§. 5 [(perhaps: 1)] . Variae generis iudicialis species.

1. Oratio aut etiam Epistola Obiurgatoria, quae ob admissum crimen verbis increpar. Haec per locos proprios et communes criminis gravitatem potest extollere. ut docere illud perso nae generi, aetati, professioni, patriae non convenire. 2.

Ostendere quae mala evenerint, bona impedita sint. 3. Finem ipsi vitae prosessionis suae proponere, atque ut a malo desciscat, serio hortari, quae si locis communibus ornet, argumentis affluet.

2. Invectiva ab obiurgatoria tantum differt, quod illa ab inimico, haec ab amico fiat: unde iisdem promit fontibus.

3. Expostulatoria, de illata sibi iniuria quaeritur, in qua si factum adversarius neget, argumentis status coniecturalis utendum: si concedat, ex ante dictis locis criminis extollenda gravitas, et si quid de illo bene simus meriti, huic illius ingratitudini opponemus. Quod si mitius illum arguendum esse statuerimus. 1. Dolorem quendam suum significabit monitor, quod amicitia aliorum laesa sit, obtrectandique causam pluribus dederit. vel aliorum factorum laudem cum reprehensione miscebit; aut in alios huius facti culpam derivare conabitur, vixque se credere ostendet, haec illo auctore perpetrata. 2. dices te gravate insimulare delicti, amore tamen ductum erga illum, tuo, aut impulsu alieno id ausum. 3. officium omne deferes atque ut aequi bonique faciat, quae non nisi examore profecta sint postulabis. Quod si gravior persona sit, ac recte malis expostulare, exempli alicuius similis inductioneatque improbatione id non importune feceris, sicut nonnulli per apologos etiam veritatempersuasi fuerunt.

4. Exprobraroria est, quae ingratitudinem in benefactores ostendit. Haec et collata beneficia, et repensa maleficia, per locos plerosque, tam proprios, quam communes solet expendere. Ipsius etiam nostraeque persone conditionem examinare poterit: ut qui talis tantusque suâ existimatione, virtot ornatus beneficiis, in amicum benevolumque, in iuvenem, aut senem, in necessitatis tempore, iniurius fuerit etc.

5. Purgatoria est, quâ nostrum aliorumve factum defendimus. In qua pro varietate status (ut ante vidimus) argumenta etiam ad refutationem assumenda variantur. Quarein his superiora remittimus. Universe tamen conabimur et personam adversarii, et ipsius orationem probationemque, tamquam futilem in contemptum adducere, ac denique ostendere, quae sequantur incommoda, si adversario fides habeatur. Et 1. quidem si persona viri potens sit, magnaeque auctoritatis, in ceteris eius prudentiam aequitatemque laudabimus; sed hic causae ignoratione falli, mutaturum animum, sirectiun

cognoscat. Si par nobis, aut inferior fuerit, ipsius audaciam temeritatemque exaggerabimus, nosque illud non crimioandi gratia, sed studio boni communis agere profitebimur, leviora quae in reprehensionem cadunt ioco, aut transitione explodemus. 2. Orationes, argumenta, vel uc levia, vel ut obscura, vel ut extra scopum cadentia, alicuius erroris insimulanda erunt. Deinde, vel oppositis validioribus dissolvenda, vel correctione brevi perstringenda, vel ironice irridenda, aut per interrogationem distorquenda aliquando etiam reponet. Vide Orator. pro Milone, pro lege Manilia, pro Archia.

Deprecatoria in errore aut crimine admisso, utetur argumentis quae in statu assumptivo usitat sunt si tamen culpam non agnoscat, excusationem a sua persona ex anteacta ducet vita, studiis, sociis, aetate, honestatis cura, aliisque, quibus maxime innotuit, moribus. Orabit denique, ne se innoxium in suspicionem criminis vocent.

CAPUT XV.

De Artificiosa Orationum Dispositione.

DE argumentorum inventione actum hactenus, nuncut in ordinem quaeque suum recte distribuantur videndum. Quare ad alterum Oratoris officium, quod est inventa disponere, accedimus. Est enim Dispositto rationum ad probandum et movendum inventarum per ordinem facta distribuutio. Et haec Oratori necessaria est, ne tu batum atque enerve Orationis corpus instruat. Non satis est Imperatorinumerosum ducere militem. nisi suis illum turmis opportune in aciem digerat pugnabit absque victoria.

Quocirca Rerum Primo ante omnia tractandatum naturam considerabit, ut si humilia sint, grata insinuatione animi occupentur, atque illa qua possunt dignitatis, aut utilitatis commendatione extollantur: si in vidiosa, cum excusatlone facti suscipiantur. Siminus apta locis, temporibus, personis. arte quapiam aptentur, et necessitatis, autcommodi specie inferantur. Videndum etiam, quae cuique rei maxime conveaniantargumenta. aliis enim ex titulis e. g. laudandus miles: aliis Senator. illum a fortitudine potissimum, hunc a prudentia extolles, licet ceteris non destituantur virtutibus.

Deinde personarum, ad quas dicitur, ratio praecipua habenda est. aliis enim aliae nationes, status, aetatesque rebus capiuntur. hispani Gallique maxime trahuntur gloria, Itali et Germani iuncta huic utilitate. adolescentia profusa est, voluptate aclaude capitur; senium horum magis fastidiens, utilitatem spectat, sollicitum ne quid inter tot vitae casus, sibi in extremis desit. Plebs universim magis lucro ducitur, honore nobilitas.

Tertio, et dicentis habenda ratio, qui cum ad suadendum, aut dissuaden dum accesserit, auctoritate polleat necesse est, aut submittat aliorum potius iudicio rationes ponderandas, quam ut ipse ex his agenda definiat. Odii, metus, aliorumque transversum in sensum rapientium, suspicione affectuum vacare debet. Temporis denique locique ratio non negligenda; cum in sacris aliter et profanis dicendum locis, secus in acie contrahostem quam foro ac curia.

§. 2.

Finem sibi fcopumque orationis certum, ex crinomeno, seu iudicatione rectemtellecta, praefiget, ad quem argumenta singula, tamquam acum nauticam suum ad polum, dirigat, et quotquot huc tendere non animadvertet, tamquam otiosa, atque etiam noxia respuat. Quare non omnia syllogismo, aut enthymemate complectenda suaserim ut Cicero in 1. Catilinaria, ubi haec est quaestio. An Catilina urbe excedere debeat? universim hoc syllogismo utitur, Quodtamere Catiline quam Reip. est hoc est faciendum. atquiut Catilina excedat utrique expedit. Igitur excedendum. Quod si tamen diversi generis quaestiones in eadem oratione pertractandae essent, ut pro lege manilia a Cicerone factum, plures eriam syllogisimi adhiberi poterunt. Hic enim primo quaeritur; an contra Mithridatem bellum suscipiendum sit? iterumque postulatur. An Pompeius illi sit bello praeficiendus? Primum universe sic probat. Bellum in quo agitur de gloria, falute, vectigalibus, bonis populi Rom, est suscipiendum. Tale illud est de quo deliberamus. Ergo est suscrpiendum. Alterum ita evincit. Ille in quo est scientia rei militaris, virtus, auctoritas et felicitas singularis, hic prae ceteris est eligendus. Vide quid in utro que syllogismo maxime controversum sit, et ab Adversariis negetur. In hoc enim crinomenon, seu iudicatio continetur, estque probanti inprimis spectandum. Est vero utrobique assumptio, seu propositio minor. Unde Ciceronis argumenta in illius probatione po tissimum versantur. Cetera paucis tanguntur.

§. 3.

Ubi ex fine proposito intellexeris, quae tibi resprobandae fuerint, distribue, tamquam urbem defendendam, in suas stationes. Ordo enim duplex; naturalis, quem natura fixit, et artificialis ab arte repertus. Ille plerumque tenendus, cum et memoriam fulciat, et ingenium illustret, ideoque, quae tempore, loco, dignitate, pretio, necessitate praevertunt cetera, dicendo pervertenda non sunt. Valet hic ordo maxime in docendo, et ram in rerum investiganda natura, quam carum adiunctis. Ita plerumque docens ante rem definit, subinde dividit, proprietates, causas, effectus denique exponit, quemadmodum nos supra de inventione fecimus. In personarum laude, ante illarum educationem, et iuventutem, quam virilem aetatem tangit. In temporibus, ante praeteritum, quam praesens, futurumque expendit. Artificiali tum ordine utendum est, quando is, qui naturae est, cum aliqua virtute negligitur. Ita inter rudiores saepe convenit a notioribus transire adignota, lioc est, ab effectibus ad causas, a proprietatibus ad naturas, a genere sive thesi, ad species et hypothesin, a partibus Physicis adtotum; illa enim his notiora sunt. Inter doctos vero ingenioso saepe conceptu, qui rem totam complectitur, plus gratiae minusque fastidii obtinetur, licet res in se perturbato ordine confundantur. Atque illud non raro necessarium est, cum res notae auditoribus tractantur, ut tractandi quadam novitate teneant, ac delectent. Ita in exornando, ad certa rerum gestarum, aut virtutum capita, ut in tragoediis, et heroico poemare assolet, totam alicuius Herois vitam revocare licet, et quandoque uno in facto, per comparationem reliquorum diducto, tamquam in nucleo complecti iliadem. Qua in reiudicio non minus, quam arte opus est.

§. 4.

Denique ad argumenta, quibus illa quae probanda sunt, stabilias, perveniendum est. Haec principio singulis ex fontibus, prout sese offerent, admittenda; deinde, velut conscripti milites in ordinem digerendi, imbellioribus, vel reiectis, vel in mediam conglobatis aciem; fortioribus in fronte, fortissimis in extremo collocatis; ut horum denique virtute Orator vincattriumphetque; sive docendo rantum ac delectando; sive etiam movendo sit persuadendum. In Confutatione tamen adversariorum (nisi forte multitudo rationum aut

connexio certum requirat ordinem) principium minus firma, fortissima medium, imbecilla argumenta finem occupent Ita enim auditor utrobique tenebitur exspectatione victoriae, quam ex primo orationis successu facilius concipit; dum neque Confirmantis rationes, neque refutationis dissolutionem aspernandam putat, quae ubi semel despexerit, aegre adversus animus ad causae aestimationem revocatur.

Diligenter hic causae, personarumque diversa ratio expendenda est; ur illius vel asperitatem, vel invidiam, vel humilitatem aptis discas argumentis extollere, harum affectus moderari, quod insinuatione idonea dicentis praestandum est.

§. 5.

Postremum itaque est, ratio nem, non tantum causaetotiva, sed et argumenti cuiuslibet tractandi opportune et ad persuasionem motumque proponendi ita pervidere; ut siquid, vel incredibile, vel absurdum, vel humile, vel dubium, vel obscurum, vel ingratum, vel prolixum, vel oppositum illius persuasum, vel reprehendendum, vel turpe videatur, illud apta insinuatione, hoc est callida inductione eorum, quae his adversantur, et auditorem teneant, molliatur. Universe haec aliqua praefatione, praemunitione, aut excusatione leniri poterunt, tum deinde suis quae que contrariis moderari.

Ut, incredibilibus et absurdis, per alia, graviora, et tamen credita atque admissa, fidem aliquam conciliabis: humile ab adiunctis quibusdam aut similibus minime abiectis extolles; dubium per signa quadam evidentiora firmabis. Sic pro Milone, arma obstrepentia, canquam in praesidium comparata tradit, ut metum adimat. Arma, ait, non periculum nobis, sed praesidium denuntiant etc. Obscura definiendo, et dividendo, tum vero similibus maxime illustrabis. Ingrata, gratis temperabis; utsi cuius errorem perstringas; eum potius a nimio excessu v. g. Zeli quo ferveat, quam ignavia profectum asseras. Prolixa nimium, vel honestis iocis, aut narrationibus iucundis interpolabis. Quae persuasa sunt, vel orabis tantisper suspenso iudicio differri: vel praeiudiciis, ut Cic. pro Mil. facit, refutatis, subrues. Reprehendendis praemissa excusatio intercedet, ut non dicturum se asperius quic quam, nisi quod sine iusta criminis expositione nequeant praeteriri: aut certe laus, aut indulgentia admiscebitur, ut Cic. pro Sylla. ad Torquatum. De aliquid adolescentiae, cedo amicitiae, tribuo parenti, sed etc. Res

turpis, vel cum aliqua dissimulatione, vel certe transitione tangatur. ut Cic. 3. in Verr. Date hoc et concedite pudori meo, ut aliquam partem de ipsius impudentia recipere possim, sileatur de nocturnis eius bacchationibus et vigiliis etc. Hac ingeniosa sese insinuandi in rebus durioribus ratione Cicero potissimum excelluit, priscisque Oratoribus palmam praeripuit, ut cum in ceteris plures assequerentur, hic par nemo accederet. Tantum refert, non quae reperias ad res pertractandas argumenta, sed quemadmodum iisdem, cum gratia audientium, utaris. in quo praecipuum consistit oratoris artificium. Porro quae ad permovendos animes dispositio recquiratur, infra prolixius, a peroratione, videbimus. Haec universe ad sispositionem sufficiant, nunc singularum attributa partium expendamus.

CAPUT XVI. De Partibus Orationis.

ORatio constat exordio, narratione, seu expositione causae, confirmatione, et (si opus) confutatione ac denique peroratione.

§. 1. Quid sit Exordium, et quae ad illud requirantur. Exor dium est principium orationis auditoris animum idonee comparans, ad reliquam dictionem, dum et benevolum, et attentum, et docilem efficit.

1. Igitur benevolentia comparatur, idque vel a personis, vel a rebus. In personis auditores, nos ipsi, et adversarii, vel clientes sunt. Auditores modesta laude dignitatis aut virtutis alicuius, maxime liberalitatis, iustitiae, fidei et c. tenebit. Se illis Orator conciliabit, si affectum suum erga rempubl. atque ipsos Auditores, vel eriam tenuitatem suam, cum voluntate gratificandi coniunctam, exponat; contra Adversarium vitiorum suspicione gravabit, clientes afflictionem miseratione dignam exponet.

Res ipsae si magnae, utiles, necessariae, iucundae, honestae sint. benevolentiam merentur et amorem.

Exemplis pleraque Ciceronis exordiate erudient. Pro Marcel. et Ligario Caesarem Tullius clementiae ipsius

commemoratione totum occupavit; ut ad misericordiam inflecteret. Ita pro Quinctio Iudicum aequitatem laudat, ut eos ad damnationem adversarii inflecteret. Pro Plancto Iudicum erga se conservandam benevolenmtiam, ut eandem pro amico obtineret. Unde facile intelligis, eam praecipue in auditoribus virtutum extollendam esse, quae ad causae tuae propositum obtinendum faciat.

A persona sua pro Rabir. Cicero auditorem conciliat, tum amicitiae cum Rabirio ius, tum consulare officium quo Reip. obstrictus sit, commemorando. A persona afflicti Clientis pro Rosc. Amerino, uti contra a Chrysogoni adversarii avaritia, ab hoc ad illum animos Iudicum transferre conatus est.

2. Attentionem conciliat, si de rebus vel magnis, vel raris, admirandisque, vel atrocibus, vel magnopere auditori profuturis, vel recens cognitis se dicturum promittat. Haec enim cupiditatem audiendi inflammat. Ita Cic. post Rabir. ait. Post hominum memoriam rem nullam magis periculosam susceptam etc. Potest et historia, aut iucundâ fabulâ, attentio somniculosi ac fastidientis auditoris tam in exordio, quam progressu orationis excitari; ut Demosthenes a contentione de umbra Asini inter conductorem et Agasonem nata, auditores adcontroversiam longe graviorem de hominis salute excitavit.

3. Docilitatem paramus, si paucis dilucidisque verbis summam rei, de qua oratio instituta est, complectamur; vel simplici eiusdem expositione, vel definitione, aut in suas partes s quae tamen multae ob vitandam confusionem non sint) distributione rei praemissa. Ita Cic. pro Cluent. Animadverti Iudoces omnem occusatoris Orationem in duas divisam esse partes etc. Itaque certum mihi est eandem distributionem invidiae. et criminis servare etc.

Ceterum in causis dubiis, absurdis, ingratis, turpibus inprimis, de comparanda benevolentia; in humilibus, et prolixis de attentione; in obscuris, et incredibilibus, de docilitate Orator debet esse sollicitus, atque in plerisque grata insinuatione, ut supra monuimus, uti, dissimulata re ingrata, vel turpi, donec favorem audientium occuparit. ut Cicero leges Agrarias populo acceptas damnaturus, ab illorum laude et adversarii reprehensione sensim ad rei propositionem delabitur.

quidem opus erit exordiis. Nam si auditor et causae addictus sit, et eiusdem non ignarus; vel si breve rempus, res gravis moraeque impatiens, ex abrupto, sive a reipsa incipere Oratorpoterit. Ut Cic. in Catil. Quousque tandem abutere patientia nostra, Catilina? etc.

§. 2. Unde, et quomodo deduncantur exordia, ut apta sint?

Post totius Orationis corpus repertum apreque dispositum, de exordii primum argumento cogitandum est. Ego, inquit, Cic. lib. 2. de Orator, omnibus rebus consideratis, tum denique id quod primum est dicendum, postremo loco soleo cogitare, quo utar exordio. Nam, si quamdo id primum invenire volui, nullum mihi occurrit, nisi aut exile, aut nugatorium, aut vulgare, atque commune. Principia autem dicendisemper, cum accurata, tum acuta, et instructa sententiis, tum quasi causarum propria esse debent. Prima est enim quasi cognitio et commendatio or ationis. En plerasque exordii dotes, cum illius inveniendi ordine acratione.

Debent enim exordia esse causarum propria, sive ex ipsis causae visceribus, ut aiunt, deprompra. Quare licet ex omnibus inventionum locis ad causam, quam tractas, spectantibus desumi possint argumenta; exlocis tamen proprris atque intrinsecis hausta ceteris praeferuntur. Idque latius plerumque in genere exornativo (quod Cicero parce attigit, hodie vero est frequentissimum) usurpatur. Nam in deliberativo et iudiciali Cicero fere, vel ex sua tantum, vel auditorum aut adversariorum persona, quippiam eruit, quod adpraesens causae institutum pertineret; ut illi, vel favorem, vel odium conciliaret.

1. Universe autem in exordio Orator in singularibus et hypothesi, orationem fere ad genera, authesin convertit. Ut constituisti, vel laudare temperantiam in potu, vel eam suadere adolescentibus, aut ostendere in iudicio Zenonem Imper. ebrium recte ab Ariadna sepulchro inclusum Hic vel a rebus universe sumptis, ut laude temperantiae in genere, imo et virtutis in pulchritudine ordiri licebit: vel a personis ad hanc causam concurrentibus. ut si ostendas, quanta illa sit hominis dignitas, quâ supra bruta eminet, quanto que illud studio declinandum, quod hanc nobis ereptum eat, vel a causis ebriecatis exempli gratia, vino, ut quanta sit Dei liberalitas, qui non

nobis in vita ad hanc alendam necessaria, sed quaedam etiam cum honesta oblectatione coniuncta, ad solam copiam, indulserit, ut tot sunt ciborum et porus genera. Vel ab effectis, ut quantum bonum sit, tranquillitas domestica et civilis, miserumque insestis illam turoationibus subverti, in se suosque hominem locupletem abstinere, quando tot egentium passim hominum fame sitique afflictantur, quibus iure subvenias.

2. Haec similiaque cum nonnihil argumentando, quemadmodum in ipsa confirmatione solet, diduxeris, aliisque eriam nonnumquam, per ratio cinationem perfectam, argumentis stabilieris atque exornaris, ad minorem propositionem, sive assumptionem sic deflectes, ut dicas exempli gratia (quo ad rem) hanc remperantiae seu virtutis pulchritudinem ab ebrio contemni; (quo ad personam) hanc illius dignitatem per ebrietatem obscurari; (quo ad causas) hanc Dei liberalitatem ab ebrio in hominis exitium converti (quo ad effecta) hanc tranquillitatem ebrios evertere, et (si spectes adiuncta) benignitatem in pauperes enervare. Quae cum moderatem etiam amplificaveris, via trbi vel ad laudem temperantiae in potu, vel ad dissuaden dam ebrietatem, vel ad Zenonem damnandum erit praeparata, ut de tota dein de causa, quae volueris dicere, per brevem dilucidamque propositionem declares.

3. Uti a locis propriis, sic et a communibus argumentum exordii licebit sumere. Verum laude minori, quod non ita proxime intimeque causae iungantur. Sic virtutem felicitatemque bellicam Alexandri pro exordio laudabis, quam deinde ad propositam tibi causam deflectens solam dices ebrietatem pessum dedisse. Sic Veterum testimonia, leges, et iudicia pro exordio inducturus, primo eorum in discriplinis politicis sapientiam extolles, ac deinde quid de temperantia prudenter decreveriot adduces. Simile eriam nonnumquam, aur fabula occasionem dicendi afferet, cui tuae orationis thema aptabis. Quae ut minus semper artis, ita saepe tamen non minus gratiae obtinebunt.

Ceterum, ut ante memini, quae cumque pro exordiis eruuntur, argumenta, et manifesta esse debent, et grata, hoc est, ad docendum et conciliandum auditorem accommodata. Cum hoc solum fine exordia assumantur. ad causam enim probandam instituta est confirmatio.

exordium vulgare sit, quod pluribus queat causis accommodari: ne commune, quod etiam contrariam partem tuenti serviat: aut commutabile, quod leviter inflexum dicenti adversetur: aut longum nimis, quod, velut caput monstrosum, exile corpus dedecoret: aut separatum, quod causae non adhaereat; aut translatum, quod aliud, quam causae genus exigit, praestet; aut contra praecepta sit, ris quae exordium requirit, de benevolentia, attentione, aut docilitate, cum opus est, male neglectis.

CAPUT XVII. De Narratione et Propositione.

NArratio est perspicua probabilisquererum gestarum expesitio. quae si statum aut fundamentum causae complectitur, brevis est, si ad causae confirmationem referatur, suavis, Duplex enim haec apud Oratores reperitur, illa brevis et moderata; haec saepe longior, et figuris interpositis ornata atque accensa illius pro Milone exemplum datur; huius pro Cluentio de Sassiia, et 2. in Verrem de Sopatro. Nos infra quaedam ex Cic. exempla promemus imitationi proposita.

Sit igitur Narratio verbis, atque ordine, cum rerum, tum temporum perspicua sit probabilis, tum ab auctore notae probitatis ac fidei, tum adiunctis personarum locorum ac temporum etc. denique brevis, hoc est succincta verbis, rebusque tantum ad causam instructa utilibus. Quod si tamen confirmationis, simul ad modum comparata, pars sit, suavis molliorum figurarum inductione, etiam reddatur. Quare admirationes habeat, exspectationes, inopinatos eventus, hypotyposes, dialogisinos: iracundia, metu, laetitia incendatur. Qualem in Ver. 7. de Romano cive in foro Messanae virgis caeso videbimus.

Porro in causis generis exornativi et deliberativi, pro Narrationeilla. quae statum complectitur, propositio soleat adhiberi, quae est brevis status totius comprehensio, vel indivisa, vel in partes aliquot distributa. (quas binario aut ternario plerumque numero absolves, quod multitudo confundat:) quinarium certe numerum transgredi, duxero vitiosum. Ita Cicer. Philip. 7. cum dissuaderet cum Antonio pacem, Propositionem

factam sic distribtut. Cur pacem nolo? quia turpis est, quia periculosa, quia esse non potest. Haec tria dum explico, peto a vobis etc.

Solet vero post factam propositionem, attentio plerumque ac benevolentia Auditorum ab Oratore demisse postulari.

CAPUT XVIII. De Confirmatione.

COnfirmatio praecipua Orationis pars est, qua or ator rei propositae per argumenta fidem facit, et si opus voluntatem impellit. Haec nonnumquam Confutationem, saepe etiam Amplificationem, ad promovendos animos admittit, quamquam haec in peroratione potissimum dominetur. Unde et post hanc illus artificium pertractabimus.

1. Primum itaque in confirmatione est, rem quae probanda est; per suas in quas distribuitur partes (si tamen plures sint) sibi proponere. Exemplo nostro de ebrietate utamur. Vis suadere, adolescenti obrietatem vitandam esse. Simplex haec propositio est, quod si diceres, otium atque ebrietatem adolescentiae pestes esse, in duas universe partes esset distributa, ideoque pro singulis harum probandis argumenta invenienda essent. Nos priori simplici insistamus, quae licet in se indivisa per diversas rationes (ut ante in Phil. 7. fecit Cicero) secari poterit. Quaerat itaque argumenta Orator (quod primum sua confirmantis Officium est) et seipsum interroget, quae causa cur ebrietas merito adolescenti fugienda sit: et occurret ex fonte; quia et turpis, et iniucunda est. Pergit igitur, et vel hoc enthymema pro fundamento totius Confirmationis ponit. Ebrietas est turpis, noxia et iniucunda Ergo adolescenti est deoitanda: vel, si aliquanto fusius rem malit diducere, hupc syllogismum statuit. Quidquid turpe noxium atque iniucundum est, hoc merito adolescenti est devitandum, ebrietas est turpis, noxia, atque iniucunda, ergo etc. Prima pars syllogisimi propositio vocatur, et thesin continet; altera assumptio et hypothesin; tertia complexio, quia priores in se complectitur. Dialectici conclusionem vocant.

2. Alterum est, ut hoc fundamento confirmationis, ex argumentis inventis, constituto videas; quid ex illo potissimum, et quomodo proban dum sit. Propositio illius syllogissimi ab

omnibus admittitur, ideoque probatione non eget, sed exponitut tantum; ut existius concessione alia, quae consequuntur, vim habeant. Assumptio vero (seu antecedens in enthymemate propositio) est, quae potissimum negatur, ideoque probanda erit, ut quod ebrietas turpis sit, noxia, et iniucunda, quare ad hano stabiliendum omnes inventionis fontes explorandi sunt, et I. quidem illi parti insistendum est, quod ebrietas turpis sit. Quaeres igitur, ex fonte primo, quid turpe sit? quod, inquam honestati adversatur. Quod si satis nondum explicet, definiendo perge, quid honestati adversatur? Quod, inquam, rationis humanae, et praescriptas virtutis leges violat. At hoc (sic conclude) facit ebrietas, quae rationem obruit, virtutem negligit, eius leges conclucat, vitiis favet, luxuriam alit, etc: Progrediendum enim sensim, per alias aliasque rationes, disserenti est, donec minus certa per certiora abunde probari, atque intellectum convincere videantur, quod difficile futurum non est, si Orator rerum quas tractat, naturam, causas, attributa, effecta; et adiuncta, pleraque, velut in quadam imagine per classes depicta ante oculos habeat. Demum, ad locos communes, hoc est contratia,e xempla, similia, leges, auctoritatesque restificantium (praesertim ubi rationes ex locis propriis minus firmae erunt) sese effundet. Quod si vero haec ratio ex fonre primo ad turpitudinem demonstrandam non sufficiat: quaere ex fonte 2. per quae, aut quos, haec ebrietas causetur? et (si causam efficientem velis) quis auctor? et occurret tibi quod vel Daemon sit, vel prava cupiditas, aut nefaria societas: si finem spectes, quod bruta sensuum oblectatio etc. (Tu de pluribus argumentis sontes consule) Ergo quam turpe sit Daemonem, Ventremque potius, quam Deum eiusque leges, cum omni honestate coniunctas, sectari ostendas. Hanc seque am facile concedent, (quamquam et illam breviter ex opposita utriusque natura, legibus, regno, praemiis poteris demonstrare) ut Daemonem ebrietatis auctorem esse, difficiltus admittent. Huius igitur reddenda erit ratio, quae tum ex hoc sumi poterit, quod omnis vitii suasor auctorque sit Daemon, tum quod violatae temperantiae singularis consultor videatur, quo primum flagitio Adamum, totumque cum ipso humanum genus, praecipitarit. quae ut manifectares est, ita aliis locis communibus ad illustrandum non indigebit. Primam itaque partem, quod ebrietas res turpis sit, vel ex postrema hac solum, vel ex altera simul fontis primi ratione strictim in memoriam recovata, concludere poteris, et ad secundam partem fundamentalis argumenti transire.

Sequebatur, quod ebrietas vitanda sit, quia noxia esset: Quid est noxium esse? nisi multa illam inferre damna. In quibus bonis? naturalibus, eisque vel internis, ut ingenio, memoria, valetudine, forma, etc. vel externis, ut opibus, honore, vita, fama, etc. aut mottalibus, ut quae virtutum plerarumque hostis, tot vitiorum patens. Nec ipsi tantum homini, sed et proximo noxia. neque in rebus solum perituris, sed aeternis quoque. Haec si exemplis (quibus ea potissimum nituntur) tum contrariis aliisque locis communibus exornaveris, nec rationes, nec materia scribenti deesse poterit. Quae ubi rursum aliis alitsque, cum opus erit rationibus, vel ornaveris, vel amplificaveris, ac denique conclusiuncula brevi collegeris, ad ebrietatis incommoda certius inculcanda, hic subsistes, atque ad ultimum te membrum conferes.

Postremum erat, ebrietatem iniucundam esse ideoque iure fugiendam. Quid (quaeres) est iniucundum esse? nisi cum multa coniunctum esse molestia, et afflietione. Quibus igitur in rebus affligit ebrietas? In mente, inquam, ex conscientia scelerum inquieta: In corpore, dum caput turbat, pedes debilitat, stomachum gravat, nauseam creat, morbos plures generat etc. In rebus ad vitam necessariis quas exhaurit: In domesticis quas turbat: In morte, quam et praecipitat, et metuendam efficit: In aeternitate quam durissimam atque infelicissimum in poenis meretur. Ex his, per contraria, exempla, auctoritatesque (si velis) expertorum diductis, ad Conclusionem universalem digredere, et, vel per solas tationes ultimas, vel per graviores omnes enumeratas, ad persuadendum, vires dicendi collige.

En dispositionem confirmationis, per suggesta breviter argumenta, eademque per argumentationem stabilita, quae tam ad prolixas, quam breves orationes possit sufficere. Nam in brevibus satis erit unum aliquod argumentum, sive partem Confirmationis, ita diducere: vel certe omissis, per singulas partes, locis plerisque communibus, tantum propriis insistere. Si prolixior argumentandi materies placear, loca ex proptiis plura licebit excutere, cum ego tantum nonulla attigerim, ut facile colliget, qui exempla locorum a me cap. 3. proposita expendit. In plurium vero argumentationum concursu illud, quod alibi de argumentis monui, teneat, utimbecilliores medium, fortissimae finem occupent, ac denique vi sua persuadeant.

officium est, ut si animi coneitandi sint, atque ad certum propositum impellendi (quod fit in omni oratione, quae non solumad docondum, sed etiam ad agendum quippiam instituta est) amplificationem sive exaggerationem, cum verborum, tum terum non negligat, cuius beneficio auditores inclinet, de cuius artificio: et vi, paulo post videbimus.

4. Quartum postremum est, ut tam in argumentatione, quam amplificatione quaedam varietas observetur ne similitudo fastidium pariat. De huius varietate postea: de illius commutatione sic accipe Non debere Oratorem dialectico ordini alligari, sed licet unius syllogismi formam prae oculis habeat, ramen a conclusione quandoque ordiri posse, finire alias assumptionem nunc simul plures cumulare propositiones, priusquam complexionem subiciat. Quod ipsum varie potest fieri. In ductione scilicet, cum ex pluribus singularibus una generalis propositio infertur, idque vel ex locis propriis, vel communibus, hoc est, exemplis, similibus, aut etiam horum contrariis vel sorite, cum ex una propositione ad aliam velut gradatim transitur, donec spectata denique inferatur conclusio (quamquam hoc genus rarum, fallaxque esse soleat) Adde nunc ratiocinan do haec eadem varie interpolari mutarique posse, si modo propositioni, modo assumptioni, quandoque etiam ratio alia, quam in syllogismo allata est conclusioni subiciatur. Quin et rationes numquam cumulati plures, et ipsius (si multa paucis complectaris) allatae rationis causam aliam, fundamentumque assignari Quae universa exemplis docere velle, prope sit infinitum, atque etiam supervacaneum; cum natura hac abunde sine arte moderari queat, modo tantum sollicitum fueris, ne eadem tractandi methodo fastidium moveas, noverisque immensum quendam patere Oratoribus variandae argumentationis campum. Si quis tamen exempla desi leret, quaevis boni Oratoris dissertatio suppeditabit, et inprimis Cicero rara veritate omnes solitus orationes exornare. Breve tamen exemplum in proposita nobis materia hoc esto. Statuatur ille syllogismus dialecticus Propositio sit. Omne noxium vitandum. Assumptio ebrietas noxia est. Complexio.Ergo ebrieta; est vitanda. Iam rhetorice idem sed strictim prosequamur, Rationes et ingenitae naturae propensio ad hoc erudivit, ut noxia quaeque atqter nimica seluti nostrae vit aremus (en propositio) quid veroperinde potest esse noxiu n atque infestum saluti nostrae, sive illam quae corporis est praeseas, si ve etiam quae animorum futura est

spectemus, quam abominandum illud ebrietatis vitium, quo Germanorum non pauci adhaerescunt? (en assumptio) Hoc igitur quisquis sapienti fugiendum esse negaverit, non ego inter homines esse censeam ratione praeditos, qui quid noxium sit, quid salutare humano generi, considerent, (en complexio) Variabis I. si, propositione neglecta ab assumptione ordiaris. 2. si a complexione incipias hoc modo: Non ego illum interhomines ratione praeditos esse duxero, qui ebrietatis vitium homini neget esse fugiendum Quid enim magis illi poterit esse noxium, si ve vitam hanc corporis, sive animae consideres? Si assumptionem praemittas propositioni. Cave noxium ebrietatis vitium consecteris, nocet corporis, nocet animae incolumitati. Non potes illud non abominari, si quae ratio, quae natura tibi vitanda ostendit, aversaberis. 4. Si plures simul propositiones iungas. unde ista per inductionem sequatur conclusio, ut, fugis quidquid valetudini inimicum esse nosti: fugis quidquid caput affligit, et pedes debilitat; fugis quidquid ingenium hebetat, rat ionem opprimit, mentem inquietat: fugienda itaque ebrietas unde universa haec mala exundant. Variabis 5. rationibus, sive causis, vel propositionis, vel assumptionis, vel utratumque, vel etiam complexionis, appositis unius exemplum sit Fugis quidquid valetudinem laedit, et merito, potissimum enim huius corporis in vita bonum est sanitas, quidnt igitur ebrtetatem devites, quae hoc bonum indigesta cruditate tibi subvertit? En utrique tam antecedenti, quam consequenti propositioni rationem adiunctam 6. Si rationes plures sibi invicem nectas, cum stricta rem totam dictione lubet complecti. ut, quid ni valetu dinem studiose conserves, cum et illa potissimum corporis bonum sit, et membrorum sensuumque usum integrum, mentis alacritatem. vitae totius felicitatem tueatur? Hoc tamen bonum non poteris, nisi devitata ebrietate obtinere. 7. Si illata prompositionis ratio aliis rationibus adductis stabiliatur (quod cum prior ratio minus firma est, frequens esse solet,) ut Euge tuere valetudinem rem sane raram magnamque tueberis. Quod enim bonum illa humano in corpore praestantius est? nam si e iucunditatem spectes, amoena est; sive ut litatem, commoda sine hac cibus parvam adferet voluptatem, lusus exiguam recreationem, pecunia parvam utilitatem. O te igitur ignarum, si non intelligis una haec tibi errpi ebrietate universa. Haec rursum, ut supra, per u(/steron pro/teron conclusione praemissa, eiusque deinde rationibus subnexis, poterunt usurpati, ut Fuge ebrietatem, hoc est serva valetudinem, nulla enim santitati hac una pestis est infest ior, stomachum obruit, cruditates generat, tenuesque atque

edaces per intimos membr orum nexus humores instillat, unde podum manuumque usus atroci dolorie enervatur. 9. Per dilemma idem sic vigere poteris, aut ebrietas fugienda est, aut denique carendum sanitate corporis, atque animae salute, utrum malis elige, brevis ebrietatis voluptas est, longus amissae sanitatis ac salutis dolor: illa levissimo oblectationis sensu palatum oblectat, hic aeterno corpus animumque cruciat, etc.

Longum sit omnem hie argumentandi varietatem expendere. Hi modistrictim percensiti sufficere tam indiligenti, quam industrio huius artis studioso poterunt, et una cum dicendi copia varietatem suppeditare.

CAPUT XIX. De Digressione.

DIGRESSIO est alienae rei, sed ad causae utilitatem pertinentis, extra ordinem excurrens tractatio, d ornandam orationem instituta. Episodiis Poetarum respondet; verum frequens minus et fusa oratoribus tum plerumque usitata, cum res, vel inamoena et sterilis, vel minus grata auditori tractatur. Etenim in hanc quandam ex cognata materia, aut artificiose connexa, vel copiam, vel gratiam transfundere, cum virtute orationis coniunctum est.

Sit igitur res quae per digressionem tractatur, cum causae utilitate coniuncta; netemere accersita videatur: sit deinde eidem vel natura affinis, vel ingenio apte connexa; ne per vim intrusa, et velut in carastam adducta, reluctetur: sit denique amoena et grata, sinc hac enim dote, nec utilis quidem esse poterit; cum quod durum ingratumque est, quantum licet, ex propriis etiam causae partibus proscribendum. Duplex vero, quantum ad materiae genus spectat, potissimum est digressio, altera quae in narratione historica versatur, continetque expositiones rerum gestarum, locorumque, ac personarum descriptiones, qualis est Ciceronis Verr. 2 de laud e Siciliae, et in Verrina 7. plurium historiarum diductio: altera, quae thesin, seu locum aliquem communem, qui pluribus causis porest accommodari, prosequitur: ut sunt quae universe de fortunae, corporisque, atque animi bonis, hoc est, virtutibus eorumque oppositis malis, et vitiis disseruntur. Ita Cicero pro Roscio in Erucium, et Accusat ores incptos digreditur. In his

candidati eloquentiae praecipue exercendi sunt, quod et loei hi ceteris notiores sint, et ad res deinde singulares haud difficulter applicentur.

Quae de Transitione, hoc est modo a parte una orationis ad aliam transeundi, hic nonnulli perscribunt, nobis visum est, alium sibi locum de elocurione opportuniorem requiere. Quare de hac infra dicendum.

CAPUT XX. De Confutatione.

CONFUTATIO pars confirmationis est, qua contrariae adversariorum argumentationes dissolvuntur. quae tamen in diluendis argumentis (cum ord nem licet, sine nota, confundere) viam confirmationi oppositam sectatur. mediocria in fronte aggreditur; ut et par esse possit; et hostile robur non videatur negligere, et fortissima in mediam digerit aciem imbelliora in finem reicit, leviori opere, et tamquam victrici iam manu disicienda.

Triplex vero a Quintiliano lib. 5. c. 13 refutandi ratio aperitur. Nam ait, aut negandum, aut defendendum, aut trunsferendum est quod obicitur. Quod enim falsum est negatur; quod verum admittitur, et velut rectum defenditur, vel deprecatione lenitur, vel explosione aliqua elevatur. quod anceps in adversarium, aut alio transfertur. Quibus in rebus, non tam eloquendi ornatus et copia (ut in Confirmatione reliqua fit) quam ingenii vis, et acumen valebit; tum vibrans quaedam et stricta dicendi ratio, per interrogationes, subiectiones, concessiones ironias, et increpationes adversario intorta.

Quemadmodum igitur negando confutabit? Aut simpliciter negabit, ut Cicero pro Quintio. Negamus te bona Quintii, Sexte Naevi possedisse ex edicto Praetoris: aut certe ex persona, vel adiunctis, convarium verius esse demonstrabit. Sic pro Rosc. Amer. Patrem occidit Roscius. Qui homo? adolescentulus eorruptus, vetus sicarius, homo audax, etc. quod ironice subicit, ut ostendat, qui talis non sit, parenzem occidere non potuisse.

Quomodo defendet factum quod negare non porest? 1 Si nullum petet effogium, atque ex Iudicis arbitrio non ex legum rigore eius remissio: aut etiam, si quantumvis defensum,

adhuc dubium maneat, verumne sit? deprecando, atqui Iudicis clementiam confugiendo tuebitur. Illud Cicero pro Ligario: hoc in variis perorationibus facit 2. Si factum elevemus, vel regerendo par factum, in personam adversatti, ut iccirco haec illi accusatio obesse etiam debeat, si obsit accusato; vel simile argumentum ex reipsa petendo, unde pari arte, et vi adversus Tuberonem accusatorem facit, cum in eodem illum crimine hostilitatis in Caesarem fuisse contendit, cuius Ligarium arguebat. hocpro Caelio agit, ut scilicet, cum luxuriam praeteritam negare non posset, iam saltem ex laboribus actionibusque susceptis, frugi hominem esse, emandato errore doceret. 3. Si hoc quod factum est, vel re factum probemus vel certe ex co minime consequi quae adversarius intendit. utrumque pro Rosc. Cicero coniunxit. Vides, ait, Eruci quantum distet argumentatio tua, abs re ipsa atque a veritate quod consuetudine patres faciunt, id quasi novum reprehendis, quod benevolentia fit, id odio factum criminaris etc. 4. Facetis urbanisque nonnumquam dictis facti gravitatem eludimus, in quo genere egregius artifex Cicero est, sic pro L. Flacco testes Asiaticos facere exagitat, ipsumque manifestis delictis subducit. 5. Cum negari crimen nequit, saltem attenuetur verbis, ut pro sord: do parcum pro maledico liberum fuisse non diffiteamur. Elevemus factum sitnilibus, aliorumque exemplis virorum illustrium, quos una labes non obscurarit. Quae ab adversario facti adiuncta minus urgentia adducta sunt, haec disertissime a confutante, ceteris firmioribus dissimulatis, exponantur, ut facilius vemam mereatur.

Quo pacto factum transferet, adversarium redarguendo? 1. Si factum anceps, non probabile, imo fictum probare conetur. Sic pro Cluent. Cicero. Iam vero illud quam non probabile, quam inusitatum, quam novum, in pane datum venenum? faciliusne potuit, quam in poculo? etc. 2 Si per contraria a se dicta adversarius refellatur, ut pro Caelio, Clodia aurum so Caelio commodasse dicit, quod summi odi. argumentum est. 3. Si adversarii suismet argumentationibus petiti in criminis suspicionem adducantur. Sic pro Roscio, sicatios Sexti interfectores ab accusatoribus potius immissos docet. 4 Si crimina tamquam indigna quae obiciantur, contemptim Orator respuat, ut ibidem Cicero de Erucio. Ille quomode crimen commenticium confirmaret non inveniebat; ego res tam leves quemadmodum infirmem ac diluam, reperirs non possum. 5. Si explodat facinus, vel

stricta interrogatione; vol cum indignatione respuens; vel cum permissione aliquid indulgens; vel cum irrisione reiciens, modo desit immodestia, quod pro Muraena egregie Cicero praestitit, cuius infra exemplo prolixius utemur.

Haec universe de confutatione dicta fufficiant, in qua Cicero supra omnes suae aetatis Doctores, uti et in amplificatione (de qua postea) maxime excelluit. Hanc autem erudite tractare, plus saepe ingenti, quam artis continet. Ego paucis his multa de illa complexus sum, unoque difficulter exemplo, in materia de ebrietate declararem, nisi brevitatis studio absisterem. Nam Germanum pro ebrietate adversus Italum accusantem inducerem, defensioni ille quae dam non importuna reperiret, licet quaedam ingeniosa magis, quam solida. Dicat Italus Germanum vino abuti: hic vel neget: vel etiam ostendat, quam temperanter prudenterque illo ad multa utatur. Dicat Italus nonnumquam vino inebriari: concedat Germanus: et, vel deprecetur lapsum? vel Italos non minus in hoc delinquere, aut in alio gravius etiam prolabi crimine asserat: vel non malo quandoque eventu a Germanis fieri contendat quod amicitia hoc pacto laesa sarciatur, non dum facta colaescat: vel facere explorat, quod mirum videri non possit, si Germanus Rheno vinifero propinquus aliquando sese abluat: aut linguam tardiorem durioremque hoc liquore solvat, ac molliat. Denique tantum minime delictum haberi posse, quod tot tamque gravibus aliorum sententiis praestringatur, cum humanitatis atque hospitalitatis ratio id exigere a Germanis semper visa sit, ut liberali illam haustu, apud gratos sibi amicos contestentur. En delictum qutcumque defensum. Nunc quemadmodum idipsum transferendum sit videamus. Dicat Italus, recte Imperatorem facturum, si ebrietatem ficquentium inter Germanos turbarum caediumque causam, legibus civilibus proscribat ac puniat. Neget Germanus, tum quod anceps sit; plus ne mali an boni ex hac lege secuturum sit? lex autem ferri debeat, ob maius bonum tum quod Italus, cum suo concedat, Germanos inter pocula de maximis rebus agitare consilia, unde vinum sapientiae fomentum esse necesse lit; contra affirmet Germanos maxime delirare inter pocula, qua in re manifeste secum ipse pugnet adversarius: tum quod odia inter vinum sese prodere, atque in caedes nonnunquam erumpere inter Getmanos laudabilius sit, quam inter Italos pluribus haec saepe annis occultata in caedes insidiosas ac

repentinas saepe effundi: tum quod levieula haec sint, aliquando vulnere aliquo accepto datove, contentiones atque odia terminari; neque digna quae in totius generis singularem infamiam trahantur, tum denique quaerat: adeone sancti ac moderati sunt Itali, ut se non aliquando (et quam Germani etiam frequentius) mutuo depectant? an idcirco novis legibus, quam Christiana praescribat charitas, obstringendi videantur. Hoc fore ludibrio leges obicere, de re tantilla legem condere, leges sine lege ferendas non esse. Germanos sine legibus etiam iuxta legem vivere. Dignam hanc Italis fore, qui inter pocula gravius delirarent, etc.

En contentiosae orationis, ultro citroque suis argumentasionibus ductam, per plerasque refutandi vias, materiam; quam, ut par est, ornate dicendo eloquentiae studiosus, exercitationis gratia, poterit.

CAPUT XXI. De Peroratione.

PERORATIO est totius Orationis generalis quaedam conclusio, ad per suadendum accommodata. Haec duabus potissimum absolvitut partibus, enumeratione et amplificatione rerum praecipuarum.

1. Enumeratio hoc fine instituitur, ut totius causae vis, et comprehensio, velut in brevi tabella, memoriae iudicioque auditorum proponatur. Amplificatio, ut rationum fortislimarum, velut in unam collatarum aciem, totus simul impetus animum affectumque auditoris expugnet, nisi una aliqua tam potens sit, ut haec tamquam generosus in exercitu imperator, sola adreportandam victoriam, ceteris tantum stipantibus, maxime contendat. Hic vero omnes eloquentiae nervi ab oratore intendendi sunt, cum supremus ille congressus sit, in quo nisi perrumpat vincatque persuadendo, operam frustra collocavit. Fidem igitur in rebus docendis, affectum etiam in agendis (quae praecipue Orator tractat) obtineat necesse est, si propositum sibi finem assequatur.

2. Providendum vero in Enumeratione erit; quid causa. quid auditor postuler. Si causa, vel obscurior, vel prolixior, auditor eriam rudior, quam ut omnium meminisse rationum possit, articulatius illa disertiusque instituenda est, ut omnia

simul mentiad impetrandam fidem subiciantur, ubin vero, nut brevis, aut clara est, aut etiam satis auditor instructus, summa tantum delibanda erunt rerum capita, quae conclusioni urgendae sufficiant, aptisque sententiis, figurisque exornanda; ne vel illius diffidere memoriae, vel ex repetitione fastidium movere possis. Maxime vero cavendum, ne diserta rationum in ductine, alteram quasi orationem instiruere videaris. Sic igitur de vitanda ebrietate licebit peroranti rationes enum erare. Quare cum ebrietas itaturpis sit, ut omnem honestatem obruat, ita noxia ut gravissima mala inferat, ita iniucunda, ut difficillimis gravet laboribus, procultantum malum a vestris arcere consortiis. nolite oblivisci Christiant nominis, tanto Sanguinis Christi pretio comparati, salutis vestrae tamimpense ab illo quaesitae, felicitatis aeternae, tam bruta voluptate proditae, etc. Invitant vos tot hercum animae remperiantiae laude illustres: suo exemplo prrvocat maiorum pietas. Christus ipse suis et legibus urget, et cohortatione impellit, et vita incitat, etc. Ubi vides, ram ex locis propriis, quam communibus perorantem gravissimas quasque rationes strictim colligere.

3. Rutsum in amplificatione, quae ad motum instituta est, providendum erit, ut non tam multis, quam efficacibus verbis sententrisque propositum urgeas. Quare vehementes amplificationis figurae (de quibus infra) atque inprimis apostrophe, deprecatione Iudicum, Invocationes Dei ac Caelitum, tum etiam nonnumquam prosopopoeiae ad impellendos animos poterunt adhiberi. Ante omnia vero affectum quem Orator auditoribus impressum voluerit, hunc in se exprimat necesse est. quod Cicero in Orat. perfecto, et in se praecipuum ad impellendum auditorem fuisse adiumentum, et in aliis futurem, agnoscit. Iuverit hic imagines rerum absentium vivaci phantasia expressas, velut praesentes intueri, rebusque ut gesta sunt, interesse, quod potentissimum hoc sit, ad excitandos affectus invitamentum, et quandoque etiam auditoribus, ut suis hneamentis ad vivum depictae exhiberi possint, ut in nostro de ebrietate themare. Proponite nunc vobis divitem illum helluonem, post vitam infamem sceleribusque plurimis obnoxium, sic denique in flammis infelicibus Abrahamum compellantem: ille ego hominum miserrimus, qui oltm in purpura ac bysso, in auro et gemmis, inter obsequentes famulantium manus, epularum ac vini consectabar delicias, (heu fluxas nimium voluptates, et erepta cito gaudia) nunc in squalore actenebris, inter hominum as Daemonum opprobria, inter tormenta numquam

finienda, atrocissima siti conficior. affluebant mihi olim ad famens sitimque exstinguendam omnia, nunc vel unica refrigerantis aquae gutta destituor. Damnata sit illa lux, quae meprimum in lucem effudit, aeternae quondam caligini destinatum, damnata nutrix quae suo lacte pavit, nunc siti atque ardoribus sempiternis cruciandum, damnatae opes, quae funestissimum persuasere in mensa luxum, damnata pocula, ebrietatis quondam instrumenta, nunc sitis alimenta perpetuae. Cavete hunc lapsum nepotes vestrique tam infelicis avi posteri, huc animum mentemque, si quam habetis, ad tristissimum hoc spectaculum ardentis astuantis, extremeque inter summos dolores sitientis con vertite: hinc torquet conscientia, inde flamma exeruciat; hinc frigus horrendum et trepidatio, inde ardor, et exurens siccitas, etc.

Porro, et res, et figurae, in quavis oratione, ad illum, quem spectas, affectum concitandum adhibendae sunt. pectatur aurem in genere demonstrativo, vel amor et aemulatio auditoris, tum denique grudium et delectatio in bonis laudati: vel contemptus et odium illius, qui reprehenditur. In deliberativo, si suadeas amor, desiderium, spes confidentia; si dissuadeas, odium, fuga, timor, desperatio obtinendi nascitur. In iudiciali cum accusas, odium; pudor, invidia, tristitia, ira, indignatio: cum defendis, amor, spes, et commiseratio quaeritur. Quorum affectuum illi dominantur, quos Orator sibi in peroratione tamquam scopum dictionis proposuit, ut sunt in demonstrationibus amor, vel odium, seu delectatio, et indignatio: in deliberationibus spes, vel timor: in iudiciis commiseratio, vel aversio, seu indignatio. Ceteri affectus sparsim in suis quique orationum generibus concitantur, idque amplificationis potissimum beneficio, quae in rebus magnis et figuris ardentibus versatur. Quocirca nunc de illa seorsim agendum est, ne quid ad perfectam orationem desideretur.

CAPUT XXII. De Amplificatione.

AMPLIFICATIO est gravior quaedam affirmatio, quae motu animorum conciliat in dicendo fidem. ut Cicero in partit.

Haec duplex est, alia verborum, rerum altera. illa vel in solis consistit verbis, vel in verborum et sententiarum figuris; haec in sola expositione rerum gravium, atque ad illum, quem

specto, affectum rendentium, quadruplici a Quintiliano lib. 8. cap. 4. specie comprehenditur. De singulis videamus.

1. Amplificatio verborum. 1. fit per verba gravia et consonantia, ut, immaneflagit ium, consceleratimortales. 2. per verba translationererum gravium illustria. ut incensus ira, inflammatus cupiditate, charybdis bonorum. 3. per excedentia in aliquo adiuncto. ut, domuisti gentes, immanitate barbaras, multitudine innumer abiles, locis infinitas. 4. per excedentia significatione, sic in Verrem Cicero Non furem, sed raptorem, non adulterum, sed expugnatorem pudicitiae, non sacrilegum sed hostem sacrorum religionumque in vestrum iudicium aedduximus. 5. excedentia comparationis gradu, ut conspectus mihi vester multo iucundissimus, hic locus autem ad agendum amplissimus visus est. 6. epitheta splendidiora ut incredibilis ac prope divina Consulis virtus, ac industria, crudelissimum sivem Catilinam urbe expulit. per periphrasin, seu descriptionem ut P. Lentulus inimicus Clodio, ultor sceleris illius, propugnator sena: us, etc. Turca Tyrannus Asiae, praedo Europae. 6. per verba idem significantia, raro tamen cauteque, ne puerilis videaris, usurpanda, ut Cic. de Caril. Tandem aliquando Catilinam furentem audacia, scelus anhelantem, pestem patriae nefarie molientem ex urbe vel eicimus, vel emisimus, etc.

Amplificatio figurarum diversarum beneficio utitur, qualis est hypotyposis, prosopopaeia, interrogatio, subiectio, exclamatio, exprobratio, etc. de quibus suo loco infra.

2. Amplificatio rerum quadruplici via instituitur. Congerie, ut ait Quintilianus, incremento, ratiocinatione, et comparatione, quae omnes in eo conveniunt, quod res graves et affectibus movendis opportunas tractant; Ceterum ab aliis argumentationibus non dissimiles, et Congeries quidem atque incrementum per omnes intrinsecos, quosdam etiam extrinsecos effunduntur, ratiocinatio in solis oppositis, Comparatio in sibi propria sede subsistit. Omnes in co conveniunt, quod rei magnitudinem subicere animo conentur. Congeries, illam per partes explicando; ceterae easdem, vel inter se, vel cum aliis conferendo. Nos figillatim, primo de earum natura, deinde de rebus ad quosvis affectus postulatis agemus.

CONGERIES est conglobatio quaedam argumentorum diversorum, in re gravi sive definitionum, aut partium rei, sive causatum, aut antecedentium, sive effectuum, aut consequentium, sire attributorum, sive adiunctorum, seu denique pugnantium,

seu parium, aut disparium, seu exemplorum, aut restimoniorum. Per singulorum hic ire exempla longum sit, atque alibi opportunius est futurum. Cum, ut recte sua vi intelligatur amplificatio movens, et ingressum ad illam, et motum (qui praeviis rationibus solide est muniendus, ne velut inermis expugnator hanc arcem animorum in vadas) et ipsum progressum, qui rationes, velut tela acervatim spargit, neque in unius loci amplificatione consistit, sed ad causas, ad effecta, ad adiuncta, eorumque contraria saepe codem calore fertur; denique et eiusdem exitum, qui tamquam iam occupata arce, sensim impetum, ad possessionem capiendam, remattit; necessarium sit cognoscere. Quare, nisi integris orationum membris, hocartificium non licet exponere, ideoque separato ad hanc rem exemplorum libro inferius trademus. Breve illud nunc sussiciat, Cic. pro Milone, quo ex oppositis et descrptione, cladem incensae a Clodianis Curiae ad dolorem et indignationem populi concitandam, deplorat. An ille Praetor, ille vero Consul, si modo haec templa atque ipsa moenia, stare eo vivo tamdiu, et consulatum eius exspectare potuissent? ille denique vivus nihil mahi fecisset, qui mortuus uno ex suis satellitibus Clodio duce, curiam incenderit? quo quid miserius, quid acerbisis, quid luctuosius vidimus? Templum sanctitatis, amplitudinis, mentis, publici consilii, caput urbis, aram sociorum, portum omnium gentium, sedem ab universo populo Rom. concessam uni ordini, inflammari, exscindi, populart? In quo exemplo pleraeque amplificationis virtutes in ipso servandae progressu impetuque elucent. Ut quod brevibus delectetur membris, et incisis, risque plerumque dissolutis (nisi cum multitudo aut varietas reruni significanda est; tum enim frequentantur coniunctiones. Deinde quod acres figuras amet, ut est interrogatio, exclamatio, apostrophe, etc. Denique oppositis frequentatis, et conglobaris definitionibus inprimis concitetur.

Incrementum est conglobatio argumentorum, in re graut, sensim ascendentium. Diffunditur per locos tam proprios, quam communes, ut etiam congeries, sed in hoc ab illa differt, quod vi et magnitudme res dispares conglobet, gradatim per haec ascendens. Maior in hoc quam in sola congerie vis est. Per definitiones diversarum rerum sensim ascendit. Cic Act. 6. in Vert. ob simulacrum Siculis ereptum n. 88. Unum crimen videtur esse, sed plura sunt. Est pecuniarum captarum, quod signum a sociis pecuniae

magnae sustulit: est peculatus, quod publice populi Rom signumde praeda hostium captum, positum Imperatoris nostri nomine non dubitarit auferre: est maiestatis, quod imperii nostri gloriae rerumque gestarum monumenta evertere, atque asportare ausus est: est sceleris; quod in hominem innocentem, in socium nostrum, atque amicum novum ac singulare supplicii genus excogitarit. Idem Tullius ab adiunctis pro Roscio Amer. Iudices ad vindictam incitat n. 12. Petimus abs te Fanni, a vobisque iudices, ut quam acerrime maleficia vindicetis: ut quam fortissime hominibus audacissimis resistatis: ut hoc cogitetis, nisi in hac causa, qui vester animus sit ostendatis, eo prorumpere hominum cupiditatem et scelus et audaciam, ut non modo clam, verum etiam hic in foro, ante tribunal tuum M. Fanni, ante pedes vestros, ludices, inter ipsa subsellia, caedes futurae sint. En gradus. clam, in foro, ante tribunal, ante pedes interque subsollia, caedes fient. Est autem hic locus adiunctorum, pro incremento maxime fecundus, potefrque ex diverso rerum genere augeri, ubi illud in Antonium ebrium Phil. 2. n. 63. illustre est. Tantum vini in Hippiae nuptiis exhauseras, ut tibi necesse esset in populi Rom. conspectu vomere postridie. O rem non modo visu foedam, sed etiam auditu! Si inter cenam in tuis immanibus illis poculis hoc tibi accidisset, quis non turpe duceret? in coetu vero populi Rom. negotium publicum gerens, magister equitum, cuiructare turpe esset, is esculentis frustis vomens, vinum redolentibus. gremium suum, et totum tribunalimplevit. En gradatio in diversis factis, a cena ad coetum populi, et negotium publicum transcendit, ab eructatione ad vomitum, et vomitum tam turpem in sinum et tribunal effusum.

Comparatio amplificans est ex simili vel dissimili rerum gravium, per diversa argumenta, instituta prudenter, adrem augendam. collatio. Huius cum magna ad orationem extollendam vis sit, neque brevibus facilie exemplis innotescat, alibi de ea ex Cicerone prolixius agendum est. Ad has vero diducendas recte Quintilianus monet, utriusque partis inter se conferendae adiuncta, quae maxime augere rem possint, diligenter excutienda esse iuvabitque magis singula conferre singulis divisim, quam omnia iunctim universis ut Cic. pro domo sua Clodium domum suam inconsultis Pontificibus Libertati consecrantem, cum Cassio dedicantem Curiam Concordiae ita comparat. Quaeso, Pontifices et hominem cum

homine, et tempus cum tempore, et rem cum re comparate. Ille erat summa modestia et gravitate censor: hic Tribunus plebis scelere et audacia singulari. tempus erat tranquillum, et in libertate populi. et in gubernatione positum senatus: tuum vero tem pus libertate populi Rom. oppressa, senatus auctoritate delecta res: plena iustitia, saepientia, dignitatis. Censor enim, penes quem Maiores nostri (id quod tu sustulisti) iudicium senatus de dignitate esse voluerunt. Concordia signum Volebat in curia, aram que ei Dea dedicare, ut sine studus dissensionis sententiae dicerentur. si sedem ipsam, ac templum pulchr: consilii, religione Concordiae de vinxisset: tu cum ferro, cum metu, cum privilegiis, cum praesentibus coplis perditorum, absentes exercitus terrore, et minis Consulum societate et nefario scelere, servitute oppressam civitatem teneres, Libertatis signum posuisti, magis ad ludibrium impudentiae, quam ad simulationem religionis, etc.

Porro cavendum in hac collatione rerum, ne immodico augendi studio fidem similitudinemque excedas. ne, ut puerilis, risum pro motu habeas. In mitioribus tamen affectibus saepius locum opportunum invenit comparatio: ut pro lege Manil. n. 36. integritas et temperant a Cn. Pompeii et n. 42. eiusdem felicitas, cum aliorum Imperatorum virtute ac felicitate confertur.

Ratiocinatio amplifieans est, cum expositae rei augmento, alterius partis astimatio augetur. Ita Cic. in Verrina 7. ut crudelitatem Verris extolleret, civium Rom. supplicia graviter exaggeravit. Contra poterit aliquis Maxentii tyranni crudelita tem extollere, ut Martyris Catharinae illustret constantiam. Et Cicero pro lege Manil. ut Pompeii in bello virtutem magis faceret admirandam, belli Praedonum gravitatem exposuit. Sed minor in ratiocinatione, quam ceteris vis est, quod rem ipsam non ita oculis distincte subiciat; sed velut per ambages insinuet, ut iccirco magis tectae amplificationi deserviat.

CAPUT XXIII. De Affectibus generatim.

SEnsim ad nobilissimam orationis partem, et velut sanguinem animamque illius delabimur. De qua ex aequo pene certatinventio, dilpositio, atque elocutio, cui potissimum debeatur; cum omnes in hac una perficienda laborent, Nos hoc

loco eius exponere principia maluimus, ut Orator ab exordio usque ad finem per singulas Orationis partes decurrens, persuasionem (quae affectuum victoriam includit) tamquam scopum sibi haberet propositam. Quam unam si in loco neglexerit, frustra in ceteris omnes nervos contendit: si fuerit assecutus, negligentiam aut ignorantiam in reliquis admissam partibus, hic abunde compensavit. Non referet; qua via, aut arte hostem straverit, modo victor triumphet.

Est autem affectus: motus animi ex apprehensione boni vol mali exortus. Dividitur in pa=nh kai\ h)/qi affectus sensibiles, vehementiores, et lenes morum. illi concitato feruntur impetu, atque ut torrens obvia rapiunt, odium, invidiam, metum, iram, miserationem, desperationem adferunt; hi desiderium, amorem, spem, laetitiam, et quandoque etiam miserationem conciliant. Illi elatam vocem, incisam, abruptamque et inflammatam dictionem, minaces oculos, vultum horrentem, iactara crebro latera, et brachia: hi tardam leniterque fluentem vocem, orationem tractim et circumducte fusam, raros et lentos corporis gestus, submissum placidumque vultum. Utrosque suis locis permiscere nosse, summae artis eloquentiaeque est. ad quam idoneam adferre vocem naturamque oportet ut sine qua omnis illius industria evanescat, nisi quis forte in rebus scribendis eandem collocaverit.

Ad concitandos idoneo motu animos, tria praecipue Oratori consideranda sunt, personae, res et modus tractandi.

1. Quod supra monui, et hic valet maxime, habenda est ratio personarum tam illius qui dicit, quam qui audiunt: non enim omnibus omnia conveniunt.

Orator ipse, nisi a probitate, aetate, scientia vel dignitate commendationem aliquam adferat, parum movebit. Adolescens, nisi ad voluptatem, aut miserationem, vix impellet; dolori et indignationi concitandae inferior est.

Idem quo auditores accendi volet affectu, hoc ante exardescat necesse est. Hic ignis, nisi a tali igne, non concipitur. Quare si crudioris naturae sit, quam qui hos facile ardores in se primo excitet. Duplici ad hoc connitendum via erit. Una quam imaginatio aperit, altera quam ipsa dicendi ratio. illa posita est in viva quadam rerum gravium repraesentatione, qua se illis, vel illas sibi intuendas sistit, defixaque in tales mente orationem rebus conformat, et quodammodo animat

auditoribusque pati, qua contemplatur, vita repraesentat. Haec, ipsam cum persona orationem, velad alios transfert; vel aliorum ad se translatum suscipit. ut si quis D. Magdalenam, dominum suum quaerentem, ipsius verbis suspiriisque, ut potest, expressis, cum Origine, introducat. aut si contra ipse Petri, aut Davidis, suum lapsum dolentis, personam induat; cogitationes, voces, quetelas, vota, desideria, contentiones, deprecationes, lacrimas etiam, si pot est, imitetur. estque hoc ultimum genus, auditores etiam commovendi, tectum atque insidiosum, quo velut per cuniculos expugnatur, et hinc illi tam potentes saepe in tragoediis motus.

Auditor quoque sua nobis indole, conditione, atque inclinatione debet esse perspectus. Equidem, ait Cicero de Orat. n. 186. ad animos Iudicum pertractandos, omni mente in eaecogitatione curaque versor, ut odorer quam sagacissime possim, quid sentiant, quid existiment quid velint, quo deduci facillime posse videantur. Agrest bus saepe hominibus corneae in pectoribus fibrae sunt, nec docti gravesque viri, mollrorum rerum sensu tanguntur, quibus mulieres, iuvenes, senesque inflecti videas. Multum quoque interest, quibus quisque a prima aetate moribus insueverit, quibus parentibus educatus, quo caelo natus sit, Galli humanitate et morum comitate eminent: ingenio ut facili et excitato: ita mutabili irrequieto, gloriae cupido. Hispanorum maior gravitas, consilium tectius, constans fides, honoris ambitio, quem si illis deferas, obtineas omnia, si neges, habeas implacabiles. Germanis ingenium tardius, sed labore ad summa etiam emergens, candor et simplicitas morum commendata, peregrinandi et linguarum gens avida, tam levis in aliorum habitu effingendo, quam constans in sua fide: obsequio prompta; at servitutis impatiens. Itali parem cum ingenio iungunt industriam, omnis belli domique artis capaces, tam faciles offensu quam placatu difficiles. cum degenerant, extremi in vitiis, cum assurgunt in virtutibus Gallos et Hispanos honore, Italos ac Germanos utilitate facilius duxeris. Et aetatem quoque intueri oportet, nam adolescentes rebus iucundis, senes utilibus tenueris. Sic officia cum videris, militeem gloria, mercatorem et rusticum lucro duxeris, ita nobilis honorem commodis, ignobilis commodum honori praetulerit. Universe

vulgus rerum amissione, incendiis, bello, morte percellitur, graviores viri ignominia potissimum, extremisque etiam calamitat: bus impelluntur. Denique et hoc generatim tenendum est, mortales omns adversarum magis rerum impetu, et malarum trepidatione, quam spe atque exspectatione secundarum concitari.

2. Ratio deinde ipsius causae habenda est, videndumque quos illa requirat affectus, et qu bus hi rebus argumentisque praecipue concitand sint.

Demonstrativum igitur Orationis genus, cum dicendo oblectet, nonnisi mollioribus affectibus, amori, laetitiae, benevolentiae et admirationi, in laudibus, aptandum est quod fiet, commemoratione meritorum, earumque quae animos conciliant virtutum, ut sunt illae inprimis, quibus communi patriae, aut aliorum bono prospectum est; pietas erga alios, humanitas, liberalitas, clementia, aequitas, religionis studium. In mortuorum laude ostendes etiam quanto patria, religio, ecclesia, cives, pauperes, liberi, per ipsorum mortem, praesidio spoliat: sint. Si vivos reprehendas (nam mortuis parcendum, nisi corum vitiis posteri innitantur, ac faveant) ad odium indignationemque movendam, opposita his vitia praecipue insectaberis.

Deliberativum genus amore etiam et odio, spe ac metu, pudore, audacia, ac desperatione gaudet. Amorem, spem, confidentiamque suadens accendet, si utilissima quaeque, honestissima ac iucundissima, quae loco, tempori, personisque maxime viderit accommodata, eaque obtentu facilia esse demonstrarit. Contra qui dissuadet, ad odium metumque, ac desperationem obtinendi concitandam locis oppositis inhaerebit. Exemplorum hic vis magna futura est.

Iudiciale genus, cum accusas odio, pudori, indignationi iraeque obnoxium est. quos affectus concitabis, ex malorum aliis illatorum commemoratione: praesertim si perfide, inique, crudeliter in miseros, vel innocentes, saevitum sit, in defensione vero spem concitabis ex concepta emendatione, et misericordiam ex afflictione, quam, vel ex ignorantia delinquens, vel casu fortuito incurrit, tum deinde ipsius merita et benevo lentiam in alios, si qa fuerit, pristinum felicemque quondam illius statum, cum praesenti comparatum exponens, ostendensque calamitatem esse, quae non ipsum solum,

verum alios immerentes, ut liberos, familiam, amicosque simul involvat. quod potentissimum est ad animos penetrandos argumentum, in quo plerumque Cicero triumphavit, ut pleraeque ipsius perorationes testantur.

Universe igitur argumenta affectuum ex communibus locis eruenda sunt, eo tantum delectu; ut res quaeque gravissimae et protempore, loco, personisque, quibus Orator utitur, ad mo vendum potentissimae sunt, adhibeantur. Has autem deligere non tam artis, quam iudicii est.

Sunt autem aliae res magnae natura, ut divina ac caelestia, quaeque in terris, aut ob raritatem et pretium, aut, propter occultas causas, amorem vel admirationem merentur. aliae res propter usum aestimationemque hominum magnae habentur: quae vel bona nobis, vel mala sunt. illa in fortunae, corporis et animi bona dividuntur. quorum si nobis possessionem obvenire posse Orator ostendat, spes et desiderium nascitur: si obrineamus, admiratio, amor, et gaudium existit; si quis illa concetur possessa eripere, timor, tristitia, indignatio ori ur, si amittamus nostra culpa, pudor et dolor; si aliena, ira atque odium; si casu nos, vel alii, tristitia et commiseratio. In malis vero vel imminentibus, vel iam opprimentibus, tristitia, dolor, desperatio, commiseratio, indignatio emergunt.

3. Postremo ratio diligens habenda est, ut intelligas, qua via optime et inducas et producas commotionem affectuum. atque hic duo, postrerum delectum, inprumis observanda videntur; primum est, ne ardenti aliqua figura ad motum componatur oratio, nisi prius thema propositum manifestis argumentis demonstratur fidem auditori fecerit; nullius enim voluntas ad incognitum inclinatur. alterum est ut sive aperte, sive furtim, et quasi per cuniculos (quod plus rtis vitiumque habet) animum auditoris oppugnes, leniori sensim vi impetumque dicendi, tamquam velitatione quadam ad fortissimum congressum, praeludas; neque vim summam, nisi varietate quadam vocis, figurarum at que affectuum producas. Facile enim concepta haec flamma nisi novam ardoris materiam subicias, evanescit. Quare aptis ad flectendum exaggerationibus, figurisque nunc elevanda, nunc rursum inclinanda: nunc praecipitanda, nunc sisten da iterum, ac circumducenda erit ratio. Ad quam rem plurimum in dicente potest apta vocis moderatio, quam, nec praestabunt qui assurgere, secumque

audientis transferre sensim ad summa animum, cum virtute, nequeunt; nec qui ad summum evecti dicendo tonum, remittere, cum opus est. vocem non possunt. Utrumque vitiosum est; vel in medio semper rono sine varietate sistere, vel in summo perpetua contentione luctari.

Ut vero duplex potissimum affectuum genus est, lene, quod amorem, benevolentiam, dolorem, commiserationem, aliosque moliotes animi commotiones amplectitur; et vehemens, quod audaciam, iram, fugam, desperationem, indignationem gravioresque motus continet; ita et diversum iisdem orationis genus, vocisque moderatio est aptanda. Lene, quod in exordiis non raro gratiae conciliandae servit, verbis sententiisque grand oribus ac circumscripto dicendi genere delectatur. voce submissius, tardiusque circumducta gaudet. e diverso vehemens affectus concisis vibratisque inter reperitiones, interrogationes, aliasque ardentes figuras sententiis effervescit, vocis elatae concitaraequeve requirit impetum quae qui negligit, vitam subtrahit orationi, frustraque anim orum regnum affectat.

Haec generatim deaffectibus dicta suffecerint, quibus sigillatim nonnulla adicimus.

CAPUT XXIV. De Natura, Causis, Effectisque singulorum affectuum.

UT Orator in se suisque auditoribus affectum exprimat, illius naturam, causasque, quibus excitetur, aut componatur, tum effecta, quibus cognoscatur, nosse conveniet. Quare haec in plerisque, quamvis strictim, et per summa tantum rerum capita, investigabimus. Qui prolixius haec eadem tiactata desiderat, Aristor. lib. 2. Rhet. cap. 1. usquc ad 18. consulat.

Amor itaque, qui in affectibus regnum tenet, est propensio quaedam animi in rem bonam. ut bona est, quam si alteri cupiamus, amor benevolentiae, sive amicitiae dicitur, si nobismetipsis, seu nostri causa, concupiscentiae appellatur. et hic saepe turpis est, quem Orator etiam dissuadet.

Amor conciliatur, partim natura, partim moribus. natura hos potius diligimus, quos genere, aetate, studiisque, ac periculis etiam communibus, propius accedimus, similitudo enim quaedam amoris est conciliatrix. Familiaritate hic alitur.

Quod si deinde forma et pulchritudo corporis, aetas florens, nobilitas et opes, grata indoles, ingenii iocosi urbanique facilitas adiungatur, plana ad amorem non honestum solum, verum et turpem via est. In moribus utrique etiam amori favet, comis vultus ac sermo, simplicitas et candor animi, fiducia et secretorum communicatio, tum pericula, alterius focietate potiundi causa, animose subita, postremo amor ipse amoris potentissimum illicium, muneribus quoque ac liberalitate culta amicitia. Haec igitur, qui amorem sibi, vel aliis conciliat, aut reipsa praestare debet; aut dicendo praedicare. Quamquam et amoris honesti dignitas, et fructus fsanctae familiaritatis, eiusque mira iucunditas, amandi possint esse incitamentum.

Venevolentiae amor praeter haec singularibus quibusdam stimulis excitatur, ut illius, quem volueris amaii, innocentia, humanitate, mansuetudine, constantia, fidelitate, ac virtutibus penc universis, artium etiam ac scientiarum commendatione.

Concupiscentiae amor, quo vulgus hominum magis capitur, rerum utilium commemora ione accenditur. Quare giatificandi studium, et parata beneficia, et rerum magnarum spes ostenditur.

Impurus amor dissuadetur, si illis, quae amoti huic favent, opposita indoxeris, dissimilem naturam, mores improbos, fallacia fortunae, formaeque bona tum vero etiam huius amoris vilitatem, foeditatemque, delectationem illius brevem, dolorem longum, vitae et valetudinis damna, aliaque eius incommoda descripferis, poenas etiam gravissimis foede amantium exemplis, demonstraveris.

Vis atque effecta amoris varia sunt. Emollit erga amatum, obdurat erga alios animum, in lacrimas oculos solvit, in flammas cor accendit. Mille votis et disideriis exaestuat, rei potius amatae, per affixam cogitationem affectumque praesens, quam sibi; illius etiam vulium, verba, gustus, motus, affectus, hab tum, cum intueri non potest, fingit, magisque est operatione ubi amat, quam ubi animat. Saepe ob desiderium animo loquitur, graviusque amantis cladem sentit, quam si ipse praeferat. Componit sese ad nutum formamqueve alterius: cum amante ridet, dolet, latatur, gemit. ubique obsequitur, illique se submittit, ac profundit in illum omnia. non

aetas, non forma, non honestas, non opes, non vita denique ab illo, divellit, aut detinet; prodigit, ut potiatur, audet, ut assequatur, timet ne excidat. Suspicatur, horret, irascitur, exprobrat, desperat. Litigat et placatur; periclitatur et contemnit, perfringit hostes gladiosque, montes fluviosque penetta. Blandus, liberalis, cand dus erga amatum; gravis, parcus, secretus erga ceteros. Haec aliaque in uno amore deprehendes; qui si tuipis sit, in omnia sese immergit vitia; si honestus, ad quasvis virtutes enititur Nihil grave,aut impervium, vere amanti est. Quare ut hunc suadeas, virtutum inprimis pulchritudinem, prerium ac praemia; contraque ut illum dissuadeas, scelerum turpitud nem exitumque infelicissimum inprimis demonstrabis.

Iuverit has etiam amoris notas effectaque Oratorem nosse ad illustres descriptiones imaginesque amantium per hypotyposin ac prolopopoeiam in oratione, illic praesertim ubi motus spectatur, efformandas. Quare et in ceteris affectibus hunc ordinem servabimus.

2. Odium oppositumamori, est aversio animi a re, qua vel est, vel existimatur maela. Hoc, vel iustum, vel iniustum est; prout in meritos atque immeritos exeri ur. illud in sceleratos ita suadetur, ut vitra, non personam averseris. hoc in emendatos dissuadetur, cum essent vitia. Gravissime autem inflammatur ex sceleribus in allos, ac praesertim rempub, grassantibus, hoc est, calumnia, libidine, avaritia, ingrati animi vitio, superbia, iniustitia, crudelitate, impietate, quorum commemoratione Cicero in Verrem, Vatinium, Catilinam, Antonium, Clodium, aliosque odia concitat.

Ad restinguendas odii flammas origo illius exploranda est, ut fomes moveatur, idque recte n agis, quam aperte, ne cum expugnari se sentiat, fortius resistat. Laudabis in adversario nonnulla in quibus dissentire minus queat. ostendes errore multos in suscipiendis inimicitiis labi, et hoc ipsi evenire in praesonti re posse. rectius igitur ignoscere, quam periculum adire, ne iniuria oderit. errare hic non posse, nisi humanitate et clementia pietatis hoc esse, et Christi exemplo traditum, legibus etiam praeceptum. ut nec inimicum sine scelere odisse liceat; quid igitur, si amicum etiam oderit?

Quod si fortuna hominis, ante felicis, calamitosa fuerit, illius graphice depicta imago animos poterit miseratione inflrctere.

Vis atque effecta oditsunt, dolore, indignatione, furore, spe, desperatione, votis crudelibus, et gaudio demalis inimici, tristitia de successibus, invidiaque complere, linguam vero in minas, exprobrationes, imprecationes, convitia, diras sol vere; seipsum tanto aestu affectuum misere excruciare, atque aeternum infligere vulnus an mae, ubi, nisi immlei corpori, nocere non possis.

3. Desiderium est appetitus boni absentis, quod dicitur cupiditas, si feratur in bonum delectabile, idque si fiat appetitu legibus rationis difformi, erit avaritia, cum spectat opes; ambitto, cum honores; superbia, cum excellentiam; libido, cum voluptates Quamquam vero desiderii et cupiditatis nomen virtitibus aeque ac vitiis competat; tamen hoc fere vitiis, illud virtutibus assignatur.

Ad desiderium igitur in auditore excitandum inflammandumque, illud, quod supra tradidimus, de personarum discrimine, ante omnia est observandum, ut quo quisque moveatur maxime, intelligas: tum vero praestantissima quaeque ex illo benorum ordine, ab honesto utilive, ac denique a facili, erunt proponenda. Consule illa, quae de spe dicentur.

Ad restinguendam cupiditatem mala illius gravissima, inexplebilis ardor, spes saepe fallax, frustratio affligens, prosecutio anxia et periculosa, assecutio non raro noxia, exemplis etiam proposi is, demonstrentur.

Vis arque effecta desiderii et cupiditatis sunt. perpetuis curis, metu, exspectatione, dolore, impatientia, immaturo gaudio, invidia, iniurrisque conflictari; neque ipsam quidem noctem ad quierem habere liberam, laboribus, impensisque saepe irritis fatigari, non frui obtentis, ad heredes illa vel ingratos, vel indignos, vel immemores, aut degentes transferri.

4. Fuga est aversio a malo imminenti, opponitur desideriorei bonae; atque ut hoc ex amore, sic illa ex odio proficiscitur. quare iis, qu bus ad odium argumentis impellis. suadebis fugam; qu bus ad amorem impellis, eandem dissuadebis.

5. Laetitia, seu Gaudium, est exsultatio animi in bono obtento, quod si vanum fit, reprehendenda est, si verum solidumque, laudanda.

Excitatur h caffectus maxime, si quispiam a tristi atque afflicto statu ad meliorem fortunam et felicitatem transeat, tantoque est eminentior, quanto hoc maior permutatio, seu

vera, seu certe apprehensa. Unde Orator ad boni possessi aestimationem extollendam praecipue conniti debet, quod comparat one, tum status praeteriti, tum aliorum miserorum inductione potissimum assequetur. Si praeterea novum et admirandum, si paucis concellum, si cum virtute atque honestate coniunctum, si maioris felicitatis atque ad alios propagandae spe commendatum, si denique insperatum, aut minus promeritum bonum, sit; uberioris inde laetitiae seges crescet. Iuverit hic etiam Oratorem in amcenas descriptiones effundi, atque, exsultanti laetius stylo, quandam in se gaudii ideam repraesentare.

Ad vitiosam porro laetitiam refrenandam mala imminentia exaggeranda erunt, fluxa vanaque nimium mundifortuna, honoris vicissitudo, opum pericula, voluptatis momentaneae longos dolores. vilis describendus animus. qui caelo natus in eis defigatur, tam faedam servitutem serviat, tot curis doloribusque emancipetur, Quantum honoris et gaudii ex honore, opibus, voluptate contempia, et recti conseientia promanet, ostendendum.

Vim atque affecta laetitiae exsultans testatur animus, qui ipsum etiam corpus formamque vivo florentique colore depingit, saepe in tripudia pedes, in plausus, et acclamationes faustas, vocem solvit: rotam non raro mentem ingenuo candore explicat, reium magnarum spem concipit, fortunae suae, aut mentis integntat, fidenter nititur, vota pro se aliisque concipit, ominatur felicia, sibi aliisque gratulatur, delectatur possessis, amorem ac desideria accendit; nonnumquam, aut in lacrimas aut in deliquia, aut in mortem, exundantis gaudii impetu, dissolvitur; ut Chilon Spartanus dum filium videt ex olympicis victorem, Clydamus Atheniensis affluente gloria, Pub. Crassus exorto risu moritur. Tertul de an. c. 52.

6. Tristitia seu Dolor laetitiae et gaudio oppositus, est deiectio animi ob praesens malum ab iisdem existit fontibus undeodium nascitur, unde gravissima quaeque mala, in se, amicos, in familiam, praesertim immerito exundantia, tristitiam doloremque secum deferunt.

Moderaberis huic affectui, si communem hanc vitae conditionem esse tradas, quam cum vitare nemo possit, insanus est, quisquis obluctando non minuit, sed auget molestiam. Si innocens malis premaris, solatium habes ab innocentio; si

nocens, tibi imputes, neque indigne ferendo culpam augeas. An querelae, an llacrymae, an obluctationes, an execrationes, profuturae quicquam sunt? si hinc nul um remedium, cur, etiam cum ignominia, adhibentur? Praemeditatio malorum cuique impendentium, ut fortius excipiantur, faciet. quod a tot millenis mortalium aequo toleratum est animo, generose etiam superatum; cur declinas? An laudem, an gloriae futurae messem, an felicioris vitae statum non intueris? An brevitas te non solatur, et minora non amplecteris mala, ut gravissima atque aeterna subterfugias? Age, tolle haec omnia, sola Dei voluntas sit, quae statuat; an potes recusate? an rectius, iustius, sapientiusque quicquam velle? cogeris, debes, optimum est. Valens igitur lubensque accipe, ut levius, quod ferendum est, perferas; ut cum honore, cum praemio. Subtrahe a cogitanda molestia animum, molestum esse non debet, quod ordinante Numine tibi est saluberrimum. cape ex studiis, ex pietate, ex transcripta ad Dei nutum voluntate; solacium.

En remedia tibi aliisque ad hunc affectum persanandum idonea. Dolor crescit ex pristina felicitatis memoria, ex comparatione felic um, ex inimicitiae alienae sensu, et gaudio hostium, ex cupiditate aliis nocendi, quam nequeas explere, ex vitae taedio, ex desperatione de meliori felicitate. Haec igitur dicendo admove, cum auges; submove cum dolorem imminuis.

Vis atque effecta illius sunt, quod molles, deiectos, stupidos, desperatos reddat animos. Nunc etiam voce querulus, nunc mutus dolor est, squalidus, impat ens, inquietus, iratus.

7. Seps est erectio animi in bonum absens arduum ac difficile, quod potest obtineri. quae ut parum a desiderio abest, itaiisdem impulsibus regitur. Ad hanc concitandam rei inprimis dignitas, utilitas, iucunditas, magnitudo, et facilitas audentibus explicanda. Ostendendae vires, audacia, industria, experientia; multorum subsidia, Dei amicorumque favor, quibus possit obtineri, contra obsistentium vires, ingenium, industria, ac felicitas imminuenda erunt.

Ad spem infringendam contraria omnia extolles, rei utilitatem, incommoda, dedecus, difficultatem. vires aspirantium minuendae, obstantium augendae sunt, etc.

Vis atque effecta spei varia sunt, multos ad ingentes conatus erigit, labores incitat, dolores mollit, miserias solatur, blanda conciliatrix, fallax spe vates et auguratrix, suspensa in dubiis, pertinax confidensque in successibus, virtutis calcar, audaciae fomes, voluptaris et gaudn alimentum.

8. Desperatio spei contrara est, deiectio animidiffidentis se bonum obtinere posse, velmalum imminens evaders. Haec iisdem argumentis depellitur, quibus spes suadetur; iisdem promovetur, quibus illa dissuadetur.

Vis at que effecta ilhus admiranda sunt, ut curam salutis, ita et timorem omnem excutit, mentis securae atque immotae, in ultionem tota hostium, cunctis periculis contemptis, fertur, consilia omnia respuit, et cohortationibus magis etiam exasperatur, solitudine ac privata meditatione sceleris gaudet, efferatat mente, truci vultu, verbis aspera, audacia singulati, vindictae cupida, et eius expletione cum gaudio fruitura, nulla crudelitate satianda. Eius imago apud Senecam Tragoe dum Medea esse poterit.

9. Metus seu Timor est trepidatio animi ex mali noxii et impendentis opinione orta. Hic salutaris est, si a vitiis ad vir. tutem avocet; dam nandus si ab hac ad illa impellit.

Concitatur metus, si mali gravitatem, immanitatemque, tum deinde praesentiam. certitudinemque augeas. Si hominem, qui inferre possint, pravitatem, offensionem, potentiam, voluntatem, insidias, aemulationem extollas: signa et prodigia male ominata proferas, expertos illorum vim, conscios et participes consil orum aperias: denique si nullam passuro resistendi vim, effogia, subsidia relinquas.

Propulsatur idem metus, si declares contraria. vel, si malum certo sit subeundum, ut morbi mortisque; commune illud pluribus esse tradas, neque tam ingens modo Deo conciliatus vivas; imo nullum, si cum gravioribus atque aeternis malis comparetur: fel ci exitu malum terminari posse: metuentem Deum nihil debere aliud metuere. Verbo, quale quantumque demum malum immineat, metu praeconcepto non esse augendum: levius fore, si tum primum feratur cum incumbit.

Vis et effecta timoris sunt. anxium discrutiat animum, mentem confundit. curis, suspicione, diffidentia, votis, praesagiis, exspectatione fatigat; corpus borrore, ac sudoie,

genua debilitate, tremore membra, pallore vultum perfundit, fanitatem, opes, honores negligit

10. Audacia vel Confidenna est erectio animi ad mala ardua impendentia superanda. Haecusdem quibus spes (quam includit) ration bus erigitur, ac deprimitur. quae, si absque consilio vat in pericula, temeritas appellatur.

Ut ad hanc impellas malotum vis imm nuenda, audentis extollenda est. ad quam si bonam causam, favorem caelitum, vi ae probitatem. atque innocentiam, ahorum gravem iniuriam, successum multorum gloriam, fact aeternam, pristinae etiam virtutis memoriam attuleris, aut denique necessitatem perf ingendi attuleris, facilius persuadebis.

Ut audaciam reprimas oppositis insistendum rationibus est, et hinc periculi magnitudo, inde virium imbecillitas, causa iniqua, etc persuadrnda erunt

Vis at quie effecta audaciae sunt, periculorum reddi contemptorem hominem, bellisab ebus arduis delectari, ambirifamam glonamque, securitate animifrui, virtutis existimatione teneri, recum a se gesta um narrat one capi, nonnumquam et superbe effe ri ac despicere ceteros

11. Ira est. flammatio dolentis animi, ultionem ob contemptum, aut iniuriam expetentis. cuius propensio, seu hab tus in nobis iracundia dicitur. Ab odio differt, quod hoc sine dolore, at pertinax; ira brevis saepe, at non sine dolore sit. hoc quovis malo; ira ob iniuriam plerumque moucatur.

Excitabis iram, si iniuriam, concemptumque gravem, cum exsultatione hostis, et gaudio, si in officio nobis debito, si absque causa, si non ignoratione, sed destinatione, si cum fraude etiam ac maledictis, si cum generis samiliaeque, aut factorum nostrorum despicientia, illatum doceas: Si deinde, vel a persona abiecta in honore dignam, ab ingrata in bene meritam, a consanguinea in propinquam. Si in consortio plurium honestorum, aut subditorum alteri, iniuria data sit, gravius urgebit, quam ad rem etiam opportunum tempus erit, si vel corpus, vel animus hominis concitan di iam aliquo dolore aegrescat, facilius enim erit iam inclinatum impellere.

Placabis iram, atque ad miserendum, seu ignoscendum, inclinabis, si contra in iuriam contemptumque eleves, si ex officio, vel religione, vel mala instructione, aut errore, aut non iniquo animo, aut corrigend, studio, aut lacessitum, vel etiam

impotentem sui, inductum asseras: Si deinde personae laedentis conditionem exponas, quod vel iuvenis, aut mulier imbecillis, vel Rex, aut pater, aut Dominus autotitate praeditus; vel denique vir improbus (qui enim probus noceat?) contemptus, humilis, alirs poenam daturus; postiemo deprecans. paenitens, extieme afflictus sit. Contra quod persona laesa in paribus, aut maioribus etiam, si non homines, certe D um offenderit, a quo tamen miserationem spectet.

Ipsius vero irae turpitudo, quae magnos nequaquam viros deceat, damna quae ipsum inprimis iratum premat, dum quietem sibi ad mit, conscientiam laedit, scelus scelere vindicat, per suum iugulum hostem petit, sunt exponenda. Taceo, hac potissimum inimicitias, beila, caedes, extremum multorum exitium oriri. Captanda porro ad leniendos animos opportunitas temporis, si potest; nam laetus, et honore aliquo vel lucro, successuque rerum, caprus, vel hilaritate convivantium recreatus, facil us emollietur. Mulier etiam, ut blanda est illecebia formae et facundiae; tum viri Deo consecrati, ut religionis quaedam in omnibus reverentia est, fortius obluctantem animum, quam alii, impellunt.

Vis atque effecta irae sunt. Mentem suo officio statuque dimovet, ut sine consilio iud cioque ruat, indignatione, ulciscendi cupiditare, desperatione, aut certe inconsulto gaudio vindictae, exaestuet. Linguam in convitia, contemptum, imprecationes. minas, execrationesque solvit: Oculos accendit, frontem exasperat, ind gmsque homine totum corpus gestibus foimat.

12. mansuetudo seu Clement a irae adversatur, est enim traductio animi ab inordina is irae commotionibus ad quietem. iisdem igitur argumentis, quibus iram placamus, suademus mansuetudinem. His accedere poterit, commendatio insignis clementiae, et heroici animi seipsum vincentis magnitudo, quam praeclare in Caesare pro Marcello extollit Cictro. ostendatur et clementiae ingens fructus et favor, et gloria apud mottales universos. Despectus illorum, qui ab ira superantur, etc.

Dissuadetur, cum ostendimus alios lenitate abuti ad vitia, aut incommoda gravia reipublicae immites ipsos. ferosque, hanc minime promereri. Mansuetudinem non esse, sed missionem atque ignaviam, aequam severitatem negligere, etc. Vide, quaeitam suadeant.

Vis atque effecta clementiae sunt, compositus semper animus, vultusque, blanda vox et grata familiaritas, suave amoris illicum, gaudium, et pacis quieta possessio.

13. Misericordia est inclinatio dolentis animi, erga afflictum malu, quibus premt, velipse, in so, vel in aliis chari possunt. Unde facile miseratione ranguntur, qui velipsi similia tulerunt, aut reformidant; vel certe alium, cuius miserentur, inter charos numerant. Amor enim facit, ut velimus ab amicis abesse omne malum. Qui igitur, vel in extrema calam itate vivunt, ubi nullius gaudent amicitia, nec gravius malum exspectant: vel in suprema felicitate, ubi nec amicos respiciunt, nec timent miseriam, non tanguntur miseratione.

Concitabis misericord am, iisdem fere argumentis, quibus componis iram Calamitatem quam fert miler inprimis exaggerabis, sive illa ex malis fortunae nata sit, sive corporis, sive animi; quae per comparationem, congeriem, at que incrementum extolles, valetque inprimis morsatque orbitas, sive in parentibus, praesertim senibus, sive in liberis aliorum praecipue host litate appetitis: tum vero fortunae prioris commemoratio, si illa florentiusus sit.

Deinde va'et peisonae afflictae dignitas, aetas, innocentia: vel, si nocens sit, deprecatio, submissio, emendatio, squalor: contra affligentis vis, dolus, nequitia, indignitas, arrogantia, contumacia, aliorum contemptus, etc. quae per hypotyposes, ethopopoeias, apostrophas, dialogismos ad Ciceronis imitationem in perorationibus inprimis effingens.

Vis et effecta miserationis sunt, quod animum mansuetudine emolliat, prae al is sollicita sit, amorem conciliet, doloris alieni sensum trahat, querelas. deprecationesque suscipiat.

14. Indignatio est exacerbatio animi ob bonum alteri imminenti collatum. ut sunt bona fortunae: nam virtutis, scientiarum, et naturae immerenti non censentur obvenire.

Concitabitur igitur, si ostendas indignum esse his opibus, honoribus, potentia, favoribus, amicis hominem; idque vel ob pristinas vitae sordes, et abiectam conditionem; vel ob mores profligatos, ob prodigalitatem, superbiam, hdibinem, aut periculum reip. aliis ab illo imminens.

Mitigabitur indignatio commemoratione oppositorum, atque excusatione datae offensionis. Si vilis homo fuerit, ingenii naturaeque donis; Deo ita ordinante, emersisse asseres; aut

certe labore, studio, virtutibus. Si quae obiciantur scelera, aliorum invidia augeri, vel humani laboris lapsus nunc ab eo corrigi aut si haec defuerint, vel genus, vel merita et virtutem extolles, quibus illa sorte dignus videatur.

15. Invidia est rristitia animi, ob bonum alterius paris, quo nostrum velexcedere, vel obscurare creditur. Differt ab indignatione, quod animum deiciat; quodque inter pares fere sit: nam inter dispares cessat invidia; quod tam dignum, quam indignum illis, quae aestimantur, bonis respiciat; quod non solum fortunae, sed et naturae virtutumque bonis, quae laudem merentur, excitetur. Ab Aemulatione vero etiam distinguitur; quod haec ex alieni boni consideratione, ad par illius acquirendi studium inflammetur; cum invidentia illud sublatum oppressumque cupiat.

Invidia, ad iustam alienae felicitat is repressionem, accenditur, si, ut ait Cic. 2. de Orat. n. 209. doceas bona non esse virtute parta, deinde etiam vitiis atque peccatis: cura laborem et pericula, turpi etiam gratia. Non esse tanti ulla merita, quanta sit insolentia hominis, ceteros prae se despicientis. praereptos aliis honores, qui digniores fuerint. aliorum damno emersisse. Laborandum omnibus, ut penes antiquas familias, penes optime de rep. meritos, non penes novos sibique tantum natos, haec decora maneant, ad aliorum oppressionem horum spectare gloriam.

Restinguitur ab oppositis, si magno labore, periculis, virtute, meritis in rem publicam parta bona asseras; toll que omnem virtutis stimulum ac mercedem, nisi emergere ita sordibus etiam novos liceat. Obetentis moderate illum uti, atque ad bonum convertere publicum; nec sine calamitatibus hanc eius fortunam censeri, Turpe esse, et vilium humque iacentium animorum, invidere aliis, quod, vel nequeas. vel nolis obtinere. tormentum esse abiectis dignum hominibus, quo seipsos maxime torqueant, magnisque praebeant sceleribus alimentum; alteri nihil noceant; nisi quod eius felicitatem magis testentur, suamque prodant ignaviam

Vis atque effecta illius sunt, quod acerba animi dilaniatio sit invidentia; quae, ut vipera, ipse quibus concipitur visceta discerpit, et aliena felicitate torquetur, dolet, stupet, tingitur. virtutum hostis, vitiorum adulatrix, ut vultur, faetidis tantum

assueta cadav eribus, nec honestae patiens laudis obtrectationis et convitiorum magistra, odiorum, impatientiae, irae plena. Diabolo familiaris, cruoris etiam fraterni cum Caino sitiens, ore exsanguis, vultu tiistis, verbis deiecta.

16. Aemulatio est ardor consequendi boni, quo alii fruuntur, et' nos, cum dolore, caremus. Haec plerumque inter virtutes habetur. quamquam mala sit, vel alienam felicitatem destructam cupiat; vel in bonis non honestis aemuletur; vel cum inimicitiis, contentionibusque coniuncta sit. et haec fere simultatis nomine solet usurpari.

Provocatur aemulatio virtutis, quae proponitur aestimatione, ac pretio, laude, gloria, aeternitate, generosi animi commendatione, qui ad hanc enititur. Maiorum gloria quisibi posterisque illustre generis decorisque ornamentum peperere, aeternumque virtutis in caelo fructum.

Reprimitur aemulatio cum noxia est, Si vanam tantum esse doceas virtutis, aut felicitatis, ac gloriae, quam in aliis admiratur, imaginem, personam vilem, ac vitiis sordidam, fortunas illius multis subiectas calamitatibus. et quod nemo hac via ad solidam laudem felicitatemque penetraverit.

Vis at que effecta illius, si improba sit, cum invidiafere conveniunt; si proba, animum accendit, nec quiescere patitur; nunc spe, nunc desperatione aestuat: nunc ingentia promittit, nunc rursum dolet eripi, quod alios videt assecutos laudis ac gloriae stimulis ad audendum concitatur,

17. Pudor, seu Verecunda, est perturbatio quaedam animi, ex apprehen sis malis infamiam causantibus, sive praesentia, aut sint, quae sua recordatione confundant; sive praesentia, aut etiam futura, quae ad inhonestam actionem destinata, detegantur.

Incuritur pudor igitur ex omnibus consiliis atque actionibus, quae merentur infamiam. Qua'ia inprimis sunt. prodita amico fides, et inconstantia levitasque in verbis factisque, quae Germanus summo habet dedecori. Ignavia, qua mulierum, senum, aut puerorum fortitudini cedimus, atque inferiora his praestamus, Ignorantia artis aut scientiae, quam iaetanter profitemur nudata, furtum, aut iniquitas, aut libido furtiva in lucem protracta, quae tanto turpiora censentur, quanto dignior qui patravit.

degenerat; cum sint, quos bonorum etiam operum pudeat, quando a perditae vitae hominibus ridentur, malorum vero pudeat societatem detrectare; quando ab impudentibus ad illicita provocantur. Quod vitium rudiori aetati non parum infestum est.

Exaggeranda igitur huius tam imbellis pudoris abiectio et turpitudo est, per quam virtus omnis, et coniuncta illi honestas eliditur, animus ad vitia enervatur, damna, nullis temporibus, tam scientiae neglectae, quam innocentiae perditae, reparanda, incurruntur. Exemplis vero iuventus urgenda est, ut generoso Hippolyti, inter profanos, et Iosephi inter sacrae historiae adolescentes facinore; quo ille Novercam, hic Dominam inverecunda postulantem vercunde fortiterque sui capitis discrimine reiecit. Graecos miseram sibi denique servitutem accersivisse Demosthenes asserebat, quod Philippo Regi Maced. unum et respondere, turpipudore, ausi non fuerint.

Denique ad pudorem noxium excutiendum, honestum ingenerandum, valebit quandoque generis conditionisve ratio, sapientum et gravium virorum, quos vereri deceat, notitia et existimatio, quin et tacitus aliorum ad scelus provocantium sensus, qui illam secreta animi veneratione virtutem admirari cogentur, quam verbis factisque aversantur, tanta conscientiae vis est, etiam cum contemnitur.

En, mi Lector, has breves affectuum praecipuorum in quavis oratione tabellas, quibus summa tantum retum capita sum complexus. quae singula suis diducere exemplis pene sit infinitum quaevis illa Ciceronis dabit oratio, ex quibus et nos infra lectissima quaeque daturi sumus, cum brevia esse non possint, et seorsim extra sui corporis partes exhibita, tamquam soluta nervis iuncturisque membra, minus artis viriumque ostendant. Si quis tamen avidius illa poscat, Palatium Elo quentiae Exercit, 6. consulat, cuius et nobis, in hac materia, diligentia profuit, et placuit ordo. Nos tamen unum hic in proposita nobis de ebrietate materia exemplum applicemus.

CAPUT XXV. EXEMPLUM ALEXANDRI, ITA DOlentis se Clytum sibi amamissimum per ebrietatem occidisse; ut vix a violentis in se manibus abstineret.

ORditur ab effectu amoris, meminitque cum donorum naturalium, tum virtutum, tum fructus ex amore percepti, ob quae Clytum complexus sit, et nunc desiderio amissi exaestuat.

Egone te Clytum sic odisse potui. tantamque in te iram concipere, ut funesta lance a suavissimam mihi animam extorquerem? nihilne me aetas florentissima, nihil generis aviti nobilaas, nihil communis sanguis et patria, nihil amoenissimum et regia consuetudine dignum ingenium, nihil illa oris gratia; ille verborum lepos, ille potens suadendi ardor, illa virtutis praestantia, qua tot hostium cuneos, tot adversas acies macum victor perfregisti, nihil, inquam, haec potuere universa, ut crudelissim am de manu nostra sicam excuterent? O felicem tot donis iuvenem, mea solum amicitia infelicem! Quanto te in acie cadere, iucundius tuis Manibus, mihi futurum erat honestius! iaceres hostili perfossus spiculo, rueres,) quae tua est virtus) non inultus, occumberes cum gloria; nunc ab amico, nunc inter pocula, nunc cum ignominia cecidisti. O qualis quantusque hostium terror, quam consilio perspicax, manu promptus, fortis pectore! qualis Alexandro amicus! quanta fide, quam stabili, quam sincera! quanta in Regem observantia, in socium candore, in amicum charitate! quoties il. lud, quod tibi impie confodi pectus, hostium pro me telis ob iecisti! quoties illum quem nunc totum ex hausi sanguinem pro mea vidi fundi gloria! quoties ista, quam sceleratissime extorsi, vitam meam protexisti! O me tot beneficiorum immemorem hominem, et semelmaiori ab ebrietate victum ignominia, quam toties hostium victorem factum gloria! Quantum admisi facinus Alexander, quando fidelissimum suavissimumque amicorum Clytum interemt! Iam recurrit illa magnanimi oris species, illa verborum comitas, illa morum humanitas, oculi, vultus, gratia vel in hoste amplexenda. quo te meque praecipitavi, quando haec uno ictu sustuli universa! quando fructum dulcissimae consuetudinis, quando indivisum bactenus fortunae vitaeque comitem, quando salutis meae constantissimum propugnatorem crudeli ferro

mactavi. Quin eadem te via manuque consequor, qua inferis immolavi? quin violati a me amoris poenas exigo, tuisque dignam Manibus ultionem? Date illam ministri lanceam, qua Clytus cecidit, iungantur mortui, qui vivi amplius non possunt nullus iam hostis vindicandus Alex andro superest prater sespsum.

En amoris affectum, sensim ad summum impetum, per supra praefixos titulos, et figuras infra commemorandas, productum. Vix longius progredi in affectus (ne languescat) saepe brevius licebit abrumpere. Idem affectus paucis mutatis, sic ab Oratore in Alexandro concitari potuissent. Ergone, o Rex, tu Clytum odisse poteras, tantam in illum iram concipere, tam funestam lanceam stringere, etc.

Pari ratione ad descriptionem amantis Alexandri iuverir, vim atque effecta amoris considerasse. Ipse igitur secum in amoris affectu progrediatur.

Heu quantos aestuantis animi fluctus flammasque perpetior? quis Oceanus tot montibus, quis Euripus tot flexibus, quae Aetna tot incendiis iactatur? Ille meis adhuc versatur in oculis Clytus, quem truculenta manis confeci, ille suavissimos osten dit vultus, et rursum subtrahit; ille pristinae familiaritatis fructum exhibet, et surripit; ille fidelissima obsequia regerit, et exprobrat, ille pro me pericula adita, suscepta pro me vulnera obicit. Hic ego tam durus sim, ut non emolliar, tam ferreus, ut in lacrimas non dissolvar? En rursum occurrit sordibus oblitus, sanguine cruentatus, ingenti vulnere saucius, aperto pectore, truculenta lancea diviso. Meum hoc facinus est meum o Clyte. ego hoc intor si ferrum, ego oblitus communis patriae, consanguinitatis a vitae, fidelitatis praestitae: ego mortalium crudelissimus, et infelicissimus, post tot inimici cruoris fusum, ami corum etiam caedibus manus pollui. Euge satisfaciam violatae, o Clyte, amicitiae, vindictam, quando aliii desunt, ipse pro te exigam. valeant opes, regna, amici ceteri, vita ipsa; quando aliter non licet, iungemur mortui. Hoc uno laeto, quod eodem, quo te confodi ferro, cadere liceat, etc.

Hanc vero ethopoeiam facilius usurpabit de Alexandro alius, qui ipsum, in omnes se amantium formas, gestusque, ac habitus vertentem describat.

O quantos aestuantis animi fluctus Alexander sustinet, etc. Ipsum sese redivivum ab inferis Clytum, truculenta manu confectum, credit intueri; ille notos ostendit vultus, etc. Quanta amoris vis, atque in uno animo affectuum vicissitudo: nunc

taecita contemplatione factorum defixus, suaque immanitate obstupefactus haeret; munc in suspiria, vota, exclamationes, lacrimas solvitur, terram quatit, Clytumque velut ab inferis excitatum intuetur, inanemque eius umbram amplexatur, nunc velut praesente, gaudet, laetatur, exsultat, verba eius excipit, sermonem reddit; nunc ut fugientem consequitur, revocat, seque ist exanimem in terram effundit. Iam surgit, atque ardentibus oculis suum ipse execratus fatinus, in se ultionem exposcit, ferrum quaerit, in mortem ruit spontaneam. Prohibete nefas famuli, submovete tela et enses: ne tot gentium barbarum victor, barbaro magis facinore seipsum tracidet, quam amicum, et tanta victoris gloria uno scelere exstinguatur.

Sed haec, si tamquam de re praesenti, instituatur oratio, scenae propior est, quam cathedrae, et Poetis quam Oratoribus magis frequentata. In prosopepoeis, tamen Rhetorum locum occupabit.

Poterit idem Alexander extremum concipere erga ebrietatem odium, a quo tantum mali in se aliosque promanet. Quin et iusto dolore perstringi, quod tantis ex uno facinore malis obruatur. postremo sibimet indignari ob illatam amico iniuriam. Brevius aliquanto, om issis prosopopoeis, singulos affectus, iuxta rationes supra allatas, prosequamur.

Odium in ebrietatem sic licebit exprunere. Turpe Alexandro facinus, immane, vel in barbaro, inauditum in Rege per ebrietatem occidere hominem, eumque et amicum, et consanguineum, et ducem fortissimum, et ipsius vita regiae propugnato. rem, quis talem tantamque, tot sceleribus cumulatam, ebrietatem non execretur? illum, quem consilio praesse ceteris decuit, omni ratione ecuit, quem aequitatem subiectis administrare iniquissimo parricidio obruit, quem imperare reliquis digna oportuit. hunc indigna grassari caede in immerentem, violare leges, iura, sceptra, pietatem, Deos fecit. Potestne fera ulla crudelior, bellua fingi immanior, quae in proprium grassetur genus, quae non parcat amantibus, quae suos defensores violet, discerpat, opprimat? Vah portentum in ultimas terras amandum! vah labes nostri generis! vah humanaeamicitiae pestis! vah excidium virtutum omnium! vah gurges vitiorum ebrietas! quot immerentium una hominum foederis sanguine, quam fortes heroas bello subtrahis, fideles reip. cives tollis, nobilissimos suvenes orco immolas, regna integra pertur batione confundis, et funestas caedibus! te ego non

oderim, non execrer, non diris omnibus, ipsisque quibus accendevis, inferorum furiis devoveam? Moriar ante, quam in illius me rursum soeleris insaniam prae ipitem.

Hic affectus cum vehementior sit sensim, ut vides, per incrementum, a minoribus ad maioratransit, ardentesque simul excalamationis figuras, incisis, saepius periodis, frequentae.

Dolorem ob Clytum interfectum! hacratione prosequetur, si prist nam felicitatis memoriem, cum praesenti statu componat etc. Tune ille es fidelissime amicorum Clyte, quem intueor exanimem, nudum, desertum ab onibus, meo ferre oruentatum, meo profligatum soelere? Quote florentissime iuvenum, quo te mra praecipitem egit, tam immanis insania? ille, pro dolor! flos nobilitatis Macedonicae; illud Maiorum suorum decus, illa ausae nostrae gloria, illud fulmen militiae, illa nivea candoris anima, illa rupes constantissimae fidei, deiecta, prostrata, contempta in morte iacet! Comparate fortunam praesentem et pristinam felicitatem, unde excidit, cum hac calamitate componite. Ex opulenta sorte, et regiae vix impari, ad hanc nuditatem devoluvitur, ex honore post Regem praecipuo, adtam despictae mortis ignominiam recidit, ex suavissima amicorum societate, ex mediis gaudus. inter ipsa pocula, contentione, maerore, funere obruitur. Quam iucunda mihi quam cateris macedonum tua erat Clyte consuetudo, quantum comitatis in sermone, urbanitatis in moribus, amoenitatis in oculis, humanitatis in obsequio, quem nunc in squalore aversantur, in pallore horrent, in foetore subterfugiunt. Sedtalem, tam miser andum detestandumque mea te fecit crudelitus heu quoties, hac mihi tam abominanda. per somnum, per ipsas vigilias occurris imagine! quoties hoc pectus inter medias hostium acies impavidum subito terrore exanimas! quoties frigido horrore perstringis, sudore proluis! quae me satis unda purgabit, quaenam expiabit hoc nefas hostia! O quis dolor, quae lacrimae, lamenta, planctus miserum expedient! aut quae satis mors absolvere poterit, nisi ipse tuis imperiis cadam victima, et sanguine diluam proprio, quod alieno contrai flagitium?

Iam denique ad acerbiorem rursum affectum, indignationem, odio haud dissimilem, accedamus, qua seipsum, suumque facinus Alexander detestetur. Ergone hoc denique regium existimas, et suprema potestate dignum, ita in nobilissimos Macedonum grassari, et fidissima etiam ferro confodere pectora? Hoc Rege dignum est, et tot terrarum Domino, tot gentium

victori, qui ferrum propatria, contra eius insidiatores, pro amicis contra hostesinduit? quem Dii non aliter his donarunt opibus, quam ut suos tueretur, his extulerent honoribus, quam ut vitaret ignominiam, his viribus, quam ut contra inimicos uteretur, hac potentia, quam ut aquitatem propugnaret apud populares, apud exteros propagaret. O indignum his opibus, hoc honore hac vi, hac potestate Regem; tum abusus ob ebriet atem oputentia, ad dedecus gloria, ad violentiam virtute, ad crudelitatem potentia est, at que amantissimum suae patriae civem, fidelissimum suicorporis custodem, fortissimum militia Ducem, parricidali manu confecit! Quin crudelissimam hanc e manibus hastam abicis, unius magis clade amici foedatam, quam tot hostium nobilitatam caedibus? quin sceptrum deponis, coronam relinquis, purpuram exuis, quae ab uno plus scelere dedecoris, quam ab omni retro iactorum gloria dignitatis participant! Vah te probrosum tuis Macedonibus. iam terrarum Dominis, Regem, qui, inter proelia victor, succumbis inter pocula; in campo inimicorum prostrator: stratus in ebrietate domi; inimicorum pernicies in acie, amicorum in trielinio es: illic miles; hic latro: illic Rex, hic tyrannus. Potestne cuiquam Alexander placere amplius, qui hac immanitate amicis, sibi. Diis invisus est? Tollite tam ingratum mortalibus atque immoratlibus e terris portentum Macedones, vel si vo bis animus et ferrum d est, Alexandro suppetit.

Vides hic per affectus diversos, molliores duos, ut amoris et doloris; alios asperiores odii et indignationis, ad eundem pene desperati hominis exitum Alexandrum ferri. Tractatio in affini materia singulorum affectuum distincta est. Amoris impetus per Congeriem, doloris per incrementum, odu per comparationem, indignationis per admixtam comparationi rationcinationem extollitur; a Regis enim dignitate aucta crescit facinoris, tanta persona indigni, gravitas.

Quates. Unde sumendi affectus int? et, quando potissimum usurpandi? Respondeo ad primum. Ex locis, unde graviora quaeque argumenta petuntur, etiam affectus desumendi sunt. E. g. Agis contra ebrietatis vitium, et finis tuus est, ut hoic dissuadeas, pro affectu igitur praecipuo fuga tibi, vel odium ebrietatis debet esse propositum, quare illa quae turpitudinem ebrietatis, atque inde promanantia mala gravissime inculcant, erunt per amplificationem, modis ante positis, exaggeranda. Quod silongior oratio fuerit, pluresque per

eam affectus eidem proposito servientes spargere conveniat; Vide quid opponatur rei, quam tradis (ut hic est sobrietas, vel, temperantia) oppositumque fugae, atque odio affectum, hoc est, de siderium, aut amorem temperantiae excita. Poteris et causas, effecta, attributa, vel adiuncta ebrietatis adiungere. ut quod amor carnis et voluptatum ad hanc impellat, quae causa est) ideoque huius odium congestis rationibus; aut etiam oppositum Dei, caelestium que rerum amorem perurgere. Ita si effecta ebrietatis spectes, illos, quos ante in Alexandro dedimus affectus, merito concitabis Si denique attributa consideres; quod turpis est atque inhonesta; aut adiuncta, quod Christiano maxime, aut mulieri indigna; aut consequentia, quod gravissimas in hac, at que in altera vita poenas adferat, indignationem contra huius vitii sectatores, metum ob mala impendentia, audaciam ad superandas eius vincendae difficultates, gaudium ob eadem mala devitata, et sobrietatis bonum obtentum, licebit excitare. En quot affectuum materiem res una subministret.

Ad secundum Resp. Universe affectibus moderate utendum est, ut ne que nimii sint, neque nulli: illo enim auditor obruitur, hoc nihil ab eodem obtinetur. Demonstrativum vero genus cum rariores affectus, tum mitiores; Deliberativum et Iudiciale frequentiores, gravioresque plerumque poscit. Sed nullibi ad effectus, nisi rebus ante per rationes solide probatis, est progrediendum. Nimis enim puerile est, voluntatem impellere velle, priusquam intellectum fidem faciendo convicisti.

CAPUT XXVI. DE LATINI SERMONIS ELEGANTIA, geminisque Elegantiaedotibus, puritate, et perspicuitate.

ORatoris boni est recte invenire, disponere, et eloqui. Inventionem saepe et Dispositionem natura sufficit, ab arte perficiendam. Elocutionem potissimum ars praestat, et scholarum disciplina; siquidem Romano nobis sermone uterdum sit.

inventam accommodatio. Quae duabus potissimum orationis virtutibus perficitur. Elegantia, et Ornatu. De his igitur Eloquentiae dor bus paulo disserendum fusius, quas si assecutus mente studioque fueris, plana invenies cetera. Vide Cic. lib. 3. de Orat, ubi in ceteris quaerit §. 7. Quinam igitur dicendi modus est melior, quam ut Latine, ut plane, ut ornate, et ad id, quod agetur, apte congruenterque dicamus?

§ I. De Latini sermonis Elegantia, et inprimis Puritate.

Elegans sermo is est, qui in verbu sententiisque, et sua latinitate purus, et claritate perspicuus nitescit. Elegantia igitur in duobus, puritate et perspicuitate consistit, de quibus hic paucis, in Palaestra styl pluribus actum est.

Primo igitur quidquid Latine purum non fuerit; id est, aureo illo argentoeque, excultae apud Romanos Eloquentiae, saeculo non receptum; hoc ab oratione proscribatur.

Cuiusmodi sunt 1. antiquata et absoleta ab Ennio, Pacuvio, Plauto aliisque traducta, ut donicum pro donec cum, foras betere, hoc est, excedere, Dapsilia comisse, id est, lauta edisse, quae licetin comicis ad captandum risum nonnumquam serviant, extia banc scenam displicent, nisi forte in iocoso seribendi argumento sit locus. Nam et Ciceroni suo loco placuit, averruncare, muginari, tricari, noctuabundus, raudusculum.

2. Novata, quae recentium scriptorum ingeniis formantur, non nisi raro circumspecteque adhibenda. Formantur autem, vel imitatione rerum, ut pipire, bombizare; vel derivatione, ut Ramosa dixit Virg. invideor, Horat Aduncitas. Disparilis, Debitio, beatitas, Mulierositas, Syllaturire, Proscripturire. Cicero. Quae tamen tursum suo loco poterunt tolerari, Certe Gazaeus scite lepideque in Hilariis S cazonticis non raro est usus: vel Compositione, ut Vitilitigatores, Plinius, Campascuus ager, Cicero. Repandirostrum,. Incurvicervicum pecus, Pac. Turpilucricupidus, Dentifrangibula, Plaut. Quibus iterum comici, et Gazaeus noster opportune utuntur. vel extensione, aut etiam fictione vocum ad res novas significandas, ut in rebus sacris in Ecclesiam Catholicam introductis, Philosophicis quoque ac Theologicis olim incognitis, quandoque barbare usurpantur; Sic Casula, Antipendia, Agni Dei,

indulgentiae, in Sacris: substantialitas, ubicatio, haecceitas in Philosophicis, quae in culto sermone, non nisi cum excusatione admittenda essent.

3. Peregrina, vel barbara, ut gaza Persicum, Amptmannus Germanicum, Parlamentum Gall cum, Mastruga Sardum; vel Graecum, quae orationi Latinae citra necessitatem non magis misceri conveniet, quam Graecae Latina. Quibus tamen nomina artium, herbarum, morborum, et si quae Romano iam pridem foro donata sunt, suo iure eximuntur. Neque doctis, inter epistolarum commercia, inconcessum Graecis vocibus gnomisque significantibus ludere. Modo ostentationem vitent, ubi nulla necessitas. A qua certe non absunt quidam, horum temporum in fide Novatores, qui passim. putida affectione vocum, graecissant, et hebraizant; ne vel ipsam nobis romanam linguam incorruptam relinquant. Quod plerumque minus peritorum, aut certe ineptientium, est vitium; quales hodiedum eos deprehendimus, qui Germani sermonis candorem Latinis Gallicisque vocibus, tamquam stulti alicuius cucullum, depingunt. Ut iam Prisci Teutones nihil suum, ne linguam quidem, retinere videantur.

4. Sordida velipso sono ut vacca, vel etiam significatione, ut cacare. Sic et cetera, quae natura tegi voluit, suis et am velis honeste teget oratio.

5. Poetica, ut sunt audaciores Synecdochae, Metonymiae, Metaphorae, Periphrases. Sic non recte Crustum, aut Cererem pro pane, squamigerum gregem pro piscibus, Libitina immolari pro mori usurpabo. Hoc disticho quidam vitandae complexus est.

Soraida, prisca, nova, antiquata, poetica, dura, Turpia, rara nimis, et peregrina cave.

§. 2. De Perspicuitate sermonis.

Alterum Elegantiae munus est, ut perspicuam rationem reddat, hoc est, tamquam limpidum fontem, omnium oculis pervium, obiciat. Quod fiet.

1. Si verba sententiaeque, seu proprie, seu tropice adh bitae, non alia, quam usitata doctis significatione usurpetur.

Unde ex Lexicis aliorumque instructione, propria verborum significatio diligenter haurienda: nec quaevis ex imperitioris vulgi usu ad sermonem traducenda. Sic v. g. devotum male pro pio seripsseris, et humilem proimodesto aut demisso: cum illa vox numquam, haec raro inter doctos ista significatione adhibeatur.

2. Ambiguae interpretationis verba sententiaeque suo sensuper adiuncta ita definien daesunt, nec audientem legentemque incertum relinquant. Ita vox sacer, tam pro consecrato, quam execrato; vox gallus tam pro homine, quam volucri accipi poterit. Ut siga lum ab aliquo captum asseras. Ita si lupum te dixeris tenere; piscem an quadrupedem intelligas, nemo discernet, nisi aliquid ad tollendam ambiguitatem adieceris. Quo et oraculum illud amphibologicum spectat: Aio te. Aeacida, Romanos vincere posse.

3. Quidquid obscuritatem parit ab oratione submovendum est ut praeter obsoleta, novata, peregrina verba, (de quibus antea) etiam nimia affectario vetustioris historiae, rituum, adagiorum, at que aenigmatum introductio. Haec enim ornamenta quaedam sunt, at extra nebulas obscuritatis, clara in luce doctorum, exprimenda. Cavendum praeterea, ne, vel incisis nimium membris, invarium spargatur sensum, tamquam dissipato corpore, oratio; vel circumductis in immensum periodis, intentum auditoris animum fatiget: nam, ut praecipitatio omnis evitasque desultorii sermonis, sic et cunctantis nimium, immorantisque eidem sententiae tarditas odiosa est. Iustis itaque membris periodus, ad optimorum scriptorum, in loquendo scribendove mensuram, exigatur. Mediocritate nihil habetur laudatius.

4. Res ac verba ordine ad rationis atque artis praescriptum collocentur. Undetraiectiones vocum, insertae longius frequentiusque parentheses, digressiones ante rem formatam, evitentur. Ita arti natura, ars vicissim naturae, ad compositam perspicuamque elocutionem, subveniant.

Qui de his enucleatius erudiri voluerit, Palaestram styli libro 2. et 5. adire poterit, ubi haec pressius, diversis etiam styli exemplis pertractantur. Illud universe ad perspiecuam orationem requiritur, ut verba usitata, non ambigua, obscura, aut multa generalia sint: Phrasis minime peregrina, aut verborum turbata sit ordine; periodus, neque prolix nimium, neque confusa.

CAPUT XXVII. DE LATINI SERMONIS ORNATV, ET prima ipsius parte, hoc est, illustratione per tropos, ac figuras.

§. 1.

ORnatus dicendi est apta partium orationis, et inter seinvicem, compositio, et cum rebus, de quibus loquimur, convenientia. Ex ista compositione sermonis concinnitas suavitasque nascitur; ex hac convenientia illius decorum ermergit, vis item, ac dignitas. Compositio tribus potissimum conciliatur, recto or dine. Iunctura et Numero, Convenientia verbis, sententiisque lectissimis, quae rei naturam illustri quodam troporum schematumque lumine, oculis quodammodo subiciant. Cum vero, ex natura schematum, numerio non raro et iunctura varianda sit: pauca ante de ornatu, qui ex tropis, ac figuris orationi accedit, quam de cultu ex compositione nato agemus.

§. 2. De ornatu Troporum.

Orationis igitur ornatus, qui ad res illustrandas adhibeturvel in verbis alienis cum virtute traductis. vel in propriis concinne dispositis consistit. Ille cropicus, his figuratus dicitur. Tropicus ille ornatus quidquid habet pulchritudinis, vel ab illustri similitudine, per Metaphoram, velab opposita dissimilituaine, per lroniam, veldenique ab affini re nobili, per Synechdochen, Antonomasiam, aut Metonomyam ducitur. Si quid praeter haec troporum fingitur, hunc in ordinem cogendum est. Universe igitur Tropus est verbi unius, velplurium, a propria significatione, ad aliam rem similem, velconiunctam significandam aptatraductio. ut exemplis per sigulos mox tropos productis, intelliges.

1. Metaphora est verbi a significato proprio ad aliud simile, cum vitute, traductio. sic ridere prata dices ab homine. virere vel florere iam a pratis. Illustrior vero nullus orationi universim ornatus, quam ex hoc tropo petitur. Valet etiam mirifice ad res cum augendas, si a nobilioribus sumatur translatio, tum imminuendas, si a rebus traducatur vilioribus. Est enim argumenti instar a similitudine ducti, quod in verbo uno

sententiaque totum oculis subicitur. Quocirca res inanimae magnopere extolluntur, ductis a rebus viventibus Metaphoris. quae Poetis, ob remotam et audacem traductionem, magis sunt familiares, ut iratum mare. Indignatus Araxes (fluvius) contra vero animata, per inanima, vehementer deprimuntur; aut si quem hominem stipitem aut peponem, ob stupiditatem, nuncupes. Quod etiam tam ad augendam quam minuendam significandi dignitatem spectat, si a rationis expertibus ad hominem, contraque translationem ducas; ut cum, pro viro fallaci, perfidam dicis vulpem; aut pro cane blandienti, assentatorem. Qaeterum quo res quaeque maxime in sensum cadt, illustriusque eminet, hoc aptior Metaphors est. Sordida viliaque nisi ad risum despectumque, adhibenda non erunt: ut neque humiliarebus magnis, aut res magnae humilibus applicandaesunt. sic verrucam saxeam, prorupae; aut rupem caineam, pro veriucain genis, usurpare, aeque sit ridiculum. Par in similitudine cavenda est ratio: nam si vel laboriosum rusticum formicae; vel formicam rust ci nomine compelles, exploderis: nisi forte risum captes, nam licet in labore sit paritas, nimia tamen in mole disparitas est. Plura de recto vitiosoque Metaphorarum usu (prona enim in hoc genere offensio) vide in Palastra Eloquentia lib. z. cap. 4. et seq. Regula explorandroptima est. Siresoluta in similitudinem Metaphora, expendas; aptamne illa, et per quam illustrius exponatur, similitudinem involvat.

Quod si Metaphora per absolutam continuetur sententiam aut periodum, Allegoria erit, in qua cavendum, ne plura similia confundas, et qui ab incendio coepisti, in naufragio abfolvas. Quod si brevis, ac scita Allegoria fuerit, ut dol um pertusum, pro homine profuto, Paroemia appellabitur, si nimio excessu efferatur Metaphora, Hyperbole dicitur. ut, ferit aurea sidera clamor. Si in locum transeas, ubi propria vox deest, ut, gemmare vites; aed ficare naves, Catachresis futura est. Quare hi tropi frustra a Metaphora separantur.

2. Ironia est verbi vel sermonis a proprio significato ad contrarium cum virtute traductio. ut si narcissum pro detormi. Herculem pro imbelli sumas. Notum illud. Opraeclarum custodem ovium, ut aiunt, Lupum.

teto: tropus Poetis, quam Rhetoribus usitatior, cum copiam magis, quam ornatum adferat. Sola quando que raritate placere possit. Fit autem si vel genus pro specie, aut contra ponitur, ut quadrupes pro equo, contraque Sabellicus sus, pro quovis sue. vel pars integrans pro toto, aut contra, ut fontem ferebant, pro aqua; durum pectus, pro homine. caesus Hannibal, pro Hannibalis exercitu. vel cum pars naturae pro tota, contraque sumitur. ut, Carolum sepeliunt, pro corpore: cadaver viri, pro homine contempto. vel cum numerus unus pro alio substituitur. ut, Rom anus praelio victor, id est, Romani. Orator es visisumus, id est, visus sum.

Antonomasia huic affinis est; quae, vel commune aliquid a genere, patria, aut artibus desumptum adbibet loco proprti, ut est Anchisiades pro Aenea; Mantuanus vates, pro Virgilio, Philosophus pro Aristotele: vel, proprium loco communis usurpat, ut est Croesus pro divite, Codrus pro paupere, Venus pro formosa, cretensis pro mendace. Quae Oratoribus etiam ad ornatum serviunt. Hic igitur tropus, cum vel genus aliquod accidentatium, pro subiecta specie: vel hanc, contra, pro illo usurpet, non est cur a Synecdoche separetur.

4. Metonymia, seu Hypallage est traductio nominis ex rebus sibt in vicem cennexis. Haec autem connexio, vel est inter causam et essectum, ut si Mars pro bello, Virgilius pro scriptis: aut contra scelus pro scelerato, Eversor Carthaginis pro Scipione sumatur. sic et pallida mors dicitur, quae pallorem causat, a suo effectu. Vel inter continens et contentum, (quo etiam consunctio subiecti et attributi, possessoris acrei possessae spectat) ut Athenae, Roma, Italia, pro Atheniensibus, Romanis, et Italis: et vicissim. Vel inter signum, et rem designatam, ut tega pro pace, sagum pro bello, fasces pro Magistratu. Huc spectat Metalepsis, quae audacior quaedam traductio est, ex remote tantum sociatis, ut post aliquet aristas, id est, aestates.

Ceterum Onomatopoeia, quae nomen aliquod fingit, ut coaxare ranas, et Hyperbaton, quod voces trafecit, ut me cum. et septem subiecta Trioni. Periphr asis, quae rem ex adiunctis describit, ut, Romanae urbis conditor, ac Mimesis, quae sermonem alienum moresque imitando exprimit, vel tropi non sunt, cum verba usurpent propria: vel ad alium, ex dictis iam tropis, ut Periphrasis ad Metonymiam,

Mimesis etiam ad figuram Ethopoeiam, revocantur. Frustra igitur, et citra necessitatem, multiplicantur.

CAPUT XXVIII. DE ORNATV FIGURARUM IN VERBIS ac sententiis universis. Ornatum verborum, et sententiarum paucis, velut in tabella, quam ante oculos scriptorem habere convenit, complectitur in suo Oratore. §. 27. CICERO HIS VERBIS.

SIngulorum verborum et collocatorum lumina attigimus: quibus sic abundabit, ut verbum ex ore nullum, nisi aut elegans, aut grave exeat: ex omni genere frequentissimae translationes erunt: quod eae propter similitudinem transferunt animos, et referunt, ac movent huc et illuc: qui motus cogitationis celeriter agitatus per se ipse delectat. reliqua ex collocatione verborum, quae sumuntur, quasi lumina, magnum afferunt ornatum orationi, sunt enim similia illis, quae in amplo ornatu scenae, aut familiae, appellantur insignia: non quod sola ornent, sed quod excellant. Eadem ratio est horum quae sunt orationis lumina, et quodammodo insignia: cum auto duplicantur iteranturque verba, aut breviter commutata ponuntur, aut ab eodem verbo ducitur saepius oratio, aut in idem conicitur, aut in utrumque, aut adiungitur idem iteratum, aut idem ad extremum refertur, aut continenter idem verbum, non in eadem fententia, ponitur: aut cum similiter vel cadunt verba, vel desinunt: aut multis modis contrariis relata contraria: aut cum gradatim sursum versus tenditur: aut cum demptis convictionibus dissolute plura dicuntur; aut cum aliquid praetereuntes, cur id faciamus, ostendimus: aut cum corrigimus nosmetipsos quasi reprehendentes: aut si est aliqua exclamatio, vel admirationis, vel conquestionis: aut cum eiusdem nominis casus saepius commutantur.

Sed sententiarum ornamenta maiora sunt: quibus quia frequentissime Demosthenes utitur, sunt qui putent iccirco eius eloquentiam maxime esse laudabilem. Et vero nullus fere ab co locus, sine quadam conformitate sententiae, ab eo edicitur: nec aliud quicquam est dicere, nisi omnes, aut certe plerasque

alique specie illuminare sententias: quas cum, tu Brute, teneas, qu id attinet nominibus uti, aut exemplis. Sic igitur dicet ille, quem expetimus, ut verset saepe multis modis eandem et unam rem, et baereat in eadem commoreturque sententia: saepe etiam, ut extenuet aliquid: saepe ut irridatur: ut declinet a proposito, deflectatque sententiam: ut proponat, quid dicturus sit: ut cum transegerit iam aliquid, definiat: ut se ipse revocet; ut quod dixit iteret: ut argumentum ratione concludat, ut interrogando urgeat, ut ruisus quasi ad interrogata sibi pse respondeat: ut contra, ac dicit, accipi et sentiti velit: ut addubitet, quid potius aut quomodo dicat? ut dividat in partes: ut aliquid relinquat ac negligat: ut ante praemuniat: ut in eo ipso, in quo reprehenditur, culpam in adversarium conferat: ut saepe cum iis, qui aud unt, nonnumquam etiam cum adversario, quasi deliberet: ut hominum sermones moresque describat: ut muta quaedam eloquentia in ducat: ut ab eo, quod agitur, avertat animos: ut saepe in hilaritatem risumque convertat: ut ante occupet, quod videat opponi: ut comparet similitudines: ut utatur exemplis: ut aliud alit tribuebs dispertiar: ut interpellatorem coerceat: ut aliquid reticere se dicat: ut denuntiet, quid caveant: ut liberius quid audeat: ut irascatur etiam, ut obiurget aliquando, ut deprecetur, ut supplicet, ut medeatur, ut a proposito declinet aliquantulum, ut optet, ut execretur: ut fiat iis, apud quos dicet, familiaris, atque alias etiam dicendi quasi virtutes sequatur: brevitatem, si res petet, saepe etiam rem dicendo subiciet oculis: saepesupraferet, quam fieri possit: significatio saepe erit maior, quam oratio: saepe vitae, naturarumque imitatio. Hoc in genere (nam quasi silvam vides) omnis eluceat, oportet eloquent ae magnitudo. Sed haec. nisi collocata, et quasistructa, et nexa verbis, ad eam laudem, quam volumus, adspirare non possunt.

§ 1. APPENDIX AUTORIS.

Haec ex Tullio adferre placuit, ut de figurarum ornamentis universalem quandam Lector disciplinam hauriret. quâ

instructus, etiam sine peculiari singularum figuratum cognitione, variare, ac diversum orationi habitum haud difficuiter queat induere. Neque enim magnopere refertad eloquentiam, tot figurarum in verbis sententilsque, quot hic multi formant, discrimina pervidisse. Satis est aptos quosdam in omnem partem vultus, mutusque orationi, ad rem quae dicitur accomodate posie tribuere. Nos tamen more Rhetorum hunc figurarum apparatum distribuemus.

Verborum cultus, quam rerum aliquanto est levior. Utroque tamen oratio enitescit, illo, ceu regia quadam veste, hoc tamquam vultu, gestuque ac motu tot us corporis: illo delectat, oculosque animi grato velut spectaculo detinet; hoc tamquam in arena gladiator, in omnem se partem versat, pugnat, impellit, extorquet victoriam. Priotem apparatum elegans grammatica et syntaxis tribuit; hunc viva agilisque quaedam animi vis per Rhetoricam excitata at que exercitata. quo fit, ut hic cultus, verbis mutatis, etiamnum persistat; ille, velut detracta veste, evanescat.

Est igitur figura Ratio quaedam loquendi, supra vulgarem consuetudinem, verbis, vel propriis, vel tropicis elevata, quae vel in verbis, vel in rebus, sive sententiis, reperitur, illa a Graecis le/cios, haec Dianoi/as sxh/mata appellantur.

De figuris verborum ordior, exemplisque Tullianis hic strictim utor, cum nisi ex diversa non suppetant dicendi materia. Qui de eadem re paria voluerit (ut sunt ad docendum magis accommodata) consulat Palaestram styli lib, 2. cap. 5.

§ 2. De figuris Verborum per Adiectionem.

Verborum figurae fient, si vel praeter usum communem, orationi quippiam adicias, idem saepius repetendo; aut detrahas quaedam usitata subtrahendo, quae auditor facile ex dictis subintelligat; aut denique inter similes sono, dissimiles vero significatione voces apposite ludendo haereas. Videamus in exemplis singula.

Adiectio figurata est eiusdem, velre, vel significatione, vocis, cum virtute, iteratio.

Haec fit 1. in principio, et dicitur Repetitio. [Note: (a) a)nafora\ vel e)pibolh\.] ut Nihil te

nocturnum prasidium palatii, nihil urbis vigiliae, nihil timor populi, nihil consensus bonorum, nihil horum ora, vultusque moverunt? Cic. in Catil. 1.

2. In fine idem repetitur, et dicitur Conversio. [Note: (a) e)pifora\ vel e)pistrophe\.] ut, ex quo tempore concordia de civitate sublata est, fides sublata est, amtcitia sublata est, respublica sublata est. ad Heren. lib. 4.

3. In principio simul et fine eaedem voces iterantur, et dicitur Complexio, [Note: (b) e)pana/lhyis vel sumplokh\ [(transcriber); sic: sumplozh\] .] ut de Publii Clodii servis rogas? Quss eos postulavit? Appius. quis produxit? Appius. Unde? Ab Appio. Cic. pro Mil.

4. Eadem vox vel oratio quocumque loco geminatur, et dicitur conduplicatio [Note: (c) a)nadi/plosis] idque vel coniunctim, ut in Catil vivis et vivis, non ad deponendam; sed ad confirmandam audaciam. vel disiunctim, ut pro Marcello, vidimus tuam victoriam praliorum exitu terminatam, gladium vagina in urbe vacuum non vidimus. Idem in pluribus fieri potest vel retrograde [Note: (d) e)pa/nodos.] ad Her. 4. Nunc etiam audes in horum conspectum venire proditor patriae? pro ditor, inquam, patriae, venire audes in horum conspectum? vel disiunctuim, ut in Verrem. Quid Cleomenes facere potuit (non enim possum quenquam insimulare falso) quid, inquam, Cleomenes magnopere facere potuit? Quae geminatio plus gratiae habitura est (quamvis minus virium) sialternantc et mutato verborum fiat ordine. [Note: (e) plokh\.] ut, Vestrum hic factum reprehenditur. P. C. non meum; at pulcherrimum factum, verum, ut dixi, non meum, sed vestrum.

5. Species quaedam conduplicationis est, si coniunctiones eaedem geminentur, et dicitur Polysyndeton: ut, Et inimico proderas, et amicum laedebas, et tibi ipsi non consulebas. Ad Her. 4. Sic, aliae particulae. ut, qua, qua; tum. tum; vel, vel; aut, aut; et c. sed que, que; apud Poetas inprimis duplicatur, ut tectumque, laremque, Armaque, etc. Virg. Georg. 3.

Hae quinque figurae adiectionis easdem re et significatione voces, diversa tantum ratione multiplicant; subicio nunc tres alias, quae vocibus immutatis modostringunt, modo tantum ludunt venustatis gratia. In his censetur

utitur. Idque in casibus, aut temporibus. Cic. pro Deiot. Nulli parietes nostram salutem, nullae leges, nulla iura custodient. Et pro L. Flacco. Civis civem a civibus communis huminitatis iure, et misericordia deprecarer. et hoc polu/ptwton quoque seu casuum commutatio dici solet. quae latius sumpta figuris his merito submovetur.

2. Gradatio seu climax [Note: (a) Kli/mac.] quae repetitis quibussdam, ad alia, velut gradatim, pergit ut ad Heren. 4. Africano virtutem industria, virtus gloriam, gloria aemulos comparavit. Rara haec esse debet, ne affectata videatur oratio.

3. Synonymia, [Note: (b) sunwnumi/a.] quae ad rem exaggerandam pluribus eandem vocibus, sed aliis post alias gravioribus repetit. ut sit quaedam quasi rei eiusdem repetitio. Cic in Catil. 2. Catilinam furentem audacia, scelus anhelantem, pestem patriae nefariam molientem, ex urbe, vel eiecimus, vel emisimus, abiit, excessit, evasit, erupit. Puerilis haec figura erit, nisi simul cum verbis crescat oratio, magis magisque rem exponens.

Universim haefigurae, si repetitionem, polysyndeton, et traductionem demas, raritate placere, frequentia solentoffendere.

§. 3. Figurae per Verborum detractionem ortae.

Detractio adiectioni opposita, tollit in vulgari quaedam oratione usitata, et vel subintelligit, vel ad unam vocem, sensum complentem refert, brevitatis et virtutis gratia.

1. Adiunctio, sive Zeugma est cum ad idem verbum plures referuntur sententiae: idque, vel in principio; [Note: (c) proto/zeugma.] ut, Vicit pudorem libido, timorem audacia, rationem amentia, vel in fine. [Note: (d) u(po/zeugma.] ut Cic. in Catil. Nec enim is es, Catilina, ut te, aut pudor e turpitudine, aut metus a periculo, aut ratio a furore revocarit. Vel in medio, [Note: (e) meso/zeugma.] ut formae dignitas, aut morbo deflorescit, aut vetustate. Apparet itaque hanc unam, tribus Adiectionis figuris Repetitioni, Conversioni, ac Complexioni suo modo opponi.

Alii eandem Disiunctioni hoc loco inter figuras productae opponunt; ut quae singula orationis membra suis verbis

concludat. Sed haec vel schema non est, cum usitati sermonis sit; vel ad sequentes similitud nis figuras spectat ut hoc quod adducitur ex Arch. exemplum. Ita vivo, ut a studiis nullo me unquamtempore, aut commodum, aut edium abstraxerit, aut voluptas avocarit, aut denique somnus retardarit. cum sit similiter cadens ac desinens.

2. Synecdoche. vel Ellipsis est. [Note: (a) sunekdoxh\.] cum aliquid intelligendum. cum virtute subticetur. ut, mirari ille, stupere gaudio, subaudiendum est coepit. Et Virg. Sed vosqui tandem? subintellige estis. Habet haec quandam cum Reduplicatione oppositionem. uti et sequens figura.

3. Synoeceoesis [Note: (b) sunoikei/wsis.] est, quae res oppositas sub eodem verbo coniungit. ut, tam deest avaro quod habet, quam quodnon habet.

4. Dissolutio, sive Asyndeton Polysyndeto oppositum est, cum dempiis coniunctionibus plura, ad vim orationi conciliandam ponitur, ut Cic. Sit in eius tutela Gallia, cuius virtuti, fidet, felicitati commendata est.

Quinque igitur prioribus Adiectionis figuris, haec Detractationis schemata opponuntur. Utraque autem, tum ob raritatem, tum praecipue ob vim, atque acrimoniam quandam Oration conciliandam, adhibentur.

§ 4. Figurae ex verborum similitudine ductae.

Similicudo [Note: (c) o(moi/wsis.] verborum, vel in singulis inesse debet vocibus, vel in coniunctis. Singulae vocum vel significatione vel sono convenient. Idem de coniunctis dicendum. Nos hic vocum praecipue in sono convenientiam expendemus: quia significatio terum est, de quibus postea.

Paronomasia, seu Annominatio est, quae vel similes, vel nonnihil immatatas inter se voces, significatione tamen dissimiles, confungit. Igitur 1. in vocibus eisdem reperitur. ut, amari iucundum est, si curet ur ne quid insit amari. Iterum. Hoc cura, ut absolvaris omni cura, quibus parce. et numquam in rebus gravibus utendum. 2. In verbis nonnihilimmutatis est plerumque gratior. ut, Amentes plerique amantes. Ex oratore arator factus est. Et non exigo, ut immoraris

legationi; sed immorare. Emit morte immortalitatem. Homo navus, an vanus est? Animad vertis, opinor, addendo, detrahendo, aut transferendo haec immutari.

1. Phrasium vero similitudo vel ob quandam paritatem in terminatione oritur, et d citur o(moiote/leuton similiter desinens, cum plura membra orationis iisdem syllabis (sive tempora et casus pares sint, sive dispares) terminantur. Cic. pro Mil. Non modo ad salutem eius exstinguendam, sed etiam gloriam per tales viros infringendam.

2. Vel ob casus et tempora eadem: est o(moio/ptwton similiter cadens, cum plura iisdem casibus efferuntur. (sive terminatio syllabarum eadem sic, sive diverta) Cic. pro lege Man. Quanta innocentes debent esse imperatores! quanta deinde in omnibus rebus temperantia! quanta fide! quanta felicitate! quanto ingenio! etc. et 1 in Verr. Est idem Verres, qui fuit semper, ut ad audendum proiectus. sic paratus ad audiendum. Non igitur semper etiam casus in finem membrorum cadunt.

3. Vel ob paritatem in membris, et dicitur compar, seu Isocolon, cum membra orationis aequalia sunt, ut Cic. pro beilo Pompeii, extrema hieme appara vit, ineunte vere suscepit, media aestate confecit.

Aliae hic aliis figurae verborum, ut Contrapositum, Commutatio, Correctio, Dubitatio. Sed has ad sententiarum figuras reicimus; quod non verborum tantum, verum et rerum oppositionem, mutationem, correct onem, ac dubitationem instituant; et si quid in verbis praeterea similitudinis occurrat, hoc prioribus figuris sit adsciibendum, ut Annominationi, cum dicitur cedam inermis armatis, innocens nocentibus. Nihil enim prohibet plures simul figuras in eandem periodum incurrere Haec igitur de figuris verborum suffecerint, ex quibus illae, quaesola ludunt similitudine, plus ad delectationem, quam motum faciunt, non, nisi moderate, usurpandae.

CAPUT XXIX. DE ORNATV FIGURARUM IN REBUS sententiisque.

§. 1.

FIgurae sententiarum minime vulgari modo res ipsas animis contemplandas subiciunt, et, verbis licet mutatis, eadem

praestant, partim ad delectandum, partim ad movendum comparatae: ut iccirco easdem divissim malim proponere. Sitae autem sunt quasi in quodam Oratoris habitu gestuque, quo res ip sas apprehendens, versat; nunc cunctanter haerens interrogando, et respondendo, dubitando, communicando, corrigendo, reiciendo, praetereundo, concedendo, conferendo, sustinendo, contrariaque opponendo: nunc velut procurrens, exclamando, optando, comminando, exprobrando, mortuos et inanima excitando, personas inducendo, dicta, facta, actionesque imitando; ut modo delectet, modo flectataudientem.

§. 2. Figurae ad delectandum inprimis idoneae.

Interrogatio [Note: (a) e)rw/thsis.] generalis quae dam figura est, adomnem etiam motum idonea, quae tamen in his schematibus non interrogandi, sed vel urgendi, vel imperandi fit gratia; qua etiam indignamur admiramur, haeremus. ut, quid agam? quo me vertam?

2. Responsie [Note: (b) a)nti/krisis.] hic est, qua insperatum aliquid, sed tamen ad causam spectans respondetur, et in dialogismis locum habet. ut, hominemne occidisti? Latronem, inquit.

3. Subiectio [Note: (c) u(pobolh\.] est, cum Orator, et interrogat, et sibiipse respondet. quod sipraeter, vel contra opinionem cadat responsio, perquam est grata ut, quid tam novum, quam adolescentulum privatum, exercitum difficili reip. tempore conficere? confecit. huic praeesse? praefuit. Remp. optime suo ductu gerere? gesit. Cic. pro!. Man. Valet ad motum quoque, Cic. de Harusp. resp. Tu meam domum religio sam facere potuisti? ecqua mente? qua in vaseras: qua manu? qua disturbaras: qua voce? qua incendi iusseras.

4. Dubitatio [Note: (d) a)pori/a.] est cum quid, quoquo loco dicendum Orator ambigit. Quid dicam, quo me vertam nescio, negem fuisse infamiam iudicii corrupti? etc. Virg. Eloquar? an sileam, etc.

5. Communicatio, [Note: (e) a)nakoi/nwsis.] cum adversarios iudices auditoresve consulimus. Tu denique, Labiene, quid faceres, tali in re ac tempore, etc.

6. Occupatio, sive Prolepsis [Note: (a) pro/lhyis.] cum obiic enda nobis praeoccupamus. At enim istum soli Siculi per equuntur, Cives Romani defendunt, diligunt, salvum esse cupiunt Primum si esset: tamen vos sociorum querimon as audire oportet. etc. Cic. Actio 3 in Verr.

7. Correctio [Note: (b) e)pano/rqwsis.] quae dicta aptiori ad probandum sententia corrigit. ut, Poenam dedit, quamquam non tam poena quam prohibitio sceleris fuerit. Et, Domum conduxit, nisi offieinam nequitiae malis aicere.

8. Concessio, [Note: (c) sunxw/rhsis.] Permissio [Note: (d) e)pitroph\.] est, cum vel gratis, vel ad graviora inferienda quaedam aliis indulgemus, ut Cic, in Verr. Act. 5. Levia sunt in hoc rao crimina. Metum virgarum Navarchus pretio redemit; humanum: alius ne condemnaretur, pecuniam dedit usitatum, etc. Va et cum ironia. Ageperfrica frontem, et fac te digniorem, qui Gonsul fieres, quam Catonim.

9. Reiectio [Note: (e) a)podi/wcis.] est, qua adducta ab aliis tamquam indigna responsione aspernamur. Quid enim odisset Clodium Milo, segetem ac materiam gloriae suae?

10. Licentia [Note: (f) parrhsi/a.] est, cum aliqua dicendi libertate cirra offensionem utitur Cic. Phil. 1. Quid? de Reip malis licetne dicere? mihi verolicet et semper licebit dignitatem tvert, mortem contemnere Phil. 10 Grave dictu, sedtuendum tamen, etc. Cic. ibid. Erumpat aliquando vera, et me digna vox, etc.

11. Reticentia, [Note: (g) a)posiw/phsis.] cum abrupta oratione tacetur, quod subintelhgi potest. Quos ego. Sed motos praestat componere fluctus. Virg. Ego te furcifer si vivo. Terent. Cic. ad Her. 4. Tu quinuper alienae domus: non au sim dicere, ne cum te digna dixero meindignum quippiam dixisse videar.

12. Praeteritio, [Note: (h) para/leiyis.] cum illa quae exponimus, nos pratervehi silendo fatemur velle. ut Cic. in Rullum: Non queror diminutionem vectigalium, non flagitium huius iacturae atque damne, praetermitio illa, quae nemo est, quin gravissime ac verissime conqueri possit.

13. Sustentatio [Note: (i) u(pomenh.] est, qua suspensi inter deliberationem Oratoris causam facti investigantis, tandem ad inspectatum aliquid deducuntur.

Observa quatuor haec, quae sequuntur genera schematum. plane ad illustrandam dictionem rara esse atque ex mia. quamvis a non nullis inter has figuras non cen eantur.

14. Gnome [Note: (a) gnw/mh.] est, quae generali oppositoque pronuntiato orationem concludit. Cic. in Catil. Hoc mmo semper fui ut invidiam virtute partam, gloriam, non in vidiam putarem. Gnome haec ad singulare quippiam applicata fit Noema. [Note: (b) no/hma.] ut si dicas Ciceroni. Invidiam quam virtute peperisti, tuam esse gloriam interprctor. Quod si idem tamquam excrema quae dam approbatio rei narratae adhibeatur, Epiphonema [Note: (c) e)pifw/nhma.] erit. ut, Tanta est virtutis dignitas, ut ipsam quoque invidiam maiori gloria possit obruere. De hoc schematum genere consule Palaest Eloq. lig. lib. 2. c. 13. Ubi facilem illorum inventionem tradidi. His adduut Emphasin, cum latens aliquid ex dictis eruitur. ut de Cyclope Virg iacuitque per antrum immensum. Ubi ex antri magnitudine, corporis vastitas cognoscitur.

15. Symbole [Note: (d) sumbolh\.] sive collatio [Note: (e) peribolh\.] vel est comparatio similium inter se, vel dissimilium, facta per Compar, vel Dispar: vel partim similium, partim dissimilium [Note: (f) a)namoi/wsis. diafora\.] sive animata invicem, sive cum inanimis, aut haec eadem secum conferantur, idque aut simpliciter, cum particulis tamquam, velut, instar, ut Cic. pro domo: Cum tu in hoc vuintre, tamquam unguis existeres et vocatur [Note: (g) ei)kw\n.] Icon: vel cum protasi et apodosi: ut, dissimilis est pecuntae debitio et gratiae: nam qui pecuniam dissolvit, statim non habet id, quod redaidit; qui autem debet, is retinet alienum; gratiam antem qui refert, habet, et qui habet, in eo ipso quod habet, refert. Verum hic latissimus campus, et exempla passim obvia Elegantiores illae collationes sunt, quae cum oppositione miscentur, ut Cic. 6. in Verr. Conferte hanc pacem cum bello; huius Imperatoris adventum, cum illius victoria; huius cohortem impuram, cum illius exercitu invicto: huius libidines, cum illitis continentia, abillo, qui cepit conditas; ab hoc, qui constitutas accepit: captas dicetis Syracusas. Ornant etiam comparata gnomen maxime Ita Seneca: Otium sine litelis mors est, et vivi hominis sepultura.

Exemplum sive para/deigma tunc dicitur, cum docendi gratia factum alteriproponitur, ex cuius similitudie instruatur ad vitandum quippiam, aut sequendum.

10. Distributio (dicta Graecis merismo\s) est, cum vel simpliciter res in suas partes distribuitur, ut Cic. pro Mar. Nihil sibi ex ista laude Centurio, nihilpraefectus, nihil cohors, nihil turba decerpit, etc. Vel uni cuique parti sua laus vel reprehensio subicitur, ut Cic. pro Amer. His de rebus tantis, tamque atrocibus, neque satis me commode dicere, neque satis libie vociferari posse intelligo. Nam commoditati ingenium, gravitati atas, libertati tempora sunt impedimento.

17. Antithesis sive Oppositio aut Contrapositum est in qua verbavei bis, aut sententiaesententiis opponuntur. idque, aut simpliciter, aut conversim, sive id fiat in contrariis, sive in negantibus, sive in repugnantibus, sive denique tantum in diversis eadem etiam hic omnium lex est. Haec pene omnium figurarum est illustrissima: quod contraria iuxta se posita maxime elucescant Quareal quod earum subiciam. simpliciter opponuntur; [Note: (a) a)nti/qesis. vel a)nti/qeton] vel singula singulis. ut Cicer. z. in Cartil. Hoc vere quis ferre possit inertes homines fortissimis viris insidiari, stultissimos prudentissimis, ebriosos sobriis, dormientes vigilantibus. Et Verr. 6. conferte Verrem; non ut hominem cum homine compareus; (ne qua tali viro mortuo fiat iniuria) sed ut pacem cum bello, leges cum vi. forum et iurisdictionem cum pace et armis, ad ventum et comitatum cum exercitu et victoria conferatis. Et pro Quinct Plus huius inopia possit ad misericordiam, quam illius opes ad crudelitatem. Et pro Posthumio. Egentes in locupletes, perditi in bonos, servi in Dominos armabantur. Et ante Exil. Cedam inermis armatis, innocens nocentibus.

Vel plura opponuntur pluribus ut Cic. Philip. 8. Antonii promissa cruenta, tetra. Diis hominibusque invisa, nec diuturna, nec salutaria; nostra vero contra, integra, honesta, gleriosa, plena laetitiae, plenapietatis.

Vel miscentur hae oppositiones. [Note: (b) meta/qesis iuncta a)nti/qesi] ut Cic. pro Mil. Est enim haec non scripta, sed nata lex, quam non didicimus, accepimus, legimus verumex natura ipsa arripuimus, hausimus, expressimus, ad quam non docti, sed facti, non instituti, sedimbuti sumus.

Elegans oppositio est, cum in eadem repraeter exspectationem diversa coniunguntur. ut Cic. pro Ligar. Si in tanta tua fortuna, lenitas tanta non esset, quantam perte obtines, acerbissimo luctu redundaret ista victoria quam multi enim essent de victoribus, quite crudelem esse vellent; cum etiam de victis reperiantur? quam multi qui cum a tenemini ignosci vellet, impediret clementiam tuam, cum etiamii, quibus ignovisti, nolint te in alios esse misericordem. Et pro lege Manil. Neque enim potest exercitum is continere Imperator, qui seipsum non continet; neque severus esse in iudicando, qui alios in se severos iudices non vult.

Conversim opponuntur, per commutationem [Note: (a) a)ntimeta/qesis] singula plerumque singulis. ut Cic. pro Deiotaro. Fit in dominatis servitus, in servitute dominatus. et Plin de Traiano Non ideo vicisse videris, uti triumphares; sed triumphare, quia vinceres. Cic, pro lege Man Hoc tantum bellum, tam turpe, tam vetus, tam late divisum, quis unquam arbitraretur, aut ab omn bus Imperatoribus vao anno, aut omnibus annis ab uno Imperatore confici posse? Pro Cluent. Illa definitio iudiciorum aequorum, quae nobis a maioribus tradita est, retineatur: ut in iudiciis, et sine invidia culpa plectatur, et sine culpa invidia ponatur. Pro Quinct. lugulare civem, ne iure quisquam bonus vult. mavule enim commemorare, se, cum posset peradere, pepercisse, quam, cum parcere potuerit, perdid sse. Et post Reditum Mihifratrem amantissimum, me fratri amantissimo; liberis nostris parentes, nobis liberos reddidistis.

Praeter haec et aliud genus oppositionis peracutum est, quod o)cu/mwron Graeci dicunt, cum fatuum videatur, et tamen acutum sit. quando scilicet idem negatur de seipso. ut Cic in Catil, Cum tacent, clament Et in Bruto. Tum etiam ipsa de qua disputare ordimur, eloquentia obmutuit. Et Mart. 1. 12. epist. 72. Quisquis ubique habitat, Maxime, nusquam habitat. Sed ut haec aliaque dispositionum genera argute dictis serviunt, ita de his latius in Argut. Epig. egimus, quo avidum lectorem remittimus.

Tantum suffecerit de oppositis, quae potissimum in Oratione florent ad delectationem instituta, quae quo magis artem ingeniumque sapiunt, tanto in permo vendis animis minus erunt adhibenda. Ceterum Hypotyposis et Ethopoeiae

quandoque etiam ad oblectandum valent; sed cum graviot ea um in movendo sit virtus postea de illis agendum erit.

CAPUT XXX. DE FIGURIS AD MOVENDOS ANImos comparatis.

INterrogatio et Subiectio, Dubitatio et Correctio, Concessio, Licentia, et Reticentia ad motum valent; sed quod delectarent quoque, ac naturali quodam ordine figuris ceteris necterentur, supra paucis exposui.

2. Exclamatio [Note: (a) e)kfw/nhsis.] ad movendum inprimis idonea, est ad eri alicuius propositam magnitudinem, in admiratione, ira, miseratione, dolore laetitiave erumpens oratio. Cic. Phil. 2. O audaciam immanem! tu ingredi illam domum ausus es? tu illud sanctissimum limen intrare? Ironiae quandoque servit. ut in Ant. 3 O praclarum custodem ovium, ut aiunt, lupum! custosne urbis an direptor, et vexator Antonius?

3. Optatio [Note: (b) eu)xh\.] est, vehementis desiderii, quo publicae, aut privatae cuividam rei, bene cupimus, expositio. Cic. pro lege Man Utinam virorum fortium atque innocentium tantam copiam haberemus, ut haec nobis deliberatio difficilis esset, etc. Pro Mur Dir faxint, ut meus Collega vir fortissimus hoc Catilinae nefarium consilium armatus opprimat!

4. Deprecatio [Note: (c) de/hsis.] est, qua postrei patheticam expositionem sliquid ab Auditoribus vel adversariis obnixe petimus. Cic. pro Mil. Quid restat, nisi ut orem obtester que vos, ut eam miserieordiam tribuatis fortissime viro, quam ipse non implorat, etc. Pro Deiot. Per dextram te istam oro, quam Regi Deiotaro hospes hospitiporrexisti, istam, inquam, dextram, non tam in beliis et proeliis quam in promissis, et fide firmiorem.

5. Imprecatio [Note: (d) kata/ra.] malum alicui imprecatur; sed Christiane usurpanda erit. Cic. Phil. 13 Quin tu abis in malam pestem, malumque cructatum? ad te quisquam versiat, nisei Ventidii similis?

6. Ominatio [Note: (e) mantei/a.] futurorum aut bonorum, aut malorum expositio est. Cic. pro Mil. Erit, erit illud profecto tempus, cum

tu et amicissimi hominis benevolentiam, et gravissimi beminis fidem, et unius post homines natos fortissimi viri magnitudinem animi desideres. Pro Mur Illa pestis immanis, importisna, Catilina prorumpet, in agros suburbanos repente davolabit. versabitur in castris furor, in curia timor, in foro coniuratio, in campo exercitus, in agris vastitas; omni autem in sede ac loco ferrum flamm amque metuemus.

7. Exprobratio [Note: (a) o)gei/disis.] est, qua vel praeteritam, vel praesentem levitatem per insultationem obicimus. Cic. pro Rosc. Quid ergo nunc adfers, quare id factum puremus? finge aliquid saltem commode, ut ne plene videaris idfacere, quod aperte facis, etc. In unc superbe, virginum thalamos pete, contemme matres.

Incrementum sive auxesis est, cum ab imo velut per gradus ad summum itur. ut Cic. in Ver. Facinus est vincere civem Rom. scelus verberare, propeparricidum necare, quid dicam in crucem tollere. Et pro Quinct. Miserum est exturbari fortunis omnibus, miserius est iniuria, acerbum est ab aliquo circumveniri, acerbius a propinquis, etc. Quod si contra, ut in desension solet, descendatur et remissioribus res veibis mitigetur mei/wsis erit.

Hypotyposis [Note: (b) u(potu/pwsis.] est rerum gestarum tam diserta expressio. ut oculis quodammodo subici videantur. Cic. in Ant. 2. Personabant omnia vocibus ebriorum, natabant pavimenta vino, madebant parietes, etc. In Ver. 7. Procedit iste repente de de praetorio, inflammatus scelere, furore, crudelitate: in forum venit, Navarchos vocariiubet, hominibus miseris innocentibusque inici catenas imperat. Implorare illi fidem popul. Rom. et quare id faceret interrogare. etc.

9. Ethopoeia [Note: (c) h)qopoii/a.] mores et verba personarum fingit. Cic. Quinct. Quid Naevius ad haec? ridet nostram amentiam scilicet, cum ab eo officia boni viri desideramus. Et quemadmodum natus, inquit, et quemadmodum educatus sum memini. Vetusest, de scurra divitem facilius multo, quam patrenfamilias fieri posse. Et contra Rull. lam designatus (Tribunus plebis) alio vultu, alio vocis sono, alio incessu esse meditabatur, vestitu ob soletiore, corpore inculto, et horrido, capillatior quem ante

barbaque maiore, ut oculis et aspectu denuntiare vim tribunitiam et minitari Reip. videretur. Quae. si facta essent, ad hypotyposin spectarent.

Dialogismum, [Note: (a) dialogismo\s.] sive sermocinationem, alii huic addunt, quando videlicet sermo inter duos pluresve exponitur. At hic si verus, ad hypotyposin, si sictus, ad ethopoeiam aut prosopopoeiam spectabit.

10. Prosopopoeia [Note: (b) proswpopoi/ia.] etiam personas fingit, rebus inanimis verba actionesque tribuens. Hac et mortui vitam: urbes, virtutes, ac vitia vocem acciptunt Cic. pro Caelio. Caecus ille profecto (Appius iam mortuus) siextiterit, sic aget, sic loquetur. Mulier quid tibi cum Caelio? quid cum homine adolc scentulo? quid cum alieno? cum aut tam familiaris huic fuisti, ut aurum commodares? aut tam inimica; ut venenum timeres? Sic in Catil. 1 patriam secum loquentem inducit. Etenim si mihi patria, quae mihi vita mea multo est charior, si cunctae italia, si omnis Respubl. sic loqueretur; M. Tulli quid agis? Tune eum quem hostem comperisti, quem ducem belli futurum vides, auterem sceleris, principem coniurationis! Et in Verr. Sitilia totae si una voce loqueretur, haec diceret, etc. Et in Ant. Quod si nunc ille Brutus reviviscat, et hic ante vestros pedes adsit, nonne hac uteretur Oratione? Ego Reges eizci, vos tyrannos introducitis; ego libertatem, quae non erat, peperi, vos partam servare non vultus; ego capitis mei periculo patriam liberavi, vos liberi sine periculo esse noncuratis. Pro Balbo. Utrum enim inscientem vultis contra foedera fecisse, an scientem? si scientem, o nomen nostri imperit! opopuli Romani excellens dignitas! o nationes, urbes populi, Reges, Tetrarchae, testes Cn. Pompei, non solum virtutis in bello, sed etiam religionis in pace! Vos denique, mutaeregiones, imploro, et sola terrarum ultimarum, vos maria, portus, insulae littoraque, etc. hunc quisquam incredibili quadam atqueinaudita gravitate, virtute, constantia praeditum, foedera scientem neglexisse, violasse, rupisse dicere audebit? Rariores haetres figurae, ad delectandum iuxta ac monendum idoneae sunt, et posterior quidem cauta inductione praemunienda tum deindeuberi eloquentia est prosequenda, ne frigida fictione evanescat.

11. Apostrophe [Note: (c) a)postrofh\.] est aversus a Iudice sermo. ad Deum, homines, aut etiam inanimata. Valet inprimis, cum Adversarios

urgemus. Cic. in Cat. 1. Quousquetandem Catilina abutere patientia nestra, quamdiu nos etiam iste tuus furor eludit? Et in Pilon. Iamne vides bellua, iamne sentis, quae sit hominum querela frontis tuae? etc. Haec itaque figura, minatur, hortatur, ridet, impellit, misererur etiamtut pro domo: Te Quinte Catule, patremne appellem, an silium? etc. Quandoque autem, in aliorum persona compellata, quid Iudicibus aliisuc gravioribus viris faciendum sit, Orator consultius ostendit. Sic pro Roscio Cicero ab adversatio Chrysogono potius, quam Iudicibus aequitatem postulat. Orat te, Chrysogone, si nihil de patris fortunis amplissimis in suam rem convertit, si nulla in re te fraudavit, si tibi optima fide sua emnia concessit, adnumeravit, appendit: etc. ut sibi per te liceat innocenti, amicorum opibus vitam in egestate degere. Ad Deum etiam caelitesque Oratio pathetice convertitur. ut Cic. pro domo. O Dit immortales, vos enim haec audire cupio, P. Clodius vestra sacracurat? Vestrum Numen horret? res omnes humanas religione vestra contineri putat? Conversae ad res inanimatas orationis exemplum habes paulo ante pro Balbo. Vos mutae regiones, imploro, etc. qua ratio ad dignitatem exaggerandam valet. O leges Porciae, legesque Semproniae! etc.

12. Repetitio etiam ex verborum figuris, quae verba iunctim conduplicat, tum Asyndeton, atque etiam Synonymia ad motum inprimis serviunt, cui Polysyndeton tunc accedit, quando res magnitudine sua extollenda est, ad illius gravitatem exprim endam.

CAPUT XXXI. DE APTA PARTIUM CONNEXIONE, et figurarum inductione per Oratorias Transitiones in eodem exemplo, ad faciliorem apprehensionem, propositas.

HActe nus cum inveniendi, tum eloquendi artificium prosecuti sumus nunc, ut aptis inter se partes orationis nexibus haereant, ornatulque ille figurarum ad facilem usum traducatur, videndum est. Quae sane observatio plurimum ad ornatum varietatemque orationis momenti adfert. Cum haec

tam ad idoneam rerum destributionem distinctic nemque, quam ad opportunum figurarum cultum viam praestet, usuque compertum sit, hic plerumque non satis peritis a quam haerere. Quare hac in re exemplo varie in una eademque materia inflexo, ad faciliorem apprehensionem memoriamque utamur.

Vinculum hoc Orationis, quo vel una pars cum alia, vel una ratio cum altera connectitur, transitio appellari consuevit.

Transitio a parte ad partem est, qua erg ab exordio ad narrationem, aut prepositionem, ab hac ad confirmationem, etc. transitur.

Transitio a rationibus, vel est ad rationes proximas, sive primas; vel ad remotas, sive ultimas. Demde ea est, qua ab uno argumentorum genere ad aliud transitur; ut ab effectis ad causas, ad contratia, similia, testimonia, etc. idque vel simpliciter, vel sigurare.

Transitio ab una partium Orationis ad alteram, debet esse clara, etd stincta; ideoque plerumque non figurata. Quod locum etiam habet. quando ab uno confirmationis membro praecipuo, transitur ad alterum, erg. a rei honestate, ad alterum. Ratio est, quia nisi haec planissime proponantur, distributio obscura erit, neque auditores memoriae ordo, acrobur argumentorum, insidebit. Undemagno artificio hic opus non est, sed aperte, quid velis, profitendum, Exemplo sit. Constituisti aliquem laudare ab Eloquentiae studiis. Primum ab ingenio et facultatibus naturae, deinde a diligentia et artis perfectione, denique etiam a virtute, honoribus, opibus, per cloquentiam comparatis; sive ab utilitate et honestate Eloquentiae poteris extollere, ac si apertetransire: Dixi de ingenio, nunc de eius diligentia accipite.

I. Adnarrationem, seu propositionem transibis simpliciter, postquam in Exordio benevolentiam attentionemque captaveris, bac similve methode.

Dicam quantum in Eloquentiae studiis Muretusprofecerit, quantum ab iisaem illi accesserit ornamentum, quo in dicendi genere tenuitatem meam vestra amnium benevolentia sublevandam spero. Primum itaque, quo ad hoc studium ingenio, quibusque naturae facultatibus praeditus accesserit; deinde quae diligentia ad huius perfectionem artis penetraverit; denique

quibus opibus, honoribus, ac virtutibus per illam auctus fuerit, videbimus. Atque ut ab ipso Eloquentiae fonte, hoc est, ingenio ac ratione, mea quoque proficiscatur oratio, Muretum sentio inter prastantissima huius saeculi ingenia ad elequentiam natum fuisse, ille enim, etc.

Vel. Cum multa in Mureto commemoratione dignu, quibus et Rempubl. Ecclesiasticam ornavit, etc literariam amplifica vit, tum illud mihi inprimis Eloquentiae studium, ex quo pleraque manarunt catera, visum est laude dignissimum in quo, ante omnia, eius veneror ingenium, diligentiam admiror, opes, honores, virtutesque inde profectas suspicio. quae proinde singula dum fusiori aliquanto oratione prosequor, vos de Eloquentia minus eloquenter dicentem, benevola vestri favorit aura recreate. Ingenium ego Muretipraeipue veneror, siquidem is, etc.

II. Ad Confirmationem, sive causam rei, quam probamus, transitur, vel simpliciter, per particulas Nam, Enim, Enimvero, siquidem. Et si factum aliquod dictumve approbetur, praemitti solet, Et recte. Recte enimvero. Et profecto sapientissime. Et saneprudenter. Nec absque causa. ratione, consilio. Gravissimis de causis. Nec levibus de causie. Non le ibus inductus argumentis. Et iure merito, optimo. Nec iniuria, immerito; siquidem diligentia illa est, per quam ad Eloquentiam connitimur, etc.

Vel figurate, per praeteritionem, si plures simul rationes occurrant. Nam ut memorandi vim pratereum, nec illam tangam iudicii acrimoniam, quanta illius sit, et in subtilissimis quibusque rebus apprebendendis celeritas, et in discutiendis perspicacia, experientia didicim, etc.

Aut per sustentationem. Et vero quid existimatis hanc illi persuasisse diligentiam: an forte inutili curiositate rerum novarum abreptum? aut inani sciendi voluptate captum? aut denique vanissimis impulsum gloria studiis? Nequaquam sane. maior illum Reip. utilitas, vitaque cum virtute traducendae honestas provoca vit. Vidit omnino quantum in literis commodi, etc.

III. Ad Confutationem serviunt particulae, At, sed, verum, verum tamen, Enimvero, verum enim vero, Sed enim, Opponit, Occurrit, Obstat hoc loco quorundam in videntium imparsuna loquacitat, quicispiditate magis gloriae, quam amore

Eloquentiae Muretum ductum autumant. Falluntur tamen at que aberrant graviter. Etenim, ut is ambitione vanissima ductus sit, qui tanta contentione pro Virtute egit, nemo mibi facile persuaserit. Reclamant illae disertissimae voces, etc.

Vel figurate transitur. Per Apostrophen. Audite nunc vaenissimum bominem tum operte, sese Veritati opponentem. Muretus inquit, plus aluit cupiditatis in pectore, quam eloquentiae, etc. Apage bis vocibus, in videntiae plenissimis.

Per communicationem. Vaer um quid tam sanctum, numerisque absolutum omnibus, quod non carpat in vidia? Te hic ego Maevi consulo, de Mureto quid sentias? quo ille tibi fructu versatus putetur in literis? Quid haeres, quin genuinos illos tuo: in illum mordaciter exeris? Non is est, au ditores, qui parcat innocentibus, viri illi gravissimi existimationem bis audet dicteriis proscindere, etc.

Per Ironiam. Reliquum est, ut ex Mae vio tanti viri prae conium audiamus. Rarum ille aliquid ad illius existimationem tollendam, dicam, extollendam, adfert. Quid tgitur? arrogantem atque inanis gloriae cupid: ssimum hominem Muretum nuncupat. O plenas impudentiae voces! Illum tu arrogantem, etc. dixeris, qui, etc. Vide quae infra tradidic 33. n. 4. de oppositis rationibus.

Corrigendi se ipsum ratio his iisdem formatur particulis, et figuris extollitur. Sed quid diligentem appello, quim diligentissimum dictum oportuit, etc Verum nimium ego parcus laudator sum, etc. At enim a proposito longius evagatus sum, revertar, etc.

IV. Ad Conclusionem venies simpliciter, per particulas. Ergo, Igitur, Itaque, Quapropter, Quare, Quaecirca, Quamobrem, Ideo, Iccirco, Proinde. Vel etiam si aperte profitearis. Sed iam finem dicendi facio. Ad finem denique procurrit oratio. His concludo. Quae cum ita sint, finio. At ne vestra abut ar patientia, hic libet sub sistere. Recolligite nunc mecum, auditores, unim hominis tantam in dicendo copiam, in persuadendo vim, etc. At contrabamus denique effusae nimium orationis habenas, etc. Ex quo intelligitur, conficitur, constat. Quo fit, etc.

Vel figurate, per interrogationem. Et quisnam sit, qui dubitare au sit? Dubitabit is igitur Auditores?

Per Apostrophen, exoptando, adhertando, detestando, etc. conclud tur. Vos igit ur adolescentes utinam illud ae stimetis

eloquentiae studium, quod in Mureto summam gloriam cum summa virtute coniunxit, etc. Videte nunc, quid vobis faciendum sit. Quapropter vos nunc oro, adolescetes, obtestorque, per illam spem, quam de vobis excitastis, Mureti vestigius insistite etc.

Per Ironicam concessionem. Ite nunc, adolescentes, et plenam in lucem stertite, quando ipsum solem praeoccupare etiam Muretus venientem solebat, ite ac diem otio consumite, etc. Negligite igitur, si vultis, Eloquentiam, quae et opes tantas, et iam raros honores, etc. reconciliat. Fovete nunc desidiosorum adolescentum otia, etc.

Per Prosopopoeiam. Quocirca nullum tempus erit, quo te animorum nostrorum decus Eloquentia non amt lectar at que exosculer. Tu meorum eris unica laberum meta, quae tantam Mureto et virtutem conciliasti, et gloriam, etc.

Per Epiphonema etiam breviter concluditur. Adeo nihil tam vile est, quod ab Eloquentia dignitatem non possit accipere. Tantum est eloquentiae in teneris adolescentsae annis omnem operam adhibuisse.

CAPUT XXXII. TRANSITIONES AD DIVERSA membra partium.

PRaeter has orationis partes, sunt alia quaedam eiusmodi membra, quae in Nartatione longiori, et praesertim in Confirmatione aut Confutatione occurrunt. Ut si eandem rem, e. g. Eloquentiam probemus utilem, honestam, et iucundam, vel in eodem homine ingenium, et diligentiam coniungamus.

I. In his transimus vel simpliciter ut. Quanta ipsius ing enii facultas fuerit audistu; nunc qua fuerit diligentia accipite. Hdctenus de utilitate Eloquentiae; nunc ipsius in rebus humanis dignitatem cognoscite. Attendite, Videte, In: aelligite, Cognoscite Expendite. Considerate, nunc Eloquentiae d gnitatem. Utilitatem vidimus, dignit atem expendamus. Nunc ad eloquentiae dignitatem festinat, properat, anhelat oratio. Utilitas iam sacis perspecta est, diligentia omitti, negligi, praeteviri silentio non debet.

exspectare videmini, ut de eius dignitate pauca d cam. Sentio vos exspectare, ut sitanta in Eloquentia utilitas, quanta eius sit dignitas, audiatis. At que ut modum in dicendo servemus. Ne in immensum excrescat oratio. Ne vestra abutar patientia. Ne vestris auribus gravis sim, ut taed o audiend: sublevem, Quoniam temporis urgent angustiae, Ne, consuetae orationis terminos praetervebar, de eius dignitate nonnulla adferam. Sedme dignitas Eloquentiae invitat, raepit, sua irabit pulchritudine.

II. Vel tropice, idque fere Metaphorice, in florenti magis oratione transitur. ut: Nunc ipsius Eloquentiae florem pulcherrimum, hoc est, honorem illi impend: solitum delibemus, depingamus, adumbremus. Nunc imaginem, dignitat is illius, quae ex eloquentia subnascitur, oculis subiciamus. Superest, restat, Reliquum est, ut oratio velis, remisque in ipsius Eloquentiae dignitatem excurrat. Subeamus nunc illud amoenissimum Eloquentiae viridarium, cultissimum hortum, in quo eius efflore scit dignitas, etc.

Nunc porro in amoenissima non hortorum, sed Eloquentiae spatia sese effundat oratio, in quibus de illius dignitate concertatur. Ad extremum superest, ut favoris vestri aura provecti ad illam, quae dignitate ipsius propria est, partem appellamus.

III. Velfigurate per interrogationem. Quid? quod dignitas husus disciplinae singularis, etc. lam vero, num quisquam in Eloquentia honestatem desiderat?

Per correctionem. Sed quid tamdiu de Eloquentiae utilitate tamquam de re ignota dissero? quid im moror utilitati! ad dignitatem propius veniamm. Sed finis sit disceptationis institutae, qua de commodis quaeritur. Sed de utilitate nimis fortasse multa, etc.

Per praeteritionem. Mitto plurima, quae de utilitate dicipossunt. Tempus me deficeret. Dies abiret, Nox occuparet omniae de Eloquentiae commodis per sequentem, Omnes utilitatis articulos discutientem, Momenta ponderantem. Supersedendum his igitur, ut dignit atem eius contemplemur. Cetera, quae utilit atis sunt propria, transeo, omitto, praetereo, ne fastidium, nauseam creem generem, adferam, etc.

Per comparationem. Componamus, conferamus, etc. hanc dignitatem cum utilitate, et utra sit potior videamus. Magna eius utilitas, sed dignitas maior, hand sane minor, inferior. Atque ut Eloquentiae commoda, sic hone statem potiori iure

admirari potest, aestimabitis, etc. At quam ut Eloquentiae utilitas vestrum incitare laborem, sic dig nitas amorem poterit inflammare.

Pro prolepsin, vel ante occupationem. Saed erit fortasse aliquis, qui honestatem hac in arte desiderat, cui ego et rationem ipsam, et proclarissimorum hominum sententiam obiciam. Sed existimabit nonnemo, vilium tantum animorum esse nil nisi utile consectari, cui ego coniunctam cum utilitate dignitatem in Eloquentia ostendam. At vero inveniemus divites huiusce utilitatis contemptores, quibus ego facile quantum in Eloquentias honestatis insit, demonstravero.

Per concessionem Sed esto, minor sit Eloquentiae, hac atate inforo utilitas, dignitas est certe maxima. Verum fortasse nunc de eiw dignitate commorare otiosum fuerit, quod plerique utiliae honestu praeferant. Esto, reperiantur qui bloquentiae studium despiciant, certe qui eius honestate non tangunt ur, paucos futuros existimo.

CAPUT XXXIII. TRANSITIONES AD DIVERS AS rationes et argumenta partium, sive membrorum Orationis.

UT variis rationibus argumentisqui;, ex locis propriis commumbusque deductis, pars quaeque membrumque Orationis probatur ac stabilitur; sic etiam Transitionibus exornatur. Quare et hi articuli nexusque minorum partium neg igendi non erunt. Quia ab ipso cuiusque membri aditu cultuque totius plerumque dissertationis successus ornatusque dependet.

Rationes autem, vel proximae sunt, ad quas primo; vel remotae, ad quos transitur post alias.

Ad rationes proximas transitur 1 simpliciter, eis fere particulis, quae supra in confirmatione allarae sunt. Nam Confirmatio in principio est transitus quidam ad rationem proximam, usurpando. Nam, quia, quod, propterea, quod, quando, quandoquidem, quoniam, Ut qui, cum quippe. Ucl per asseverationis notas. Nae, profecto, certe, certe quidem, sane. ucl ab ipsa propositione rationis ordiendo. Manifesta hic nobis ratio suffragatur. Neque temere affirma vi, apertares est. Causa est. Argumento est. Neque ambigere in re clarissima licet.

utilitate discipline dubitabimus, quae a vitiis sceler atos quosque retrahit, ad virtutes accendit? Etenim honores ab Eloquentia fluere quis inficiabitur? etc.

Per i onicam exceptionem. Nisi, N si forte, Nisi vero, Nisi fortasse hanc esse neget Reip. utilitatem sceleratos coercere, ti midos impellere, etc. Nisi vero nullum sit emolumentum, opibus affluere, honoribus extolli, etc.

Per ubiectionem. Nam quid illi Eloquentiae studium sontulit? opes auxit, necessarium vitae humanae subsidium. Quid tam novum at que inauditum, quam summorum occupare Principum animos, atque ad omnem suum nutum inflectere? Hoc ille Eloquentia est consecutus.

II. Ad rationes remotas transitur, vel simpliciter per particulas Iam vero, Deinde, Adhac, Amplius, Praeterea, Insupir, Adhaec. Tum vero. Sequitur nunc. Porro. Si tamen fere po stremaesiat rationes, servient. Denique, Demum. Adda quod Accedit. Siomnino postremae sint. Postremo. Ad extremum, Ultimum.

Vel figurate. Locus enim hic est figuris pene omnibus, post praemissas illas particulas. excepta praeteritione, quae in ultima ratione locum non habet. Per Apoftrophen. Ponite vobis nunc ob oculos, quantum praesidium ad omnem virtutem adferat Eloquentia.

Per communicationem Iam ex Vobis quaero, vel obsecro, ut quantum ad virtutem Eloquentia pondus adferat, commomoretis.

Per concessionem. Verum age, fociamus nihil ab eloquentia nobis esse praesidn: an quod virtutem suadea: conservet que, sacis non est, etc.

Per Gradationem. Magna fateor ab Eloquentia ad honorem praesidia, maiora ad virtutem.

Per Correctionem. Eloquentia nonnullis ob diffi ultatem displicet; sed et tis virtus displiceat necesse ost. Sed frustra compertis immoror, progrediar ad virtutem.

Per Prosopopoeiam Vitnam nunc istorum voces au dire liceret, qui ex profundo vitiorum ad virtutis apicem Eloquentia duce emerserunt, etc.

III. Ad duas, vel plures rationes, vel simpliciter transitur, his particulis adhibitis. cum, tum; Tum, tum; Tam, quam; Qua, qua, Et, et; Aut, aut; Vel, vel, Non, solum, sed et am: Non modo, verum, etiam. Vel figurate.

Per distributionem. ut, Duae res sunt, quae ab Eloquentia proveniunt, opes et honores; opibus, pptentia, honoribus, benevolentia multorum confirmatur: illa lautam vitam, hi fplendtdam praestant, etc.

Per Praeteritionem. Nihil de opibus, quns Eloquentia auget, loquar; de honoribus sermo est; illis locupletatur, his ornatur.

Per Comparationem Quid de eloquentia dicam? opibus, an honoribus magis comparandis aptam? an ex aequo utrisque augendis idoneam?

Difficile sane dictu est, plus opibus, an honoribus augendis conducat Eloquentia.

Per concessionem. Finge nihd lad opes parandas esse prasidii ab Eloquentia, quod nemo nisi amens dixerit; nonne ad honores viam facilem muniunt?

Per rem otionem causarum. Quid tandem obstat, quin omne studium Eloquentiae impendimus? an quia opibus parandis non admodum idonea est? at re nulla perinde facile cumulantur divitiae? an quia honoribus parum opportuna est? at nihil ad illas obtinendas expeditius.

IV. Ad oppositas disparatasque rationes, ac sententias, vel transitur simpliciter, per particulas: Tamen, Attamen, Verum tamen. Sed. Sed tamen, Attamen, Verum enim vero, Quamquam, Etsi, Tamesti. At enim dicet aliquis. Sed inquies; Sed quosdam audire hic videor, etc.

Ad disparatas fere, ut rationes remotas, transitur, per particulas: Ac, Atque, Age, vero, Age sis nunc, Et quidem, Et vero. At at, Et sane. Et certe, At vero Porro, Porro autem. Quid? quod, Quid vero, Sedne illud praeteream. Ne memoriae excidat.

Vel figurate. Per dubitationem. Quid ergo? an oloquentiae res adeo difficilis est? Sit sane. Difficilia enim quae pulchra.

Per Apostrophen. At negas tibi ad eloquentiam ingenium a natura datum esse. Nae iu mihi graviter hallucinari videris. Tuam appello facilitatem. etc.

Per exceptionem. Nisi forte laborem subterfugias. Sed quid absque labore? Vide supra de Confutatione.

V. Ad contraria rationum, vel simpliciter transitur per particulas. Contra, Contra vero, Aliud plane, Secus tamen, Aliter longe res habet, Sed, Veruntamen. At vero, etc. Verum non nisi vigilantibus haec scientia provenit, nihil exspectandum intertibus.

Vel figurate, idque per memoratas antea figuras. A postro phen inprimis ubivis requiritur. Vos hic inertes ac desides appello, edicite, quid a tam utili honestoque vos otio seducat? etc.

Per concessionem. Age vero concedamus amoenissimum illud adolesicentioe tempus otio prodigas, quantum in re ad reliquam aetatem manebit detrimentum?

Per optationem. Utinam somnolentiomnes, et vigiliarum osores, adole scentes hac ratione ducerentur, damnarent inertiam, etc.

VI. Ad similia transitur, vel simpliciter, vel particulas: Quemadmodum, Ut, Uti, Velut, Sicut, Vut enim. Non dissimilis studioso apis, etc.

Vel figurate. Per interrogationem. Annon illud faciune brutae an mantes, atque inprimis florum illae populatrices apes? Primâ ad laborem luce se conferunt.

Per Apostrophen. Vos melligeras ego apiculas compello, quid ost cur primo vos diluculo in campum effunditis, etc. Ad apes, vos ego somnolentos, provoco, has illucescente iam d. e centemplemini, etc.

Per sictam personae inductionem. Eienim si ipsae vobiscum apes humana voce loquerentur, vestram accusarent inertiam, suo vos damnarent exemplo, etc. sic dentque vobiscum agerent. Nos quarum labor aliorum magu utilitati, quam propriis emolumentis impenditur, et quas non ratio, sed natura instruit, solerti tamen industisa opus nostrum aggredimur, etc.

Per praeoccupationem ironicam. Nisi forte ab apibus et brutis animantibus ad illa, quae rationi conformia sunt, instruendi estis.

Per descriptionem. Fingite vos modo ante oculos habere suae insudantem tela oraneam. Deum immortalem, qua ta ad opus

perficiendum solertia utitur! etc. Vos araneae non estis, sed homines, qui sibi, qui posteritati, qui Deo laborant, etc.

VII. Ad exempla et testimonia transitur, vel simpliciter. Quae res, ut exemplis stabiliatur, demenstretur, clarior, evidentior, apertior, sit, socratem attendite, videte, antelucanas etiam operas antevertentem, etc. Caererum iisdem exempla, quibus similia particulis gaudent. Non tamen test monia. Sed in his a re ipsa simpliciter o d mur. ut, Suffragatur, Favet, Adstipulatur Poeta, dum, inquit, Dii laboribus omnia vendunt.

Figuris pene iisdem gaudent, quibus similia. Rariores tamen qualdam praeterea, m ubernma messe, adiicaim.

Per Prosopopoeiam. Si Cicero pro me redux hoc ex loco peroraret, ita loqueretur. Nam siip sa tecum sic ageret Eloquentia, pro me Cicero omnem iaborem suscepit. Reviviscat Demosthenes. Ciceronem audiamus, qui iicet per mortem nobis ereptus sit, verba ipsius etiamnum vi xunt, etc.

Per Ironiam: Quae si falsa sint, derideatur Cicero, Accusandus erit erroris Demosthenes, quitantum eloquent ae tribuit, laboris impendit, etc. Amens So rates fuerit. Nisi forte Ciceronem dementem arbitremur, et c.

Per Concessionem. S d erra verit Socrates, nos etiam cum eodem hallucinemur; at Salomonem mortalium sapientissimum. nemo errare fecerit, et c.

Per hypotyposin, seu descriptionem. Facite vos modo audire, aut intuer: Socraiem, altâ etiamnum nocte somnum oculis excutientem, ad Musaeum sese transferentem. Non illum uxor detinet, non arduus labor deterret, et c.

Per Communicationem. Equidem vos interrogo, num Socrates vobis sapiens, num Cicero laudandus videatur? Quod si mecum senseritis, audite illorum verba, ad illorum vigilantiam attendite, et c

Per comparationem parium, ut, Id sensit Demosthenes. Demosthenem imitatus est Cicero. Idem Demostheniat que Isocrati visum, uurique suffragatus est Cicero. Imparium Necfacile dixeris. plusne in Uemosthene copiae, an in Cicerone acumenis? Illius maior ubertas, huius potior ornaius. Ille hertatur, hic cogit: ille copiose, hic etiam culte loquitur.

Per remotionem causarum. Quid enim eloquentiae studiosum deterreat? an labor? at hic Ciceronem non terruit. an desidiosorum exempla? sed neque ii sdem retardatus est Cicero, et c.

Ex his, nisi fallor, promptum cuique erit, quemcumque figurarum ornatum, et mente complecti, et ad scribendi dicendique usum traducere.

Ut vero expeditos ea in re discipulos Magister habeat. Iubeat nonnumquam dimidiae unius horae exercitatione simile aliquod exemplum varia figurarum inductione exornare; nunchac nunc alia Transitionum parte assumpta.! Nonnumquam unam etiam illustriorem figuram ex Tullio propositam, simili in materia, imitando adumbrare. Ita denique nihil hac in re, arduum, sed prona omnia, ad facilem copiosamque eloquendi facultatem experientur. Et quamvis principio non idonco semper loco his ornamentis luxuriabunt; aetate tamen iudicioque hunc facile errorem corrigent; cum ieiunae atque inornatae dictionis ariditatem maturior ratio numquam fecundet.

CAPUT XXXIV. DE ORATIONE TOTIUS COMPOSITIO. ne eiusque varietate.

COmpositio alia est partium Orationis inter se, alia cum rebus ipsis. Inter se cohaeret oratio, iunctura, ordine, et numero; cum rebus ipsis per tenuitatem, gravitatem, aut modiocritatem dicendi apte congruit, componiturque; pro rerum videlicet, aut tenuium, aut gravium, aut mediocrium na. tura. Et hinc potissimum illa scribendi dicendique varietas existit, ac distinctio. Quod a Salustio, Caesar, ab utroque Livius ac Tacitus, ab omnibus his in scribendo dissideat Cicero, uni praecipue compositioni haud immerito tribuas. Verba illis Grammatica, et Syntaxis fere communis est, compositio membrorum ac periodorum diversa. Ipse Cicero quod sibi in epistolis, o ationibus, totoque eloquentiae apparatu dusimilis sit compositioni non minus, quam tropis figurisqui; imputabitur. Adeoque hac parte Romani sermonis diligenter post alias expensâ, futurum est, ut quemvis scribendi characterem haud difficultet aemuleris.

§ I. De Orationis compositione, ex variis partibus sensum complentibus.

Non agimus hic de oratione fusa liberaque, quae nullis fertur numerorum legibus, et ab Aristot lib. 3. Rhetor. cap. 9. ei)rome/nh, sive interminata, dicitur, ac dithyramborum more, sine numero, atque ordine fertur, donec res exposita finem modumque imponat; nec de illa, quae Poeticis illigata metris, harmonico quodam concentu autes detinet; quod haec nimia oblectatione verborum, illa prorsus nulla, a retum consideratione avettat animum: haec lenocinio quodam dictionis, illa horrore frangat. Uriccirco recte ad Brutum in Oratore n. 195. Cicero Neque numerosa esse, ut poema; neque, extranumerum ut sermo vulgi est, debet oratio. alterum nimu vinctum est, ut de industria factum app areat; alter um nimis dissolistum; ut pervagatum, ac vulgare videatur. Poucis Quint. 1. 9. c. 4. Nihil, inquit, intrare potest in affectum, quod in aure, velut quodam vestibulo, statim offendit. Quare cum ad persuasionem impulsumque quendam animorum instituta sit otatio; de illa nobis sermo est, quae lenissima numerorum, per incisa sua, ac membra, inflexione, ductuque aud entium an mis illabitur, usque, velut sine sen u, ac per insidias occupatis, veritatem imprimat.

Hoc igitur statuendum. quod oratio quaevis absoluta ex periodis, periodus ex membris, membra ex incisis, incisa ex verbis, uno aut pluribus, conflentur Periodum Latini comprehensionem, circumscriptionem, ambitum, et c. vocant; membra Graeci cola, incisa, commata dicunt. Quae aliter apud Grammaticos, aliter apud Rhetores (ut mox intelliges) d stinguuntur. Grammatici enim integiam constructionem, quae nomine et verbo completur, membrum orationis vocant; ncisum partem talis membri, ob alias voces interiectas, divisam. Periodum, quae plura membra, inter se, ad tendem senten iam absolvendam. Signa vero illis distinguendis fete adhibent diversa; utinc so tale, quod comma appellant: membrotale: quod colon dicitur, cui tamen semicolon hocsigno; substiturtur, si verbo eodem, cum vicina periodi parte, ad sensum absolvendum utatur: imo solo c'auditur commate, si incisa in periodo desint. Periodus

vero puncto. absolvitur, maiusculâ consequente literâ si a proxima periodo eius sententia non pendeat; sin autem, minusculâ. Hic igitur signorum distinguentium ordo est. Comma distinguit in periodo incisa, vel cum haec desunt, ad membra etiam transfertur: Semicolon membra minus perfecta, perfectiora colon, (ideoque in oppositis membris eius usus praecipuus est) punctum claudit periodum. Quod si incisa, aut membra, talia sint, quae seiuncta a periodo seipsis absolvant sententiam, punctis utraque clauduntur: solentque inter Grammaticos periodi appellari: inter Rhetores vero nomen suum, quod in periodo numerosa occupant, extra illam non amittunt.

Unde incisim, vel membratim dicere illi maxime dicuntur, qui minutulas eiusmodi vibrant sententias, quae seipsis possunt intelligi. ut, Domus tibi deerat? at habebas. Pecunia superabat: at egebas. Nunc singulorum naturam videamus.

Periodum Arist. 1. 3. Rhet c. 9. ait esse, le/cin e(/kastan a)rxh\n kai\ teleuth\n, kai\ me/geqos eu)su/nopton, orationem, quae principium finemque habeat, et magnitudinem uno obtuto spectabilem.

Debet itaque I. periodus oratoria in principium finemque (alii pro/tasin et a)po/rosin vocant) vel commate, vel semicolo, ut minimum, interiecto distingui posse, idcoque ex hac compositione aliquam corporis magnitudinem obtinere, ut, quemadmodum Cicero ait, velut in orbem, a principio scilitet ad finem, procurrat oratio. Unde si dixeris: Animadverti omnem accusatoris orationem in duas divisam esse partes, non erit perio dus, seu membrum longius Schinotenes; unâ tamen voce per incisum adiecta, periodum feceris. ut, Animadverti, Iudices, omnem accusatoris, et c. quae inter minimas periodos, mono/kwlos, seu unius coli, vel membri dicta.

Debet 2. periodus talem habere magnitudinem, quae simul animo obici perlustrarique facile possit; qualem esse censent illam, quae a monocolo ad tetracolon, hoc est, quatuor membrorum comprehensionem, extenditur.

Neque enim infra membri unius, neque supra membrorum quatuor, mensuram, volunt assurgere; ita ut, vel mono/kwlos, seu a)felh\s, simplex, sit, vel di/kwlos vel tri/kwlos, vel denique tetra/kwlos habeatur.

Quod si tamen, vel rei exponendae magnitudo, vel dicentis impetus viresque (ut non rai o fit) periodum quadrimembrem excedant, suo tamen in orbe numerosa feratur oratio; prior quidem periodica seu peribolh\, posterior pneu=ma, seu oratio pneumatica vocabitur; quod dicentis spiritum exhauriant. Denique si hunc etiam vindicat, ut respirandum sit (quod scite, nonnumquam intersistens Orator admonet) katafora\, seu impetus in rebus vehementioribus, tasis, seu extensio, in moderationibus, appellabitur.

§ 2. De membris et incisis.

Membra atque incisa periodum componentia duplicis sunt generis, alia quae extra periodum (particula connectente, si adsit, sublata) sensum aliquem absolvunt, cum candem in illa ob connexionem suspendant; alia quae non nisi in periodo (ob nominis, aut verbi, aliis periodi membris inclusi, defectum) sententiam exhibent. Illa igitur perfecta, haec imperfecta, periodi, quam componunt, naturam variant. vixque apud Rhetores (qui a Grammaticis hic discedunt, ut Quintil lib. 9 cap 4. observat.) alia definitione universe describi possunt, quam quae ex magnitudinis mensura desumitur. ut, membrum fit pars periodi, ab hemistichio ad hexametrum versum usque, suis numer is assurgens; incisum vero pars membri, velperiodi (si haec membris destituatur) quod ab una voce ad hemistichii mensuram queat ascendere; ut sit octo, aut quod extremum est, novem syllabarum: si quid ultra accedat, in membris censebitur. Ita membrum, si hexametri, vel syllabarum octodecim mensuram superet, alia voce Schinotenes, id est, furnis instar productum membrum, dicitur. quod nisi per incisa extendatur, plerumque vitiosum est. Ceterum in concitata oratione fre quens illius, per incisa producti, usus est; in moderata ac gravinonnumquam per epitheta vocum, quandoque etiam per membra (membris, velut inparenthesi, inserta) longius evagatur.

Haec vero cumprimis studioso Lectori sunt observanda, tum ut cuiuslibet, quem sibi imitandum duxit; orationis habitum facile distinguat; tum in locis, rebus remporibusque

dictonem aptare, et nunc caesim, nunc membratim, nunc etiam numerose ac circumscrip: enôrit incedere.

Exemplis rem ordine tradamus. Incisum vel magnitudine sua, ut magnum parvumve: vel sensu, ut perfectum imperfectumve spectatur. Quare aliud mmus est, idque in voce una, ut, veniunt, discumbitur, bibitur; aliud plenum, ut, Veniunt hospites, discumbitur ordine graeco more bibitur. Et haec singula perfecta sunt incisa, quia seipsis absolvunt sententiam. At si dixeris: Non venirem, discumberem, biberem, nisi invitatus. imperfecta erunt, quia feipsis plenum sensum non finiunt, sed ad finem suspendunt: ideoque haec oratio minima periodus monocolos est. Illud proprie est caesim; hoc circumscripte, per incisa, dicere: illud narrationibus, et exhortation bus. hoc amplificationibus, et affectibus opportunum est. Utriusque vis singularis est.

Narratio caesim facta a Cicer. Ver. 3. Mature veniunt, discumbitur, fit inter eos sermo, et invitatio, et graeco more bibitur, hospes hortatur, poscunt maioribus poculis, celebratur omnium sermone latitiaque convivium. Quamquam membris duobus haec oratio claudatur.

Exhortation est pro Sextio. Amemus patriam, pareamus Senatui, pareamus honis, praesentesfructus negligamus, posteritati et gloriae serviamus, et c.

Amplificat haec oratio commoda, aut incommoda, vitia, virtutesque, et c. caesim exponendo. Ut pro Archia Cic. Haec studia, ait, adolescentiam alunt, sonectutem oblectant, secundas res ornant, adversis per fugium ac solatium praebent, delectant domi, non impediunt foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rusticantur. Talis oratio oppositione maiorem vim exserit. ut Cic. in 2. Catil. Ex hac enim parte pudor pugnat, illma petulantia: hinc pudicitia, illinc stuprum: hinc fides, illinc frandatio: hinc pietas, illine scelus: hinc constantia, illinc furor: hinc honestas, illinc turpitudo: hinc continentia, illinc libido. Hinc aequitas, temperantia, fortitudo, prudentia, virtutes omnes cortant, cum iniquitate, cum luxuria, cum ignavia, cum tem eritate, cum vitiis omnibus. Postremo copiae, cum egestate, bona ratio, cum perdita: mens sana cum amentia: hona denique spes cum rerum omnium desperatione confligit. In qua oratione tres sunt partes, prima quidem membrum est schmotenes per incisa productum; sed non est proprie dicta periodus: quia

veibo praemisso, in singulis oppositis sensum absolvit. Quod si verbum pugnat; vel in medium, ut certant: vel in finem ut confligit, reiectum esset, non minus monocolos haec periodus, quam utraque consequens existeret.

Porro repetitio, interrogatio, a iaeque vibrantes figurae caesim dictis magnam vim inprimunt. ut in Philip II. Neque alienus ab eo essem; nisi ille vobis, nisi moenibus, patriae, nisi huic urbi, nisi Diis penatibus, nisi aris et focis omnium nostrum, nisi denique naturae et humanitati in ventus esset inimicus. Quae est periodus di/kwlos makro/kwlos, hoc est, bimembris, verum ultimo membro longiori perschinotenes extensio quod laudabilius censetur, quam cum mu/ouros illa fit, ac notabili brevitate finis claudicet.

Est enim ad disputandum aque excogitando adversatios magna in ca sim dictis vis. Unde Cicero in Vatin. De teit so, homine et arrogantissimo, et mihi inimictssimo, quaero, Vatsni: utrum tandem putes, huic civitati, huic reipublicae, huic urti, his templis, aerario, curiae, Viris his, quos vides, horum honis fortunis, liberis civibus, ceteris denique Deorum immortalium delubris, auspiciis, religionibus, melius fursse, et prostabilius, me civem in hac civitate nasci, an te? et c Et in Pison. Dimittendi vero exercitus quam potes afferre causam? quam potestatem habursti? quam legem? quod senatus consultum? quod ius, quod exemplum? Quid est aliud furere, nisi non cognoscere homines, non cognoscere leges, non senatum, non ci vitatem? cruentare corpus suum? maior haec est vitae, famae, salutis suoe vulneratio. Ubi ex utroque discursu patet, a membris re ctius inchoari et finire orationem incisam, ut his velut! mitibus includatur. Sed neque ornatum alium, quam qui a figuris est, haec dictio requirit, praecipua illius vis in partium, retumque circumstantium enumeratione consistit.

Membrum, si magnitudinem spectes, aliud breve est decem, aut duodecim syllabarum; aliud medium, octodecim; aliud denique maximum schinotericum, quod certam mensuram non habet, cum aliquando longam periodum expleat. Deinde, et simplex aliud, quod nullis incisis componitur; aliud e diverso ex his compositum. Breve simplexque membrum est, obsequium umicos. verit as odium parit. I erum, si membrorum lensus spectatur; aliud persectum est, ut

utrumque iam propositum membrum; aliud imperfectum, ut si illa eadem periodo sic inclusa efferantur. Cum ob sequio amicos, Veritate odium conciliari intelligas; nonnulla tibi in vitiis amicorum dissimulinda sunt; nulta vero obsequia, cum tempus postulat. facile praetermittenda. Quae periodus trimembris est, et primo quidem, ultimoqui; membro composito. Haec vero compositio rursum distinguenda est, in illam, quae simplex po estate, et multiplex centetur. illa ex solis incisis conflata in unius solummodo membri partes dissolvitur: haec involuta. In unius pronuntiationis ductu, plura membra complect tur. Ut pro Roscio Cic. Quontam cuius consilio occisus sit Video; cuius manu sit percussus, non laboro. Duo hic membia sunt, quae in quatuor resolvi sic potuerunt Quonidm non obscure video; cuius hic home consilio occisus sit: non magnopere laboro, cuiusnam sit manu percussus. Pati ratione, et illud supra d ctum resolves. cum vero tempus ita postutat; nulla facile obse quia sunt praetermittenda. Quod si vero dixeris; e g Quoniam, cuius fraudibus homo innocentissmus circumventus, sceleratoquam consilio, a nefartis sicariis occisus sit, et c. facile animadverto: Membrum schinotericum efficies, non incisis, sed aliis membris insertis productum, in quae etiam resolvipoterit. Cuius membri usus in rebus ornatis gravibusque est; nam in vehementi affectu incisa in schinotericis, aut certe membra breviori impetu vibrata, magis impellunt. Ut sunt illa, quae habet Cicero de lege Agtar. contra Rull. Soll icitam mihi civitatem suspicione, suspensam metu, perturbatam vestris legibus, et concionibus, et seditionibus tradidistis, spem improbis ostendistis, timorem probis iniecistis; fidem de foro, dignitatem de republ. sustulistis. Prior huius discursus pars, duo cum totidem incisis membra absolvit in periodo: reliqua membratim dicta sunt, uno inciso temperata. Quae subicio membratim tantum feruntur. Omnes, qui se incolumes volunt, sequuntur auctoritatem Consulis, soluti a cupiditatibus, liberi a delictis, cauti in periculis, non timidi in contentionibus. Ornantur haec acuunturque etiam oppositis in Cicer. Ver. 7. Vide quae intersit inter tuam libidinem, maiorumque auctoritatem; inter amorem furoremque tuum, et illorum consilium, atque prudentiam. Illi aditum littoris Syracusanis ademerunt; tu maritimum imperium concessisti, et c.

breviora, ad incisa acce dunt propius, tanto oratio maiori impetu fertur. ut pro M. Caelio. Detur aliquid aetati, sit adole scontia liberior;; non omnia voluptatibus denegentur, non semper superet vera illa ac directa ratio: vincat aliquando cupiditas voluptasque rationem; dummode illa in hoc genere prascriptio, moderatioque teneatur: parcat iuventus pudicitiae suae, ne spoliet alienam, ne effundat patrimontum, ne probrum castis, labem integris, infamiam honis inferat, ne quem interimat, ne intersit insidiis, scelere careat.

Ubi incisis membratim dicta concluduntur, quod inprimis est elegans. Recte etiam permiscentur, ut pro Flacco. O conditiones miseras administrandarum provinciarum, in quibuc diligentia plena est simultatum, negligentia vituperationum, abi severitas periculosa est, liberalitas ingrata, sermo insidiosus, assentatio perniciosa, frons omnium familiaris, multorum animus iratus, iracundiae occultae blanditiae aperta, et c.

Quod si membra haec, aut etiam incisa suis vinculis interse, aut in periodo colligentur, gravior erit oratio arque exornativo generi dicendi serviet; praesertim si oppositis misceatur. Ita Plin. in Traiano. Enituit aliquis in bello, sed obsolevit in pace: alium toga, sed non arma honestarunt; ille quaesitam domi gloriam, in publico; hic in publico partam, domi perdidit, postremo adhuc nullus extitit, cuius virtutes nullo vitiorum confinio laederentur. Et Cicero de Pomp. de lege Man. Qui plura bella gessit, quam ceteri legerunt: plures pro vincias confecit, quam alii concupiverunt. Cuius adolescentia ad scientiam rei militaris, non alienis praeccptis. sed suis inprimis; non offensionibus belli, sed victoriis: non stipendis, sed triumphis est traducta. Priorem discursum ultimum una claudie periodus, illa brevior, haec aliquanto longior, cetera membratim dicuntur.

§. 3 De periodo et eius distinctione.

Quae de periodo reliqua sunt, facile ex dictis assequetis. Siquidem Periodus I. iuxta magnitudinem dividitur, in Monocolon, dicolon, et c. Monocolos, sive unimembris est, quae a principio ad fine aliquo orationis flexu ac distinctione

fertur. Unde licet membro, quando que maior non sit flexu tamen ab illo separatur. ut si dicas: apud Imperatorem magnd valet gratia; membrum erit. sin ita: magna valet, apud imperatorem, gratia; periodus est, quia gratia per incisum separata, ad principium suum, magna valet refertur.

Dicolos, seu bimembris periodus est, quae duo inter se membra aliquo vinculo ita inter se connectit, ut unum sine altero intelligi nequeat; resolvi tamen hoc vinculo sublato, in duas propositiones distinctas (ut | sunt quae verbum habent cum nomine) possunt. Vincula autem, quibus no ctuntur, vel sunt particulae, quae aliquam includunt conditionem. ut est si, postquam, cum, quandoquidem, et c. vel quae redditionem aliquam involvunt, ut sunt. Hic, ille, iste, qui quae, quod tantum, quantum, toties, quoties, ita ut, et c quo etiam optativi ac coniunctivi modi spectant. Vellem sibi attenderent; cum hoc agant, et c. Quare haec periodus bimembris est. Haec ratio ac magnitudo animerum in maioribus fuit, ut in privatis rebus suisque sumptibus minimo contenti viverent. (Adde quod sequitur, et trimembris futura est) in imperio ac publica dignitate omnia ad gloriam splendorem que revocarent. (denique monocolo periodo sic concludit) Quaeritur enim in re domestica continentiae laus, in dublica dignitatis. Pro L. Flacco.

Tetracolos, scu quadrimembris haec est pro Caecin. Si quantum in agro locisque desertis audacia potest, tant um in foro atque in iudiciis impudentia valeret, non minus in causa cederet A Caecinna Sext, Aebutiis impudentiae quam in vi faciendae cessit audaeciae.

Dividitur 2. periodus ratione membrorum inter se collatorum in i)so/kwlon, seu membris inaequalem (ut ferunt supra allatae) et a)/nison inaequalem. quae vel makro/kwlos est, cum posterius membrum est longius (quam ceteris inaequalium praeferunt) vel mu/ouros, cum idem est brevius: prioris exemplum est pro Aul Culent. Ita flagrare caepit amentia, sic inflammata ferri libidine. ut cam non pudor, non pudicitia, non pietas. non macula familiae, non hominum fama, non filii dolor, non filiae maeror a cupidit ate re voc aret.

Haec de distincta certis membris periodo, quae cum monocolos et dicolos est, maxime servit epistolis, historiis, didacticis, ac rebus moralibus, quae freuquenti gaudent

sententiarum apparatu, tricolos ac tetracolos in exornativo dicendi genere inprimis florent: quamvis utrobique, ne satietas fastidium pariat, apta varietate tempetentur, et quo breviores plerumque periodi sunt, tanto longioribus membris, in ornata praesertim dictione, proferantur, amate enim haec oratio aliquem epithetorum et phrasium cultum. Ceterum aliae sunt pneumaticae periodi, quae per tasin et cataphoram has membrorum metas praetervehuntur, frequentesque sunt, cum vel totum in suas partes tribuitur, vel rerum adiuncta, causae effectus, commoda, incommoda, et c. enumerantur.

Dilatantur igitur fundunturque late periodi per omnes amplificationum locos, serviuntque | ad hunc luxuriantis dominantisque orationis cursum eaedem sepius repetitae particule, ut pro leg Man. Non illum avaritia, ab instituto cursu, ad praedam aliquam revocavit, non libido ad voluptatem, non dmoenitas ad delectationem, non nobilitas urbis ad cognitionem, non denique labor ipse ad quietem. Quae periodus ab illo principio (non illum eximia vis remigum) ducitur, et huc per diversa membra ad unum a iquod verbum spectantia, excurrit. Sic post reditum ad Quirites. En ego tot testimoniis, Quirites, hac auctoritate Senatus, tanta consensione Italiae, tanto studio bonorum omnium, agente P Lentulo, deprecante Cn. Pompeio, omnibus hominibus faventibus, Diis denique immortalibus frugum ubertate, copia, vilitate reditum meum comprobantibus, mihi meis, reipubl. restitutus, tantum vobis, quantum facere possum, Quirites, pollicebor. ubi decem membra censentur. Hoc igitur pneumate, maxime Orator in animis auditorum dominatur. Verum haec in praxi styli cuiuslibet apte formandi magis clucescent. de qua Palae stram styli consule.

§. 4. Dissertatio Ciceronis de numerosa et varie beneque composita oratione. In Oratore perf. §. 37. et seq.

Ostendit 1. numerum Oratorium a Poetico differte. 2. in demonstrativo genere dicendi numerose circumscriptam orationem requiri. 3. Eandem aliquando in iudiciali inter descriptiones et amplificationes locum habere. 4. Varietatem delectare tradit. 4. Concinnitatis habendam rationem

6. Docet quid si incise et membratim dicere, et ubi locum repetiat. 7. Quae cavenda sint Oratorii in numeris vitia, concludit denique 8. exemplis dissolutae et compositae ad numerum Orationis, apte dicere, magni ad eloquentiam interesse.

1. Neque numerosa esse, ut poema, neque extra numerum, ut sermo vulgi est, debet Oratio. Alterum nimis est vinctum, ut de industria factum appareat, alterum nimis dissolutum, ut pervagatum ae vulgare videatur: ut altero non delectare, alterum oderis. Sit igitur permista, et temperata numeris; nec dissoluta, nec tota numerosa, poean maxime (quoniam optimus auctor ita censet Aristoteles) sed reliquis ctiam numeris, quos ille praeterit, temperata. Quos autem numeros, cum quibus, tamquam purpuram, misceri oporteat, nunc dicendum est, atque etiam quibus Orationis generibus sint cu que accommodatissimi. Iambus enim frequentissimus est, in iis, quae demisso atque humili sermone dicuntur; Poean autem in amplioribus, in veroque Dactylus. ita, in varia et perpetua oratione, hi sunt inter se miscendi et temperandi. Sie minime animadvertetur delectationis aucupium, et quadrandae Orationis industria: qui latebit eo magis, si et verborum et sententiarum ponderibus utemur. Nec vero nimius is cursus sit numerorum. Orationis dico (nam est longe aliter in versibus) n hil ut fiat extra modum: nam id quidem esset poema; sed omnis, nec claudicans, nec quasi fluctuans, sed aequaliter constanterque ingrediens, numerosa habetur oratio. Atque id in dicendo numerosum putatur, non quod totum constat, e numeris; sed quod numeros proxime accedit: quo etiam difficilius est oratione uti, quam versibus. quod illis certa quaedam et definita lex est, quam sequi sit necesse: in dicendo autem nihil est propositum, nisi ut ne immoderata, aut angusta, aut dissoluta, aut fluens sit oratio. Itaque non sunt in ea, tamquam tubicini percussionum modi, sed universa comprehensio, et species Orationis, clausa et terminata est.

Solet autem quaeri. Totone in ambitu verborum numeri tenendi sint, an in primis partibus atque in extremis? plerique enim censent cadere tantum numerose oportere terminatique sententiam. Est autem, ut id maxime deceat, non id solum. Ponendus est enim ille ambitus, non

abiciendus. Quare cum aures extremum semper exspectent, in coque acquiescant, id vacare numero non oportet, sed hunc exitum tamen a principio ferri debet verborum illa comprehensio, et tota a capite ita fluere, ut ad extremum veniens ipsa consistat. Nec in numeris magis, quam in reliquis ornamentis Orationis, eadem cum faciamus, quae Poetae, effugimus tamen in oratione poematis similitudinem. Est enim in utroque et materia, et tractatio; materia in verbis, tractatio in collo catione verborum. Ternae autem sunt utriusque partes: verborum, translatum, novum, priscum. nam de propr is nihil hoc loco dicemus: collationes autem eae, quas diximus, compositio, concinnitas, numerus. Sed in utroque frequentiores sunt, et liberiores Poetae. nam et transferunt verba, cum crebrius, tum etiam audacius; et priscis libentius utuntur, et liberius novis; quod idem fit in numeris, in quibus, quasi necessitati parere coguntur.

2. Ergo in historia, et in eo, quod appellamus E pidicticum, placet omma dici Isocrateo Theopompeoque more, illâ circumscriptione ambituque, ut tamquam in urbe inclusa currat oratio, quoad insistat in singulis perfectis absolutisque sententies. Itaque postquam est nata haec vel circumscriptio, vel comprehensio, vel continuatio, vel ambitus, (si ita licet dicere) nemo, qui aliquo esset in numero, scripsit orationem generis eius, quod esset ad delectationem comparatum, remotumque a iudiciis, forensique certamine, quin redigeret omnes fere in quadrum numerumque sententias. Nam cum is est auditor, qui non veratur, ne compositae orationis insidiis sua fides attentetur, gratiam quoque habet Oratori, voluptati aurium fervienti.

3. Genus autem hoc Orationis, neque totum assumendum est ad causas forenses, neque omnino repudiandum. Si enim semper utare, cum satietatem adfert, tum quale sit etiam ab imperitis agnoscitur. Detrahit praeterea actionis dolorem, aufert humanum sensum actoris, tollit funditus veritatem et fidem. Sed quoniam adhibendum nonnumquam est, primum videndum est, quo loco; deinde quamdiu retinendum sit; tum quot modis commutandum. Adhibenda est igitur numetosa Oratio, si, aut laudandum est aliquid ornatius, ut nos in accusationis secunda de Siciliae laude diximus de consulatu meo; aut exponenda narratio, quae

plus dignitatis desiderat, quam doloris: ut in quarto Accusationis de Ennensi Cerere. De Segestana Diana, de Syracusarum Situ diximus. Saepe etiam in amplificonda re, concessu omnium, funditur numerose et volubiliter orario. Id nos fortasse lnon perfecimus, conati quidem saepissime sumus, quod plurimis locis perorationes nostrae voluisse nos, atque animo contendisse declarant. Id autem, tum valet, cum is, qui audit, ab Oratore iam obsessus est ac tenetur. Non enim id agit, ut insidietur, et observet, sed iam favet, processumque vult, dicenoique vim admirans, non inquirit, quod reprehendat. Haec autem forma retinenda non diu est, in reliquis orationis partibus.

4. Nunc quot modis mutentur comprehensiones, conclusionesque dicendum est. Fluit omnino numerus primo, tum incitatius brevitate pedem, tum proceritate tardius. Cursum contentiones magis requirunt: expositiones rerum tarditatem. Insistit autem ambitus modis plurimis, e quibus unum secuta est Asia maxime, qui Dicho eus vocatur, cum duo extremi chorei sunt, id est, esingulis longis et brevibus. Non est ille quidem sua sponte vitiosus in clausulis, sed in Orationis numero nihil est tam vitiosum, quam si semper est idem. Cadit autem per se ille ipse praeclare, quo etiam satietas formidanda est magis. Me stante Caius Carbo. Caii Filius Tribunus plebis in concione dixit, his verbis, O Marce Druse, Patrem appello. Haec quidem duo binis pedibus incisim, dem membratim ternis, Tu dicere solebas, sacram esse rempublicam. Haec ita membratim quaternis; post clausula ambitus. Quicumque eam violavissent, ab omnibus esse ei poenas persolu as (dichoreus est, nihil enim ad rem, extrema illa, longa sit an brevis) Deinde Patris dictum sapiens, temeritas filii comprobavit. Hoc dichorco tantus clamor concionis excitatus est, ut admirabile esset.

Quaero. Nonne id numerus effecerit: Verborum ordinem muta, fac sic. comprobavit filii temeritas: iam nihil erit, etsi temeritas ex tribus brevioribus et longa est, quem Aristoteles, ut optimum, probat, a quo dissentio. At eadem verba, eadem sententia. Animo istuc satis est, auribus non est satis. Sed id crebrius fieri non oportet. Primum enim numerus agnoscitur; deinde satiat: postea cognita facilitate contemnitur. Sed sunt clausulae plures, quae numerose et iucunde cadant,

Nam et Croticus, Spondeus, lambus, Dactylus Dochimus adhiberi poterunt, ut occurratur fatietati, et c.

5. Et quia non numero solum numerosa oratio, sed et compositione fit, et genere concinnitatis: Compositio potest intelligi, cum ita structa verba sunt, ut numerus non quaesitus, sed ipse secutus esse videatur, ut apud Crassum: Nam ubi libido dominatur innocentiae leve praesidium est. Ordo enim verborum efficit numerum, sine ulla aperta Oratoris industria. Itaque si quae veteres illi (Herodotum dico et Thucydidem totamqui; eam aetatem) apte numeroseque dixerunt, ea non numero quaesito, sed verborum collarione ceciderunt.

6. Sequitur, ut videamus, quae sint illa, quae supra dixi incisa, quae membra; haec enim, in veris causis, maximam partem Orationis obtinent. Constat enim ille ambitus, et plena comprehensio, e quatuor fere partibus, quae membra dicimus, ut et aures impleat, et ne brevior sit, quam satis est, neque longior. Quamquam utrumque nonnumquam, vel potius saepe accidit; ut aut citius insistendum sit, aut longius procedendum; ne brevitas defraudasse aures videatur, neve longitudo obtudisse. His igitur fingulis versibus quasi nodi apparent continuationis, quos in ambitu coniungimus. Sin membratim dicere volumus, insistimus, idque cum opus est, ab ipso cursu invidioso, facile nos, et saepe disiungimus. Sed quae in cisum aut membratim efferuntur: ea vel aptissime cadere debent; ut est apud me: domus tibi deerat? at babebas. Pecunia superabat? at egebas; Haec incise dicta sunt quatuor: At membratim quae sequuntur. Incurristi amens in columnas; in alienos insinus insanasti. Deinde omnia, tamquam in crepidine quadam, comprehensione longiore sustinentur. Depressam, caecam, iacentem domum pluris, quam te, et fortunas tuas aestimasti. Incisim autem, et membratim tractata oratio, in veris causis plurimum valet, maximeque his locis, cum aut arguas, aut refellas. ut in nostra Comeliana: O callidos homines! ôrem excogitatam! ô ingenia metuenda! membratim adhuc, deinde caesim diximus. rursus membratim: Testes dare volumus. Extrema sequi comprchensio, sed ex duobus membris, quâ non potest esse brevior, quem quaeso nostrum fefellit, ita vos esse faecturos? Nec ullum genus est dicendi, aut melius, aut fortius, quam binis aut ternis ferite verbis, nonnumquam singulis, paulo alias pluribus.

7. Qui vero in compositione fugerit, ut neque verbum ita traiciat, ut id de industria factum esse intelligatur; neque inferciens verba quasi rimas expleat; nec minutos numeros sequens, concidat delumbetqui; sententias; nec sine ulla commutatione in eodem semper versetur genere numerorum is omnia fere vitia vitaverit.

8. Quantum autem sit apte dicere, experiri licet, si aut compositi Oratoris bene structam collocationem dissolvas, permutatione verborum aut si alicuius inconditi arripias dissipatam aliquam sententiam, camque ordine verborum paulum commutato in quadrum redigas. Age sume de Gracchis, apud Censores illud. Abesse non potest, quin eiusdem hominis sit probos improbare qui im probos probet. Quanto aptius, si ita dixisset: quin eiusdem hominis sit, qui improbos probet, probos improbare? Res autem sic se habet (ut brevissime dicam, quod sentio) composite et apte sine sententiis dicere, insanta est; sententiose autem, sine verborum et ordine, et modo, infantia; sed eiusmodi tamen infantia, ut ea qui utuntur, non stuli homines haberi possint.

CAPUT XXXV. DE FUNCTURA, ORDINE AC Numero Oratorio.

QUod in Orationis compositione praecipuum est, vidimus. quomodo vid licet incisis, membris, periodisque ad circumductum aut concisum, aut med um dicendi genus formanda sit oratio, que res exemplis magis, quam preceptionibus est inculcanda. Reliquum est ut de iunctura vocum inter se, earumque ordine, ac numero pauca dicamus. Sed haec prioribus recte intellectis prona sunt, auriumque magis iudicio, quam scriptis legibus definienda.

1. Iunctura est, per quam apto nexu inter se haerens oratio facili curfu fluit. estque in literis, syllabis, ac dictionibus. Qua in re 1. pondus, gravitas aclevitas literarum, syllabarum, vocumque est expendenda. Inter literas vocales eminent; deinde consonantes, post mutae, obtusioris prae ceteris soni, sequuntur. Unde haec ducitur regula, quod vox, quae grandiores includit vocales, sit et ipsa grandior sonantiorque

reliquis, ut aio, quam dico. Nam a et o inter vocaies gravi, e et i exili, y et u mediocri sono efferuntur. Unde, cum rebus aptanda oratio sit, haec lex nascitur, ut in arduis a et o quaeramus, in exilibus e et i Sic viae alta atque ardua contraque, Accipiunt inimicum imbrem, dixit Virg. Ex his igitur, quae syllabae, vocesque sint graviores, facile colligitur: nam et syllaba, quae plures eiusmodi literas, et vox, quae plutes eius generis syllabas complexa tuerit, grandior quoque est futura: quae exiles, paucasque, vel literas, vel syllabas; levior. Idem esto de tota dictione iudicium. Vide haec enucleatius tractata in Poeticis meis l. 2. c. 2.

2. In iunctura, vitanda eiusdem literae, syllabae, vocisque crebra repetitio. Offendit enim plerumque, nisi cum vel res ardua, aut dura ex ponitur, ut supra, via alta, et c. vel stridulum quippiam per R. aut sibilans per S. exprimendum: ut, horrendum infremeaes, et serpens sibilaet; aut sordidum quid per contemptum; ut vaecca. aut Rhythmicum carmen, ut, Optanda sors, pulchra mors; ligatae orationi magis, quam solutae proprium. In qua multa similiter cadentia facile displicent, ut, gementes dolentes, fugientes, et ingrata sunt usdem ducta principiis. ut, vestra vos voluntas, et c. Eadem de causa aures laedit recurrens saepius consonans duplex. ut, Zelus Xenophanis, Rex Xerxes. Durum quoque si literae contratio oris motu efferendae concurrant, ut si B P. M. quae os claudunt, cum N. K. F. R. quae aperiunt, collidantur: ut, Mnemosynon, sub mente, sub ficu, Abnepos, subfero, sub Rege, ob Pamthilum, et c. Durum postremo, si concurrant elisione mutua vocales a et e: o et a: ut. Alta erigo, Obscuro agit carcere.

Ex his duabus observationibus facile intelligitur, quae verba phrasesque consonantiores sint, quae suaviores asperioresque habeantur. nam verbalia absolutis, superlativa positivis, composita simplicibus, universim verba omnia, quae et longioribus, et plutibus extenduntur syllabis, ceteris consonantiora sunt; ita conser vatrix, ornatissimus, consceleratus, timpestivum, magis sonant, quam conservans, omans, sceleratus, tempus. Adhaec voces quae gravioribus implentur literis, ut, magnanimus sono gravius, quam generosus, heroa quam heroem, immanitas quam crudelitas. Syllabae etiam longae, quae plures involvunt literas, ut tempestas, gravior vox, quam procella; licet haec vocalium granditate vincat.

Ceterum lenior asperitatibus vitatis fluet oratio. In quo studio necillud observatu indignum est, quod M N et L. ut in medio vocis umus gratiam obtinent, sic candem m concursu vocum amittant. Ita illecebraemolles; Annuit immensus, placent; sed imperium moderans; Sollunaque lucens, tardam pronuntiationem suspendunt.

3. In iunctura observandum, quae qualesquc ad compositionem voces adhiberi soleant. Ex octoenim Orationis partibus, verbum semper ac substantivum aliquod requiritur. His adverbia et praepositiones modo ad necessitatem, modo etiam ad ornatum iungi possunt. Hpithetorum frequens etiam ob utramque causam usus. Interiectionem et pronominum rarior, nec sine energia dictionis, usurpatio. Horum neque multa nimium in membrum unum congerenda, ut spirnum dicentis, audientisque vim exhauriant; neque ieiunis subsultantibusque passim membris excludenda: cum illud sit gravitatem astectare, hoc negligere.

4. Ordinis in iunctura habenda est ratio. Cuius unica (ut supta tradidimus) haec est regula praecipua, ut aut a generaliotibus, quaequem nus determinatam significandi vim habent; aut certe a minus significantibus ducatur ad finem oratio: ita emmi quo auditor, lectorve, plura audit, legitve, plus intelligendo pioficit, suspenditurque animus sciendi avidus, dum ad exitum decurrat oratio, quaelex ut in periodis, sic in membris quoque singulis obtinet. Ex qua regula variae praeceptiones duci possunt. Ut quod verbum complet vim sententiae, eius plerumque finem debeat obtinere. Unde rectius d ces: pueri currunt, quam currunt pueri. Deinde adiuncta suis esse subiectis anteponenda consequitur. ut, illustris gloria; non gloria illustris. quia, dum audis gloriam, facile quo dillusti is sit mente assequeris. at vero dum illustrem accipis, de gloria nihil hinc infers. Quod si tamen adiunctis, vis quaedam, aut distmctiva, aut significativa maiorlatiorve insit, eadem substantivo pone subi ci poterunt. quare divisa, distributiva, ac numeralia, tum superlativa, et comparativa, atque universim negantia, ut nemo, nullus, ornatius post substantivum, et haec postrema quoque postverbum, in oratione adhibentur. ut, glor in qua vera est fugienda, possidetur. Hostis quilibet molestus. Annus quintus agitur, Honor illi delatus est maximus. Nibil bec viro modestius. Bonorum aversatur neminem. Haec einm

dixeris elegantius, quam si, vera gloria: quilibet hostis, etc. pronuntiaveris. Ceterum inter adiectivum eiusque substantivum ornate quippiam interponitur, ut, Ingens profecto labor. Arx hostium munitissima. Annus agitur quintus. Quae tamen opponuntur, haec se invicem tangant, ut firmis infirma, parva magnis stabilitas Denique ex eadem regula concludimus, infirmiora quaeque, cum verba, tum substantiva, in oratione praecedere, ut sensim crescat oratio. (nisi cum destruendo Adversarii dicta extenuamus, quod contraria lege facimus) ut, Multa sceler ate ac flagitiose homo iste ausus est, ac perpetravit, Flagitium enim maius scelere, et perpetrare plusquam audere est. Hac tamen praeceptione natu ae ordo, rerumque dignitas confundenda est. Sic ortum ante occasum, virum ante soeminam collocabis.

4. Numerus hic est orationis apta modulatio, ex brevium longarumque vocum varietate consurgens. Huius in membris quidem singulis, sed in cleudenda inprimis periodo habenda estratio. Probarur autem in fine Diehoraeus, ut comprobavit: Creticus et Dichoreus, cum victoriam praeferatis: duo Dichorei per iriennium dederunt: Poean quartus et Ditrochaeus, ut, Siciliam nominaevit. Tum his, quos subicio pedes fimiles. Vitia damnartont. Amicos tenes. Virum condemnarunt. Vicit amatos. Universim polysyl aba, quasi fatigatum iam dicentis spiritum commode terminabunt. Vitandatamen, quae carminum finem referunt. ut, candida cer vix. Sponte cadentibus, etc tum quae, vel ex multis nimium brevibus constant, ut itineribus: velpluribus longis confl intur: ut, immanem tempestatem. Vatietas syllabarum, ut in ipso periodi decursu, sic in fine est optima.

Altera numeri cura principio Orationis, quam vis minor, adh benda est. Hic praecipue commendantur Creticus, Anapaestus, Molossus, Poean prim us, et Dochimus. Medio cura debetur minima. universe res graves tristesque spondaeis, ceterae, pro ingenio quaeque suo, pedibus magis ex peditis gaudent. cavendum vero, ne caedem saepius quantitate recurrant. ut, improbus perdidit viri optimi filium.

Ceterum, quis numerus incisorum, membrorum, ac periodorum in oratione esse possit, supra cum praeceptis, tum exemplis tradidimus. Leges haetamen Rhadamantheae non sunt, quas aliquando Orator transire nequeat, cuius ita est ex

arte dicere, ut celet artificium: cum illud studiose nimis quaesitum audientis animum a rebus, ad sermonis cultum observandum transferat: Oratoris vero finis non in delectatione potissimum, sed persuasione sit collocatus. Quare ut nec horrida debet esse oratio, quam auditor aversetur, sic nec culta nimium, quâ tantum pascatur. diligentia hic quandoque neglecta, et cultus quidam sine cultu emmet. Qui difficilis non erit observanti varietatem illam, quae in ornatu ac compositione proponitur. Consule Cicer. in Oratore perfecto §. 34 et seq.

CAPUT XXXVI. DE DIVERSO SCRIBENDI CHARACTEre pro diversitate materiae, usurpando.

SUperest, ut postquam orationem in sua resolutam principia expendimus, eiusque in forma vidimus diversitatem, hoc postremo intelligamus; quo scribendi dicendive charactere, qua in materia potissimum utendum sit. Est enim sermo humanus velutimago quaedam rerum, ac tamquam vestis, quae omnium corporum non est eadem, sed in brevibus brevis, in magnis magna, ineptus sit, quisquis eadem meniura omnes definiat.

§. 1. De charactere tenui.

Triplici vero materia pene res universas sub rationem humanam cadentes circum scribimus. Vel enim ad docendum praecipue est comparata; ut in Dialogis, Epistolis, et quibusdam Didacticis, artes varias disciplinasque complexis, et hinctenuem, aut humilem dicendi characterem assignamus: vel ad delectandum potissimum est instituta, et huic temperatum, seu medium scribendi genus tribuimus; vel postremo ad movendum auditorem, aut Lectorem spectar, et huic sublimem atque incitatam dictionem assignamus. Qui quidem character Orationis triplex cum illo, quem supra in periodorum distinctione adhibuimus, non erit confundendus. Suo emm, ut mox patebit, discriminc separatur.

Poteris etiam hac super re consulere Cicer. in Oratore perfecto ad Brutum, cuius verba alibirecitavimus.

Character tenuis, parcetropis ac figuris utiturr. verbis brevibus, propriis, claris, nervosis delectatur, acutis gaudet sententiis, paroemiis, axiomatis (unde et acutum) ac subtile hoc genus dicendi appellatum est) Concursum vocalium et diphthongorum asperiorem vitat numerum sere negligit, concisa dicendi ratione, membrisque ac periodis succinctis sertur. In Dialogis haec maxime, atque illo dicendi genere, quod mores instruit, consectatur; illic tamen paroemiis, hic gnomis locus est potror, Epistolae haec cum delectu, et citra affectationem amant. Cetera scribendi ratio, quae in disciplinarum artiumque expositione versatur, aliquanto membris periodisque solutior, illo adagiorum sententiarumque cultu distituitur, sat docta, si cum proprietate perspicua. Quo in genere, nihil Cicerone exquisitius, post quem Quintllianus palmam obtinet.

Historia ad eundem characterem spectat, quo drerum gestarum expositione posteritatem erudiat, cum tamen ad delectationem quoque sit comparata, in temperato scribendi genere magna sui parte occupare locum meretur; quin etiam in rebus concitatis, praesertim orationibus ad motus animorum regendos dispositis, sublimi dictione assurgit; ut proinde, supra genus tenue, membris periodisque aliquanto ferri possit, modo circumscriptius, modo etiam vehementius. Eius nitorem dignitatemque nemo Curtio propius est assecutus, cui Liviani ubertas et illimata quandoque copia, Salustiana brevitas, et subsaltantes, hinlcique non raro numeri, iure postponuntur. Taciti, ut in maturis aptisque ad mores sententiis magna laus, ita styli inamoena asperitas, et obscura raritas, non magnopere comendanda. Curtius et arguta brevitate subtilis, et illustri dictionis ornatu a vulgo secretus, et perspicuo candore limpidus, et aequabili lenitate fluidus, et neglecto quodam numerorum cultu suavis concinnusque devolvitur. Cui si quis Taciti in sententiarum pondere granam maturitatemque nonnumquam adhibuerit, nihil in historia dare poterit exquisitius. Quaedam etiam familiaria Poetis illis quoque indulsero. ut est vestem fratris induitur, apud Curt. libro 10. Incerta fortunae. Livius; A via saltuum, Tacitus; cum aequalibus cursucertare,

equitare, iaculari. Salustius, id est, certat, equitat, etc. Quamquam nolim esse in his tam frequentem, quam ille est. Quidquid enim raritate placet, frequentia displicet, atque hoc quod est, esse desinit. Cicero libro secundo de Oratione, in h storico stylo suavitatem requirit; ut suo loco de stylo hist. circumscripta, et seorsim etiam de historia vidimus in Palaestra styli.

2. Vitia tenuis huius characteris sunt, 1. Ruditas styli. 2. Ieiunitas et siccitas. 3. Abrupta brevitas. 4. Dissolutio atque inconstant a. Ruditas vel in verbis nimium exilibus, quae rei dignitatem non exprimunt; vel in neglecta verborum constructione ac compositione invenitur. Illius hoc in Cicer. 4. ad Her exemplum est. Ad hunc dixit, servus tuus me pulsa vit, etc cuiusmodi sunt quaedam Sanctorum historiae. Hoc errore peccatur, cum inter aurea sententiarum lumina quaedam miscentur quisquiliae, ut solent rudiores adolescentes, ex consarcinatis bonorum auctorum d ctis centones conficere. Affine huic vitium sermonis ieiunitas, in quam inflati tumidiorisque styli osores, Atticismiac proprietatis sectatores, facile incidunt, cum medium non assequuntur. haec omni orationis flore dictionem spoliat. Si quis igitur illo styli genere, quo ad Atticum Cicero in Epistolis utitur, historiam prosequeretur: hanc labem non evitaret. Par fere abruptae brevitatis vitium. quale in suis Oratiunculis incurnt nonnumquam Salustius. Lege illam C. Marii ad Quirites. Scioego, Quirites, plerosque non iisdem artibus imperium a vobis petere, et postquam adepti sunt, gerere. Primo industries, supplices, modicos esse, deinde per ignaviam, et superbiam aetatem agere. Sedmihi contra videtur, etc. Nam et prima, et secunda periodus sine idonea cumsequenti connexione abrumpitur: necipsa inter se membra satis cohaerent. plane magis perspicua haec esset oratio. Scio ego Qutrites, plerosque non iisdem artibus imperium a vobis petere, quibus illud consecuti administrant. Prime industrios supplices, ac modicos: deinde ignavos superbos atque immodicos experimur. Ubi abruptim nihil, sed suo quaeque nexu leniter perspicueque volvuntur. Porro dissolutum styli genus illud est, quod aptis, pulchreque coeptis, inepta, atque inconcinne haerentia admiscet; puris verbis sordida, sonantibus dissona: membra etiam numerosque in periodis nunc absolvit, nunc truncat, clara obscuris confundit, importune digreditur, reditque, ordinis propositique immemor. His non

raro peccat Tacitus quamvis sensu verbisque grandior, priori tamen cum Salustio errori obnoxius, et abruptis, hiulcis, obscurisque sensibus egregia sententiarum decora obruens. Sic lib. 17. An. Piso contra Othonem loquitur. Falluntur quibus luxuria speciem liberalitatis imponit, perdere iste sciet, donare nesciet, etc Haec principatus pramia putat, quorum libido ac voluptas penesipsum sit, vubor ac de decus penes omnes. Non enim unquam imperium flagitio quaesitum, bonis artibus exercuit. Quid hic praeter ultimam gnomen laudabis? prima enim sententia obscura est, abrupta altera, tertia dura simul et tecta. clarius veriusque locutus sic esset. Falluntur, quibus prodiga opum luxuria specie liberal tatis imponit, per dere magis, quam donare facultates solita. Principatus illa sui existimat praemium, quod hunc libidine administret propria, rubore ac de decore ommum. Nec mirum: cum nemo unquam, etc. Sed haec brevi adeo exemplorum appositione vix satis docentur, ipsi auctores fusiori lectione evolvendisunt. quosiccirco non carpo, ut dissuadeam, sed ut eorum tibi usum saniorem reddam

§. 2. De Charactere sublimi.

Cum Charecter sublimis in iis, quae ad movendum spectant, versetur, at que ad hoc requiratur primo, ut res graphice descripta oculis, quodammodo spectanda subiciatur; Deinde, ut ad odium, aut amorem, miserationem, aut indignationem impellantur animi: diversa quaedam, in his atque illis scribendi ratio nobis est observanda. Utenim res magnifice proponatur, verba sint sonantia, splendida, vim sensumque explanantia, minime vulgaria, suisque adiunctis ornata. Ita consonantius est obluctari, quam resistere, obsecundare, quam parere; splendidius est maiestas orationis, quam dignitas; fulmina belli, quam decora, quia ab illustri re transferuntur. Significantius est, si proditorem dicas sceleratum ac perfidum, quam, nequam et infidum hominem. Minus vulgatum est quidquid aut usurpatur rarius, ut scaturigo aque, quam fons: aut aliqua ratione novatur; seu per tropum, ut caput aquae, pro fonte; seu per dissolutionem, ut postea vero quam, pro posteaquam vero; seu coniunctionem, ut, interiacens moenibus, id est, iacens inter

Adiunctis res ornatur, vel simpliciter, ut Eloquentissimus Cicero; velresoluto in periphrasim epitheto, ut, Romanae eloquentiae Princeps Cicero. Haec in verbis observanda. Membra vero plena numerose, sine multis incisis, fluere, periodos circumductas, explicatasque ad maiestatem, esse convenit; Sic enim ad rerum magnitudinem suo proxime habitu aptabitur oratio. At vero ubi iam ad impellendos animos sese orator converteret, minus exquisitus verborum apparatus sit, ne in his defixus auditor haercat, incisa cadant frequentia; modo dissoluta, cum celeritas et multitudo rerum explicanda erit; modo crebris vincta nexibus, cum magnitudo. Membra etiam minus plena, et quandoque aspere collisa postulat, quamquam suis in oratione periodis inclusa. Sed haec, cum odum indignationemque Oratorspectat; ad amorem enim et praesertim miserationem tardior et minus subsultantia incila, et membrafaciunt. Ceterum, ut ad orationis maiestatem figurae ornamentorum; ita ad illius concitationem illae, quae affectuum sunt, adhibentur. In quibus repetitio, et conduplicatio, interrogatio, et exclamatio inprimis valent; illae addictionis velocitatem, hae ad vehementiam. de quibus, quae supra cap 2. tradidimus, erunt consulenda. In hoc genere dicendi versantur Orationes. Cic. in Verrem et Catilinam, in Vaticinium, Pisonem, pro Roscio, Cluentio, et Rabirio.

Vitia huic characteri vicina duo inptimis sunt. Inflatio et frigiditas. illa tumidis, poeticis, allegoricis, antiquatis, novatisque audacius verbis orationem implet, tum epithetis ac periphrasibus, supra necessitatem facit affluere: haec alienis e re, loco, ac tempore vocibus sententiisque, praeter veritatem abundat.

Sic Florus, ceterum non aspernan dus scriptor, de Decio Bruto Hispaniam obtinente. Non prius arma convertit, quam cadentem in maeria solem, obrutumque aquis ignem, non sine quodam sacrilegii horrore, deprebendit, id est, cum solem occidentem cerneret. Ubi alterum membrum poeticum, ultimumfrigidum atque alienum exhyperbole est.

Sic et Ammianus Marcel. Vigore communi Romanis agminibus, quoties libet Rhenum pervium feci, contrarumorem fremitus, gentiumque validarum excursus stando immobilis, virtutis vestrae nimirum firmamente confisus. quam hic friget,

vigore et agminibus, et rumorum fremitus, quae minus; et pervium feci, quod plus aequo significat! cetera vero quantum tument! pergit. Et haec, laborum quos exhausimus Galliae spectatrices, post funer a multa iacturasque recreatae, diuturnas et graves, posteritati, per aetatum examina, commendabunt. prius inflatum, ultimum etiam frigidum. His affines Ennodius in Panegyr. Tellus concita tremuit concussione Cornipe dum. Excepit te sonipes lituerum desideriis inquietus, et lancearum im ber caelum obtexit. quae poetice omnmo tument. In his igitur sublimitas orationis affectata, vis movendi nulla est.

§. 3. De charactere temperato.

Character medius sive temperatus est, qui tenuem sublimemque inter hac moderatione fertur, ut quae in ipso humiliora sunt, quaeque in hoc maiestatis et vehementiae plena declinet: adeoque pulchro quodam et circumscripto orationis flexu, amoenis tropis, figurisque tamquam floribus, cultus exspatiatur; cum ad delctationem potissimum sit institutus. Eius usus in locorum describtionibus, rerumque naturalium ac morum exornationibus est. Verborum igitur sententiarumque delectus quidam instituendus, asperitas omnis in compositione vitanda, numerose et apte membris periodisque cadens concinnanda oratio, quae neque spondaeis tarda sit nimium, neque iambis trochaeisve claudicans. qualis Cicero pro lege Manilia, Archia et Marcello est. Figuris ornamentorum omnibus hic florere stylus debet. inprimis vero, per apposita isocola, et repetitiones ornari periodus, paria respondere paribus, et relata relatis. Funditur hic character latissime ad ea omnia, quaecumque laudem, reprehensionemve aliquam, seu factorum, seu rerum, seu personarum spectant; atque in demonstrativo potissimum dicendi genere dommatur.

Vitia huic affinia sunt 1. quidem dissolutio, et fluctuans inconstantia, in stylo humili notata. 2. Frigiditas in charactere sublimi reprehensa. 3. Affectatio ac puerilitas: quarum illa in immodico similium ornamentorum usu, haec in imperita corundem usurpatione consistit. Ita Sidonius

Apollinar. ut Celtarum nobiles oratorio et poetico stylo excultos diceret, fcigidis lusit metaphoris. Sermonis Celtici squamam depositura nobilitas, nunc oraiorio stylo, nunc Camenalibus modis imbuitur. Sic et Ennodius affectate Epist. 9. Dum favos loqueris, et per domos cereas, eloquentiae nectare. liquentis elementi mella componis, peregrinum labits meis saporem epulis divinis infudisti: id est, tua eloquentia delectatus sum quaeridicula nimium affectatione figurantur. Puerilis Apuleii lusus est. Erat intonsus, et genis gratus, et corpore glabellus, crines eius pramulsis antiis, promulsis caproneis, antevenduli, et propenduli. Quid? quod et lyras eius auro falgurat, ebore candicat, gemmis variegat? Cui non sordeat, formosus ille at que intonsus hac descriptione Apollo? Cavendum igitur, ne his ineptis cultu vilescat oratio.

Gravis hic Doctorum virorum est concertatio, dum in hoc medio charactere ad laudes reprehensionesque comparato: alii numerosum circumscriptumque dicendi genus, quale laudat sequiturque Romanae Princeps Eloquentiae: alii concisum acutisque vibratum sententiis postulant, quali olim Plinius Secundus ad Traianum, Ausonius ad Gratianum usus est: alii denique minus quidem concisum, tamen nec Tulliano more circumductum, sed grandius ac poetico stylo propius amplectuntur, illi, quod olim Arbiter, atque haec proxima aetate Barclaius in sua Argenide excoluit, haud dissimile.

Verum argutum illud scribendi genus, ut multis ad inveniendum difficile, ita, si longa oratione continuctur ad audiendum quoque est grave. Quare illud quidem, cum inamoenis quibusdam censoribus, quibus facultas a natura, aut arte, ad hanc dictionem negata est, non proscribo; sed ita moderandum censeo, quemadmodum a Cicerone supra capite tertio factum docui. De altero vero grandiori sic statuo loco illud ac tempore usurpatum, cum in rebus novis fictisque, tum in grandibus ac magnificis laudem admirationemque promereri. Utrumque tamen scribendi genus, non facile ab aliis, quam provectae iam eloquentiae maturique iudicii scriptoribus usurpandum, quod prona utrobique sit in vitia prolapsio: nam, qui passim eiusmodi dictionum venantur aculeos, vel ineptiunt fringentque, vel affectatione, aut puerilitate vilescunt, Qui vero raritatem illam ac

magnitudinem, tum verborum tum phrasium consectantur, modo affectati frigidique, modo etiam ampullati tumidique superbiunt, paucis, nisi sibimetipsis, placituri.

Verbo ut in omni re, sic in oratione nihil mediocritate habetur salubrius, varietate gratius. Reliquum est, ut de eadem dicendi scribendique varietate Ciceronem eloquentissime disserentem audiamus.

§. 4. Dissertatio Ciceronis ad Brutum in Oratore perfecto. Quaesit optimae species et figura dicendi.

1. Exorditur a persona et postulatione Bruti, cui hanc dissertationem petenti, fas non fuerit, hoc amici officium denegare.

2. Proponit deinde quaestionem, ac veretur, ne si perfectum Oratorem descripserit, plurium animos desperatione consequendi fractos, ab hoc studio dimoveat. Verumtamen, numquam defuisse, qui ad optima quaeque contenderent, ostendit. Perfectum itaque Oratorem se indagaturnm.

3. Ostendit porro §. 3. et 4. Tria esse dicendi genera, in quorum singulis aliquifloruerint. Omnium vero Oratorum excellentissimum proponit Demosthenem Attice inprimis eleganterque loquentem, in quo tamen navi aliqui deprebensi fuerint. cum omnino perfectus Orator fingi quidem animo possit, inventus nondum fuerit.

4. Denique §. 5. Varios esse tradit variorum de forma dicendi sensus, et in Epidictico scribendi genere praefert reliquis Isocratem.

CICERO AD BRUTUM.

1. Utrum difficilius aut maius esset, negare tibi saepius idem roganti; an efficcre id quod rogares, diu multumque, Brute, dubitavi. nam et negare ei, quem unice diligerem, cuique me charissimom esse sentirem, prae ertim et iusta petenti, et piaeclara cupienti, durum admodum mihi videbatur: et suscipcretantam rem, quantam non modo facultate

consequi difficile esset, sed etiam cogitationi complecti, vix arbitrabar esse eius, qui veretur reprehensionem doctorum atque prudentium. Quid enim est maius, quam cum tanta sit inter Oratores bonos dissimilitudo, iudicare quae sit optima species, et quasi figura dicendt? Quod quoniam me saepius rogas aggrediar: non tam perficrendi spe, quam experiundi voluntate. Malo enim cum studio tuo sim obsecutus, desiderari a te prudentiam meam, quam si id non fecero, benevolentiam. Quaerisigitur, idque iam saepius, quod eloquentiae genus probem maxime, et quale mihi videatur illud, cui nihil addipossit, quod ego summum et perfectissimum iudicem?

2. In quo vereor, ne si id, quod vis, effecero, eumque Oratorem, quem quaeris, expressero, tardem studia multorum, qui desperatione debilitati, experiri id nolent, quod se assequi posse diffidant. Sed par est omnes omnia experiri, qui res magnas et magnopere expetendas concupiverunt. Quod si quem aut natura sua, aut illa praestantis ingenii vis forte desiciet, aut minus instructus erit magnarum artium disciplinis, teneat tamen eum cursum, quem poterit. Prima enim sequentem honestum est in secundis tertiisque consistere. Nam in Poetis non Homero soli locus est (ut de Graecis loquar) aut Archilocho, aut Sophocli, aut Pindaro, sed horum secundis, vel etiam infra secundos. Nec vero Aristotelem in Philosophia deterruit a scribendo amplitudo Platonis: nec ipse Aristoteles admirabili quadam scientia et copia ceterorum studia restrinxit. Nec solum ab optimis studiis excellentes viri deterriti non sunt, sed ne opifices quidem se artibus suis removerunt, qui aut iasyli, quem Rhodi vidimus, non potuerunt, aut Coae Veneris pulchritudinem imitari. Necsimulacro Iovis Olympii, aut Doriphoristatua deterriti, reliqui minus esperti sunt, quid efficere, aut quo progredi possent, quorum tanta multitudo fuit, tanta in suo cuiusque genere laus, ut cum summa miraremur, inferiora tamen probaremus.

In Oratoribus vero, Graecis quidem, admirabile est, quantum inter omnes unus excellat; attamen cum esset Demosthenes, multi Oratores magni et clarifuerunt, et anteafuerant, nec postea defecerunt. Quare non est, cur eorum, qui se studio eloquentiae dediderunt, spes infrigatur, aut languescat

industria. Nam neque illud ipsum, quod est optimum, desperandum est: et in praestantibus rebus magna sunt ea, quae sunt optimis proxima.

3. Tria autem sunt omnino genera dicendi, quibus in singulis quidam floruerunt: peraeque autem (id quod volumus) perpauci in omnibus. Nam et grandiloqui, ut ita dicam, fuerunt, cum ampla et sententiarum gravitate, et maiestate verborum, vehementes, et varii, copiosi, graves, ad pervertendos et convertendos animos instructi, et parati. Quorum ipsorum alii aspera, tristi, horrida oratione, neque perfecta, neque conclusa: alii laevi, et instructa et terminata. Et contra tenues, acuti, omnia docentes, et dilucidiora, non ampliora facientes, subtili quadam et pressa oratione limati, in codemque genere alii callidi, sed impoliti et incosulto rudium similes, et imperieorum. Alii in eadem ieiunitate concinniores, id est, faceti, florentes etiam et leviter ornati. Estautem quidam interiectus, intermedius et quasi temperatus (character) nec acumine pesteriorum, nec sulmine utens superiorum. Vicinus amborum, in neutro excellens, utriusque particeps, vel utriusque 9si verum quaerimus) potius expers. Isque uno tenore, ut aiunt, in dicendo fluit, nihil adferens praeter facilitatem et ae quabilitatem, aut addit aliquos, ut in coronatoros, omnemque orationem ornamentis modicis verborum sententiarumque distinguit. Horum singulorum generum, quicumque vim in singulis consecutisunt, magnum in Oratoribus nomen habuerunt. Atque utinam in Latinis talis Oratoris simulacrum reperire possemus, esset egregium non quaerere externa, domesticis esse contentos. Sed ego idem, qui in illo sermone nostro, qui est expositus in Bruto, multum tribuerim Latinis, vel ut hortarer alios, vel ut amarem meos, recordor me longe omnibus unum anteferre Demosthenem, qui vim accommodarit ad eam, quam sentiam, eloquentiam, non ad eam, quam in aliquo cognoverim. Hocnecl gravior extitit quispiam, nec callidior, nee temperantior. Semper Oratorum eloquentiae moderatrix fuit auditorum prudentia. Omnes enim, qui probari volunt, voluntatem eorum, qui audiunt, intuentur, ad eamque, et ad eorum arbitrium, et nutum totos se singunt et accommodant.

minimeque elegantes sint, adsciverunt aptum suis auribus opimum quoddam, et tamquam adipatae orationis genus, quod eorum vicini (non ital late interiecto mari) Rhodii numquam probaverunt. Graeci vero mulio minus, Athenienses vero funditus repudiaverunt, quorum semper fuit prudens sincerumque iudicium, nihil ut possent, nisi incorruptum audire et elegans. Eorum religioni cum serviret Orator, nullum verbum insolens, nullum odiosum ponere audebat. Itaque hic quem praestitisse diximus ceteris, in illa pro Cresiphonte Oratione longe optima, submissius a primo: deinde, dum de legibus disputat, pressius: post sensim incedens, iudices ut vidit ardentes, in reliquis exsultavit audacius. Ac tamen in hocipso, diligenter examinante verborum pondera, reprehendit Aesch nes quaedam et exagitat: illudensque, dura, odiosa, intolerabilia esse dicit. Quin etiam, quaerit ab ipso, cum quidem cum belluam (ki/nades) appellet. Utrum ea verba, an portena sint? Aeschini ne Demosthenes quidem videatur Attice dicere. Favile est enim verbum aliquod ardens (ut ita dicam) notare, idque restinctis iam animorum incendiis, irridere. Itaque se purgans iocatur Demosthenes, negarque in eo positas esse fortunas Graec ae.

4. Sed in omn ire difficilimum est formam (quod xarakth\r Graece dicitur) ex ponere optimi: quod aliud aliis videatur optimum. Ennio delector, ait quispiam, quod non discedit a communi more verborum. I acuvio, inquit alius: omnes apud hunc ornati elaborat que sunt versus, multa apud alterum negligentius. Fac alium Accio; varia enim sunt iudicia, ut in Graecis, nec facilis explicatio, quaeforma maxime excellat. In picturis alios horida, inculea, abdita, et opaca. Contra alios nitida, laera, collustrata delectat. Quid est, quo praescriptum aliquod aut formulam exprimas, cum in suo quodque genere praestet, et genera plura sint? Hac ego relig one non sum ab hoc conatur repulsus. existimavique in omnibus rebus esse aliquid optimum, etiamsi lateret, idque ab eo posse. qui eius rei gnarus esset, iudicari.

Sed quoniam plura sunt Orationum genera. eaque diversa, neque in unam formam cadunt omnia, laudationum, setiptionum, Historiarum, et talium suasionum, qualem

Isocrates fecit panegyricum, multique alii, qui sunt nominati Sophistae, reliquarumque rerum formam, quae absunt a forensi contentione, eiusque totius generis, quod Graece e)pideiktiko\n nominatur, quod quasi ad inspiciendum delectationis causa comparatum est, non complectar hoc tempore. non quo negligenda sit, est enim ea quasi nutrix eius Oratoris, quem informare volumus, et de quo molimut aliquid exquisitius dicere.

Ab hac, et verborum copia alitur, et eorum constructio, et numerus liberiore quadam fruitur licentia. Datur etiam venia concinnitati sententiarum, et arguti certique et circumscripti verborum ambitus conceduntur: De industriaque et non ex insidiis, sed aperte et palam elaboratur, ut verba verbis quasi dimensa et paria respondeant, ut crebro conferantur pugnantia, comparenturque contraria, et ut pariter extrema terminentur, eundemque referant in cadendo sonum, quaein veritate causarum et rarius multo facimus, et occultius. In Panatheanico autem Isocrates ea se studiose consectatum fatetur. non enim ad certamen; sed ad voluptatem aurium scripserat.

Haec tractasse Thrasymachum Chalcedonium primum, et Leontium ferunt Gorgiam, Theodorum inde Byzantinum, et quosdam alios, quos logodaida/lous appellat in Phedro Socrates. quorum satis arguta multa, sed ut modo primumque nascentia minuta, et versiculorum similia quaedam, nimiumque depicta. Quo magis sunt herodotus Thucydidesque mirabiles, quorum aetas, cum in eorum tempora. quos modo nominabam, incidisset, longissime tamen illi a talibus deliciis, vel potius ineptiis, abfuerunt; alter enim sine ullis salebris quasi sedatus amnis fluit: alter incitatior fertur, et de bellicis rebus canit etiam quodammodo bellicum, primisque ab his (ut ait Theophrastus) historia commota est, ut auderet uberius, quam superiores, et ornatius dicere. Horum aetati successit Isocrates. cumque ei concisus Thrasymachus minutis numeris videretur et Gorgias, qui tamen primi traduntur arte quadam verba iunxisse, thucyd des autem praefractior, nec satis, utita dicam, rotundus: primus instituit dilatare verbis, et mollioribus numeris explere sententias, In quo cum doceret nos, qui

partim in dicendo, partim in scribendo principes extiterunt, domus eius officina habita eloquentiae est. Dulce igitur Orationis genus, et solutum, et effluens, et sententiis argu um, verbis sonans est in illo Epidictico genere, quod diximus proprium Sophistarum: pompae quam pugnae aptius; gymnasiis et palaestrae dicatum: spretum et pulsum foro. Sed quod educata huius nutrimentis eloquentia ipsa se postea colorat, et roborat, non alienum fuit de Oratoris quasi incunabulis dicere.

§. 5. Dissertatio eiusdem Cicer. ibid. §. 12. et seqq. Quis sit Orator omnium perfectissimus, et quomode a Philosophi, Historici, ac Poetae dictione separandus?

1. Exquisita ipse elo quentia Oratorem a Philosophis, Sophistis, Historicis, ac Poetis ipso genere dicendi distinguit.

2. Oratori iuxta triplex propositum triplicem dicendi characterem tradit esse eb servandum.

Ceterarum rerum, quae sunt in Oratore, partem aliquam sibi quisque vendicat, dicendi autem, id est, eloquendi maxima vis soli huic conceditur. Quamquam enim et Philosophi quidam ornate locuti sunt (siquidem et Theophrastus divinitate loquendi nomen invenit, et Aristoteles isocratem ipsum lacessivit, et Xenophontis voce Musas quasi locutas, et longe omnium quicumque scripserunt, aut locuti sunt, extitit, et ubertate, et gravitate Princeps Plaro) tamen horum Oratio, neque nervos, neque aculeos oratorios, ac forenses habet. Loquuntur cum doctis, quorum se dare animos malunt, quam incitare. Sic de rebus placatis ac minime turbulentis docendi causa, non capiendi loquuntur: et in eo ipso, quod delectationem aliquam dicendo aucupentur, plus nonnullis, quam necesse sit, facere videntur. Ergo ab hoc genere non difficile est hanc eloquentiam, de qua nunc agitur, secernere. Mollis est enim oratio Philosophorum et umbratilis, nec sententirs, nec verbis instructa popularibus, neciuncta numeris; sed soluta liberius, nihil iteratum habet, nihil

invidum, nihil atrox, nihil mirabile, nihil astutum: casta, verecunda, virgo incorrupta quodammodo. itaque sermo potius. quam oratio dicitur. Quamquam enim omnis locutio oratio est tamen unius Oratoris hoc proprio signata nomine est. Sophistarum magis distinguenda similitudo videtur, qui omnes eosdem volunt flores, quos adhibet Orator in causis, persequi; sed hoc differunt; quod cum sit his propositum non perturbare animos, sed placare pot us, nec tam persua dere, quam delectare, et apertius id faciunt, quam Oratores, et crebrius. Concinnas magis scientias exquirunt, quam probabiles, a re saepe discedunt, intexunt fabulas, veiba apertius transferunt, eaque ita d sponunt, ut pictores varietatem colorum: paria paribus referunt, adversa contrariis, saep ssimeque similiter extrema definiunt. Huic generi historia finitima est, in qua et narratur ornate, et regio saepe aut pugna describitur, interp onuntur etiam Conciones, et Hortationes: sed in his tracta quaedam et fluens reperitur, non haec contorta, et acris oratio. Ab his non multo secus, quam a Poetis haec eloquentia, quam quaerimus, sevocanda est. Nam etiam Poetae quaestionem attulerunt; quidnam esset illud, quo ipsi differrent ab Oratoribus? Numero maxime videbantur antea et versu (nam id quidem orationis est vitium) numerus vocatur, qui Graece r(uqmo\s dicitur. Itaque video visum esse nonmullis, Maronis et Democrati locutionem, etsi absit a versu, tamen quod incitatius feratur, et clarissimis verborum luminibus utatur, potius Poema putandum, quam Comicorum Poetarum, apud quos, nisi quod versiculi sunt, nihil est aliud quotidiani dissim le sermonis. Nec tamen, id est, Poetae maximum: ersi est co laudabilior, quod virtutes Oratoris perse quitur, cum versu sit adstrictior. Ego autem etiam si quorundam grandis et ornata vox est Poetarum tamen in eacum licentiam statuo maiorem, quam in nobis, faciendorum iungendorumque verborum, tum etiam nonnullorum voluptati, vocibus magis, quam rebus inserviunt. Seiunctis igitur Orator a Philosophorum eloquentia. a Sophistarum, ab Historicorum, a Poetarum, explicandus est nobis qualis futurus sit.

2. Erit igitur eloquens is, qui in foro causisque civilibus ita dicet, ut probet, ut delectet, ut flectut. Probare id necessitatis est, delectare sua vitatis, flectere victoriae, nam hoc unum

ex omnibus ad obtinendas causas potest plurimum. Sed quot officia Oratoris, tot sunt genera dicendi; subtile in probando, medium in delectando, vehemens in flectendo, in quo uno vis omnis Oratoris est. magningitur iudicii, summae etiam sacultatis esse debebie, moderator ille et quasi temperator huius tripartitae veritatis. nam et iudicabit, quid cuique opus sit; et poterit, quocumque modo postulabit causa, dicere. Sed est eloquentiae, sicut et ceterarum rerum fundamentum sapientia. Ut enim in vita, sic in oratione, nihil est difficilius, quam, quid deceat, videre. pre/pon appellant hoc Graeci, nos sane dicamus decorum. Est autem quid deceat Oratori videndum, non in sententiis solum; sed etiam in verbis. Non enim omnis fortuna, non omnis bonos, non omnis auctoritas, non omnis aetas, nec vero locus, auttempus, aut auditor omnis, eodem aut verborum genere tractandus est, aut sententiarum: semperque in omni parte orationis, ut vitae, quid deceat considerandum. Quod inre, de qua agitur, positum est et in personis, et eorum, qui dicunt, et eorum, qui audiunt. In omnibus rebus videndum est, quatenus. Etsi enim suus cuique modus est, tamen magis offendit nimium quam parum. In quo Apelles pictores quoque eos peccare dicebat, qui non sentirent, quid esset satis. Aliud porro est, utrum decere, an oportere dicas. Oportere enim perfectio nem declarat officii, qua et semper utendum est et omnibus, decere quasi aptum esse consentaneumque tempori, et personae: quod cum in factis saepissime, tum in dictis valet, in vultu, denique et gestu, et incessu. Sed cum hoc tantum sit, quid in causis, eorumque quasi membris, Oratorfaciat, viderit. Illud quidem perspicuum est: non modo partes orationis; sed etram causas totas alia atque alia dicendi forma esse tractandas.

Sequitur ut cuiusque generis nota quaeratur et formula. Magnum opus et arduum, ut iam saepe diximus; sed ingredientibus considerandumfuit, quid ageremus, nunc quidem iam quocumque feremur, danda nimirum vela sunt. Ac primum informandus est ille nobis, quem solum quidam vocant Atticum. Summissus est et humilis, consuetudinem imitans, ab indisertis re plus, quam opinione differens. itaque illum qui audiunt, quamvis ipsi infantes

sint, tamen illo modo confidunt posse se dicere, nam orationis subeilitas imitabilis, illa quidem videtur esle existimanti, id nihil est experienti minus. Etsi enim non plurimi sanguinis est, habeat tamen sucum aliquem oportet, ut etiamsi illis maximis viribus careat, sit, ut ita decam, integra valetudine. Primum igitur eum tamquam e vinculis numerorum eximamus. Solutum quiddam sit, nec vagum tamen, ut ingredi libere, non ut licenter videatur errare. Verba etiam verbis quasi coagmentare negligat. habet enim ille tamquam biatus concursu vocalium molle quiddam, et quod indicer non ingratam negligentiam hominis, de re magis, quam de verbis laborantis. Sed erit videndum de reliquis, cum haec duo ei liberiora fuerint circuitus conglutinatioque verborum, illa enim ipsa contracta, et minuta, non negligenter tractanda sunt. sed quaedam etiam negligentia est diligens. nam ut mulieres esse dicuntur nonnullae inornatae, quas idipsum deceat; sic haec subtilis oratio etiam incompta delectat. Fit enim quiddam in utroque, quo sit venustius; sed non, ut appareat. Tum removebitur omnis insignis omatus quasi margaritarum, ne calamistri quidem adhibebuntur, sucati vero medicamenta candoris, et ruboris omnia repellentur: elegantia modo et mundicia remanebit. Sermo purus erit et Latinus, dilucide planequedicetur, quid deceat, circumspicietur. Unum aderit, quod quartum numerat Theophrastus in orationis laudibus, ornatum illud suave et affluens, acutae crebraeque sententiae ponentur, et nescio unde ex abdito erutae, atque in hoc Oratore dominabuntur. Verecundus erit usus Oratoriae quasi lupel ectilis. nec in faciendis verbis erit audax, et in transferendis parcus, et in priscis reliquisque ornamentis, et verborum, et sententiarum demissior. Translatione forrasse crebrior, qua frequentissime sermo omnis utitur, non modo Urbanorum, sed et Rusticorum: si quid est eorum, gemmare vites, sitire agros, laetas esse segetes, luxuriare frumenta. Illam vero concinnitatem, quae verborum collarionem illuminat, his luminibus, quae Graeci, qu si aliquos gestus orationis, sxh/mata appellant, (quod idem verbum ab his etiam in sententiarum ornamenta transfertur) adhibet hic subtilis; sed paulo parcius. Num sic, at in epularum apparatu, a magnificentia recedens,

non se parcum solum, sed etiam elegantem videri volet; eliget quibus utatur. Sunt enim pleraeque aptae huius ipsius Oratoris, de quo loquor, parsimoniae. Nam illa, de quibus antedix huic acuto fugienda sunt, paria paribus relata, et similiter conclusa, eodemque pacto cadentia; et immutatione literae quasi quaesitae veaustates, ne elaborata concinnitas, et quoddam aucupium delectationis manifesto deprehensum appareat. itemque si quae verborum iterationes contentionem aliquam, et clamorem requirent, erunt ab hac submissione orationis alienae: ceteris promiscue poterituti. Continuationem verborum modo relaxet, et dividat, utaturque verbis quam usicatissimis, tanslationibus quam mollissimis. Etiam illa verborum lumina assumat, quae non erunt vehementer illustria. Non faciet Rempubl. loquentem, nec ab inferis mortuos excitabit, nec acervatim multa frequentans unâ complexione devinciet. Valentiorum hasc laterum sunt, nec ab hoc, quem informamus, aut exspectanda, aut postulanda. Erit enim, ut voce, sic etiam oratione suppressior. Sed pleraque ex illis convenient, etiam huic tenuitati: quamquam iisdem ornamentis utetur, horridius, talem enim inducimus. Accedit actio, non tragica, nec scenae, sed modica iactatione corporis, vultu tamen multa conficiens, non hoc, quo dicuntur os ducere, sed illo, quo significent ingenue, quo sensu quidque pronuntient. Huic generi orationis aspergentur etiam sales, qui in dicendo nimium quantum valent, quorum duo genera sunt, unum facetiarum, alterum dieacitatis. Utertur utroque; sed altero in narrando aliquid venuste, altero in ia ciendo mittendoque ridiculo. Cuius generis plurasunt; sed nunc aliud agimus. Illud admonemus tamen, ridiculo sic usurum Oratorem, ut nec nimis frequenti, ne scurrile sit, nec subobscoeno, nec mimieum: nec petu anti, ne improbum: nec in calamitatem, ne inhumanum: nec in facinus, ne odii locum risus occupet: neque aut sua persona, aut iudicum, aut tempore alienum haec enim ad aliud indecorum reservatur.

Uberius est aliud, aliquantoque robustius, quam hochumile, de quo dictum est: submissius autem, quam illud, de quo dicetur, amplissimum. Hoc in genere nervorum est quam minimum, suavitatis autem est quam plurimum. Huic omnia dicendi ornamenta conveniunt. In quo multi floruerunt apud Graecos; sed Phalereus Demetrius meo iudicio

praestitit ceteris, cuius oratio cum sedate placideque loquitur, tum illustrant eam, quasi stellae quaedam, tralata verba atque immutata. Tralata ea dico, ut saepe iam, quae persimilitudinem ab ea re, aut suavitatis, aut inopiae causa transferuntur. Mutata, in quibus pro verbo proprio subicitur aliud, quod idem significet, sumptum ex re aliqua consequenti, ut horridam Africam terribili tremere tumultu: cum dicit Ennius, pro Afris immutat Africam. In idem genus orantionis (loquorenim de illa modica, et temperata) verborum cadunt lumina omnia, multa etiam sententiarum: latae eruditaeque disputationes ab eodem explicantur, et loci communes sine contentione dicuntur. Hoctotum e Sophistarum fontibus defluxit in forum; sed spretum a subtilibus, repulsum a gravibus, in ea, de qua loquor, mediocritate consedit.

Tertius est ille amplus, copiosus, gravis ornatus. in quo profecto vis est maxima. Hic est enim, cuius ornatum dicendi et copiam admiratae gentes, eloquent am in civitatibus plurimum valere passae sunt. Sed hanc eloquentiam, quae cursu magno sonituque ferretur, quam suspicerent omnes, quam admirarentur, quam se assequi posse diffiderent; huius eloquentiae est tractare animos, huius omni modo permovere. Haec modo perfringit, modo irrepit in sensus, inserit novas opiniones, evellit insitas. Sed multum interess inter hôc dicendi genus et superiora. Qui in illo subtili et acuto elaboravit, ut callide arguteque diceret, nec quicquam altius cogitaret, hoc uno perfecto, magnus Orator est, si non maximus; minimeque in lubrico versabitur, et si semel constiterit, numquam cadet. medius ille autem, quem modicum et temperatum voco, si modo suum illud satis instruxerit, non extimescer ancipites dicendi incertosque casus: etiam si quando minus succedet, ut saepesit, magnum tamen periculum non adibit, alte enim cadere non potest. At vero hic noster quem Principem ponimus, gravis, acer, ardens; si ad hoc unum est natus, aut in hoc solo se exercut, aut huic generi studet uni; nec suam copiam cum illis duobus generibus temperavit, maxime est contemnendus. Ille enim submissus, quod a cute et veteratorie dicit, sapiens iam: medius suavis: hic autem copiosissimus, si nihil est alind, vix fatis sanus viderisolet. Qui enim nihil potest tranquille, nihil leniter, nihil partite, definite, distincte, facete dicere; praesertim cum causae partim totae

sint eo modo, partim aliqua ex parte tractandae: si is non praeparatis auribus inflammare rem coepit, furere apud sanos, et quasi inter sobrios bac chari vinolentus videtur.

Is igitur erit eloquens, qui poterit parva submisse, modica temperate magna graviter d cere. Tota mihi causa pro Caecinna de verbis interdicta fuit. res involutas deficrendo, explicavimus: ius civ le laudavimus, verba ambigua distinximus. fuit ornandus in Manilia lege Pompeius, temperata oratione ornandi copiam persecuti sumus. Ius omne retinendae maiestatis Rabir i causa continebatur, ergo in omn genereamphficationis exarsimus.

CAPUT XXXVII. DE MEMORIA. Dissertdtio Antonii apud Cicer. lib. 2. de Orat. §. 48. De Arte memoriae, et eius usu.

Deinde ostendit i. hanc artem in imaginibus, quae res ipsas tamquam leterae signent, per certa locadistributis consistere.

2. Magnum docet esse huius artis emolumentum ad perficiendaem memoriam naturalem.

3. Imagines illas, seu siguras, dicit esse desumendas a rebas, sensibus ac visu: posissimum, subiectis, quaeque acres sint, per certa loca ea que illustria et modicis intervallis distincta. D fficilius autem aliquanto est verborum, quam rerum sententiarumque imagines fingere. quarum ille personis, hae imaginibus, ordo vero omnium locis facile comprehenditur.

Refutat denique illorum opinionem, qui existimant artificiali memoria naturalem obrui.

M. ANTONIUS.

NOn sum tanto ego, fateor, ingenio; quanto Themistocles fuit, ut oblivionis artem, quam memoriae malim;

gratiamque habeo Simonidi illi Chio, quem primum ferunt artem memonae protulisse. Dicunt enim cum cenaret Cranone, in Thessal a, Simonides, apud Scopam fortunatum hominem, et nobilem, cecinisse id carmen, quod in eum scripsisset, in quo multa ornandi causa Poetarum more in Castorem scripta, et Pollucem fuissent, nimis illum sordide Simonidi dixiffe: se dimidium illius rei, quod pactus esset, pro illo carmine, daturum: reliquum a suis Tyndaridis, quos aeque laudasset, peteret, si ei videretur. paulo post esse ferunt nuntiatum Simonidi, ut prodiret, iuvenes stare ad Ianuam duos quosdam, qui eum magnopere evocarent: surrex sse illum, ipsum prodisse, vidisse neminem. Hoc interim spatio conclave illud, ubi epularetur Scopas, concidisse: ea ruina ipsum oppressum cum suis interisse. quos cum humare vellent sui, neque possent obtritos internoscere ullo modo, Simonides dicitur ex eo, quod meminisset, quo eorum loco quisque cubuisset, demonstrator uniuscuivique sepeliendi fuisse. hac tum de re admonitus invenisse fertur ordinem esse maxime, qui memoriaelumen afferret.

1. Itaque its, qui hanc partem ingenii exercent. locos esse capiendos, et ea, quae memoria tenere vellent, effingenda animo, atque in his locis collocanda: sic fore, ut ordinem rerum locorum ordo, conservaret: res autem ipfas rerum effigies notarer, atque ut locis pro cera, simulachris pro literis uteremur.

2. Qui sit autem memoriae Oratori fructus, quanta utilitas, quanta vis, quid me attiner dicere? tenere quae didiceris in accipienda causa, quaeipse cogitaris, omnes fixas esse in animo sencentias, omnem descriptum verborum apparatum: ita audire vel eum unde dicas, vel eum, cui respondendum sit, ut illi non infundere in aures tuas orationem, sed in animo videan ur inscribere. Itaque soli, qui memoria vigent, sciunt quid, et quatenus, et quomodo dicturi sint, cui responderint, qui supersit, idemque multa ex aliis causis aliquando a se acta, multa ab aliis audita meminerunt. Quare confiteor equidem huius boni naturam esse principem, sicut earum rerum, de quibus ante locutus sum omnium, sed haec ars tota dicendi, sive artis quaedam imago est, et similitudo, habet hanc vim: non ut totum aliquid, cuius in ingeniis nostris pars nullasit, pariat,

et procreet: verum ut ea, quae iam orta suntin nobis, et procreata, educet atque confirmet. Veruntamen neque tam acri memoria fere quisquam est, ut non dispositis notatisque rebus ord nem verborum, aut sententiarum complectatur: neque vero tam haberi, ut nihil hac consuetudine, et exercitatione adiuvetur. Vidit enim hoc prudenter sive Simonides; sive alius quis invenit, ea maxime animis effingi nostris, quae essent a sensu tradita, atque impressa: acerrimum autem ex omnibus nostris sensibus esse sensum videndi. quare facillime animo teneri posle ea, quae perciperentur auribus, aut cogitatione, si etiam oculorum commendatione ammis traderentur: ut res coecas. et ab aspectus iudicio remotas, confirmatio quaedam, et imago, et figura ita notaret: ut ea, quae cogitando complecti vix possemus, intuendo quasi teneremus. His autem formis atque corporibus, sicut omnibus rebus, quae sub aspectum veniunt, sede opus est: etenim cor. pus intelligi sine loco non potest.

3. Quare ne in re nota, et pervulgata multus et insolens sim, locis est utendum mul is, illustribus explicatis, modicis intervallis. Imaginibus autem agentibus, acribus, insignitis, quae occurrere, celeriterque percutere animum possint. Quam facultatem et exercitatio dabit, ex qua consuetudo gignitur, sim lium verborum conservata, et immutata casibus, aut traducta ex parte ad genus mutatio, et unius verbi imagene totius sententiae in formatio, Pictoris cuiusdam summi ratione, et modo, formarum varietate locos distinguentis. Sed verborum memoria, quae minus est nobis necessaria, maiore imaginum varietate distinguitur. multa enim sunt verba, quae quasi articuli connectunt membra orationis, quae formari similitudine nulla possunt: eorum fingendae nobis sunt imagines, quibus semper utamur. rerum memoria propria est Oratoris, eam singulis personis bene positis notare possumus, ut sententias imaginibus, ordinem locis comprehendamus. Neque verum est, quod ab inertibus dicitur, opprimi memoriam imaginum pondere, et obscurari etiam id, quod per se natura tenere potuisset. Vidi ego summos homines, et divina prope memoria. Athenis Carneadem, in Asia, quem vivere hodie aiunt, Sceptium Metrodorum; quorum uterque tamquam literis in cera. sic se aiebat imaginibus, in iis locis, quos haberet, quae meminisse vellet,

perscribere. Quare hac exercitatione non eruenda memoria est, si est nulla naturalis: sed certe, si latet, evocanda est.

CAPUT XXXVIII. DE PRONUNTIONE. Dissertatio Crassi apud Cicer. lib. 3. de Orat. §. 32. De actione ac moderatione vocis corporisque in dicendo.

Exorditur ab actionis praestantia in Oratore, ostenditque dicere Oratorem et Auditorem flectere, ut varios animi motus vario corperis, vultusque atque inprimis oculorum habitu exprimat; ita quidem, ut post vocem eiusque variet atem atque inflexionem, ante omnia vultus, eiusque ardor, aut remissio, atque in oculis eminens animi affectu valeat.

§. 1. CRASSUS.

ACtio in dicendo una dominatur. Sine hac summus Orator esse in numero nullo potest: mediocris hac instructus summos vero superat. Huic primas dedisse Demosthenes dicitur, cum rogaretur, quid in dicendo esset primum: huic secundas, huic tertias.

Quid fuit in Graccho, quod me puero tantopere ferretur? Quo me miserum conferam? quo vertam? in Capitoliumne? at fratris sanguine redundat. An domum? matremne? ut miseram, lament antemque videam et abiectam? Quare sic ab illo acta esse constabat, oculis, voce, gestu; inimici ut lacrimastenere non possent, etc. Omnis enim motus animi sui quendam a natura habet vultum, et sonum et gestum totumque corpus hominis, et eius omnis vultus, omnesque voces, ut nervi in fidibus ita sonant, ut a motu animi quoque sunt pulsae. Nam voces, ut chordae, sunt intentae, quae ad quemque

tactum respondent, acuta, gravis, cita, tarda, magna, parva, quas tamen inter omnes est suo quoque in genere me diocris, Atque etiam illa sunt ab his delapsa plura genera, lene, asperum: contractum, diffusum: continenti spiritu, intermisso: fractum, scissum: Flexo sono attenuatum, inflatum. Nullum est enim horum similium generum, quod non arte ac moderatione tractetur. Hisunt Acton, ut pictor, expositi ad variandum colores. Aliud enim vocis genus iracundia libi sumat, acutum, incitatum, crebro incidens: aliud mi seratio ac maeror, flexibile, plenum, interruptum, flebili voce: aliud metus, demissum, haesitans, abiectum: aliud vis, contentum, vebemens, imminens quadam incitatione gravitatis: aliud voluptas, effusum, lene, tenerum, bilarum, ac rem issum: aliud molestia, sine commiseratione grave quiddam, et uno pressu ac sono obductum. Omnes autem hos motus subsequi debet gestus; non hic, verba, exprimens, scenicus; sed universam rem et sententiam, non dem onstratione, sed significatione declarans. Laterum inflexinone, hac forti et utili; non a scena et histrio nibus; sed ab armis, aut etiam a palaestra. Manus autem minus arguta, digitis subsequens, verba non exprimens: brachium procerius proiectum quasi quoddam telum orationis, supplosio pedis in contentionibus aut incipiendis aut finiendis. Sed in ore sunt omnia, in eo autem ipso dominatus est omnis oculorum. Animi est enim omnis actio, et imago animi vultus est, indices oculi: nam haec est una pars corporis, quae quor animi motus sunt, tot significationes et commutationes possit efficere. Nec oris nimium est mutanda species, ne aut ad ineptias, aut ad pravitatem aliquam deferamur. Oculisunt, quorum tum intensione, tum remissione, tum coniectu, tum hilaritate motus animorum significemus apte, cum genereipso orationis. Est enim actio quasi sermo corporis, quo magis menti congruens esse debet. O. culos autem natura nobis, ut equo et leoni setas, caudam, aures ad motus animorum declarandos dedit. quare in hac nostra actione, secundum vocem, vultus valet. is autem oculis gubernatur. Atque in his omnibus, quae suntactionis, inest quaedam vis a natura data: quare etiam hac imperici, hac vulgus, hac denique barbar maxime commoventur, Verba n. neminem movent, nisi qui eiusdem linguae societate coniunctus est: sententiaeque saepeacutae, non acutorum

hominum, sensus praetervolant: actio, quae per se motum animi fert, omnes movet, iisdem etiam omnium animi motibus concitantur.

Ad vocem autem in dicendo obtin endam, nihil est utilius, quam crebra mutatio, nihil perniciosius, quam effusa sine intermissione contentio. Quid ad aures nostras et actionis suavitatem, quid est vicissitudine, et varietate et communtatione aptius? Itaque Gracchus servum sibi ad manum cum eburnea solitus est habere fistula, qui staret occulte postipsum cum concionaretur, peritum hominem qui inflare celeriter eum sonum, qui illum aut remissum excitaret, aut a contentione revocaret. In omni enim voce est quiddam medium, sed suum cu que voci. Hinc gradatim ascendere vocem utile et suave est. Nam a principio clamare, aggreste quiddam est; et illud idem ad firmandam est vocem salutare. Deinde est quiddam contentionis extremum, quod tamen inferius est, quam acutissimus clamor: quo te fistula progredi non siner, et tamen ab ipsa contentione revocabit. Estitem contra quiddam in temissione gravissimum, quoque tamquam sonorum gradibus descenditur. haec varietas, et hic per omnes sonos vocis cursus, et se tuebitur, et actioni adferet suavitatem. Sed fistulam domi relinquetis, sensum huius consuetudinis vobiscum ad forum deferetis.

§. 2. In Oratore perfecto ad Brutum §. 10. sic habet.

Volet ille, qui eloquentiae principatum petet, et contenta voce atrociter dicere, et submissa leniter, et inclinata videri gravis, et inflexa miserabilis. Mira est enim quaedam natura vocis, cuius quidem e tribus omnino sonis flexo, acuto, gravi, tanta sit, et tam suavis varietas pertecta in cantibus. In quo illud notandum mihi videtur, adstudium persequendae suavitatis in vocibus, ipsa enim natura quasi modularetur hominum orationem, in omni verbo posuit acutam vocem, nec unâ plus, nec a postrema syllaba citta tertiam; quo magis naturam ducem ad aurium voluptatem sequar industria Ac vocis quidam bonitas optanda est, non est enim in nobis, sed

nisi in summis affectibus, capitis altitudinem non excedant. Numeros partesque rerum. dextra manua a laevo in dexterum latus, tamquam leniter fluctuando ductâ, per modica locorum intervalla, distinguit. res oppositas dextra sinistrâque, alternatim elatâ, signat. Manibus, vel supra pectus complicatis, vel ad utrumque expassis latus supplicat: reiecta in aversam partem manu denegat: obiectarogantibus, cum reducto capite, aversatur: aversâ celeriterque mota admittit ac reicit: explicatâ porrectâque dextram admirtit. prona anre pectussensimque depressa, annuente vultu, confirmat: supina rarius graviusque sublatâ hortatur, crebrius velociusque agitatâ urget: extensâ, sine iactatione, interrogat. Pronâ manu leniter morâ componit, ac mitigat: celeriter ex alto depressa imperat: utraque sic adpopulum clarâ, admiratur: quassata recusat, tremente trepidat. Adlatera reductis dolet ac miseretur; in pugnam collectis, aut ferociter iactatis irascitur. cavis contiguisque manibus paucitatem: supinis atque in orbem sensim circumductis multitudinem indicat. erecto motoque saepius indice minitatur, verso in latus, aversoque, una subsidente vultu, ironiam denotat. Quae paucis designare placuit, ut inter prima dicendiexercitamenta rudis etiamnum Oratorhis ductibus assuescat, ne sero adversus pravam consuetudinem nequic. quam obluctetur.

LIBER II. Palaestrae Oratoriae. Deductio practica ad eloquentiam per exercitia progymnastica, et exempla eloquentium. PROOEMIUM.

BReve iter per exempla, per praecepta longum est, vere nonnemo dixit. His igitur solum traditis, si manum submovissem de tabula, videri nonnullis possem oneri operique coepto, re imperfecta, cessisse. Dedi proinde operam, ne hac in parte Eloquentiae canditatis meum quoque studium deesset. Idque tanto copiosius diligentiusque praestui, quanto alios hac in re tenuius versatos animadverterem; plerosque etiam viam minus tenuisse securam commodamque; quando per exempla, et progymnasmata suo ex calamo deprompta, hanc palaestram instruere arque exornare conati sunt; quod ex optimorum Auctorum, quiomne punctum eloquentiae ferrent, multo erant facturi consultius. Aphthonius, Sophista inter Rhetores veteranus, huius olim methodi fundamenta haud inutili labore posuit: quamvis Aristotelis illum magis vestigiis haesisse vellem. Sed in hunc suis exprimendum ectypis nimium sese imperiti languidique eloquentiae Magistri proxima aetate effudere, qui praeter nonnulla veterum exempla dignis illum coloribus parum apte effingerent. In quibus cum multa occurrant, vix ulli sonptorum, ea, qua praeeunt lege, usurpata: censui ex optimis potius doctorum hominum exemplis scribendi nobis leges formandas esse, quam ad fictas dicendi leges exempla esse traducenda. Ita enim praeceptiones olim natae

sunt; ita potissimum discentibus sunt in culcandae. In his vero cum Ciceroni praecipua sedes honorque deferatur, per ipsius scripta, in quovis eloquentiae genere secunda, nosita effundemus; ut optimis quibusque ad usum imitation emque selectis, a faciliori argumentorum in differendo genere ad magis ardua sensim nos transferamus. Et hoc quidem libro illis, quae classi, ut vocant, Humanitatis, et incipiendi Oratori maxime setviant, adhaerere decretum est; ideoque, praeter Ciceronem, suavissimum quendam ex Graecis scriptorem Maximum Tyrium a Daniele Heinsio Romanae donatum linguae adhibebimus. qui et modo, et argumento scriptionis studio saeiuventuti perquam erit accommodatus. Linguam facili elegantique dictione, mentem etiam, quamvis ethnicus, bonis moribus imbuet: ut non minus recte vivere, quam loqui doceatur.

Moneo tamen non ubique in exemplis, cum M. Tulli, tum Maximi Tyrii me continuatum eorum discursum secutum esse; sed nonnumquam media orationisi intervalla (quae minus illustria, aut ad meum propositum non satis accommodata) reliquisse. Quod selectissima quaeque ex illis dare voluerim, praeterire cetera. Quem in finem tuo bono, mi Lector, non semel evolvi.

Quod si quis iuxta haec exempla (quibus materiam imitationiidoneam plerumque subicio) aliquam diu fuerit scribendo exercitatus: is deinde quemvis etiam Auctorem alium, Graecum Latinumve, quandoque et Poetam, cum grandiori oratione delectabitur, secure assumet; ut aemulationc quadam ornatuque contendat; nonnumquam et victor hac in palaestrafuturus, sinaviter constanterque huic sese exercitio tradiderit.

Iuvabit de his ad eloquentiam progymnasmatis Ciceronem more suo, hoc est, erudite sapienterque, disserentem auscultasse; ut cumtradentem eloquentiae praecepta legimus, haec ipsa observantem intucamur.

CRASSUS APUD CICERONEM lib. I. de Orat. §. 39. Quae exercitaetiones eloquentiae studiosis conveniant.

3. Poetam aut Oratorem eximium aliis verbis et oratione transferendum, licet caute, ne deteriora secteris.

8. Interea Poetarum et Historicorum Lectionem, iurisque civilis cognitionem adiungendam, facetiarum denique lepezem negligendum non esse.

DISSERTATIO CRASSI. Ad Sulpitium et Cottam.

EQuidem probo illa, Sulpici et Cotta, quae vos facere soletis; ut causa aliqua posita consimili causarum earum, quae in forum deferuntur, dicatis quam maxime ad veritatem accommodate. Sed plerique in hoc vocem modo, neque eam scienter, et vires exercens suas, et linguae cleeritatem incitant, verborumque frequentia delectantur in quo falliteos, quod audierunt; dicendo, homines ut dicant, efficere solere. Vere cnim etiam illud dicitur; perverse dicere, homines perverse dicendo, facillime consequi. Quamobrem in istis ipsis exercitationibus, etsi utile est, etiam subito saepe dicere, tamen illud utilius, sumpto spatio ad cogitandum paratius, atque accuratius dicere.

2. Caput autem est, quod (ut vere dicam) minime facimus est enim magnilaboris, quem plerique fugimus) quam plurimum scribere.

Stylus optimus et praestantissimus dicendi effector, ac magister. Neque iniuria. Nam si subitam et fortuitam orationem commentatio, et cogitatio facile vincit: hanc ipsam profecto assidua, ac diligens scriptura superabit. Omnes enim sive artis sunt loci, sive ingemi cuiusdam, atque prudentiae, qui modo insunt in ea re, de qua scribimus, inquirentibus nobis, omnique acie ingenii contemplantibus, ostendunt se, et occurrunt; omnesque sententiae, verbaque omnia, quae sunt cuiusque generis, maxime illustria, sub acumen styli subeant, et succedant, necesse est: tum ipsa collocatio, et conformatio verborum perficitur in scribendo, non Poetico, sed quodam Oratorio numero, et modo. Haec sunt, quae clamores et admirationes in bonis Oratoribus efficiunt, neque ea quisquam, nisi diu, multumque scriptitarit, etiam si vehementissime se in his subitis dictionibus exercuerit, consequenter: et qui a scribendi consuetudine ad dicendum venit, hanc affert facultatem, ut, etiamsi dicat, tamen illa, quae dicantur, similia scriptorum esse videantur: atque etiam si quando in dicendo scriptum attulerit aliquid, cum ab eo discesserit, reliqua similis oratio confequetur. ut concitato navigio cum remiges inhibuerunt, retinet tamen ipsa navis motum, et cursum suum, intermisso impetu pulsuque remorum: sic in oratione perpetua, cum scripta deficiunt, parem tamen obtinet reliqua oratio cursum, scriptorum similitudine et vi concitata.

3. In quotidianis autem cogitationibus equidem mihi adolescentulus proponere solebam istam exercitationem maxime, qua C. Carbonem, nostrum illum inimicum, solitum esse uti, sciebam; ut, aut versibus propositis quam maxime gravibus, aut oratione aliqua lecta ad eum finem, quem memoria comprehendere possem, eam rem ipsam, quam legissem, verbis aliis, quam maxime possem lectis, pronuntiarem. Sed post animadverti, hoc esse in hoc vitii, quod ea verba, quae maxime cuiusque rei propria, quaeque essent ornatissima, atque optima, occupasset, aut Enmus, si ad eius versus me exercerem, aut Gracchus, si eius orationem mihi proposuissem. Ita, si iisdem verbis uterer, nihil prodesse: si aliis, etiam obesse, cum minus idoneis uti consuescerem.

4. Postea mihi placuit, eoque sum usus adolescens, ut summorum Oratorum Graecas orationes explicarem. quibus

lectis hoc assequebar, ut cum ea, quae legerem Graece, Latine edder m. non solum optimis verbis uterer, et tamen usitatis, sed etiam exprimerem quaedam verba imitando, quae nova nostris essent, dummodo essent idonea.

5. Iam vocis, et spiritus, et totius corporis, et ipsius linguae motus, ex ercitationes, non tam artis indigent, quam laboris: quibus in rebus habenda est ratio diligenter, quos imitemur, quorum similes velimusesse. Intuendi sunt nobis non solum Oratores, sed etiam Actores, ne mala consuetud ne ad aliquam deformitatem pravitatemque veniamus.

6. Exercenda tamen est memoria, ediscendis ad verbum quam plurimis et nostris scriptis et alienis. Atque in ea exercitatione non sane mihi disciplicet adhibere, si consue veris, etiam istam locorum, simulacrorumque rationem, quae in arte traditur.

7. Educenda deinde dictio est ex hac domestica exercitatione, et umbratili, medium in agmen, in pulverem, in clamorem, in castra, atque aciem forensem. Subeundus usus omnium, et periclitandae vires ingenii: et illa commendatio inclusa, in veritatis lucem.

8. Legendi etiam Poetae, cognoscenda Historia, omnium bonarum artium Scriptores ac Doctores, et legendi, et pervolutandi, et exercitationis causa laudandi, interpretandi, corrigendi, vituperandi, refellendi; disputandumque de omni rein contrarias partes, et, quidquid erit in quaquere, quod probabile videri possit, eliciendum atque dicendum. Perdiscendum ius civile, cognoscendae leges, percipienda omnis antiquitas, Senatoria consuetudo, disciplina reip. iura sociorum soedera, pactiones, causa imperii cognoscenda est: libandus est etiam ex omni genere urbanitatis facetiarum quidam lepos: quo tamquam sale, perspergatur omnis oratio.

APPENDIX. Sententiam Auctoris einsque brevem universalemque institutionem continet.

QUae illa, quae in Palaestrastyli, de elocutione praesertim, diximus, utcumque fuerit assecutus, ac deinde ex primo

libro rudem saltem de Inventione, perfectiorem vero aliquanto de tropis, figurisque cognitionem hauserit, hunc stylo manum adhibere convenit: et quod pictores solent, in partium adumbratione prius versari, quim totius aliciius corporis lineamenta, colores, umbrasque exprimere; sic Eloquentiae candidatum diversas ante partes, suis quamque inventionum fontibus depromere, apusque figuris, tamquam coloribus, exornare fas est, priusquam corpus aliquod orationis integrum formet producatque. Cautehic sensimque incedendum est, neque statim elatis cum Icaro alis altissima quaeque sunt pertendanda. Ab humilioribus ad grandiora enitemur, ne praecipites ab utrisque excidamus. Quare ita quemque praeviis exemplis ducam, ut ab ipso mine Humanitaris ac Rhetoricae incedendum per varia exercitamenta arbitror. Quia tamen ardua videndum in re, ut optimorum Doctorum exemplis sulciamur, neque quisquam nobis ante Ciceronem esse possit ac debeat, eius nobis vita tempusque, atque occasio illorum, quae in manibus sunt scriptorum, inprimis orationum, erunt pernoscenda. Quae cum alii breviori quam sufficere nobis possit compendio: alii longiori, quam properanti ad digniora placere queat, circuitu essent complexi, media quadam ratione itastrinxi, ut levioribus praeteritis, graviora quaeque, atque ad eloquentiam maxime profutura, stylo etiam Oratoribus propriore, comprehenderem; nerebus tantum, sed et genereipso scribendi lecturis prodessem. Qui pluribus haec disertiusque suis adiunctis exposita volet cognoscere, ex priscis de vita Ciceronis Plurarchum, ex recentioribus Fabricium Marcoduranum enucleate singula ex pendentem consulat. ipse etiam Cicero diversis in locis vitae suae scriptorumque rationes exponet. Ego rotam vitae historiam per suas aetates distinguam.

HISTORIA Vitae et Scriptorum CICERONIS. CAPUT I. Adolescentia transacta, einsque studiae.

I. MArcus Tullises Cicero, Romanae eloquentiae princeps, natus est, una cum Cn. Pompeio Magno, anno Urbis Conditae 647. ante Christum 103. Q. Servilio Caepione et C. Attilio Serrano Coss. in Villa Arpinate, tertia Ianuarii die, Patre M. Tullio Cicerone, equite Romano, et Helvia Matre, quae citra pariendi dolores (si Plutarcho fides est) hunc filium enixa creditur. Magnam prima aetate spem sui concitabat, tanra erit in puero, cum docilitas, tum ingenii acrimonia. Hinc aequalium erga illum studia amorque exarsere, quieum, tamquam suae aetatis Principem ambire, adhaerescere lateri, ex ore pendere, in plerisque applaudere, grandes etiam natu adingennexplorationem nonnumquam accersere. Nec mirum: cum nihil subito magnum, et qualis olim futura sit arbos, iam tumin primis plantarum surculis emineat. Instructorem pueritiae suae in liberaliaritium disciplina primum nactus est Archiam Poetam, qui C. Mario et Q. Lutatio Catulo Coss. Romam delatus, quinto Ciceronis nati anno,

Graecis illic literis imbuere iuventutem coepit. Etenim Tullius auctoritate doctissimorum hominum detentus est, ne L. Plotio Latiae linguae Professore uteretur; quod Graecis exercitationibus alimelius ingenia crederent, ideoque et plotium Cicero (apud Suetonium) primum se puero Romae Latinae eruditionis gymnadem aperuisse est auctor.

2. Exacta has inter artes pueritia Cicero, praetextam virili toga, decimo et septimo aetatis anno, L. Iullio Caesare et P. Rutilio Lupo Coss. commutavit. quando iam eo eruditionis processerat, ut Arati Graeci Poetae de caelo stellisque carmina verterit, cuius etiamnum laboris argumentum aliquod superat. Verum iam ante poema quodpiam, sub Glauci Martini titulo, vulgaverat, quod multis integrum saeculis, nescio qua denique incuria perierit. cui firmato iam cum annis ingenio plura adiecit, ut Phoenomena, Prognostica, Alcyones, Limona, Marium, Libros de suo Consulatu tres, et facetum unum in sua libellum tempora. Sed ligatae orationis non par, cum soluta disserendi facultate, gratia, minoris custodiae venerationisque curam meruit. Et vero minus cidem temporis studiique impensum, cum adforensem illam dicendi exercitationem toto pectore incumberet. Subiecit stimulos eloquentiae honorisque cupido, illa dicentium pro Concione, atque in quamvis partem ducentium vulgianimos, non communis gloria. Ergo praestantissimos suae aetatis Oratores audire indies, commentari, legere, scribere etiam; veribo, experiri omnia ad profectum perfectionemque cmolumenta. Nec minor voluptatum hostis, quam literatum amicus; quod probe nosset Veneri cum Musis societatem numquam esse diuturnam. Quo consilio nec licitis quidem corpus oblectationibus indulgebat, atque a conviviis iucundaque familiarium consuetudine sese ad aliquem studiorum secessum abstrahebat, ratus ea homine magis digna esse, quae animum potius, quam ventrem pascerent.

3. Ut vero illam iuris scientiam, quae Oratori bono convenit, non ignoraret, Pater illum Q. Mutio Scaevolae adiunxit post depositam iam praetextam, noluitque ab illius lateie ac disciplina absistere. Nec multo post tempore Philoni Academiae principi, Athenis ad Romanos bellorum iniuria eiecto, sese Philosophicis institutis

erudiendum tradidit. quo studio mirum est, quantum oblectatus fuerit, quantumque profecerit. Plutarchus tamen eundem Ciceronem sub Sylla legatione perfunctum anno aetatis 18. belloque Marsico interfuisse meminit. Interea pestilens illa Romanae Reipublicae inter Marium et Syllam aemulatio, quae ex bello Iugurthino (cui uterque praefuit, anno natali Ciceronis) ortum duxerat, in civilem seditionem exarsit, cum uterque Mithridatici belli praefecturam ambiret. Quam dum Sylla potentior, profugo Mario occupat; hic iute civitatis Italicis populis obtato, urbem ingenti exercitu victor ingreditur, totamque caedibus polluir. quando Romani tria summorum Oratorum capita M. Antonii, Q. Catuli, et Crassi pro rostris posita cum gemitu adspexere, anno U. C. 666. Sed quinquennio post, Mario iam in septimo Consolatu vita functo, Sylla rebus cum Mithridate in Asia compositis exercitum urbi admovet, Marianisque praelio victis, foediorietiam laniena universam pene urbis nobilitatem aut exstinguit, ave certe novo exemplo proscribit. Cn. Pompeio, qui et Carbonem Consulem et Hiarbam Mauritaniae Regem Marianarum partium fautores superaverat, cognomentum Magni, et triumphum (quamvis equiti et privato) decrevit, ipse sibi statuam cum inscriptione, Syllae Imperatorifelici, pro rostris collocari passus est, et centum iam annis intermissam Dictaturam resumpsit, neque contemnendis Rempublicam legibus rursum constituit, ac subinde velut officio abunde functus Dictatoris imperio decessit. Nulla remagis admirandus omnibus, quam quod regere pos. set tantae ambitionishomo, et noluisset. Cicero inter has tempestates minus iactatus est, quod ad quietiora sese studia, tamquam in portum subduxisiet. Nam et Miloni Rhodio summo causarum actori magistroque operam dedit, et Diodatum Stoicae Philosophiae hominem familiarem domi, ad dialecticen capescendam, aluit, neque inter haec declamatoria illa dicendi exercitatio, qua publicae sese aptaret, defuit. Hanc cum M. Pisone, aut Q Pompeio, aut allo quopiam studiorum vel aemulo, vel observatore, suis indies horis, frequentabat. Ita excultus anno aetatis 26 primam coram Aquillio Iudice causam aggressus, Quinctium defendit, M. Tullio Decula, et Cn. Corn. Dolabella Coss.

se in bonorum illius possessionem, edicto Praetoris P. Burrienni, immisit, ac post dies 30. proscribi eadem iussit: Quod a Quinctio debitore suo Vadimonium desertum assereret. Verum Sex. Alphenus Quinctii Procurator sese obicit, impetratque prorogationem, dum Quinctius ad Vadimonium Romae se praesens sisteret. Lapso iam anno Quinctius adest. Postulat Naevius; ut iudicatum solvi satisdaret. Praetor P. Dolabella, aut satisdandum, aut responsionem praestandam decernit: ni bona ex edicto possessa non essent. Praestat Quinctius sponsionem. C. A quillius Iudex causae datur, Assessoribus. L. Lucullo Quintilio et M. Marcello, apud quos Cicero contendit: bona Quinctii ex ed cto a Naevio possessa non esse, Hortensio repugnante.

5 Proximo ab hoc anno in arenam lucemque fori publicam produire ausus, Sexi. Roscium Amerinum parricidii accusatum, praesidioque omni ob Syllace metum destitutum tuitus est. L. Corn. et Sylla et Q. Caecil. Metello Pio Coss.

Causa erat. Subiecerat hastae Patris ROscii, tamquam proscripti, bona Dictator Sylla, quae huius libertus Chrysogonus duobus milibus nummum emerat, cum Sextus illa sexagies esse demonstraret. Quocirca Chrysogonus de parricidio eum differt.

2. In audaciam duorum Rosciorum, Capitonis et Magni, hoc patricidium, multis suspicionibus, transfert.

3. Chrysogoni potentiam invidiose exag tat. Tantum porro Victor ab ea causa commendationis habuit, ut nulla esset, quae in ipsius patrorinio dignanon videretur. quod ipse de se in Bruto confitetur.

6. Sub hoc tempus Cicero iam natus annos 28. postquam Arretinae Mulieris libertatem vivo adhuc Sylla (ut ait pro Caecinna) contra hominem disertissimum Cottam defendisset, in Asiam concessit. quod, ut erat gracili infirmoque corporis habitu, amici ab illa contentione dicendi recedendum suaderent. Ergo et ab aetate mutuaturus vires, et ab experientia moderationem, Athenas nobilissimam Oratorum palaestram adiit. ubi et Antiochum Academiae facile principem, et Demetrium Syrum egregium dicondi Magistrum sibi excolendo adhibuit. Neque

acquievit, sed quos fama totius Asiae efferebat, his sese adiunxit, ut Meneppo Stratonicensi disertissimo homini, Dionysio Magneti, Aeschylo Cnidio, Xenocli Adramiteno, Rhetorum id temporis locique nobilissimis. Ita tamquam sedula apis Citero delegit ex illorum Oratorum flore quidquid esset suavissimum efficacissimumque. Nullus tamenille perinde ut Molo primae iuventutis Romae institutor placebat, quare eundem Rhodi ea tempestate versantem invisit. Hic luxuriantem, et iuvenili quadam licentia redundantem dicendi copiam coercuit, et virili quadam maruritate instruxit. Ut Romamille se biennio post, multo ad hanc facultatem pararatior, receperit; cum et vires lateribus, et voci accessisset moderatio. Duo tum excellebant Oratores (Ciceroni fere in Bruto verbis utor) qui illum imitandi cupiditate incitarent, Cotta et Hortensius, quorum alter remissus et lenis, et propriis verbis comprehendens solute et facile sententiam: alter ornatus, acer, verborumque et actionis genere commotior. Itaque cum Hortensio sibi magis Cicero arbitrabatur rem esse; quod et dicendi ardore pronior, et aetate esset coniunctior. Etenim viderat in iisdem causis, cum Cotta Princeps adhibitus esset, priorestamen agere partes Hortensium. Acrem enim Oratorem, incensum, et agentem, et canorum, concurlus hominum, forique strepitus desiderat. Unumigitur annum cum rediisse ex Asia, tum alias nobiles causas egit, tum Roscium Comaedum defendit.

7. Causa haec statuitur. C. Fannius Chaereaservum suum Panurgum, Roscio tradiderat arte instruendum histrionica, ea lege, ut quem instructus quaestum faceret, is sibi cum Roscio communis esset. At Panurgum iam institutum Q. Flavius Tarquiniensis interemit. In hac causa Fannius, Roscio volente, cognitor est constitutus, qui Fluvium iudicio damni iniuria dati persequeretur. Interea Roscius cum Fannio transegit HS. centum milibus. certamque ex ca Fannio pro labore pecuniam pendit. ea tamen cautione, ut si quid ex Flavio ipse etiam ob amissum servum pecuniarum exigiret, eius dimidium cederet vicissim sibi. At Fannius post triennium de Flavio nihil assecurus, Roscium in ius vocat, ac dimidiam ex HS centum milibus partem sibi postulat; quod Roscium de retota cum Flavio transegisse contenderet. Cicero vero a causatum debiti enumeratione nihil societatis nomine a Roscio

exigi posse evincit. Acta est haec causa anno Urb. C. 677. Ciceronis 31. Cn. Octavio et C. Scribonio Curione Coss.

Ethaec fuere Oratoris nostri in iuvenili aetate ad eloquentiam, et subsecutos eandem honores, quaedam veluti progymnastica.

CAPUT II. Virilis aetas inchoata eiusque studia.

9. HIs exercitationibus iam cognitus Vulgo Cicero, et ceterorum aemulatione Oratorum provocatus, ad dignitatem in Rep. aliquam coepit aspirare, a qua non ignorabat suum orationi pondus auctoritatemque accedere. Itaque simul quaesturam Cicero, Consulatum Cotta, aedilitatem petiit Hortensius. Interim dum Cicero quaestor admissus in Siciliam, et Cotta ex consulatu profectus in Galliam est, princeps et erat et habebatur Hortensius. Hac quaestura ita Cicero defunctus est, ut licet frumenti in summa annonae caritate maximum Romam numerum destinarit, ipse tamen suae nihil cupiditati, vix etiam naturae necessitatique quod satis est, indulgeret; ideoque negotiatoribus comis, mercatoribus iustus, municipibus liberalis, sociis abstinens semper visus fuerit. (ut Verr. 2. et 7. testatur) Evoluto hoc annuo munere, domum ea spe rediit, ut omnia sibi populum Rom. amplissima delaturum crederet, ideoque non mediocriter consternatus animo Puteolis est, cum quidam ex eo quaereret (tamquam functionis Ciceronis demandatae nescius) nunquid

veniret Roma, et quid ex urbe adferret novorum? Sed cum illa iam dicendi facultas habere maturitatem quandam suam (ut in Bruto loquitur) videretur, in plurimis causis versatus est) dum annum 36. aedilitati petendae requisitum attingeret; quam prior ceteris adiit, totius populi suffragatione.

6. Ante hac Siculorum defensionem contra Verrem suscepit, qui triennali praetura in Sicilia post Ciceronem versatus, rarae illam libidinis, avaritiae, et crudelitatis exemplis compleverat, ut iccirco Caecilius Niger origine Siculus, et Iudaicae religioni obnoxius, eius accusationem ambiret. Quo circa cum legibus cautum esset. Ut si reo commodum sit, de accusatore instituatur deliberatio. Divinatio in Verrem, de accusatore instituen do praemissa est. In qua hac usus est divisione Cicero, ut spectandum 1. doceret; a quo maxime agi velintii, quorum de ultione quaeritur. 2. a quo minime velit is, qui accusatur. Ita reiecto Caecilio (quid enim ait Cicero, Iudaeo cum Verre?) causa ad Tullium delata est, Patrono Verris Q. Hortensio, quem cum anno subsequenti consulatum aditurum praevideret, cum Q. Caelio Metello eiusdem Verris fautore; collectis propere Siculorum testimoniis, sub M. Licinio Crasso et Cn. Pompeio magno Coss. Verrem aggressus, primo die magno testium numero producto, Verris defensoribus non modo spem victoriae, sed et defensionis abstulit voluntatem. Exponit hoc suum properatae accusationis Consilium ipse Cicero Actioneprima, additque cohortationem Iudicum, qua incorrupte iudicandum esse contendit; minis etiam adversarios corruptioni intentos terret. Qua Oratione ipse se Cicero in Actione secunda hoc assecutum esse affirmat, ut hora una, qua coepit dicere, reo spem iudicii corrumpendi praeciderit. Hac vero Actione convictus ita Verres, est spontaneo ipse sese exilio multarit, in quo senium, mortemque, a triumviris demum etiam proscriptus, oppetiit.

Reliquas Verrinas scripto tantum complexus, nequod lineamentum improbi hominis non exprimeret. Quas ita partitus est, ut postquam in actione secunda (quae Liber. I. accusationis inscribitur) Verrem de flagitiis ante Siciliensem praeturam, in quaestura, legatione, et praetura, urbana admissis, accusasset, Libro secundo (quae est Verrina tertia)

criminum Siciliensium in iure dicundo commissorum reum ageret, Libro tertio rationes de frumento vel colligendo, vel emendo aestimandove male administratas continet. Libro quarto de signis aureis, marmoreisque, picturis, aliisque rei familiaris ornamentis, passim sublatis, tractat, Libro quinto itinera ipsius luxuriae, rapinarum et suppliciorum in homines innoxios plenissima complectitur.

10. Ita ante Hortensium, summum id temporis Rom. Oratorem, Cicero aestimari coepit, praesertim cum is (ut hic in Bruto loquitur) post consulatum (fortasse quod videret ex Consularibus neminem esse secum comparandum, negligeret autem eos, qui Consules non fuissent) summum illud suum studium remisit, quo a puero fuerat incensus: atque in omnium rerum abundantia voluit beatius, aut certe remissius vivere. Ita primus, et secundus, et tertius annus multum detraxit quasi de picturae veteris colore. Longius autem procedens, et cum in ceteris eloquentiae partibus, tum maxime in celeritate, et continuatione verborum adhaerescens, sui dissimilior, quotidie videbatur. Cicero autem non desistebat, cum omni genere exercitationis, tum maxime stylo suum illud quod fuerat assecutus augere. Atque in hoc spatio, et in his, post aedilitatem, annis, Praetor et primus, et incredibili populi voluntate factus est. Nam cum propter assiduitatem in causis et industriam, tum propter exquisitius et minime vulgare orationis genus, animos hominum ad se dicendi novitate converterat. Neque id mirum. Nemo enim erat ceterorum, qui videretur tantum studuisse literis, quibus fons perfectae eloquentiae continetur: nemo qui Philosophiam complexus esset matrem omnium benefactorum, beneque dictorum: nemo qui ius civile didicisset, rem ad prucatas causas et ad Oratoris prudentiam maxime necessariam: nemo qui ita breviter arguteque, incluso adversario, laxaret Iudicum animos, atque a severitate paulisper ad hilaritatem risumque traduceret: nemo qui sic dilatare posset, atque a propria ac definita disputatione hominis ac temporis, ad quaestionem communem universi generis orationem traduceret: nemo qui inflammare ad iracundiam magnopere Iudicem, nemo qui ad fletum posset adducere: nemo qui animum eius (quod unum Oratoris est maxime proprium) quocumque re

postularet, impelleret. Itaque cum iam pene evanuisset Hortensius, et Cicero sexto post illum anno Consul factus esset, revocare sese ille ad industriam coepit, ne cum pares honore essent, aliquare Tullius superior videretur. Sic duodecim post Ciceronis consulatum annos, in maximis causis, cum alterum sibi anteferret alter, coniunctissime versati sunt, consulatusque Tullii, qui Hortensium primo leviter perstrinxerat, idem illos rerum a Tullio gestarum, quas Hortensius admirabatur, laude coniunxit. Maxime vero perspecta est utriusque exercitatio, paulo antequam perterritum hoc armis studium conticuit; cum lege Pompeia, rernis horis ad dicendum datis, ad causas simillimas inter se, vel potius easdem veniebant quotidie.

11. At si quaerimus, cur adolescens magis floruerit dicendo, quam senior Hortensius: causas reperiemus verissimas duas. Primum, quod genus erat Orationis A siaticum adolescentiae magis concessum, quam senectuti. Genera autem Asiaticae dictionis duo sunt: unum sententiosum et argutum, sententiis non tam gravibus et severis, quam concinnis et venustis, aliud autem genus est, non tam sententiis frequentatum quam verbis volucre atque incitatum, nec flumine solum orationis, sed etiam exornato et faceto genere verborum. Haec autem (ut dixi) genera dicendi aptiora sunt adolescentibus, in senibus gravitatem non habent. Itaque Hortensius utroque genere florens, clamores faciebat adolescens. Habebat enim Menecleum illud studium (a Menecle Oratore Graeco celebratum) crebrarum venustarumque sententiarum, in quibus erant quaedam magis venustae dulcesque sententiae, quam aut necessariae, aut interdum utiles, et erat oratio cum incitata et vibrans, tum etiam accurata et polita. Non probantur haec sensibus. Erat tamen excellens iudicio vulgi, et facile primas tenebat adolescens. Etsi enim genus illud dicendi auctoritatis habebat parum: tamen aptum esse aetati videbatur. Et certe, quod et ingenii quaedam forma lucebat, et exercitatione perfecta erat, verborumque adstricta comprehensio, summam hominum admirationem concitabat. Sed cum iam honores et illa senior auctoritas gravius quiddam requireret, remanebat idem, nec decebat idem. cumque exercitationem studiumque dimiserat, quod in eo fuerat acerrimum, concinnitas illa, crebritasque sententiarum

pristina manebat; sed haec vestitu illo orationis, quo consueverat, ornata non erat. Haec de se atque ipso Hortensio in Bruto Cicero: Sed nunc ad Tullianas actiones revertamur.

Anno aetatis 38. Urb. C. 684. quo Cicero Aedilis curulis fuit cum M. Caesonio, Capitolium superiorum annorum consumptum incendio a Q. Catulo magna laude instauratum est; Cicero vero pro Fonteio dixit Q. Hortensio et Q. Caecil. Metello Coss.

12. Causa talis est. Tenuerar M. Fonteius Provinciam Galliae per triennium Praetor, quam, quod aere alieno oppressisset, quodque ex viarum munitione et vini portorio novum quaestum instituisset, iccirco a M. Pletorio, subscribente N. Fabio Sanga, Gallis testificantibus accusatus, et repetundarum reus factus; a Cicerone vero defensus est, co tempore, quando abrogata iam lege Cornelia (qua Senatoribus tantum iudicandi potestas delata erat) per legem Aureliam (quam L. Aurelius Cotta superioris anni Praetor tulerat) Equitibus quoque et Tribunis aerariis iudicare concessum est.

13. Altera causa Ciceronis pro A. Caecina eiusdem pene temporis esse videtur. Haec talis erat argumenti. Cesennia M. Fulcinii Tarquiniensis uxor, mortuo viro bonorum usumfructum una cum filio haerede obtinuit, sed et hoc mortuo, auctione bonorum constituta, Cesennia fundum ex iis bonis de sententia amicorum emit. Verum cum id negotii Sext. Aebutio dedisset, ei tamquam emptori addictus fundus est. Cesennia cum non multo post A. Caecinae nupsisset, illum vita decedens haeredem instituit. Ergo Caecina fundum occupare conatus est, adversus Aebutium sibi illum ut proprium vendicantem. eo consilio, ut si agro deiceretur, interdicto unde vi, Aebutium postularet. Sed prohibitus ab armatis Caecina ne posset ingredi, interdictum de armatis hominibus a Dolabella Praetore impetravit, ut unde deiectus esset, eo restitueretur. Aebutius restituisse se dixit, in eamque rem sponsio facta est, de qua re iudices a Praetore dati sunt Recuperatores (qui erant privatarum causarum decisores) Tota haec quaestio definitionis est, anscilicet interdicto de vi teneatur etiam is, qui non deiecit de fundo, sed ab eius ingressu prohibuit? Hoc Ciecero post causae totius expositionem, diserte contendit.

Anno aetatis 40. cum septem aliis Cicero, praelatus tamen omnibus, Praetor est designatus, cuius munus cum anno insequenti, quierat Urb. C. 687. adiisset, Quaestioni de pecuniis repetundis praefuit, in qua caste integreque versatus C. Licinium Macrum, hominem et privatis opiniobus potentiaque, et Crassi opulentissimi viri amicitia, et nobilitatis fretum gratia, reum pronuntiavit. Sententia Macro in tot praediis amicorum tam inexspectata, ut is iudicio nondum finito, exillo domum sese subduxerit, mutatoque rei habitu ac tonso capite, tamquam absolutionis securus, rur. sum inde pedes efferret, cum Crassus illi obviam factus tristissimum damnationis nuntium tulit, quo ita consternatus est, ut animi aegritudine in corpus transfusa, febrim primo, ac deinde mortem contraxerit. Quod incredibili ac singulari populi voluntate acceptum est, cum plus apud Ciceronem verum crimen et leges, quam gratiam hominis valuisse intelligeret.

14. Orationem, pro lege Manilia in Pompei favorem lata, hoc anno 41. M. Aemil. Lepido et L. Volcatio Tullio Coss. Cicero habuit. Haec eius occasio. Tulerat C Manilius Tribunusp, legem seu plebiscitum, ut Pompeio belli maritimi reliquias in Cilicia persequenti, Asiaticae quoque provinciae, bellum piraticum ac Mithridaticum (quod Lucullus 7. annis cum laude administrarat) committerentur. Quam legem cum Q. Catulus et Hortensius dissuaderent, suasit obtinuitque Cicero, quod bellum hoc Mithridaticum et genere necessarium, et magnitudine periculosum Cn. Pompeius, in quo summa esset scientia rei militaris, virtus, auctoritas, et felicitas, optime in ceteris administraturus videretur. nec spes fefellit. Nam Pompeius multis iam ante militiae pugnis victoriisque nobilitatus fuerat, ut qui Syllae auspiciis Carbonem Marianae factionis Consulem in Sicilia, Hiarbam Regem in Africa, Perpennam earundem partium Ducem in Hispania, Spartaci gladiatoris hominis reliquias confecit in Italia. Consul postea novo exemplo creatus, priusquam quaesturam, praeturamque inferioris ordinis officia adiisset. Hic igitur deinde post fractas debellatasque in Cicilia piratarum vires, adversus Mithridatem Ponto rursum, pulso Lucullo, fretum, tanta virtute pugnavit, ut intra annum regno Ponti spoliaret, quod deinde in Provinciae

formam redegit. Tigranem Armeniae Regem Syriae Phoeniciaeque amissione multatum, in fidem recepit. Mithridates profugus, cum aliorum armis ferox, atque in proprios filios crudelis, in hostem iuxta atque amicum caedibus infestis grassaretur, a Pharnace filio obsessus, animam, quam veneno assuefactus vix poterat, ferro Gallici Ducis extorsit. Interea dum Aristobulus et Hyrcanus Alexandri Regis Iudaeorum filii, de regno infestis odiis armisque disceptant, Pompeius arbiter controversiarum postulatus adfuit, quem cum deinde imprudenter Aristobulus lacesseret, Hierosolymam vi occupat, muros urbis subruit, atque in templi adyta ingressus sacrilegas ab omni thesauro manus abstinuit, Hyrcanoque sacerdotium ex legato patris destinatum reliquit. Verum Iudaeam pop. Rom. stipendiariam esse iussit, Antipatro Procuratore gentis relicto. Aristobulus Romano triumpho reservatus est. haec modo de Pompeio sufficiant.

15. Cicero inter haec sua in Praetura, A. Cluentium Avitum de Veneno Oppianico Vitrico suo propinato accusatum defendit contra T. Actium, apud Iudicem Q-Vocanium. Priusquam tamen ad hoc crimen descenderet, Cluentium longa defensione, ab infamia purgat, qua L. Quinctius eum ante annos octo corrupisse pecunia Iudices dictaverat, quando Oppianicum iudicio superavit.

Catilina hoc eodem anno ex Africae Provincla Romam Consulatus petendi gratia profectus, cum repetundarum reus ageretur, honoris spe, insperata deiectus ignominia, ultionem a Consulum futurorum caede petere constituit. Unde turpissimae coniurationis cum P. Antonio, C. Pisone et P. Sylla initium ductum est. Cui etiam praelusisse sequentis anni prodigia videntur; quando et Capitolii turres de caelo percussae sunt, et simulachra Deorum suis vulsa sedibus, et veterum ipsiusque adeo Romuli tactae, aut deiectae fulmine statuae, aereae etiam legum tabulae caelesti igne liquefactae. Sed Catilinae indignationem fregit Consulis L. Manl. Torquati (qui cum L. Aurelio Cotta fasces prehenderat) si non vera, at simulata benevolentia, quando Catilinae repetundarum postulati, adversus P. Clodium, defensionem suscepit. In qua tamen Clodius non veritate causae, sed vi pecuniarum victus, Catilinae concessit. Porro Cicero ex

Praetura in Provinciam abire noluit; quod ad consulatum sibi viam aperiri cerneret, quem anno sequenti, qui Urbis erat 669. una cum L. Sergio Catilina, C. Antonio, P. Sulpitio Galba, L. Cassio Longino, Q Cornificio, et C. Licinio Sacerdote petiit. In his cum Catilina et Antonius largitionibus sibi aditum sternerent, ideoque Senatus censuisset, ut lex ambitus, aucta etiam cum poena ferretur, intercedente, ne fieret, Q Mucio Orestino Tribp. Cicero in toga candida adversus Catilinae et Antonii ambitionem, gravissimam orationem habuit (cuius etiamnum fragmenta apud Asconium suppetunt) quae loco sententiae apud senatum valuit. C. Iulio Caesare, et C. Martio Figulo Coss. Catilina tamen qui permultos a Sylla proscriptos occiderat, quaestione de Sicariis a C. Caesare instituta, in iudicium adductus, Torquato iam non favente, L. Lucullo etiam adversante, absolutus tamen est, quod minus illorum auctoritas ponderis, quam Catilinae pecunia habere videretur.

Lex agraria hoc tempore a P. Servilio Rullo Tribp. permulgata est. Qua constitutum est, ut decemviri, summa cum potestate, crearentur, qui et Italiam, et Syriam, et ea universa, quae recens Pompei Magni virtute Rom. imperio accesserant, suo iure administrarent, venderent aut dividerent, quidquid populo Rom. ex publico deberetur, Colonias deducerent, eicerent admitterentve ad Magistratum exules, pecuniam ex aeratio sumerent, milites pro necessitate conscriberent, alerentque, ac iudicarent de omnibus, Tanta erat Romanorum in suos ex alieno liberalitas.

CAPUT III. Media aetas, eiusque studia.

18. Adversus Serg. Catilinam eiusque coniuratos orationibus quatuor pugnavit, illum urbe eiecit, ex his aliquot interfecit, Patriam liberavit, ideoque Patriae Pater dictus est.

20. P. Corn. Syllam coniurationis accusatum propugnavit. Adversus Clodii improbitatem, testis stetit.

22. Clodius ut Tribp. esse posset, ex Patriciis ad plebeios transiit, Cicero ruri versatus est.

24. Caesari decreta Gallia a consulatu est per quinquennium, in qua legationem frustra Ciceroni obtulit, quem lege offendit agraria.

I. COnsul una cum C. Antonio electus omnium suffragiis Cicero, anno aetatis suae 44. Urbis Cond. 690. summa dicendi auctoritate populum Senatumque pro arbitrio moderatus est, quamquam eo tempore fascibus Consularibus potitus est, quo nihil adversi esset, quod non probi metuerent, et improbi exspectarent, cum sortitus collegam Tullius esset Antonium voluntate ac moribus dissimilem, Catilinae amicum, Agrariae legis fautorem, possessionibus per Italiam una cum Tribunisp. dividendis intentum. Hunc igitur Cicero multa in Rep. molientem, patientia atque obsequio suo mitigavit. Provinciam Galliae Senatus auctoritate, exercitu pecuniaque optime instructam, reclamante licet pro concione populo, Antonio cessit. Nihil vero prius habuit, quam ut inito consulatu Senatum et bonos omnes legis Agrariae maximarumque largitionum metu liberaret. Quare primam in Senatu contra legem agrariam et Servil. Rullum suasionem instituit, cuius initium, de creandis decemviris, intercidit; ceteris ostendit, neque aliorum agrorum venditionem Reip. utilem; neque aliorum emptionem iustam necessariamque; neque deductionem Coloniarum in agrum Campanum Rom. populo suadendam. Omnia Rullum ad privatae cupiditatis avaritiam, et metuendam Romanis potestatem referre. Qua oratione ita legislatores conterritos asserunt; ut nihil contra aut dixerint, aut moliti sint.

Cicero igitur Senatum sequi iubet, progressusque ad populum oratione altera tantum potuit, ut rem ad vulgi licet emolumenta, eiusque favorem excogitatam, lege agraria rursum antiquata, dissuaserit. Nam et decemvirorum potentiam, et Coloniarum deductionem, et venditionem emptionemque agrorum docuit spectare ad tyrannidem,

quod omnia decemviris cum summo permittantur imperio. Cum vero deinde Rullus Ciceronem criminaretur: ut si Syllanae tantum factionis hominibus adhaeresceret, ne attributi eis agri eriperentur. Tertiam ad populum orationem habuit, defensionem sui, et retorsionem criminis in adversarium continentem. Altera, quam Cicero pro Roscio ad populum in aede Bellonae convocatum dixit, Oratio non extat. Sibilis illum in theatro populus, equestris ordo e diverso plausibus excipiebat, ob legem Theatralem latam, quam sibi, ob inducta sedium discrimina, populus adversari credebat. Verum Cicero in theatrum progressus populum ad aedem Bellonae convocatum, tanta auctoritate, compescuit; ut reversus eidem Roscio cum Equitibus plauserit. Tanta eloquentiae vis est, ad effrenatos animorum impetus facili tranquillitate componendos, praesertim cum ad verborum pondus dignitas Oratoris accesserit.

17. Quarta Oratio Consularis pro C. Rabirio suo etiamnum argumento, quam vis mutilo, superest. Hic perduellionis reus e T. Labieno factus est, eo nomine, quod L. A. puleium Saturninum ante annos 36. in civili motu occidisset. Nam cum Saturninus Tribunatu, per parricidium (favente C. Mario) adito, per vim legem tulisset Agrariam, simulque C. Memmii canditati caede, Servil. Glauciam Consulem urbi voluisset obtrudere; Senatuscons. factum est, ut providerent Consules: ne quid Resp. detrimenti caperet. Quod erat extren um in malis remedium quaerere. Igitur Saturninus et Glaucia, tamquam seditionis auctores, statim sunt interfecti, cum quibus et Q. Labienus accubuit, Titi Labieni patruus. Hic igitur fretus hoc tempore C. Iulio Caesare fautore atque impulsore, Rabirium ut caedis auctorem aggressus est. Resque ex voto primum cecidit, cum inter duumviros Iudices in tali causa creari solitos, ipse C. Iulius et L. Caesar fuerit, ideoque tam cupide ab his damnatus sit, ut Rabirio ad populum provocanti, nihil aeque ac Iudicis acerbitas profuisse visa sit. Sed et vitium illud constitutioni horum Iudicum intervenerat, quod duumviri illi non a populo, ut moris erat, sed a Praetore creati essent. Populo itaque appellato, comitia centuriata, quibus de perduellione iudicari solebat, in campo Martio habita sunt, ubi Cicero in defensione C. Rabirii in omni genere

amplificationis exarsit, docuitque innocentem Rabirium, tum quod Senatus imperio paruerit, tum quod Rempubl. tuitus, cum aliis bonis civibus, fuerit.

Una subinde alteraque Oratio per Ciceronem habita est, quas posteritas non vidit, nam et proscriptorum fil os, lege Cornelia, a dignitatibus submovendos esse statuit; et Macedoniam sibi pro Gallia Cisalpina, Provinciae nomine, relinquendam contendit, potiori honore ad collegam Antonium delato.

18. Gravior illiac periculosior cum L. Serg Catilina pro Reipubl. salute dimicatio suscepta est. Hic insana consularis dignitatis ambitione inflammatus, nihil vel pecuniis, vel armis intentatum reliquit. Quare ut hominis temeritati legibus oportunis praestruerent, M. Tullio ad Senatum referente, placuit ad poenam crimini ambitus decretam, annorum decem exilium, lege ad populum lata, addere. Catilina, qui suis Ciceronem conatibus ubique adversantem ferre ultra non posset, conducta armatorum nefaria manu, in publico Comitiorum campo, qui Martius dicitur, primo quidem Tullium interficere constituit: verum, cum semel dilatis Comitiis, semel opposita armatorum cohorte, armatus ipse Tullius, scelerati hominis consilia turbasset, denique et submissos salutandi specie, et interficiendi Ciceronem voluntate, duos Rom. equites mane aditu domus suae prohibuisset, Senatum inaedem Iovis Statoris convocavit, quo cum et Catilina singulari venisset audacia, ratus sua sc praesentia consilia Ciceronis turbaturum, hic oratione extemporanea, ira atque indignatione vim eloquentiae acuente, Catilinam, tamquam hostem Reipubl. caedem senatus, atque interitum molientem, urbe egredi iussit, ut a quo legibus tuti esse non possent, ab illo interiectis moenibus defenderentur. Idque tanto verborum sententiarumque fulmine, ut perculsus Catilina intempesta nocte, trecentorum armatorum stipatus numero, lictoribus imperiique, ut Consul, fascibus una adhibitis, in Manliana ex urbe castra concesserit.

Postridie Cicero ad populi concionem progressus, gratulatus omnibus est de hoste intestino Reipubl. submoto, docetque facile cum Manlio et virorum effeminatorum exercitu deleriposse. Senatus vero Catilinam et Manlium

hostes Romanorum declaravit, decrevitque ut Cicero urbis praesidio relinqueretur, Antonius ductis copiis in hostem iret. Coniuratorum porro in urbe reliquias per Q. Fabium Sangam deprehendit Cicero. Is enim cum esset patronus civitatis Allobrogum, horum in urbe Legatos per P. Lentulum Suram sollicitatos, literisque in Galliam revertentes instructos significavit. Igitur L. Valerius Flaccus, et C. Pomptinus Praetores a Cicerone ad pontem Milvium destinati, occupatos per insidias legatos in urbem reducunt. Hic principes coniurationis Lentulus, Cethegus, Statilius, Gabinus et Caeparius patefacti, T. Vulturcii et Allobrogum indiciis, ex Senatus Consulto in custodiam sunt traditi, quo die, qui erat tertius Nonarum Decembris Ciceroni conservatae, Reipubl. (ut nemini antea) testimonium dedit, et singulari genere supplicationis Deorum templa patefecit, sub noctem progressus in concionem Cicero (quae tertia Catilinaria habetur) et quid in Senatu actum esset proposuit, et supplicationem Diis solenni die instituendam suasit.

Cum vero Nonis Decembris Cicero intelligeret paratos esse, qui Lentulum et Cethegum perfracta custodia in libertatem vendicare constituissent, dispositis praesidiis, et Senatu convocato retulit; quid fieri de iis placeret, qui in vinculis coniurationis rei detinerentur. Primus futuri iam anni designatus Consul. C. Iunius Silanus rogatus sententiam, extremo in illos supplicio animadvertendum censuit, cui deinceps accessere multi, dum Tib. Nero. atque haud multo post gravissime Caesar, id temporis Praetor, eos publicatis bonis, per municipia in vinculis attinendos censuit, donec cum Catilina esset debellatum. Surrexit deinde Cicero, atque in utramque partem, ea oratione, quae nunc quarta Catilinaria inscribitur, ita disseruit; ut non obscure Silani iustam severitatem probaret. Et quam vis deinde ceteri assentirentur Caesari, tamen cum postremo M. Porcius Cato Tribunuspl. designatus, adhucpene adolescens, tanta animi vi atque orationis ardore in coniurationem hanc invectus esset, ut dissentientes prope de criminis societate suspectus redderet, supplicium ex huius sententia in omnes decretum est, quo in carcere de coniuratis sumpto, paucorum caede plurium capitibus consultum est. Tantoque id urbis totius plausu factum, ut velut de erepta ex supplicio republ. reduci domum sub tenebras Ciceroni accensis passim facibus gratularentur servatoremque ac

conditorem alerum patriae inclamarent. Neque Sernatus hisdefuit honoribus; siquidem, quod nulli factum antea Q. Lutatius Catulus princeps Senatus et auctor publici consilii frequentis. consensu, Patrem patriae, nuncupavit. Civicam vero illi coronam deberi L. Gellius in concione pronuntiavit. Et Cicero Nonas hasce decembres, tam sibi honorificas et reipubl. felices, frequenti commemoratione recolebat. M. Crassus testari auditus est, se, quod esset senator, quod civis, quod liber, quod viveret Ciceroni acceptum referre; quoties coniugem, domum patriamque videret, toties eius beneficium intueri. Et Cn. Pompeius cuius gratia Cicero, Mithridatico bello confecto, decem dierum supplicationem decreverat, frustrase tertium ab hostetriumphum deportaturum fuisse asseruit, nisi eius in rempubl. beneficio, dignum ubi triumpharet, locum habuisset. Catilina in agro Pistoriensi anno proximo a Q. Metello Celere, et Petreio C. Antonii legato fortissime cum suispugnans cecidit, plerisque eo loci ubi pugnatum erat occumbentibus, nullo, in praelio autfuga, intercepto. Verum L. Calphurnius Bestia, et Q. Metellus Nepos Tribpl. creati, Catilinaefautores pene sopitum reip. incendium revocassent, quorum hic quidem Ciceronem consulatu abeuntem concionis habendae potestate privavit, iurisiurandisolumfacultate concessa. Quando, cum Tullius intrepide iurasset, sua opera patriam conservatam esse; populus ad immortalem eius nominisgloriam, hoc iusiurandum iuratus ipse, una voce consensque approbavit. Neque haecpopulistudia, frequentibus Metellus invectivis, quod reos indicta causa trucidasset Cicero, potuit inclinare. Sed et Q. Lutat. Catulus iam armata rursum dissensione civium, lege lata de vi publica sanxit, et iuxta hanc P. Autronio, Ser Sylla L. Vargunteio, M. Porcio Laeca, et C. Cornel. sublato, fumantes velut in busto coniurationis reliquias extinxit, quae tamen post Consulatum Tullii D. Iunio Silano et L. Licinio Muraena Coss. evenerunt.

19. Muraenam tamen recens designatum Consulem, adhuc Consul defendit Cicero, cum ambitus a M. Portio Catone Cn. Posthumio et Serv. Sulpicio accusaretur. Quorum Sulpicius quidem competitor repulsaedolore exarsit, Cato veroseveriiuvenis ingenii iuraverat, se quencumque pecuniam dare populo cognovisset, hunc in iudicio delaturum, sed et Cicero illum iure posthabitum Muraenae, hunc vero stoica nimium severitate, spectacula conviviaque populoa Muraena exhibita censuisse asserit.

Hortensius eiusdem quoque Muraenae cum M. Crasso, defensor iudicatus tuncfuit eloquentiae laude Ciceronem vicisse, quod hic oppressus curis vigiliisque, nullam sibi antecedentis noctis quietem indulsisset.

20. Anno sequente, qui est urbis C. 691. sub Silano et Muraena Coss. pro Publ. Cornelio Sylla dixit, quem L. Torquatus duplicis coniurationis reum arcessiverat, alterius iam olim sub L. Tullo et M Lepido Coss in qua illum defendit Hortensius; alterius Catilinariae, in qua illum merito se tueri contendit Cicero, ut innoceutem et a coniuratorum societate remotum.

Sub idem tempus Publ. Clodius rarae atque insolentis audaciae iuvenis, Pompeiae C Caesaris uxoris irretitus amoribus, eiusdem in aedes, cum sacris illic bonae Deae operarentur, femineo opertus habitu sese immisit, sed ab ancilla obvium, quo tenderet, sciscitante, ex voce agnitus, nec multo post de cubiculo eiectus est Caesar igitur anno proxime insecuto, Pompeiam repudiavit, Clodium Lentulo accusatore stitit in iudicio, qui cum se eo die Roma abfuisse contenderet, Cicero adversus illum testatus est, sibi id temporis Romae in aedibus adfuisse, quo facto capitale in se ferocissimi iuvenis odium concitavit, quod, absoluto deinde Clodio, sensim inflammatum est, ut haud multo post intelligetur. Porro Q. Tullius frater Cicer. huius anni Urb. C. 692. Praetor Asiam provinciam sortitus est, eamque per triennium administravit, quo Cicero plures ad Atticum lib. 1. Epistolas dedit. Unam veropost biennium ad fratrem, in qua illi praeclarissima rectae administrationis praecepta exhibuit.

21. A. Licinium Archiam Poetam, Ciceronis olim Magistrum, cum Gracchus illi de iure civitatis obtento movisset controversiam, ita Tullius M. Puplio Pisone et M. Valer. Messala Coss. defendit, utillum et civem esse Romanum ostenderit, et illa civitate ob poetices artem inprimis dignum.

22. Insequens annus sub Coss. Q. Metello Celero et L. Afranio Ciceroni ad otium litterarium pene vacuus fuit, quo historiam consulatus sui commentario Graece edito misit ad Atticum ut ex lib. 1. epist. 16. constat, eandemque versibus per tres libros complexus est. Quotempore

Clodius rem inexspectatam omnibus machinatus, cum esset patricius ordine et Metelli Consulis propinquus, ut illa uteretur potestate tribunitia, qua L. Flavius Tribpl. hoc anno fretus Metellum Consulem carceri mancipavit; hoc primum contendit; ut, lege lata, patritiis eius quoque Magistratos capiundi facultas fieret, quod cum non obtineret, in concionemprogressus, patriciatu eiurato, ad plebem transiit. Hoc in campo Martio suffragante populo per C. Herennium Tribpl. cum esset peractum, frustra tamen Clodius Tribunatum petiit. Metello adversante, quod negaret adoptionem more maiorum rite factam, qua plebeius, nisi lege curiata, fierinemo posset. Sed nihil tam vile abiectumque Clodio erat, quod odii sui in Ciceronem explendi gratia, non prensaret, igitur plebeio sese homini P. Fonteio, et quidem natu minori, adoptandum tradidit; in qua adoptione Caesar (qui in consulatu cum M. Calphurnio Bibulo successerat) legem curiatam tulit, Pompeius auspiciis interfuit. Iam enim coniurata inter se amicitia coierant tres potentissimi civitatis Principes M. Crassus, Pompeius et Caesar. Interea Cicero, quihanc in se cudi fabam cerneret, quamvis Pompeio amico uteretur, Antii in Pompeiano, Formiano, et Arpinati a bonis studiis solatium aliquod doloris mutuabatur, pluresque ex lib. 2. a quarta ad 18. litteras misit Attico, dum hic se in Epirum transferret. Nec multo post reversus Romam Cicero, a publicis Consiliis, quae minus probabat, abstinens, forensibus se caussis multorum patrocinio impendit, in quibus A. Thermus bis defendente Cicerone est absolutus.

23. Est et L. Valerius Flaccus Caesare et Bibulo Coss. a D. Laelio repetundarum accusatus. Hic ex praetura, quam Cicerone Consule gesserat, Asiam Provinciam obtinuerat; in qua incorrupte versatum, cum Q. Hortensio adversus plurium Asiaticorum et Romanorum testimonium contendit, longa testium refutatione, Cicero.

24. C. Iulio Caesari hoc anno P. Vatinius Tribl. obsecutus, legem tulit, dictam ab auctore Vatiniam, qua Caesari Gallia citerior cum Illyrico in 'quinquennium decreta fuit, unacum legionibus tribus, quibus Senatus quartam cum ulteriore Gallia deiecit. Quo imperio suam sensim Caesar Monarchiam est auspicatus. Iam tum enim imperandi cupidus multas in consulatu leges ferebat, quae ab illo Iuliae

appellatae sunt, quas contra auspicia latas Cicero non obscure prae. dicabat. In his etiam Agrariafuit, qua vigintiviri cum summa potestate dividendi agri Campani sunr constituti, in quibus tamen quinque ceteris praelati videntur, inter quos Ciceroni frustra locus a Caesare oblatus est, cum praeesse illi officio detrectaret, quod Consulipse damnasset in aliis. Devinciendi tamen sibi Ciceronis percupidus Caesar, ne absens Romae adversarium pateretur, qui et priores eius leges everteret, et consiliis in futurum tempus destinatis obsisteret: non suasit solum, verum et rogavit, ut legatus sibi, cum proxima scilicet potestate, in Galliis adessene recusaret. Sed adversus ab his Cicero, a se quoque alieniorem deinde Caesarem expertus est, atque in illas se pedicas induit quas illi Clodius nexuit.

CAPUT IV. Gravis aetas, eiusque studia.

26. Hospitali libertate peregre exipitur foveturque Clodii interminatione neglecta, quin etiam altero post anno Lentulo Coss. et T. An. Milone Tribp. cum Pompeio potissimum faventibus reducitur.

29. Prodigia ob domum suam profanatam in urbe facta negat Oratione de Haruspicum responsis.

31. L. Cornelium Balbum et M. Caelium tuitus est, Pompeius consulatu cum Crasso adito Caesaris in Gallia imperium prorogavit. Crassus in Syrico bello periit.

34. Pompeio omnia moderante T. An. Milonem occiso Clodio frustra Cicero defendit.

25. ANus Urbis Cond. 645. Ciceronis 49. agebatur, L. Calphurnio Pisone Caesonino et A. Gabinio Coss. quando Tribunatu plebis fretus Clodius, et opportunis adsuum in Ciceronem odium explendum Consulibus, omnia ad illius subversionem molitus est; favente his conatibus

Caesare: ne, quem ad sua consilia amicum habere non posset, inimicum pertimesceret. Ut vero populum sibi Clodius devinctum teneret, leges tulit quatuor, popularesquidem illas, sed perniciosas Reip. ut scilicet frumentum populo gratis hoc anno praeberetur; alteram, ne quis per eos dies, quibus cumpopulo fas agi, de caelo servaret: tertiam depristinis collegiis restituendis, atque instituendis etiam novis, quartam, ne quem indemnatum, atque indicta causa, morte multarent, et si quis indemnatum sustulisset, ei aqua et igni interdiceretur. Qua lege cum peteretur Cicero, ut qui Lentulum, Cethegum alisque coniurationis socios, manifesto licet scelere, in audita tamen causa, inter vincula interemisset.

Mutata igitur veste Cicero sordidatusque populo supplicare coepit, at illudere illi vicissim Clodius, et ubicumque per se suosque occurrens posset, verbis contumeliisque iniuriose lacessere, exprobrare mutationem habitus, supplicationes impedire, ut hac saltem conceptum furorem ultionepasceret. Minus hic animorum in proprio discrimine, quam in aliorum periculis Cicero pro concione ostendebat. Ex iuventute tamen adolescentum nobilissimorum viginti facile milia mutata veste illius calamitatem lugebant et Equestris pene ordo universus, cum magna ex Italia multitudine pro Ciceronis salute in Capitolium confluxerant; frustraque ad Senatum Gabinio illic Consule, molli atque esteminato homine, praesidente supplicesprounius incolumitate viros destinabant, L. Mummio incredibili Ciceronem fide constantiaque propugnante. Nam, ut non pauci bonorum et Senatus denique ipse, mutato habitu, Ciceronis exilio inter cedendum putarent: tamen ea erat turbulentae multitudinis atque ex ima hominum fece per Clodianas conciones excitae vis, ea Caesaris cum exercitu ad portas urbis sedentis, furoremque au dacissimihominis adiuvantis auctoritas, ea gravissimorum hominum, ac Pompei quondam amicissimi, Pisonis etiam consulis, licet ex affinitate coniuncti autdissimulatio, aut malevolentia; ut tantae invidiae odiis impar cedendum sibi potius Cicero, quam urbemseditiosorum hominum, atque ad arma spectantiumfurori obiciendam putaret. Itaque domestico Minervae signa ad Capitolium translato, subscripsit; Minervae custodiurbis, seque extremo circiter Martio Siciliam versus recepit, atque Vibone ad Lucaniae fretum substitit, unde ad Atticum Epist, 2. et 4. libri 3.d ata est;

sed a Praetore in Siciliam venire prohibitus, verso itinere Dyrrachium contendit, navigatione difficili, qua ex alto reiectus, ubi denique appulisset, sensit terram subito motu contremiscere, tamquam, ut haruspices ominabantur, Ciceronem exulem ferre non posset. Ex hac via Thuriiscripsit ad Atticum Epist. 5. lib. 3. Tarenti Epist 5. Brundusii Epist. 7. Et 4. lib. 14 famil. Hinc thessalonicam delatus apud C. Plancium liberali hospitio septem mensium fruitus est, quem postea accusatum de ambitu Romae defendit. Hinc plures ad Atticum dedit epistolas, quae lib. 3. ab octava ad vigesimam secundam leguntur, ad Quinctum fratrem vero dedit, tertiam libri 1. et sequentem, ad uxorem Tertiam Epist. 2. lib. 14 famil,

26. Clodius ut primum Ciceronem urbe excessisse cognovit, lege cavit, ne quis Ciceronem intra 1369, ab urbepassus susciperet, aqua illi atque ingni interdictum huncusque esset, qui secus faceret, impune, hospes cum ipso exule, occideretur. Quam tamenpoenam omnes, singulari illumbenevolentia complexi, neglexerunt. Villas exulis Clodius per submissos incendiarios inflammavit, magnificam quoque in Palatio eiusdem domum, paucis ante annis comparatam, iniecto igne consumsit; ac ne quando ad suum rediret auctorem, in area templum Libertatis erexit. Bona direpta ad Consulum Pisonis et Gabinii aedes villasque transferebantur.

Mollius hanc aliquanto, quam virum philosophum deceret, calamitatemtulit; dum mutatis, una cum Clodii tribunatu, Consulibus, summum urbis magistratum adiret P. Cornel. Lentulus Spinther, et Q. Caecilius Metellus nepos, quorum ille nihil sibi rerum humanarum prius in senatuagendum censuit, quam ut de Cicerone revocando ad Patres referret. Cumque L. Cotta princeps Senatus assereret, nihil more maiorum, atque ex legibus cum Cicerone actum esse, ut iccirco ad eum revocandum lege opus non foret. Pompeius tamen ad Senatus auctoritatem populi adiungenda esse suffragia statuit. Quare cuma Kalend. Ian. ad 8. Kal. Feb. variis cunctationibus, altero Consulum Metello antiquis a Cicerone inimicitiis divulso, et Clodiimachinationibus, res produceretur; contra senatui nihil ante impetratam Ciceronis salutem agere decretum esset: producta demum ad populum causa, gladiatores Clodius pro Marci propinqui funere conductos, in confertam populi concionem magna caede immisit, ubi Quinctus Cicer. frater

inter cadavera occiforum delituit Cum vero T. Annius Milo, id temporis Tribpl. Clodium de vi postularet, intercessit Metellus Consul, negans fas esse, Quaestoribus nondum, ut mos erat, per Comitia aedilitia creatis, ac Iudicibus per illos forte delectis, iudicium ullum exerceri. Quare sublatis hac via iudiciis, ut vim vi Milo repelleret, emptis ipse etiam Reipublicae causa gladiatoribus P. Clodii conatus audaciamque compescuit. Interea Senatus Quaestoribus! Legatisque per Italiam, Provinciasque Romano imperio subiectas, Ciceronis talutem co`mendavit, quae res ingentem populi multitudinem Romam accivit, utquasi signo dato convenisse unius capitis servandi causa, tota Italia videretur. Lentulus igitur Consul frequentissimum Senatum in Capitolium accivit, ubi et religione loci, et Senatus auctoritate ac denique P. Servilii incredibili gravitate dicendi Q. Metellus, obliteratis odussuam gratiam absenti Ciceroni addixit. Cn. etiam Pompeius praecipuus Ciceronis reducendi auctor, atque iccirco etiam per Clodii Sicarios in ipsa nuper curia appetitus, uni Ciceroni patriae conservatae gravissimum dedit testimonium, cuius sententiam Senatus universus uno Clodio dissentiente approbavit, Tulliumque ab exilio revocandum statuit. Quod cum deinde in confertissima populi multitudine e theatro ludis Consularibus nuntiatum esset, faustissima omnium acclamatione acceptum est. acpostridie pro concione per Lentulum Coss. Pompeium, P. Servilium, L. Gellium, disertissimis in laudem Ciceronis orationibus ad Quirites iuxta et Patres celebratum; de nique pridie Nonis Sextil. in campo Martio insolita Comitiorum celebritate per Lentulum Coss. lege lata decretum, quo die Cicero, vulgata iam revocationis fama, cum Dyrrachio Brundusium venisset, summa civium gratulatione exceptus, cognovit ante diem 6. Id. Sextil. literis Quincti fratris, quanto omnium ordinum consensul, lex de eius reditu, comitiis centuriatis, lata esset. Brundusio igitur Neapolim, Capuam, Sineussam, Formias, Terracinam, demum per Ariciam Romam pridie Nonas Sept. pervenit, tanta, quaqua iter faceret per oppida agrosque effusione et gratulantium concursu, ut non immerito dixerit, Italiae sese humeris fuisse deportatum. Roma vero, tamquam suis evulsa sedibus, a Capena porta ad Capitolium forumque atque ipsius Ciceronis domum, faustis acclamationibus implebat omnia, ut ad gloriam illi atque

immortalitatem nominis, conscerlerata illa Clodii vis, non modo non propulsanda, sed emenda etiam fuisse videatur.

27. Postridie in Senatu gratias egit illa Oratione, quae post reaitum Senatui inscribitur, in qua cum exaggeratione benesicii in se collati Gabinii scelera et Pisonis inhumanitatem perstringit. Egit et gratias populo orationealtera, qua eiusdem beneficii magnitudinempraedicat. Sed cum eo tempore magna annonae difficultate plebs infima premeretur, concepto in ludispublicisfurore, ad capitolium, ubi Senatus collect us aderat, uno impetu convolant, caedemque atque incensionem minantur, ut posteris sese diebus Consulares a curia metu plebis subducerent, donec ex Ciceronis sententia per Senatus Cons. lex est promulgata, ut Pompeio per quinquennium toto orbe Romano omnis reifrumentariae potestastraderetur.

Magna subinde contentio de Ciceronis domo, quam Clodius Libertati sacraverat, est su scepta. nam illam quidem populus Comitiis centuriatis eodem iure esse iusserat, quo fuisset. Verum ut de eius religione ad Pontificium collegium referretur consultius Senatui visum est. Quocirca apud Pontifices diserta Oratione evicit, domum suam nulla religione teneri obnoxiam, quod nihila Clodio contra leges adoptato, et multa indigna perpetranti iuste pieque actum fuerit. Pontifices igitur Patresque conscripti domum Ciceronis publica pecunia instaurandam censuerunt, aestimataque haec domus est HS. vicies, Tusculana villa HS. quingentis, Formianum HS. ducentis quinquaginta milibus; sed Clodianae factionis homines fabros aedibus restituendis inductos abegerunt, saxisque ferro atque ignibus vastitatem novam intulere. Quincti etiam fratris domum, lapidibus flammisque ingestis, misere deformarunt, ut Epist. 3. lib. 4 ad Atticum Tullius. Quos Senatus decrevit lege de vi, tamquam Reip. oppugnatores, teneri.

Crevit tamen importuna Clodii audacia, postquam anno sequenti, qui est Urbis C. 697. aedilitatem Cn. Corn. Lentulo Marcellino, et L. marcio Philippo Coss. adiit: nam, ut Ciceronem agitaret, Miloni diem dixit, quodis Tribpl. gladiatoribus Remp. obsedisset, cumque pro eius defensione Pompeius ad populum Orationem instituisset, factiosorum hominum clamore convitiisque iactatus est. Clodio pro suo arbitratu diem producente, ut adfratrem Tullius scribit Epist. 3. lib. 2.

et Epist. 5. lib. 1. Famil. Tam fortunata erat hominis ad quidvis au dendum temeritas, ut infecem plebeiorum immersus, summis insultaret potentissimae Reip. principibus.

28. Fuit etiam P. Sextius alter Tribunorumpl. qui Ciceroni reducendo operam dederat, propter caedem in foro id temporis factam, cum de eius reditu dimicaretur, a M. Tullio Albinovano lege Lutatia de vi postulatus, quem praeter Hortensium Cicero fortissime defendit, eo eventu, ut Sextius absolveretur, et P. Vatinio contra Sextium testanti nulla fides daretur. qua de re Oratio extat gemina, altera quae Sextium Virum esse laudatum, quique salutem patriae propugnarit, vim vi depulerit, egregie declarat: altera qua Vatinii improbitatem, et male administrata Reip. officia mirifi ce exagitat. Tertia quam pro Bestia de ambitu foro medio maximoque conventu apud Praetorem Cn. Domitium orationem eodem anno habuit, non vidit posteritas. Quo tempore etiam Tulliam filiam C. Pisone, cui ante suum Consulatum, illam Cicero desponderat, mortuo, Furio Crasspiedi in matrimonium collocavit, cuius singularis in patrem exulantem pietasfuit, ut redituro Brundusium usque obviam processerit.

29. Porro cum Miloni dies in Nonas Maiiprodita esset, Cicero Roma ad villas discessit, ne praesens invidorum augeret contumaciam. Prodigia tunc Romam insolito terrore perculeruntmt: nam in Albano, montesacellum Iunonis, quod capite Orientem spectabatsolem, ad septentriones versum est. Fax a meridie in caelo ad aquilonem visa porrigi, terrae motus alios conterruit, alios fulmen de caelo icit, strepitusque cumfremitu sub agro Latiniensi insonuit. Lupus urbem frequentissimam, tamquam silvestrem aliquem lucum subiit. Quae cum haruspices expiari vellent, iratos esse Deos responderunt, quod loca sacra et religiosa in usum profanum verterentur. Clodius haec in rem suam efferatus, contionem aedilis instituit, testatusque est, consecratam Ciceronis domum profanam haberi, tantamque Deorum indignationem conciliare urbi.

Postridie igitur cum de locis sacris religiosisque Consules ad Senatum referrent, Cicero ad sui defensionem instructus adfuit, dixitque Oratione illa quae de haruspicum responsis inscribitur, qua primo declarat domum suam ab omni religione vacuam, ideoque illa Haruspicum censura notari negat. Deinde hac ipsa Clodium sacrorum violatorem maxime peti, multis argumentis gravissime statuit.

Sed et Cicero hac in causa adversus hostem triumphans, Capitolium ingressus, sussixas ignominosi sui exilii tabulas refixit, suamque in domum transtulit.

30. Subinde controversia Romae in Senatu dequatuor Provinciis Consularibus agitata est, ut quibus illae vel relinquendae vel conferendae denuo essent. Erat in his Syria, quam pro Consule obrinebat Gabinius, et Macedonia, quam Piso, Gallia deinde citerior ulteriorque, quam bello nondum confecto Caesar multis Romanorum victoriis nobilitabat. Ciceroigitur Oratione illa, quae de Provinciis Coss. legitur, ita censuit, persuasitque: ut Gabinio ac Pisoni tamquam iniquis illarum Provinciarum administratoribus derogaretur: imperium, Caesari fortiter omnia feliciterque gerenti manerer. Egit praeterea ut Penatus in magnis aerarii angustiis victorem exercitum stipendiis donaret, ac novo exemplo legatos decem Imperatori decerneret, quae eum causa non mediocriter Caesari devinxit, quamquam errorem suum, cum ambitiosi se hominis potentiam nimium firmasse in Reipubl. exitium cerneret, serius, quam par erat, deplorarit.

31. Eodem tempore pro L. Cornelio Balbo adversus ipsius inimicos contendit, quod iure civitatis a Cn. Pompeio legitime ex maiorum consuetudine donatussit, etiamsi Gadibus ex Hispania Romanis foederata proderit. Eiusdem Balbi causam M. Licinius Grassus atque ipse Pompeius tuiti fuerant.

Videtur et M. Caelium parricidii accusatum, cum M. Crasso hoc anno defendisse. Siquidem ille ab Atratino Herennio et Balbo delatus erat, prime quidem a Clodio Dionis Alexandrini occidendi gratia accepisse pecuniam, deinde ne reddere cogeretur Clodiae, hanc etiam veneno appetiisse. Quare Cicero postquam flagitiosam hominis ad luxuriam inprimis proiecti vitam utcumque purgasset, deinde neque a Clodia accepisse pecuniam; neque eius toxico interficiendi, aut causam, aut voluntatem habuisse declarat.

C Iulius Caesarautem gestis iis, quae lib. 3. comment complectitur, distributisque per hiberna militibus, cum a L Domitio futuro Consule imperium sibi derogandum existimaret, Lucae in Italia cum Cn Pompeio et M. Licinio Crasso peregit, ut hi sibi consulatum peterent. Qui cum intra legitimum tempus professi non essent C. Catone Tribpl. favente, eius anni comitia prorogata sunt, et Pompeius cum Crasso per

interregnum consulatum adiit. Quâ violentiâ, cum M. Cato eversum iri Rempubl. praesagiret, ideoque omni se conatuo obiceret in carcerem productus est, quo cum nobilissimi eum cives sequerentur, libertati est redditus. Ceterum Aul. Gabinius rebus in Syria feliciter bello gestis, Ptolemaeum Aegypti Regem, Romanorum inprimis studiosum, at suis gravem, ideoque regno pulsum, restituit. Sed cum Crassus in abeuntis Gabinii locum succederet, nec dirarum obnuntiatione, quibus proficiscentem, ob infausta omnia, retinere Capito Tribp. conabatur, terreri posset, exercitu, cum ignominia et dedecore, trans Euphratem deleto, periit, cuius absentis causam Cicero, ut potuit, tuitus est, quamquam avaritiam et arrogantiam hominis nullus satis Orationis fucus obvelaret.

32. At Calphurnius Piso indignatione plenus, quod auctore Cicerone ex Macedoniae Provincia esset, revocatus, cum iccirco hunc in Senatu perstrinxisset, Cicero gravissima illius vitam oratione notavit, quâ et suam cum illius flagitiis innocentiam, honoresque utriusque atque existimationem vulgi componit, et plurimorum reum scelerum, graviori adhuc iudicio obnoxium manere contendit.

Pompeio libertus eius Demetrius celeberrimum illud Rom. urbis amphitheatrum dedicavit, quod populo conciliando, magnis ludorum impensis frequentatum est. Cicero tamen quidquid otii nactus fuit, ad libros tres de Oratore conscribendos adhibuit.

Prorogato iam in quinquennium Caesari per Gallias imperio, et Hispaniis per annos totidem Pompeio decretis, hic L. Domitio Aenobarbo et Ap. Claudio Pulchro locum cessit, an. Urbis Cond. 699. quando Aul. Gabinius obreductum Ptolemaeum maiestatis laesae reus factus est, sed a Pompeio Lentulo frustra ac Cicerone accusantibus, inlibertatem vendicatus. Verum absente Pompeio, repetundarum postulatus, Caesar in Pompei gratiam hominis quamvis inimici defensionem suscepit, eo tamen eventu, ut Gabinio damnato, non invitus causa ceciderit.

Sed et P. Vatinium, infestum suae dignitati virum, publicis iudiciis feliciori exitu in gratiam receptum defendit, ut is se deinde clientem Tullii haud ingratus profiteretur. Fuit etiam a Reatinis in eorum agrum eductus Cicero, ubi apud Clodium Coss. et Legatos Reatinorum contra Internamnates

causam egit. Quinctus frater hoc tempore Legatus ad Caesarem missus, ex Britannia ad Tullium literas dedit, quo iam Caesar instructa classe et domitis qui cis Rhenum erant populis, frustraque Germanis trans Rhenum petitis, victorem exercitum transferebat.

33. Duas hoc eodem anno causas suo patrocinio complexus est Cicero; alteram pro Cn. Plancio suo quondam in exilio hospite, quem ambitus in aedilitatepeten da accusatum, contra C. Flavium, M. Iuventium, et L. Cassium propugnavit, et Iuventio merito praelatum esse, ob vitae morumque innocentiam demonstravit: alteram pro C. Rabirio Posthumo, qui quod Regi Ptolomaeo exuli magnam credidisset pecuniam, illum Alexandriam per Gabinium revocatum fecutus Procuratorem aliquamdiu Regis egit, quodque Gabinio Regis nomine multam pecuniam numerasse diceretur, lege Iulia, tamquam corruptionis particeps, a C. Memmio repetundarum est postulatus. Qua in causa ita illumdefendit Cicero, ut negaret testibus illum tabulisque civitatum idoneis convinci, lege Iulia, tamquam nova adstringi,m pecuniarum a Gabinio acceptarumad. ministrumfuisse, denique pecuniansibi debitam a Rege obtinuisse.

34. Pompeius interea per se suosque ita Romae moderabatur omnia, ut anno seq. qui erat Urbis C. 700. suspensis aliquamdiu per Tribpl. comitiis Consularibus, denique post sex interregni menses, Dictaturamsibi oblatam, clampensaret detrectaretpropalam. Quare cum M Cato obdetrectatumimperium publica illum Oratione collaudasset, suâ fraude captus, hoc egit, ut Cn. Domitius et M. Messala Consulespronuntiarentur. Verum anno proximo per Servil. Sulpitium Interregem constitutum, solus Consul. Pompseius novo exemplo delectus est, T. Antonio Milone cum sociis excluso. Verum Iulia Caesaris filia iam defuncta, (qua cum amicitiae pactum et coepit, et intercidit) cum Q. Metelli Scipionis filiam Corneliam subrogasset in torum, Patrem consulatus participem esse voluit. Leges aliquot novas tulit, duas ex S C. unam de vi: quâ T. An. Milo haud obscure petebatur, qui Clodium in via Appia per immissum famulitium vulneravit primo, denique in villa oppressit, ratus sefacilius de caede, quam de vulnere Clodiosuperstite, absolutum iri. Corpus Clodii in curiam delatum, inflammata a Clodianis curia, rogum luculentum habuit. Utrosque lex Pompeia et poena comprchendit, altera de ambitu breviori iudiciorum

forma, intra diem absolvenda statuit, in qua accusatori horae duae, tres reo concessae sunt. Aliis legibus aliud constitu tum est, una quidem, ut nemo consulum, nisi post quinquennium, ad Provincias administrandas accederet, quod plerique hac spe consulatum ambitiose pensarent: altera, ne absentium ratio in petendo Magistratu haberetur, qua lege submoturum sese Caesarem credidit, ne etiamnum armatus quicquam obtineret; sed utramque Pompeius ipse inter primos violavit. Tanto leges imperare, quam obtemperare legibus facilius est.

Post conditas leges Milo de vi, et de ambitu, et de sodalitiis postulatus fuit, Quaesitore L. Domitio Aenobarbo, Accusatoribus M. Antonio et P. Valerio Nepote. Uno Cicerone Milonis causam defendente, ut qui sui ab exilio revocandi gratia capitales hasce cum Clodio inimicitias suscepisset; sed in principio Orationis infestis Clodianorum, ore atque armis obstrepentium, clamoribus territus, a pristina dicendi vi constantiaque deflexit. Milo ad exilium damnatus excessit Massiliam. Quod cum vehementer doleret Cicero, ut qui tot alios in libertatem reos asseruisset, uni liberatori suo defuisse videretur; scripta deinde oratione (quam tamen Quintilianus Brutum scripsisse putat) quae in manibus est, causam Milonis, magis quidem serio, sed nimis sero, dissertissime tamen propugnavit. In qua, ut iure Clodium occisum demonstret, illum Miloni insidiatum esse contendit: neque favere adversariis, quidquid Senatus ac Pompeius adversus hanc caedem decrevit. Adiuncta huius facti, tum deinde vitam Clodii ac Milonis inter se compositam satis huius innocentiam et illius flagitium prodere.

Frauctum tamen aliquem eloquentiae Cicero percipere sibi hoc anno visus est, quod M. Saufeium tuitus, Sext. Clodium prostravit. T. quoque Munatium Plancum curiae, ad Milonis in vidiam, per ingestos ignes subversorem, quantumvis Pompeio defensore usus esset, omnium sententiis maximoque populi plausu condemnavit; ut hoc saltem Miloni solatium miseriarum impenderet; ne deessent in calamitate, ex ipsis adversariis socii. Siquidem dulce in ruinam inclinato vindictae genus est, posse ipsum secum hostem devolvere praecipitem. Dissertatio illa de finibus bonorum et malorum hoc anno fingiturinstituta, quam postea Cicero scripto est complexus. Quae vero de legibus pluribus est libris prosecutus, quorum ad nos tres pervenere, haec sub Clodii caedem auspicatus ex libro 2. agnoscitur.

44. Subinde Provincia Ciceroni decreta est Cilicia, quod lege Pompeia consulibus, nisi post quinquennium, adire non liceret. Hic An. U. C. 702. et 703. summa integritatis et fortitudinis laude versatus, exercitum a Cassio acceptum millium quindecim, qua peditum, quâ equitum in hostem duxit, et Parthos Cappadociae imminentes, acie instructa, collatis ereptisque signis, ac castris ad Amanum montem occupatis profligavit, quorum cum deinde urbes munitionesque Victor invasisset, Imperator ab exercitu est proclamatus, ut qui gladio non minus polleret, quam eloquentia. Pindenissum dehinc oppidum suis fretum muris propugnaculisque, vallo ipse fossaque, castellis sex, castrisque maximis circumdatum, aggere, vineis, turribus tormentisque oppugnare aggressus, non minori felicitate, quam labore, sumptu sociorum nullo, septimo et quinquagesimo dietenuit, incolis in arbitrium victoris concedentibus. Rara in hoc rerum successu eluxit Ciceronis continentia. Nam cum ceteri, qui vel Praetores, vel Propraetores, Consules aut Proconsules sumptibus rapinisque exhaurirent Provincias, resque suas locupletarent: ut iccirco tantâ contentione haec officia ambirentur: ille tamen, quod in aliis saepius accusaverat dedecus, in se reformidans, ne teruncium, neque in se, neque in legatorum quenquam de alieno insumpsit. Foenum, quod lege Iulia concessum erat, nec postulabat quidem. Unde M. Caelio ex Pantherarum venatione quasdam Postulanti facete respondit. Earum miram illic esse paucitatem; et si quae essent, valde queri, nihil cuiquam, neque insidiarum, neque iniuriae sua in provincia fieri, praeterquam sibi. Famam liberalitatis avidius, quam ceteri opes captabat. Omnem itaque ab ostio ianitorem removit, ne quis prohiberetur accessu, mensa hospitalis erat, non tam condita cibis, quam doctis sermonibus. A prima illum luce in multam noctem nemo in lecto recubantem offendit. Neque verbis, neque verberibus in quenquam servere animadvertere, abstinere contumelia, moderari irae, comiter officioseque affari omnes solitus. Qua cum suos moderatione contineret, exercitu imbellico contra magni belli metum firmissima praesidia habuit, aequitatem et continentiam; illa alios, hac se ipsum moderarisolitus, tanto quidem nobiliori

imperio, quanto pauciores reperti sunt, qui suas cupiditates, quam qui hostium copias frangerent. Quocirca et Ariobarzanem Regem praesentibus cinctum insidiis, ac de regno vitaque periclitantem, illa felicitate erexit, ut ipsi saluti, insidiatoribus etiam admirationi fuerit, quod his sese incorruptum; illi fidum amicumque praestaret, utrosque sua auctoritate componeret. Verbo, ita brevi tempore, parvoque milite rem belli pacisque in Provincia administravit, ut Ciceroni praeter supplicationem, Senatus, populo approbante, triumphum decreverit, quem civiles posteaturbae intercepere. Sed dignior ille triumphus est, qui cum virtute negligitur, quam qui seine virtute possi detur.

CAPUT V. Senilis aetas, eiusque studia ac finis.

36. Cicero bello inter Pompeium et Caesarem orto, illius partes malo exitu secutus, a Caesare tamen Victore in gratiam receptus est. Terentiam uxorem repudiat. Tulliam filiam magno dolore amittit.

37. Partitiones Orat. et Brutum de claris Orat. scribit, Marcellum, Ligariumque, et Regem Deiotarum Caesari dicendo conciliat.

38. Iul. Caesaris interfectoribus non obscure favet, ac denique variis opusculis ruri scriptis mores instruit.

40. Orationes contra illum, illiusque fautores et conatus, quatuordecim Philippicarum nomine, tamquam fulmen, vibrat.

36. CIcero ad ubrem se recepit Anno aetatis 58. Urbis conditae 704 Caio Claudio Marcello, et L. Corn. Lentulo Coss. quo tempore cum Kal. Ian. in. Q. Metelli Scipionis sententiam Senatus consul. fieret, ut ante certum diem Caesar exercitum dimitteret, et huic decreto intercederet M. Antonius, et Q. Cassius Tribpl. Senatus Consulibus, Praetoribus, ac ceteris qui cum iis erant Tripbl. negotium dedit, quod in extremis periculis adhiberi

consueverat; ut curarent, ne quid respubl. detrimenti caperet. Ergo M. Antonius, Q. Cassius et M. Scribonius Curio ad Caesarem prosugiunt. Cicero nequicquam pacis consilia iam redux in urbe suppeditans, sese denique belli impetu ad partes Pompei impelli passus est, Capuamque, Formias, Apuliam, Brundusiumque vagâ militia circumlatus, donec Caesar victori passim exercitu pervaderet omnia, et iuratum sibi militem adversus Pompei exspectationem, praeter deficientem Labienum, teneret, Viâ illâ, quae Brundusio Romam ducit, Caesarinvitatum ad suas partes Ciceronem, longo etiam sermone praesentem tenuit, atque ut de pace cum Pompeio, suo arbitratu ageret, detulit; secum vero ut ad urbem pergeret, inprimis contendit. At Citero se eius causam probare in Senau posse negavit. Multa esse quae Caesar audire nolit, ipse nequeat tacere. Absenti igitur magis suum silentium profuturum, quam orationem praesenti. Itaque deiectum Italia Pompeium in Graeciam sequi maluit, quam Caesaris victoris opibus potentiaque defendi, ratus amicitiae se plus debere, quam fortunae. Sed M. Cato licet ipse Pompeium secutus, hoc Ciceronis consilium reprehendit, quod ubi sese partium adversus alteram addixerit, patriaeque desertor. quam amici esse maluerit, in tantum sese discrimen citra necessitatem coniecerit. Et vero Ciceronem ipsum haud multo post facti paenituit, non tam inquit, ipse Epist. 3. lib. 7. propter periculum, quam quod vitia in hoc bello multa defenderit. Caesar postquam Romam nullo repugnate subiret, Domitius Gallicae Provinciae adversus Pompeium designatus, sibi metuens venenum a Medico postulavit, qui cum somniferam potionem praebuisset, Domitius pari deinde quâ ceteri in urbe veniâ gratiaque potitus est. Qua Caesar clementia summos Procerum sibi devinxit, cum Pompeius immiti omnes decreto hostes pronuntiasset, quotquot, hostes Caesaris, iunctis secum opibus, esse noluissent. quae res Catonem etiam in partes traxerat, consilio aliis dando, quam sioi usurpando promptiorem. Dictator iam in urbe creatus Caesar, effractoque in usus militiae aerario, M. Antonio commisit Italiam, ipse in Hispaniam adversus Afrantium et Petreium Duces Pompei contendit, Massiliamque in via resistentem classe per Dec. Brutum fregit: negque longo

bello res acta est, cum pressus ipse fame videtur emergens subito, desperationem in hostium capita vertit, ut circumsessi victoris sese arbitrio traderent; qui cum omnibus insperatam libertatem offerrer, dignus victoria atque imperio visus est. Curionis in Africa deterior fortuna fuit, hic enim a Iuba Rege Pompeianis favente victus oppresusque cum suis periit. Caesar porro translato in Epirum bello, adiunctoque contra Pompeium sibi Antonio, non levi apud Dyrrachium accepta clade afflictus est; sed negavit Pompeium uti scire victoria, cum maioribus deinde auctus viribus, apud Pharsaliam memorabili illum ultro invadentem clade prostraverit, celeritate maximâ usus, quâ et ipsa hostium castra obtinens in desperatam Pompeium sugam coniecit, qui in Syriam Aegyptumque delatus, cum a tergo Caesarem insequentem traheret, priusquam egressus navi esset, Ptolomaei Regis adolescentis iussu, a Septimio quodam interemptus est. Capite Pompei cum annulo a Photino sibi delato Caesar illachrymatus est, hominemque caedis participem caede multavit. Ptolomaeus vero et ipsi Caesari insidiatus, quod eum Sorori Cleopatrae favere nimium crederet, ideoque bello petitus, suam ipse classem, ne in hostium veniret potestatem, accendit, in qua nobilissima illa Prolomaei Philadelphi bibliotheca consumpta est. Quare Ciceroni exercitum classemque, quam Dyrrachii instructam habebat Cato, tamquam potiori et lege et dignitate deferebat, quod cum ille imperium recusaret, propius factum est nihil, quam ut occideretur; cum et Pompeius filius et amici eum proditorem appellarent, gladiosque stringerent; sed Cato obsistens, vix illum caedi submotum a castris ablegavit, qui sese in Italiam recepit, et Brundusio ad Terentiae uxoris literas respondit Epist. 12. l. 14. famil. quo cum M. Antonius venisset, iussus nullos, nisi indulto Caesaris admissos tolerare, Cicero per L. Lamiam significavit Antonio, se a Caesare ad Italiam invitatum, ut ex P. Dolabellae Generi sui literis docere posset. Nec multo post ab expeditione Asiatica Tarentum Caesar appulit: cui Brundusium eunti Cicero processit obviam. Quem Caesar, ut etiamnum procul ante alios conspexit, ex equo descendens salutavit, cumque illo solo per multa stadia familiare colloquium

produxit. Interea dum Caesar per annos aliquot, alternis fere annis Consul. et Dictator socio Equitum Magistro, et belli, et domi rem administrat, Cicero ad studiorum sese quietem recipit, nunc in urbe, nunc in praediis agens, prout annus animusque ferebat. Terentiam uxorem, cum res domesticas non minus, quam civiles turbatas, uti ait, reperisset, oblato repudii libello, iam senex dimisit, nobilemque atque opulentam virginem Publiliam substituit. Tulliam vero iam tertio Marito P. Dolabellae traditam ex partu decedentem amisit. Cuius mortis dolorem non satis virili animo excepit. Medicus, qui alieni magis animi vulnera, quam propria curare nosset, ut tam ad Atticum literae libro 12. et 13. quam ad familiares libro 9. testantur. M. Brutus Ser. Sulpitius atque ipse Caesar ad illum consolatorias misêre literas, ut constat libro 12. Epistola 8. et libro 13. Epistola 19. ad Atticum. Ipse denique Cicero libro sibi integro consolationem scripsit. Publiliam vero quod morte Tulliae laetatam fuisse intelligeret, novo a se divortio amandavit, raro amoris paterni erga prolem exemplo.

37. Ante haec anno Urb. C. 707. quando Caesar socio Consule M. Aemilio Lepido in urbe relicto, M Bruto in Cisalpinam Galliam ablegato, et Ser. Sulpitio Graeciae praefecto, ipse ad Africanum bellum est profectus, quod cum Iuba Metellus Scipio, Pompei fautores instaurabant, Cicero Partitiones Oratorias ad Brutum, seu de claris Oratoribus scripsit, quod haec ante mortem Catonis perfecta sint, si prooemium anno serius additum exceperis. Cato enim iam Scipione et Iuba ello victis, mortem Uticae sua manu oppetiit, ne ad victoris arbitrium in vitus, aut vivere, aut mori cogeretur. Cuius, hinc Uticensis dicti, mortem Cicero affectu magis, quam veritate felicem praedicavit, integro etiam libello eius vitae mortisque laudes complexus, cui Caesar, literaria velitatione cum Tullio congrediens, Anticatonem in illius vituperium reposuit. Oratorem quoque Cicero hoc tempore ad Brutum in Galliam destinavit.

Fuit et in Caesaris gratiam restitutus M. Claudius Marcellus, qui ante quinquennium consul Caesari palam erat adversatus, et Pompei secutus partes, eo victo

Mitylenas bonarum artium studia recolenda concesserat, quem Cicero per literas libro 4. famil. Epist. 7. et seq. ad Caesaris gratiam pertentandam invitaverat. Cui supplici, dum cunctaretur Caesar, Senatus intercedentis deprecatio ad salutem profuit. Cicero igitur verbis pluribus pro Marcello gratias egit Caesari, Oratione illa, quae etiamnum legitur, in cuius extrema conatur omnem insid arum suspicionem removere a Caesare, ut qui hostes ipsos incredibili sibi benevolentia devinciat.

Venit etiam in grave salutis discrimen Q. Ligarius, quem primum quidem exulem Cicero conciliavit Caesari, ut libro 6. famil. Epistola 15. ostendit. Verum propius vitae periculum adiit, quando a Q. Aelio Tuberone accusatus est, quod se Caesaris nomine venientem, ut Africam tueretur, excluserit. Quod illius facinus cum satis exploratum esset, Cicero ita defendit, ut necessitatis non voluntatis fuisse contenderet, atque omne perfidiae crimen in Tuberonem amoliretur. Quae tanta Orationis vi, tantaque animorum incitatione tractasse fertur, ut Caesari neque unus in vultu color, neque in animo solita constantia perstiterit; sed tamquam vim passus toto corpore contremuerit, denique victus Ligario veniam criminis fecerit.

Eodem anno Urb. C. 707. Caesar. fastos correxit, annumque ad solis cursum accommodavit, ut 365. dierum esset, et intercalario mense sublato, qui nimiam mutationem induceret, unus dies quarto quolibet anno intercalaretur. Utque temporum ratio imposterum congrueret aptius, inter Novembrem et Decembrem anni huius duos alios menses interposuit, ideoque hic unus annus quindecim fuit mensium. Anno vero sequente Dictator ipse et Consul M. Aemilium Lepidum Mag. Equitum. quando in Hispania T. Quinctius Scapula cum Sexto et Cn. Pompeio, Magni filiis, bellum plerisque incolis faventibus, adversus Caesarem movit, quo Caesar intra dies 26. profectus, venit, vidit, vicitque, ac Cneo interfecto, Sexto profugo, rebus universe pace compositis, Romam reversus est, Q. Fabio Maximo in consulatum adlecto socio, cumque Fabius pridie ante Kalend. ian. mortuus esset, in unum illum diem suffectus est C. Caninius

Rebilus. In quem propterea Cicero facete lusit, et mirificae eum vigilantiae praedicavit Consulem, qui in toto suo consulatu somnum non vidisset. Epist. 30. lib. 7. famil.

Post reditum Caesaris ex Hispania Cicero apud eum dixit pro Armenia et Gallo Graeciae Rege Deiotaro, quem Caesar Pompei partes secutum; post devictum in Asia Pharnacem, parte tetarchiae multaverat; sed rursum supplici spem fercerat restitutionis: At Castor nepos ex Deiotari Regis filia, suo illud damno futurum ratus, Medicum Regis servum praemiis adduxit, ut Deiotarum de intentata Caesari nece Romae accusaret. A quo illum scelere, luculenta Oratione vendicavit Cicero; quâ neque venenum exhibuisse, cum posset, neque arma post Pompei cladem adversus Caesarem, sat comparata ad tantum facinus, habuisse, neque denique adversarii, et qui dem nequam hominis servi, accusationem veritate niti, contendit.

38. Caesar suorum toto orbe hostium triumphator, tantus bello princeps visus est, quantus vix quisquam alius, nisi causa belli turpis, tot tamque illustres corrupisset victorias, et ambitio bellantis res in sago togaque cum laude administratas, foedo exitu terminasset. Voluit revertens Caesar P. Cornelium Dolabellam sibi in consulatu subrogare, honesto, utilique consilio, nisi M. Antonio sibi turpi adulatione resistenti fuisset obsecutus, qui capiti Caesaris Lupercalium, ex sella aurea, lusus in rostris spectantis (ipse inter Lupercos verlatus Antonius) diadema imposuit, quod hic cum plausu spectantis populi ad Capitolinum Iovem, tamquam summum Romanorum Regemo transmisit. honores tamen illi divini fuerunt decreti, postquam diebus quatuor, de totidem orbis partibus triumphasset, et in templo quirini imago eius constituta est, cum subscriptione, Dei invicti. Unumque ipsi cum Clementia templum dedicatum est, in quo utriusque simulacra dexteras iungerent. Patriae Pater, Sacrosanctus, Liberator orbis, et Dictator perpetuus creatus est, Imperatorisque concessum nomen etiam ad posteros derivandum, et nememoria illius annorum lapsu intercideret, mensis Quinctilis nomen ab ipso Iulio sumpsit. Cui adulationi cum denique nimium faveret, atque ad se venientibus Patribus nullum assurgens honorem rependeret, Tarquinio huic novo

Brutum novum non pauci deposcebant, atque ad M. Brutum tamquam illo ortum patriae liberatoris genere, haud obscure consilia hortationesque vertebant. Hicigitur, Cassio, Marcello aliisque fretus sociis, Caesarem iam Regiae minus dissimulanter coronae avidum, ad curiam, eâ spe ductum, interfecit, qui iuxta statuam Pompeii suo etiam cruore irrigatam concidit, utque Brutum inter suos percussores conspexit: Et tu fili mi, Brute? inquit, simulque obvolutum toga caput dimisit. An Urb. cond. 709. Cicero quamvis hanc caedem probaverit, et M. Brutus, quo familiarissime semper usus est cruento pugione elato Ciceronis nomen inclamaverit, libertatem illi restitutam gratulatus, tamen eius conscius facinoris non creditur fuisse. Populus, ad tumultum inclinatus, auctoritate Senatorum sese continuit, quod urbem a tyrannide assertam dicerent, ipse Brutus apud Lepidum, Cassius apud antonium cenavit, quos ambitio propria de amici Caesaris interitu facile solabatur. Itamque non obscure Antonius primum in republ. locum prensabat, quem cum ceteri adirent Consulares, atque ad rempubl. tuendam hortarentur, Ciero id officii negligens offendit. Ad concordiam tamen una cum Antonio cives enixe est cohortatus. Ubi vero in funere, Caesar, italaniato cadavere propositus, atque ab Antonio laudatus esset, verste etiam cruenta ad triste spectaculum explicata, saepius ingeminante, talem tantumque virum clarissimum urbis Rom. civem, interfectum, testamentoque lecto, praeter haeredem Octavium ex forore nepotem, ipse Brutus bonorum particeps designaretur, plebs, miserationis atque indignationis plena, faces pro rogo comparatas, in aedes M. Bruti aliorumque vertit, ut idcirco ipse sese Brutus et Cassius ex urbe Lanuvium transtulerint. Cicero etiam ruri vivere, quam in seditiosa urbe maluit, ut solitis animum studiis laxaret, atque a turbata Reipubl. tranquillitate, velut aestuante oceano, in portum sese aliquem reciperet. Elaboravit igitur Academicarum quaestionum libros, in quibus de vetere ac nova Academia, variis Philosophorum opinionibus disserit. Libris quoque de finibus summum huius vitae bonum ac beatitudinem inquirit, Tusculanis Quaestionibus de mortis dolorisque contemptu, animique perturbationibus componendis,

tamquam rebus ad beate vivendum necessariis, virtutis denique umus felicitate praeclara nobis documenta reliquit: Quin postremo etiam de rerum futurarum divinatione in utramque partem duobus libris multa commemorat. De senect ute minime homini mala aut formidanda, librum Catonem maiorem inscripsit, uti et alterum de sincera amicitia maxime expetenda Laelium.

39. Cum tam utilem posteritati sapientiae messem sua ex rusticatione Cicero colligeret, Octavius Nepos Caesaris, Apolloniâ, ubi in studiis versatus erat, revertens, ruri a Cicerone perquam amice et honorifice, contraque ab Antonio Romae, aspere superbeque exceptus est: Conatus tamen hunc sibi, ut posset, demereri, invidiosam Caesaris haereditatem adiit, cumque deinde eiusdem nomen assumeret, ac C. Iulius Caesar Octavianus diceretur eoque Caesaris sibi militem fautoresque conciliaret, M. Antonii ac P. Corn. Dolabellae Cons. (quem sibi Caesar subrogatum voluerat) in apertum furor erupit; nam sestertium septies millies, depositum C. Caesaris ad aedem Opis, ab illis est occupatum. Interea Cicero cum Aul. Hirtio sequentis anni Consule de Fato sermonem instituit. Scripsit etiam nobilissimos de Officiis libros, ubi de virtutum praecipuis et triplici bonorum genere utili atque honesto sapientissime disputat, et Marcum filium in Philosophiae studiis versantem instruit. Cum vero ius legationis liberae haberet, iter in Graeciam instituit, ac Topica ad Trebatium, in navigationis otio, congessit. Sed ex Sicilia ad Leocopetram reiectus, mutato repente consilio, Romam, quo iter Hirtio Consule redire non decreverat, iccirco iter vertit, quod illustres quidam nuntiarent, Antonium cedere, resque ad pacem Romae spectare, ac magnopere illic Ciceronem desiderari. Ergo consilio profectionis relicto, cum velis remisque in patriam festinato contendisset, magna populi occurrentis gratulatione dies pene consumptus est. Postridie Kalend. Septemb. Senatum Antonius de supplicationibus Caesari decernendis instituit, misitque qui Ciceronem advocarent in Curiam. Is cum vel insidiarum metu, vel causae displicentia subterfugeret, languidi ex via corporis excusatione usus est; sed Antonius acerbiori denuntiatione significat, ni veniat, fabros se missurum,

qui distributa domo, velinvitum Dominum exigant, vimque expertus omnino esset milite iam atque igne admoto, nisi amicorum intercessione, is dies ad quierem Ciceroni indultus esset.

40. Altera die in Senatu adfuit, atque, in magna reliquorum servitute, liberius quam pericula minaeque postulabant, dixit, Oratione illa, quam Philippicam primam inscripsit, quod Demosthenem; adversus Philippum Macedonem, Reipubl. Atheniensis libertatem propugnantem imitatus sit. In hac primum quidem abitus reditusque sui causas exposuit. Deinde de Antonii iniuria Caesarisque actis disputat, ad extremum Antonium et Dolabellam Consules ad Rempubl. moderate administrandam cohortatur. Antonius hac Ciceronis libertate in tantam exarsit indignationem, ut palam illi denuntiarit inimicitias, ac instructore Rhetore, ut paratus compareret in publico, contra Ciceronem in Tiburtina Scipionis villa declamitarit, denique 13. Kalend. quadrato agmine aedem Concordiae ingressus, discordiarum et furoris plenam orationem evomere magis bonis omnibus, quam dicere visus sit. Quo die advocatus in Senatum Cicero, per amicos accedere prohibitus est, quod Antonius ab illo caedis initium facturus putaretur Philippica itaque secunda, quam divinam Iuvenalis appellat, non coram Antonio in Senatu dicta est, ut quibusdam placuit, sed tantum scripto adversus impurissimum hominem relicta. In hac primum sese obiectis per Antonium criminibus purgavit, deinde sceleratam hominis vitam ab ipsa pueritia exosus aptis coloribus expressit. Interea Octavianus 18. annorum adolescens, cui una cum opibus Caesaris animus indolesque ad res magnas idonea relicta videbatur, collectis ex veteranis a Calatia et Casilino militibus sensim metuendus, excivit urbe Antonium, qui alios aere ac promissis, alios ferro minisque obsequium sibi comparabat. Sed ut numquam metus diuturni obsequii est custos, ita Martia et Quarta Legione ad Octavianum transeunte, ad citeriorem Galliam Provinciam sibi a populo concessam festinavit, quo cum venisset D. Brutum illi praefectum Provinciae obtinentem habuit, qui edixit sese Provinciam in Senatus populique romani potestate retenturum, De quo edicto, cum ad

Senatum referrent Tribpl. ante diem 13. Kalend. Ian. Cicero illam pronuntiat sententiam, quam Philippica tertia complexus est, primumque censuit designatis in annum seq. Coss. Hirtio et Pansae decernendum esse praesidium, deinde quae Octavius Caesar egisset, publicâ auctoritate consirmanda, militesque, qui ab Antonio ad Caesarem defecissenr, praemiis donandos, postremo D. Bruto ceterisque retinendas suas esse Provincias, dum ex Senatus Cons. successores decernantur. Nec dubitavit Senatus in hanc sententiam S. C. facere. Quare progressus in populi Concionem Cioero exposuit, quid visum Patribus decretumque fuisset, quod Philippica quarta continetur.

Anno denique Urbis Cond. 710. Ciceronis 64. et ultimo, C. Vibio Pansa, et Aul. Hirtino Coss. M. Antonius Mutinae D. Brutum arcta obsidione praemebat. Ad quem cum plerique Senatorum Legatos pro concilianda dissensione mittendos censerent, obnixus in Senatu Cicero Philippica quinta, Antonium tamquam Reipubl. hostem bello petendum statuit, decernendosque honores illis, qui Rempubl. adversus Antonium tueantur. Obtinuissetque locum haec sententia, nisi Salvii Tribpl. intercessione, Legatio denique mandata esset, Ciceronis tamen consilio accedente, ut cuius unius eloquentiae tum Romae omnia parebant. Itaque Senatus Cons. decreta haec legatio est Ser. Sulpitio, L. Pisoni, et L. Philippo, quam rem Cicero in Concione Philippica 6. complectitur. Interea cum multa An. tonii familiares responsa tamquam ab ipso profecta confingerent; Cicero, ne in grariam reciperetur formidans, Philippicam 7. in Senatu habuit, quâ pacem cum Antonio tribus de causis improbat, primum quod turpis ea sit Romanis, deinde quod periculosa, denique certa ac diuturna esse non possit.

Porro cum Legati intoleranda quaedam Antonii postulata ad Senatum inferrent: hic bellum adhuc indicere veritus, decrevit tumultum, quod Cicero Philippicaoctava reprehendit, graviter in q. Fusium Calenum: Antonii studiosum, invectus. Nona Philippica Cicero Ser. Servilium in legatione ista vitâ functum, statuâ pedestri aeneâ pro rostris collocandâ, ornandum suasit. Inter haec M. Brutus Caesaris percussor, adiuncta sibi Athenis

nobilium adolescentum ex Romanis manu, in quibus facile princeps Marcus filius Ciceronis, arma sumsit: et is quidem in Macedonia, excluso C. Antonio Marci Antonii fratre, a Q. Hortensio, provincia hac decendente, accepit militem, cui L. Pisonis legio accessit, quae se M. Ciceroni tradidit, et Syriacus exercitus, qui a Cinna ad Cn. Domitium adolescentem transiit. Quo cognitio P. Vatinius Dyrrachium Bruto aperuit, exercitumque concessit, et fugatus C. Antonius se Apolloniam recepit. Qua de re, cum Brutus dedisset Romam literas, C. Panla Consul, Senatu coacto, Brutum sua oratione laudavit: quem cum q. Fusius, rogatus sententiam, oppugnasset, Cicero adversus fusium Philippioum decimam intorsit. Cum M. denique Cicerone C. Antonius ad Billidem commisso praelio victus, captusque in Bruti potestatem venit, qui cum illum honorifice, relictis etiam Magistratus insignibus, haberet, non unis literis Cicero hanc eius indulgentiam accusavit. Dum haec aguntur: P. Dolabella Smyrnae C. Trebonium quaestione de publicis pecuniis institutâ verberibus tormentisque interfecit, quam ob causam cum Reip. hostis a Senatu declaratus esset, ac de mittendo adversus eum belli imperatore disceptaretur; aliis L. Caesarem, aliis P. Servilium designantibus: Cicero sententiam suam Philippica undecima declaravit, in qua, post expositum Trebonii casum, exaggeratamque Dolabellae et Antonii crudelitatem, C. Cassium praeficiendum statuit. Qua in re G. Pansam obnitentem offendit.

Decrevit hoc tempore Senatus, ut Ciceronis Minerva urbis custos, quae anno superiori vi turbinis impacti praeceps, capite brachiisque mutila, infausto ciceroni omine, iacuit, rursum erigeretur: Pacis vero consilium a nonnullis susceptum Senatum induxit, ut M. Ciceronem, et P. Servilium legationi ad Antonium praeficerent. Sed obnixus Cicero Philippica 12. est, seque ad hanc legationem minus idoneum demonstravit. Quamquam Pansa iam et Hirtio ad bellum contra Antonium praefectis, M. Aemilius Lepidus ex transalpina Gallia hortatoriis rursum ad pacem literis Romanos parum alienos sollicitaret, ut iccirco Philippica 13. Cicero eam gravissime sit detestatus, rationibusque adversariorum confutatis et

Antonii literis ad Hirtium et Octavianum productis ostenderit, pacem esse cum hoc homine Romanis nullam posse. Quod idem literis ad Lepidum (ut est lib. 10. Epist. 27. famil.) missis egit. Verum cum res Mutinae adversus D. Brutum et Coss. desperatae viderentur, pluresque Romae turpem fugam, aut mortem cogitarent, piaesertim ubi Ventidius ab Antonio ad urbem properare nuntiaretur, de summa rerum brevi ita dimicatum est, ut Pansa castris Hirtii et Octaviani se adiuncturus in via caesus sit; hi tamen atrocissimo conflictu castris occupatis, Antonium Mutina deiecerint. Victoria ipsis victoribus cruenta; quod Hirtio cadente, uterque Coss occubuerit; imperio penes D. Brutum et Octavianum relicto. Romanis metu deiectis tam insperatam effusamque hic nuntius laetitiam attulit (quem supra fidem naturamque intra horas tres in urbe adfuisse memorant) ut ad Ciceronem urbs tota conflueret, miro applausu extolleret, supplicabunda in Capitolium deduceret, atque hinc ad rostra ipsum audiendi cupida impelleret. Ubi is Philippicam habuit decimam quartam, in qua supplicationem dierum 50. trium imperatorum Pansae, Hirtii, et Caesaris, ob Antonium hostem superatum, decernit, atque ad extremum eos qui in praelio ceciderant, dignis laudibus ornat, eorumque propinquos solatur.

41. Male Octavianum habuit, quod suo unius imperio bellum administrare non posset, quâ ambitione turgidus adolescens ante 20. aetatis annum consulatum postulat, Cicerone, ut ferunt, in societatem adducto, quem se domi ad urbis custodiam sui studiosum relicturum sperabat, quaeres, quod successu careret, atque haud multo post Antonius cum equitatu ad M. Aemil. Lepidum profugus, in fidem receptus esset, inclinationem fortunae suae Octavianus veritus, literis cum Antonio Lepidoque communicare, pacemque ac foederis triumviralis societatem inire coepit. Utque ad haec promptum militem inflecteret, iureiurando sancire omnes voluit, cum nullo exercitu, qui C. Caesaris fuisset, bellum se gesturos. Quo impetrato, quadringentos sub cornellio Centurione milites Romam ad consulatum pro Caesare petendum misit. At Senatu ad iuvenis arrogantiam nihil inflexo, Cornelius legationis Princeps, percusso gladii capulo:

nisi vos, inquit, Caesarem feceritis Consulem, hic factus est. Nec diu cunctatus Octavianus, Antonio Lepidoque in Italiam accersito, Romam armatus petit, quae variis consiliis fluctuans, aliis arma, aliis fugam spectantibus, venienti patuit; cumque obviam seferret Cicero, ultimum hunc amicorum sibi occurrere Octavianus dixit, admisitque in gratiam. Creatus in sextili Consul (quem mensem Augustum postea dici voluit0 cum Q. Pedio annos nondum viginti natus adolescens. Comitiis curiatis in Caesaris familiam insertus, lege Pedia, collega ferente, decrevit: ut omnibus Caesaris interfectoribus aqua et igne interdictum esset, qua re et Brutis hostilitatem denuntiavit; et Ciceroninecis fautori visus est obnuntiare amicitiam.

Animadvertit igitur suum Cicero errorem, quod ambitioso inconstantique nimium tribuisset adolescenti. Lenire illum singularibus nequicquam praerogativis Senatus conabatur, decernens honorem, quo ceteris imposterum coff. anteiret potior, scriberet, quem vellet, militem, contra Antonium Imperator esset. Sed is triumviratu cum Antonio et Lepido instituto, ac translato in Ventidium consulatu, remp. Romanam cum his ita partitus est; ut Italia et Occidente sibi retento, Graecia et Oriens Antonio cederet, Africa cum Hispania Lepido obveniret, et ne Sextum Pompeium ingenti classe fretum, haberent adversarium, Sicilia illi relicta est, ita brevi hostes Iulii Caesaris oppressi sunt, D. Bruto caput a Camillo hospite Equileiae resectum, M. Brutus et Cassius rebus bello desperatis, manus sibimet violentas admoverunt, ex urbe vero centum et triginta Senatores proscripti sunt, in quibus ea lege census est Cicero, ut cum hunc amicissimum sibi virum Octavianus Antonio concederet, L. Caesar Antonii avunculus, et L. Paulus Lepidi frater vicissim inter damnatos censerentur. Cum adeo turpi confoederatione fidei legum, amicitiae sanguinisque iura prodita essent, fugae, caedes, mutuaque in urbe incendia coorta sunt, quod ingentia percussoribus essent praemia constituta. Hoc nuntio perculsus Cicero, cum Quincto fratre in repentinam se fugam conicit, sed quod ad M. Brutum in Macedoniam fugiendum esse statuissent, et Quinctus

rerum omnium, pro tanto itinere, nudus urbe cessisset, dum pro sarcina allqua colligenda revertitur, a propriis servis spe mercedis detectus, und cum filio periit, orta, ut ferunt inter natum patremque, concertatione, uter prior mortem oppeteret. Cicero vero servorum suorum custodiae sat fidae creditus, atque a Tusculano, ubi a fratre divulsus fuerat, ad Formianum lectica delatus Caieta solvit; sed adversa tempestate reiectus, infaustisque corvorum clangoribus petitus, cum in villam se recepisset, corvus indicem horologii excussit, ultimam ipsi vitae horam denuntiare visus. Nec mora, nuntius adest, qui milites adventare significat, cumque servi Dominum rursus ad mare auferrent, superveniunt, atque in his cum Herennio centurione C. Popillius Laenas, quem parricidii quondam reum Cicero defenderat: qui ad hoc ministerium ultro se obtulisse fertur, ac praefectum de cervicibus sui defensoris caput dextramque Antonio praebuisse, ut non uno tantum facinus crimine exaggeraret. Praemium sceleris, Tribunatus militaris homicidae delatus, et decies HS. fuêre. Viso capite in comitiis, quae tum forte habebat Antonius, exundantem ab expleta vindictae cupiditate laetitiam non continens, exclamavit: Proscriptionem iam omnem peractam esse. Caput vero ipsum, postquam probris convitiisque ad sanitatem conscidisset, Fulvia etiam uxor, femininea impotentia et rabie, verbis atrocibus laniasset, foedasset sputo, linguamque eductam acubus confodisset, in rostris una cum dextera, tyranni iussu, eo loci affixum est, ubi admirabili eloquentiâ pro reorum defensione et flagitiosorum hominum detestatione, cum summâ Antonii ignominia, saepius peroraverat. Triste bonis omnibus spectaculum, in quo manifeftum tyrannidis et oppressae cum Cicerone Reipubl. exemplum intuerentur. Verum, ut posteritas omnis Antonii in Ciceronem exercitam crudelitatem, ita Ciceronis in Antonium exertam eloquentiae vim admirabitur, et quod suae Antonius gloriae, Tullianae vero ignominiae esse voluit; hoc aeternum Tullianae gloriae, atque ignominiae Antonianae futurum est monumentum.

APPENDIX.

HAec de vita Ciceronis praemittere visum est, ut sine qua vix earum, quae in illo tractantur, rerum argumenta penetrari queant. Ceterum perbrevem traditionem historiae, quae in Tullianam aetatem incidit, ipsiusque scripta illustrat, ex Velleio Paterculo, in Palaestra styli libro ult. subieci. Singularum vero Orationum cum argumentum, tum artificium constructionemque, in principium libri tertii retuli. Quae mutuasese ope fulcient, et vim facundiamque Ciceronis aperient: ut et facilius a Lectore intelligi, et ab imitatore, s non paribus, certe propinquis lineamentis exprimi possit.

Aphthonius ex Graecis Sophista vetus, hoc est ex illa Rhetorum palaestra, quae habilem in utramque partem disserendi facultatem se tradere profitebatur, progymnasmatum genera, legesque certas scripto consiguavit, cum quibus optime nostrae illae de inveniendi ratione praeceptiones conveniunt. Aliud enim omnino non agit, quam ut unum aliquod, seu ex propriis, seu ex locis communibus repertum argumentum ex locis diducat ceteris, illo tantum praecipiendi discrimine, quod non ubique omnes, sed certas argumentorum sedes adeat. Quae tamen res ingenio iudicioque Oratoris magis, quam praescriptis legibus potest definiri. paucis igitur praeceptiones ipsius complectimur, utsi quem ex his fructum adferat, decerpi a studioso lectore possit.

Maximum deinde Tyrium in suis adhibere dissertationibus placuit, ut quae longe maiori eloquentiae laude, quam illae Aphthonianae exaratae sunt, propiusque lineamenta ac genium Oratoris exprimant.

CAPUT VI. Instructio pro schola Humanitatis Magistris discipulisque perutilis de exercitiorum ad eloquentiam varietate et progymnasmatis recte inftituendis.

NUnc denique ad diversa exercitationum genera propius accedendum est, partimque inveniendis, ad probandum argumentis, partim eleganti sermone exponendis, navanda est opera. Qua in re, quid de exemplis optimorum scriptorum ac Ciceronis inprimis imitaturo praefigendis sentiam, iam nemo, qui me quidem in superioribus audierit, poterit ignorare. Quid porro Eloquentiae studioso faciendum, iam nunc intelliget. Ordiar vero ab illis, quae scholae Humanitatis propria, tam earum litterarum Magistris, quam Discipulis erunt observanda; ne vel nimio, quod multi sectantur compendio; vel inutili ducti circuitu, ab eloquentiae comprehensione procul arceantur. Ipsis haec etiam artis Professoribus, nisi indiligentes fuerint illarum, quas praescribam, legum sectatores, ad copiam facultatemque augendam profutura sunt, docendoque aliquid sese didicisse deprehendunt.

I. Progymnasmata rudiorum.

Principio faciliores Orationis partes, ut sunt diversarum rerum, modo fabularum, modo historiarum narrationes, vernacula ipsis lingua adolescentibus propositas Latio sermone vertendas Magister dabit, cum praecipua horum cura ad stylum etiamnum impendenda sit, remoto, quod retardare solet, inventionis studio. Quo exercitio cum per duas tresve hebdomadas ad illos distinuerit; tum

Apologum ipse, vel historiam solo perceptam auditu, non exceptam calamo, iubebit stylo decenti exarare, denique extemporali quandoque exercitio promere. Sex eiusmodi laboribus hebdomades dederim, ita ut quandoque hic labor misceatur, et nunc proprio natent cortice, nunc ductu alieno; a facilioribus tamen ad difficiliora narrationum exempla sit transitus.

Tantundem postea temporis descriptionibus rerum, eadem lege viaque dederim, ut nunc vernacula has lingua Praeceptor dictet, idque principio maxime; nunc viva expositas voce, iubeat scribendo reddere. Sunt autem in descriptionibus illae plerumque faciliores, ideoque primum adhibendae, quae vel naturalium sunt rerum, ut e. g. hominis, aut equi: vel artificialium, ut domus, castrorum, pugnae, loci amoeni, horridi carceris: difficiliores vero quae mores affectusque viventium, e. g. equi exsultantis, aut hominis irati depingunt, ab illis igitur ad has transeundum est.

Denique semestris parte reliqua, in locis communibus, vel thesibus generalibus versari poterit, in quibus et in vernacula rursum lingua praeeundum et a magis obviis ducendum erit principium. Loci communes hic dicuntur, qui ad augendum amplificandumque argumentum plerumque adhibentur, theses quae universe ad explicandum probandumque, talesque ob generalem suntmateriam, quae pluribus queant rebus adhiberi. Ut de prospera adversque fortuna aequo animo ferenda, de vita recte instituenda, vitiis devitandis, liberalibus artibus ingenuo adolescenti addiscendis. Sic quae adversus furem, latronem, pro Philosopho, Religioso, pro, et contra testes, quaestiones, rumores dicuntur, locis accensentur communibus, si tractentur prout bona quaedam, vel mala eius insunt; thesibus vero annumerantur, si ad suadendum vel dissuadendum adhibeantur, quod discrimen ad tractandi rationem non magnopere facit, ideoque hic etiam coniungimus.

II. Progymnasmata proficientium.

Altero semestri, si adhuc rudiores fuerint, mense uno alterove iis dem immorari exercitationibus poterunt.

Deinde vero, postquam aliquam de locis inventionum propriis, et communibus instructionem acceperint, doceantur in generali quapiam materia (de qua iam egimus) quemcumque locum proprium per reliquos communes inventinum locos, ex fontibus a me propositis, exornare simulatque amplificare, quam exercitationem plerique Chriae nomine complectuntur, quae vel factum aliquod, vel dictum sapientis, vel utrumque etiam comprehendit, primam verbalem, alteram activam, tertiam appellant mixtam. Activae exemplum est, quod Aeschylus Poeta bene potus carmina scripserit: Verbalis, quod ait Virgilius in distichis:

Mixtae, quod miles Pyrrhi Epirotarum Regis accusatus de calumniosis inter pocula apud Regem verbis, ait, longe deteriora eramus dicturi, nisi nos lagena defecisset. Sed horum exemplorum locus proprius est tantum ex fonte secundo de effectis, nam feliciter carmina fundere, arcana detegere, calumniari omnes, sunt effectus diversi ebrietatis. Suadendum igitur, ut si his Chriis diutius immorentur adolescentes, exempla sumantur, vel factorum, vel dictorum, ex diversis locis propriis manantium, ut e. g. ex fonte primo, quod Tiberius Nero, ob ebrietatis vitium, Biberius Mero probrose si app[ellatus, aut quod vinum ebrio venenum sit, quorum illud ex etymo, hoc etiam ex natura sumptum, ex fonte tertio, quod de ebrio Propheta ait, repletus est ignominia, pro gloria. Hab. 2. ex fonte 4. causarum, quod Democritus, seu Anacharsis dixit, tres in vite uvas nasci, voluptatis, ebrietatis, et iniuriae, seu insaniae, ex fonte s. adiunctorum illud Nasonis est.

Eruntque de his locis propriis discipuli admonendi, ita enim intelligent quo haec exornatio per locos communes inventionum hoc est, contrarium, ex empla, similia, testimonia legesve spectent, et sibi in quolibet loco argumentorum proprio hanc tractandi facultatem offerri. Ex quibus facile intelliges, quemadmodum hos locos communes inventionum, ab illis locis communibus materiae, de quibus ante disserui, separem, cum illi singulari materiae, hi propriis argumentorum locis opponantur. e. g. Si generalem vini vel ebrietatis naturam, causas, affectusque, descripsero, ut

bona, malaque quae in se continet atque operatur, locus erit communis materiae, quae in pluribus mihi singularibus, ut vino Hispanico, Mosellano, adusto, vel in rustico, aut nobili ebrio servire poterit. Si vero a contrariis, exemplis, et comparationibus eadem; seu generatim, seu particulatim dicta illustravero, locis illud faciam communibus inventionis.

Hoc exercitio, cum per menses IV, vernaculâ primum linguâ, deinde maxime latina, argumento locisque inventionum compendio traditis, discipulos Magister distinuerit, mox ad praecipuas illius Chriae partes artificiose tractandas ducet, in quibus contrariorum, ac dein de comparationum vis, ingeniumque, tamquam praecipuum Orationis universae decus, inprimis observandum excolen dumque est. Quae exercitatio quantum ad eloquentiae perfectionem, expeditamque illius apprehensionem faciat, paucorum hactenus, vel observatione notatum; vel sat idoneis progymnasmatum exemplis demonstratum est; ut plusculum mihi hac re in dustriae ponendum esse duxerim. Ordine igitur dictas exercitationes aggrediar, postquam ante de ipsa scribendi forma, studioque ad elocutionem impendendo pauca monuero; tum deinde videro, quid ad haec progymnasmata Aphthonius, vetus inter Graecos Sophista, vel emolumenti, vel compendii adferat.

CAPUT VII. Quaenam observandasint, ut cultum expolitumque dicendigenus, in usu harum exercitationum, quivis facile assequatur.

ADolescenti ad cultioris Styli usum, atque aliquam eloquendi facultatem aspiranti, quae famam occupet, trivioque submota, illam veteris eloquentiae nobilitatem consectetur; ante omnia, primum illud fastidiosi laboris taedium digerendum est, quod in solerti investigatione optimorum verborum sententiarumque est positum, de quibus part.1. libro 2. per aliquot capita disseruimus. Amat haec elegantia curam, nec a desidioso facile animo possidetur.

I. Studiosa investigatione primo stylus formandus est.

Videndum principio, non quam multum, sedquam bene. Respuendum quidquid usu vulgati sermonis protritum, statim ex memoria in calamum affluit; et licet Ciceroni notis usitatum, si tamen pervulgatum, transi, atque aliam quercum excute. Huc inde ad eloquentiam semper emolumenti adferes, ut quantumvis nihil repereris melius, aliquid tibi minus ob vium reperturus sis, quod hac investigatione usuque tibi reddas familiare. Numquam non studiosis eloquentiae investigandum est. Proderit semper mora, vel ad elegantiam, vel ad copiam, vel certe ad facilitatem. Scribere, aut loqui, quae cumque in calamum, et labra cadunt, non est proficientium; sed iam parta fruentium eruditione, quibus satis est ille pedem figere, quo pervenerunt. Vidi ego adolescentem ingenio felicem, stylo promptum, scribendoque profusum, qui anno primo, primum inter Rhetores locum assecutus, alterum tertiumque annum (ut aetate, et statura parvus erat) iisdem scholae vestigiis inhaesit, sed non magno ad profectum emolumento, quod de prolixa magis, quam ornata oratione sollicitus, in magnitudine collocaret victoriam. solitus ea profundere, quae iam pleraque mente comprehenderat, dum interea aliorum cura nondum acquisita feie extenderet, quo factum, ut primo anno victor, vinceretur altero, palmamque literariam meliori se concederet, quem non quidem maior, sed dispar labor, eo provexerat. Tanti refert, hunc scribendi usum, qui iam cognita respuit, ignotisque incumbit, adolescentes in ipse eloquentiae aditu studiose consectari. Robustioris iam eruditionis virorum est partis acquiescere, arque ex cultae scriptionis facilitate, honestae voluptatis sensu perfundi. Iuvenibus prius industrie laborandum, quam hic fructus iucunditatis decerpendus est.

II. Nil supra vires principio tentandum.

Verum tamen cavendum, ne dum hanc vitas neglectae orationis profusionem, impingas ad alteram factidiosae

nimium diligentiae scopulum, cui nihilad palatum facit, universa respuit, et tamquam meliora semper, vel animus possideret, vel libri suggererent, laborantis frustra memoriae industriaeque conatum elidit, ac desperatione non numquam opprimit. Metiamur vires ac sufficiat denique quod illis commensum est. Qui numquam male, numquam bene. Et crastino suus etiam diei profectus relinquendus est. Romanum unus annus imperium non constituit, quae magna sunt, a parvis succrescunt initiis, tanto plerumque diuturniora, quanto provenerunt tardius.

Iulius Secundus, ut Quintilianus aequalis eius memorat, aliquando e gymnasio revisebat domum, eo vultu, qui deiecti prorsus animi signifi cationem prae se ferret, erat illi patruus Iulius Florus eius facile aetatis eloquentissimus, qui ut pueri maerorem ex oculis collegit; ecquid tandem est, mi luli, inquit, quodte cruciat? quidni crucier, excipit, qui in diem iam tertium, consumptis frustra laboribus, unum scribendi argumentum stylo prosequor, non assequor. Tum senex vultu subridente, antu igitur contendis, ut, quam potes, dicas elegantius? Quo dicto, incredibile est, quantum animum adolescentis erexerit, iam propemodum desperatione prostratum. Viator, qui aliquando offenderit, defatigatoque suam corpori quierem indulgere cogitur, non iccirco de itinere absolvendo desperat. Laborem antea desertum repetit, et lapsum, si quis erat, furgendo instaurat, donec optato fine ac loco potiatur. Non statim, ut eloquentiae stadium ingressus fueris, te in meta iam stare autumes, curren dum ante sudandumque, nulli gratis bravium defertur. crescet una annis atque exercitatione, et ingenium, et facilitas, alia melius, alia etiam celerius scripturus es, non simul obvenient omnia.

III. Materies, priusquam scribas, apte distribuenda.

Quorundam tamen vitio haec scribendi sterilitas nascitur, qui coeco quodam impetu calamum rapiunt; animumque ad scriptionem applicant, priusquam orationis argumentum suo fine partibusque expenderint, qui mihi velle navigare videntur, priusquam ubi remus, ubi vela, ubi commeatus sint, dispexerint, nec quo portu, aut littore

consistendum sit, cogitaverint. Primum igitur est materiam scribendi suum ad finem comparare; ut quid docendum probandumve sit, intelligat, animoque, velut oculo in hunc scopum defixo, semper contempletur, ne quid extra hanc metam cadat, alterum ut expendat, quibus illud rationibus queat obtineri, quibus singulae rationes ornamentis illustrari, et, si quando opus, amplificationibus extolli possint. Plerosque enim adolescentum ipsa moratur inconsultae scriptionis temeritas, qui cum illam, tamquam crudos, incoctosque etiamnum cibos aggrediuntur, neque digerere scribendi argumentum possunt, neque concoquere, aut in sucum sanguinemque solidae eloquentiae transmittere. Impensa igitur huic cogitationi mora, omni festinatione est melior, nec dispendium laboris, sec compendium est.

IV. Quemadmodum indulgendum plus minusve scriptionisit.

Erit vero etiam, cum faventibus impulsa ventis phaselus secundo impetu feretur; quan do plenis captandam velis auram suaserim, atque ingenio, quantum valet, indulgendum, non enim semper idem Favonius adspirabit. Duo tamen et in pleno hoc Orationis cursu erunt providenda: alterum ne ob leviculas quasdam haerentis styli difficultates, oratio velut in scopulos impacta haereat, cum quandoque verbum sententiaque idonea cogitanti non subvenit, totumque animi conatum absordet, atque a felici cursu suspendit, quae si in aliud magis vacuum reiecta tempus, tranquillum scriptionis lapsum non interpellasset, optatum sese in portum intulisset oratio; Negligenda igitur huiusmodi offensio, et hiatus potius aliquis tolerandus, quam negloecto profluentis dictionis cursu, infractoque impetu, haerendum. Post cetera felici exitu absoluta, vacabit magis, per otium soluti a gravioribus curis animi, neglecta instaurare, opportunisque sententiis instruere. Alterum est, ut ne praecipiti temet aestu patiaris abripi, qui consulta iuxta atque inconsulta temere misceat, eo consilio, ut postea ad limam correctionemque revocentur. Difficilis enim res est, multa inconcinne; aut numeris, aut verbis haerentia, iustum deinde in ordinem cogere, verbisfulcireidoneis, sententiis

exornare, ut ut demum versaveris omnia, saepe rebus pondus, cultus orationi defuturus est. Monstrosum dictionis partum, haud facile lambendo fingendoque ita formaveris, ut grato venustatis cultu placere possit. Quocirca principio crudum nihil indigestumque profundas; hoc enim non est parere, sed abortire. Non ita copiae facilitatique scribendi favendum est, ut mox teipsum tuumque laborem averseris, atque aedifices brevi destruenda. Tam laborem, quam otium in studioso eloquentiae damnamus, si utrumque inutile fuerit.

V. Quid in Doctorum imitatione potissimum hoc tempore spectandum sit.

Semper autem magnus aliquis dicendi magister; aut suis tibi in scriptis est proponendus, aut certe si exemplum illius aliquod in pari materia defuerit, cogitatione, in codem tecum studio, ita est defigendus, ut identidem animo volvas; fueritne hoc pacto dicturus Cicero, Salustiusve, Quintilianus, aut Demosthenes? quonam haec illi verborum delectu, sententiarumque pondere, quo figurarum cultu, qua dicendi copia instructuri? Iuvat haec meditatio, quae tantorum nos virorum persona induit, nec imparia iam conceptae de illis opinioni iubet moiliri. Et ad tropos quidem figurasque, quod attinet, pari arte facilitate que exprimendas, res tanti moliminis nequaquam est, quantam sibi nonnulli imaginantur. Troporum enim ornatus, ex una fere translatione petendus est; translatio scite usurpata, ex appositae similitudinis inventione dependet, quae tam difficilis non est, ut mediocrium etiam ingeniorum aciem subterfugiat, cum inter rusticos etiam homines aptissima usurpatione non raro vigeat. Gigurarum introductio, non tam ingenii, quam attentae observationis esse videtur, praeterquam, si plane apud te Oratio vulgaris non fuerir, figurarum usu sine cura splendescet.

Nihil magis eloquentiae studioso arduum est, quam extra figuratum sermonem, in trita licet re, trita non loqui. Figurae suo numero, et (quae sublimiores sunt) parvo satis, definiuntur; sermo illustrior, atque a vulgo submotus, nulla potest finitione circumscribi. In hoc igitur multa, cum

lectione, tum scribendi imitatione firmandus primo stylus est, quam ad illos figurarum ductus accedat, ne in his solum Oratoris decus collocatum putet. Non pauca, qui hodiedum florenti satis stylo adumbrantur, hunc apparatum respuunt, affectationi proximum, nisi opportune usurpetur. Forense nunc illud orationis genus, quod Ciceronis aetate dominabatur in iudiciis, regnabat in animis, e curia causisque, haud iniuriâ, eliminatum est; cum aequitas non tam exdicendi facultate, quam veritatis nudae aestimatione ponderanda sit.

Quare sicubi nunc flos ille orationis figuratae spectetur, vel in panegyricis, vel in suasionibus. aut reprehensionibus; vel certe sacris concionibus est, quae omnes parcius, magnoque cum delectu has oratorum delicias consectantur; ne dicendi magis florem, quam veritatem amplecti videantur. Quae causa, cur in suis orationibus Cicero, illo quo dicit verborum figurarumque apparatu, noscendus hoc tempore saepe magis, quam exprimendus sit: nisi magna simul rerum varietate inter doctos condiatur oratio, aut inter rudes eadem veritas magna dicendi vi sit inculcanda, quod Tullio plerumque tantum expressit orationis flumen.

Paradoxa Ciceronis, Tusculanae atque Academicae quaestiones, quaeque idem de officiis, de amicitia, de contemnenda morte scripsit, usitatis horum temporum dissertationibus non dissimile exhibent, cum exemplum, tum argumentum. ideoque humanitatis discipuli, in suis exercitationibus horum potissimum imitatione erunt informandi, locis ad hanc rem illustrioribus cum delectupropositis, quorum nonnulla inferius producemus. Quamquam et faciliores, quaeque communibus locis instructae sunt, orationes, ut pro Archia, Marcello, lege Manilia aliaeque paecae ad scriptionis exemplum sint producendae.

CAPUT VIII. Progymnasmatum natura, ratio, et varietas ex Aphthonio proposita, eiusdemque auctoris censura et usus.

CUm progymnasmata quaedam eloquentiae non ignobilis olim inter Graecos Sophista, seu disserendi

in utramque partem Magister, Aphthonius tradiderit, quorum praeceptiones usumque non pauci eloquentiae studiosi amplectuntur, eius mihi hoc loco institutum negligendum esse non censui. Ut quantum illud nobis conducere, ad facilem compoendiosamque huius oratoriae facultatis apprehensionem possit, hoc praeceptore audito, collatisque cum ipso rationibus, statuere liccat.

Per diversa quatuordecim exercitamenta, tamquam aliqua huius Palaestrae progymnasmata (sic enim appellare lubuit) studiosum eloquentiae deducit, ut sunt Fabula, Narratio, Chria, Sententia, Confutatio, Confirmatio, Locus communis, Laudatio, Vituperatio, Comparatio, Ethopoeia, Descriptio, Thesis, Legislatio.

Et primo quidem suis Aphthonium verbis in Romanum sermonem translatis audiemus. Deinde brevissime obscuriora illustrabimus: nonnumquam paucis, diverso tamen charactere ad expositionem interiectis.

PROGYMNASMA I. Fabula. Aphthonius. o( Mu=qos poihtw=n, etc.

A Poetis quidem nata est fabula, sed Rhetoribus etiam in adhortationibus usitata. est autem fabula, sermo falsus sub imagine verit atem exprimens. Nunc Sybaritica, nunc Cilissa, nunc Cypria a suis inventoribus appellatur: Vicit tamen consuetudo, qua Aesopicae ab Aesopo fabulatorum principe nuncupantur.

Fabularum genus unum Logicum, alterum Ethicum. tertium Mixtum est. Logicum seu rationale dicitur, cum homo quippiam agere fingitur: Ethicum seu morale, cum rationis expertibus mores tribuimus, Mixtum, in quo utrumque, hoc est ratione utens carensque fabula sociatur.

Sententia, cuius exprimendae gratia fabula excogitata est. in principio posita promu/qion, in fine e)pimu/qion dicetur.

COMMENTATIO AUTORIS.

Nihil hic obscurum est. Callidas alii fabulas Cilissas dicunt; molles Cyprias, vel Sybariticas; quod Cilices

dolosi et fraudulenti, Cyprii et Sybaritae luxoriosi sint, ita iocosae Milesiae, qui reconditaenihil sapientiae possident, quales pleraeque aniles ad colum natae sunt. Aescopicae vero seriae ac sapientes, ob reconditam morum disciplinam, appellantur.

Ad genera quod attinet, in Rationalibus nonnumquam persona fingitur, ut Pamphilus amans; nonnumquam res, ut Hercules hydrae capita secans; nonnumquam utrumque, ut Cupido sagitta amantis cor feriens. In moralibus; vel brutis personas actionesque tribuimus, ut muribus et ranis; vel inanimis etiam, ut Soli ac Vento, etc. In mixtis bruta vel res inanimas, una cum hominibus, utlupus cum pastoribus, de canibus a grege amandandis, paciscentes, inducimus.

PROGYMNASMA II. Narratio. Aphthonius.

Narratio est expositio rei gestae, aut quasi gestae, differtque a narrato, ut a poesi poema, siquidem universa Homeri Ilias poesis, fabricatio vero armorum Achillis poema.

Narrationum vero aliae dramaticae sunt, aliae historicae, politicae aliae. Dramaticae rerum fictarum, Historicae olim gestarum. Politicae in concertationibus Rhetorum usitatae sunt.

Sex autem veluti partes Narrationem comitantur. Persona, res gesta, tempus circa quod, et locus in quo, et modus quo, et causa propter quam gesta sit.

Virtutes Narrationis quatuor sunt, perspicuitas, brevitas, probabilitas et vocum proprietas.

COMMENTATIO.

Distinctio illa Narrationis et narrati, tum poesis et poematis parum apta est, rectius Scaliger lib. 1. poet. c. 2. poesin ad formam, poema ad materiam refert; ita et narrationem nos formae exponendi, narratum rebus expositis tribuamus, sivepars, sive totum intelligendum sit, cum et Aristoteles 3. Rhet. c. 13. dih/ghsin parti significandae adhibuerit.

Dramaticas narrationes vocat, quales Poetae in theatris exponunt, ut in tragicis Seneca, in Comicis Terentius produxit: Homerus etiam ac Virgilius iecuti sunt, quas veri specie ornari sufficiet.

Historicae narrationes quae sint, minime est ambiguum Politicas, suo iure, illas vocat, quas in rebus controversis Rhetores, seu Oratores in civilium causarum tractatione producuut.

Virtutes illae ad Narrationem requisitae, quae qualesque sint, in Palaestra styli, de epistolis et Historia tradidimus: hic etiam lib. 1. de elocut. universe signamus.

PROGYMNASMA III. Chria. Aphthonius.

Chria est res brevis memorabilisque personae alicui auctori apte tributa. Sic dicta, quod xreiw/dhs, hoc est, utilis sit.

Chriarum vero aliae verbales, aliae activae, aliae mixtae sunt. Et verbalis quidem verbis rem utilem demonstrat, ut illa Platonis. Virtutis ramos sudore ac laboribus procreari. Activa vero actionem designat, ut Pythagoras quanta esset hominum vita, interrogatus, nonnihil comparens, repente se abdidit, vitae mensuram hoc spectaculo designaturus. Mixta utrumque, orationem et actionem complectitur, ut Diogenes adolescentulum deprehendens improbum, Paedagogo inflixit verbera; et tu, sbiecit, sic istum instruis? Et haec quidem Chriae divisio est.

Capita autem quibus tractari Chria poterit, sunt encomium (sive laus personae) paraphrasis (sive expositio dicti factive) causa (sive ratio illius) contrarium, simile, exemplum, testimonium veterum, brvisque epilogus.

PROGYMNASMA IV. Gnome vel Sententia. Aphthonins.

Gnome est dictio summatim ad quippiam cohortans, vel dehortans. Est enim sententiarum alia hortativa,

dehortativa alia, denique et enuntiativa, rursum alia simplex, composita alia; demum alia verisimilis, alia vera, alia est hyperbolica.

Enuntians vero. Pecuniis opus est, sine quibus nihil necessariorum recte expediveris.

Tractatio sententiae eisdem, quibus Chira, capitibus constat: ut encomio, expositione, ratione, contrario, simili, exemplo, testimonio, epilogo.

Differt Gnome, vel sententia, a Chria, quod haec aliquando in actione, illa semper in dictione consistat. Deinde quod Chria semper cum auctoris persona; Gnome sine persona efferatur.

COMMENTATIO.

Magna ratio haec progymnasmata seorsum tractandi nulla suppetit, cum discrimen illud Chriae et Gnomes, quod Aphthonius statuit, nihil ad viersam scribendi dicendique methodum faciat, nisi quod in Chria laudetur dictifactive auctor in exordio, in Gnome sapientia utilitasque senteptiae. Causam tamen huius divisionis eam habuisse videtur, quod saepe contingat in sententia nullum inesse pondus, nisi gravis aliquis auctor factumve accedat. Ut si dicas, me/tron a)/riston, mensura optimum, nisi enim hoc dictum Cleobuli unius Graeciae Sapientum esse dixeris, magnum huius effati pondus futurum non est: cum multos contradictores habere possit. At si illud protuleris: consilium malum, consultori pessimum, licet nullius auctoritas accesserit, fidem existimationemque habiturum est. Haec igitur causa est, cur illic a laude auctoris; hic ab ipsius sententiae varietate dicendi capiatur exordium.

Capita vero, quibus tam Gnome, quam Chria tractatur, hoc versu comprehendi possunt.

PROGYMNASMA V. Confutatio, Aphthonius.

Confutatio est praeposita cuiusque rei eversio. Illa vero confutanda erunt, quae nec evidentia nimium, nec plane impossibilia, sed mediae conditionis sunt. Oportet autem confutaturos primo reprehensionem in auctores stringere; Deinde expositionem rei subicere: Denique his capitibus subvertere, ab obscuro, non verisimili, impossibili, non cohaerente, indecoro, ac demum inutili. Hoc progymnasma omnem prope aetatis huius vim comprehendit.

PROGYMNASMA VI. Confirmatio. Aphthonius.

Confirmatio, est propositae cuiusquerei probatio. Confirmanda vero sunt, quae nec manifecta nimium, nec plane impossibilia, sed medii ordinis videntur. Confirmaturi autem cpaitibus Refutationi utentur contrariis. Primo enim auctorem laudabunt; expositionem deinde reiadiungent; denique oppositis probationis locis utentur; perspicuo pro obscuro, verisimili pro non verisimili, possibili pro impossibili, cohaerente pro non cohaerente, decoro pro indecoro, utili demum pro inutili. Et haec exercitatio omnem artis vim complectitur.

COMMENTATIO.

Nec satis apparer cur inter singularia progymnasmata Confirmatio et confutatio ab Aphthonio in tam arctis inventionis terminis constringatur; cum omnis oratio, quae velsuam probat sententiam, vel adversariorum reicit, ad hanc classem pertineat. Quare haec exercitatio Rhetorum praecipua est, et quidquid argumentorum exfontibus primo libro a nobis demonstratis redundat, ad hanciure derivatur.

Clarum, credibile est, non implicat, atque cohaeret,
Et decet, et prodest. Contraria quaeque refutant.

Adversus propria tamen auctor praecepta peccat, cum Daphnen in laurum conversum esse ab Apolline, pro Confirmationis exemplo adducit.

Neque enim illud aut clarum, aut verisimile, aut utile. Refutationi magis idoneum est, cum opposita magis esse veritati consentanea videantur. Aliud, quod de Arione Citharoedo Commentatores ex Herod. libro primo longe est aptius: cum similem pene referat historiam Plinius Secundus in suis Epist ut iccirco in partem utramque probabilibus argumentis certari possit.

PROGYMNASMA VII. Locus communis. Aphthonius.

Locus communis est oratio extollens illa, quae rei cuique insunt: bona aut mala, dictus communis, quod omnibus eius dem generis rebus conveniat, ut oratio in proditorem, universis proditionis reis aptari potest. Est vero generali argumentorum repetitioni, seu conclusioni similis, ideoque exordio destituitur.

Exercitiorum tamen, et iuventutis causa, exordium praemittimus, cui haec capita subicies, primum a contrario: cui expositionem, non docendi, sed incitandi auctoris causa addes. Deinde comparationem institues: qua rem, de qua agitur, ex collatione extollas. Postea collocabis sententiam, vel mentem agentis, ad ipsum reprehendendum inducta. Denique coniecturis quibusdam ad ante actam vitam perstringendam digredimur, cum misericordiae exclusione. Tandem in fine progymnasmatis usitati loci adhibentur: Legitimum, iustum, utile, possibile, honestum, consequens.

COMMENTATIO.

Pugnare in his praeceptis secum auctor videtur; ut idcirco et ipsi cum illo interpretes in tenebris luctentur. Nam cum definitione, quae satis idonea est, non conveniunt illa, quae de ipsa exercitatione suis partibus explicata subicit;

cum haec sola extollant illa, quae cuique rei insunt mala, nam ex producta explicataque agentis sententia, illum vult reprehendi, vult perstringi anteactam vitam, vult excludi misericordiam. Cui exemplum de Tyrannidis affectatione respondet, quod interpretes secuti paria de sceleribus subiciunt, ut si virtutum ac laudabilium rerum nullus possit esse in loco communi usus, quod certe absurdum est. Quare ut insistant Definitioni, bona non minus, quam mala admittent. Et loco communi non minus omnes inveniendi fontes (si adiuncta quae fere singularium sunt, demus) quam singularibus indulgebunt. Quae de expositione, sententia, vita anteacta, misericordiaeque excusione adducit, non tam ad utilitatem profectumque, quam ingeniorum tormentum, et desperationem huius facultatis ab adolescentibus obtinendae spectant. Cetera, si velis, hoc versu colliges.

PROGYMNASMA VIII. Laudatio. Aphthonius.

Laudatio est eratio exponens cuiusque rei bona. Encomium a Graecis dictum, quod olim in pagis (e)n kw/mais) laus decantaretur. Differt autem ab hymno et praedicatione, quod hymnus Deos extollat, encomium mortalibus tribuatur, praedicatio (e)/painos) laus brevis, Encomium quoque ex arte concinnatum sit.

Laudari vero solent personae, res, tempora, loca, animalia bruta ac demum stirpes. Personae ut Thucydides, vel Demosthenes: Res, ut iustitia, vel temperantia: Tempora, ut ver, aestas: Loca, ut portus vel horti. bruta animautia, ut equus, aut bos: Plantae ut vitis aut oliva.

Laudamus autem et universe et singulatim. Universe quidem ut omnes Athenienses; singulatim unum Atheniensium. Et haec quidem encomii divisio est.

4. Considerandae sunt res gestae tamquam laudationis caput, quas distribues secundum animum, corpus, et fortunas: animi est fortitudo et prudentia; corporis pulchritudo, velocitas, robur: fortunae, potentia, divitiae, amici.

PROGYMNASMA IX. Vituperatio. Aphthonius.

Vituperatio est oratio exponens cuiusque reimala, differt a Loco communi, quod hic poenas exposcat, vituperatio tantum reprehen dat.

Distribuiture eisdem capitibus, quibus encomium, cum eadem, quae laudantur rerum genera, vituperari queant. Personae et res, tempus et locus, bruta animantia et plantae. Idque tam universe, quam singulatim.

Post exordium, genus prosequeris, eâdem, quâ in encomio, ratione, Addes educationem et res gestas, comparationem atque epilogum institues: quemadmodum in laudationibus praeceptum est.

COMMENTATIO.

Haec plana sunt, et cum Aristotele, Cicerone aliorumque Rhetorum praeceptionibus conveniunt; si illa quae est loci communis, et vituperationis distinctio Aphthonio propria, ut par est, negligatur.

Illud vero etiam observandum, non nisi personae laudandae repraehen den daeque capita ab illo praescribi, idque et parce satis, et obscure, cum dona corporis et fortunae hic spectanda sint, prout quisque male aut bene his usus est. Nos copiosiorem laudis materiem libro 1. cap. sexto et seq. suppeditavimus.

PROGYMNASMA X. Comparatio. Aphthonius.

Comparatio est oratio ex collatione rerum compararum, aliquid vel maius, vel aequale declarans. Oportet vero in comparatione vel bona bonis. vel mala malis, vel mala bonis, aut parva maio ribus conferre. Et prorsus comparatio, vel geminam laudationem, vel certe laude permistam continet. Ex comparatione autem accrescit orationis vehementia; praesertim si minora maioribus conferantur. Eaedem vero res comparationem admittunt, quae laudis et vituperii capaces sunt, ut personae, res, tempora, loca, bruta, et plantae.

Non convenit autem comparantem totas res conferre totis; hoc enim supinum atque inefficax, sed pars parti opponenda est, quod inprimis est acre. Porro tractari suis partibus, ut laus quaedam, solet, estque hoc gymnasma in sola collatione positum.

COMMENTATIO.

Obscurior hic Aphthonius in fine est, qua adstringere rationem comparandi, aut tractandae comparationis, ad encomii tractationem videtur. Sed latius omnino paret comparatio, perque omnes dicendi formas extenditur, sive laudes, sive repraehendas, sive doceas, sive moveas comparationi ubique locus est, potissimum tamen in genere exornativo versatur, utipsa definitio divisioque hic ab Aphthonio producta abunde restatur.

PROGYMNASMA XI. Ethopoeia. Aphthonius.

Ethopoeia est imitatio morum personae propositae. Tres illius sunt species Idolopoeia, Prosopopoeia, Ethopoeia.

Et quidem Ethopoeia notam inducit personam, cuius mores solum effingit, unde h)qopoii/a morum fictio

nominatur, minatur, ut cum fingis quibus verbis Eurystheo imperanti occurrerit Hercules, ubi liquet quis sit Hercules: mores vero dicentis fingimus.

Idolopoeia vero notum quidem, sed iam defunctum, et loqui impotentem inducit hominem, ut Eupolis in Comoedia e)n dh/mois, Aristides e)n tw|= u(pe\r tw=n tessa/rwn, unde ei)dwlopoii/a simulacri fictio dicitur.

Prosopopoeia omnia fingit et mores, et personam, quale argumentum Menander finxit, in quo res quidem, non tamen persona eiusque mores veri sunt: Unde proswpopoii/a fictio personae dicta est, quod praeter mores persona fingatur. Et hactenus quidem de illa divisione.

Iam vero ethopoeiae aliae sunt patheticae, aliae ethieae, mixtae aliae. Patheticae affectus et commotiones animi continent, ut si Hecubam Troia eversa loquentem inducas; ethicae solos mores exprimunt, ut si ruri educatum ad primum maris conspectum sua sensa promentem audias. Mixtae effectus moresque coniungunt, ut si occiso iam Patroclo Achillem de bello deliberare facias: in deliberatione mores, in amici obitu deplorando, affectus eminebunt.

Tractabis vero Ethopoeiam genere dictionis perspicuo, bevi, florido, soluto, atque a dicendi circuitu figurisque remoto. Capita divisionis tribus temporibus, praesenti, praeterito, et futuro absolves.

COMMENTATIO.

Hoc progymnasma a Rhetoribus inter figuras numeratur, estque nihil aliud, quam descriptio morum, sive verae illi sint, sive personae fictae.

Rhetores multi sub profopopoeia etiam idolopoeiam comprehendunt, quos, compendii in prae ceptionibus sectandi gratia, secuti sumus. Cetera obscuritatem non habent, nisi quod ethopoeiam semel universe, prout etiam personae fictionem comprehendit, iterum vero strictius, prout solos spectat mores, accipiat. Illud forte etiam non satis assequaris, quomodo praeterito ac futuro, in hac descriptione morum, tempore utendum sit. Ubi observandum hoc in affectibus exprimendis potissimum

valere, cum tempus alterum cum altero collatum ad maiorem energiam faeit, ut si Hercules in praesenti infelicem statum suum, dura heri imperia, labores et discrimina conquerens, illa quae praeterita sunt, Iunonis iram, immissos serpentes, obiectos tyrannos, partam aliis quietem in memoriam revocet, de futuro vero inquitat, quis denique modus finisque exspectandus sit, annon flectendi aliquando Superi, an ab ipsa morte quaerendus exitus? quae Seneca in suo Hercule diserte est prosecutus.

PROGYMNASMA XII. Descriptio. Aphthonius.

Tempora, ut veris aestatisque amoenitas, tamquam pictis in oratione floribus adumbrata.

Describentibus personas a primis ad ultima, a capite ad pedes procedendum est. Res ab antecedentibus, iisque quae insunt, quaeque ab illis proveniunt; loca et temproa ab iis, quae complectuntur, describenda sunt.

Descriptionum aliae simplices, aliae compositae sunt. Simplices erunt; ut si pedestres navalesque pugnas explicent. Compositae; ut si res temporaque coniungant, quod Thucydides fecit, cum nocturnum in Sicilia proelium describit, simul et pugnae et noctis imaginem complexus.

Oportet vero describentes tenuem adhibere characterem, varietate tamen figurarum cultum, universeque res, quas describunt, imitari.

COMMENTATIO.

Progymnasma hoc obscurum non est, perquam vero ad eloquentiqm utile. Convenitque cum hypotyposi, quam inter figuras Rhetores collocant, nisi quod latius aliquanto patere videatur: cum haec potissimum moribus gestisque hominum; illa rebus etiam temporibusque; ut vidimus, aptetur, nihil enim est, quod describi non possit. Sed alibi de hac disertius

PROGYMNASMA XIII. Thesis. Aphihonius.

Thesis est rei alicuius in deliberationem adducta disquisitio, aliae autem thesium civiles sunt, contemplativae aliae: civiles de actione ad vitam politicam spectante habentur, ut sitne ducenda uxor, navigandum, urbs munienda? haec enim omnia vitam civilem spectant. Contemplativae sunt, quae sola contemplatione mentis absolvuntur, ut, caelumne rotundum sit? an plures mundi? haec enim non ad opus hominum, sed contemplationem spectant.

Differt autem thesis ab hypothesi, quod hypothesis suis circumstantiis definita est, thesis absoluta. Ad circumstantiam persona, negotium, causa, etc spectant, ut, sintne moenia extruenda; disquisitio est sine persona; an vero Lacedemoniis adversus impetum Persarum, Sparta muro cingenda sit? hypothesis est, personam habens deliberantium Lacedaemoniorum, et singularenegotium muniendae Spartae, causam vero invasionem Persarum.

Est autem thesis progymnasma primum, quod in dissertatione obiectionem solutionemque admittit.

Ita vero distribuitur, ut principio introitus, id est, exordium sit, deinde uteris capitibus usitatis, legitimo, iusto, utili, possibili.

COMMENTATIO.

Exercitation in Thesi utilis est iuventuti, quia maiorem illa universalium, quam singularium cognitionem assequitur, cum haec ab experientia pendeat.

affinitas; quod uterque res a suis abstractas circumstantris universe consideret, quae deinde pluribus singulatim, iisdem, quibus tractantur, argumentis applicari possunt. De utriusque vero natura et differentia suo inferius loco agemus pluribus.

PROGYMNASMA XIV. Legislatio. Aphthonius.

Lagislationem quoque nonnulli inter progymnasamata retulerunt. Est enim fere quaedam hypothesis. quamvis non omnes leges hypothesis. Introducitur quidem persona, sed non omnibus nota, ideoque thesi quam hypothesi est proprior. Prout enim personae rationem habet, thesin transgreditur, at ut manifeste circumstantiam non exprimit, ab hypothesis discedit.

Legis vero inductio duplici exercitatione fiet. Confirmatione legis latae, vel illius confutatione. Est autem lex inventio et donum Deorum, ad constitutionem civitatis, et correctionem hinc et inde erratorum. Et haec legis inducendae distributio est.

Tractabis illam capitibus iisdem quibus thesin, legitimo, iusto, utili possibili. Exordium pones, et postea contrarium, deinde praedictis uteris capitibus, uthac in parte a thesi differat.

COMMENTATIO.

Legislatio personam vel auctoris, qui tulit, vel hominum quibus fertur, involvit, ideoque adstrictior est, quam thesis. Si haec ultima tamen persona spectetur, cum vaga sit, minus adstricta, quam hypothesis est, ut Iulius Caesar de adulteris occidendis legem tulit, ubi adulter persona vaga pluribusque conveniens est. Cum vero lex talis est, de qua in utramque partem agitari potest; ut rogandane sit, an abroganda? tum huius progymnasmatis locus est. Talis illa est, quod adulter deprehensus statim occidi possit: Et lex Oppia, quae mulieribus rhedas prohibuit, et Volumnia, qua cautum, ne qua mulier haeres institueretur. Sed cur legislatio in exercitationibus hisce ab hypothesibus separetur, non magna est oratio, plane etiam difficilior est, quam ut inter progymnalmata numerari mereatur.

OBSERVATIO ET CENSURA AUTORIS.

Brevi perspicuaque. quantum mihi ex Graecis licuit, expositione Aphthonium dedi. Exemplis quae plerisque locis adiecit praeteritis, quod his longe absolutiora, magisque ad profectum usumque studiosorum accommodata ex Maximo, Cicerone aliisque daturus essem. Multum vero huic post alios Rhetores auctori in progymnasmatum instructione debemus, quod, de his praecepta nemo meliora reliquerit.

Quae potissimum causa fuit, cur haec ipsius etiam auctoris sententia tradere placuerit. Quae tamen universe ea moderatione accipienda censeo, qua ad Aristotelis Ciceronisque, atque illas, quas libro 1. tradidimus praeceptiones accedunt. Nam ut in plerisque Aphthonii disciplinam amplector; ita probare non possum, quod in multis eam tractandi rationem instituat, quaeapud Oratores Scriptoresque alios usitata non est. Quis enim ea lege, qua ipse praescribit fabulis utitur? Confirmationes, confutationes et locos communes aut tractat, aut circumscribit?

Verum haec aliaque in ipso decursu breviter censui, ut qua arte sequendus maxime, quaque etiam negligendus sit, candidatus eloquentiae intelligat.

Nimia enim onerari praeceptorum mole, quaeque apud diversos diversa sit, nihil tamen commodi singularis oportet, hoc confusionem denique fastidiumque generat. Nobis iisdem, quos principio libri 1. excitavimus fontibus ubique, in hac etiam varietate insistere decretum est, cum quibus nihil magis ex Aphthonio quam Chriae sententiaeque tractatio conspirat.

CAPUT IX [(transcriber); sic: X] . De exercitationibus primi generis, quae in fabularum aut historiarum expositione consistunt.

PRimi generis exerictationes, tamquam elo quentiae quaedam praeludia aggrediamur. In fabularum illa atque historiarum narrationibus consistunt. Quarum

expositio vel simplex brevisque, quâ summam quandam rei complectimur; vel prolixior et descripta per adiuncta rerum, institui poterit. Ab illa ab hanc transeundum videtur. Quare utriusque exempla pauca dabimus, ubi primum de usu atque utilitate fabularum nonnulla praemisero.

§. 1. De fabularum tractatione.

Fabulae historiarum in modum exponuntur, etiam illae quae manifestam prae se fictionem mentis ferunt; ut sunt Ethicae de brutis; Mixtaeque, quae hominibus simul inductis, ad aliquam sententiam animideclarandam usurpantur. Ita Homerus Batrachomyomachiam, hoc est, Ranarum Muriumque pugnam, tamquam hominum inter se bello congredientium, lepidissimo poemate descripsit. Ut igitur eadem historia, et compendio sine adiunctorum expositione, et prolixius cum eadem; sic et fabula narrari potest.

Causae cur fabulae manifestae, velut historiae, exponantur; una quidem est, quod aptâ quadam fictio haec nitatur similitudine, quae ad persuadendum idonea sit, ac saepe rem oculis, clarissima quadam in luce, et tamquam vivo adumbratam colore obiciat; ut et altissime veritatem sub hoc velo recionditam infigat animis, et sine difficultate assensum impellat. Cuius generis quaedam postea exempla daturus sum. Altera causa est, quod cum voluptate quadam audientium illabatur animis praesertim vulgi atque adolescentum, qui no vitate illa capti detinentur, quamque dormitantibus erant animis veritatem, sine hoc fuco, accepturi; hanc illo melle illitam cupide hauriant.

Quare et nonnumquam ex apta rerum naturalium similitudine, aut etiam disparitate, vel convenientia simul et pugna, hae fabulae ab Oratore recens concinnandae sunt, ut inexspectata novitate captos teneat. Quod non omnino difficile futurum est, si quemadmodum ex aptis illas similibus Aesopus, Gabrias, Phaedrus aliique collegerint, observetur. Ex quibus plura exempla in Speculo figurat imaginum, lib. cap. 9. et 10. collegimus.

His enim rebus, unde convenientia aut disparitas sumitur, si vitam personamque humanam (modo eis careant.)

leges, facta hominibus similia tribueris, compones fabulam. Qua in ra illud maxime iucundum esse solet, quod et maxime congruit, et minus solet esse exspectatum, ut enim haec in symbolis alibi maxime delectare ostendi, ita et in fabulis, quae symbolica imagine inprimis animantur. Quod deinde in comoediis gratissimum est, ut varia implicatione ductae suspensum auditoris animum, inopinato denique eventu feriant, hoc in illa quoque fabularum constructione, quae affinitatem quandam habet, solet evenire: ut avida totum mente auditor hauriat, dum optatam denique conclusionem excipiat.

Utrumque Homerus in sua Batrachomyomachia egregie praestitit. Nam et personas Muribus Ranisque aptissimas, per ficta scite nomina, tribuit, et consilia et arma, locumque pugnae convenientem, et ingressum belli novum atque insolentem, et progressum ancipitem, exitumque magis etiam, per interventum cancrorum, inspectatum. Age strictim primo, mox eandem etiam fabulam cum Homero fusius exponamus.

§. 2. Brevis fabulae Homericae de Bratrachomymachia propositio.

Mus felix sibi insidiantis ungues devitans ad Ranam pervenit, quae illum, salutis et hospitii gratia, invitans, dorso excepit, ad medium lacus deferendum, verum ubi progressi aliquantulum sunt, hydrus exerto super aquas colio utrisque metuendus imminebat. Quo conspecto, exterita Rana, Mure inter discrimen in summis aquis destituto, ad interiora sese lacus recipit. Quo casu Mus, frustra aliquamdiu cum aquis luctatus, denique mersus est. Unde hostile odium bellumquem inter Mures reliquos et Ranas exarsit, quod cum utriusque partis clade gestum, per Cancros denique in Ranarum opem adventantium, his victoribus, est absolutum. Quod docemur, quam inconsulta inter homines bella, non nisi utriusque partis clade finienda, suscipiantur.

§. 3. De ratione huius fabulae prolixius exponendae.

Non quo ubique singula (ut nec Homerus in proposito fecit exemplo) sed praecipua et maxime opportuna, ad rei illustrationem consideranda sint.

Haec vero quem ad modum expendenda sint, libro 1. cap. 3. de fontibus inventionis tradidimus, praesertim in fonte 1. et 5. Homerus id fecit poetice, nos oratorie; sed paucis rudique Minerva praestemus.

Longior eiusdem fabulae Oratorum expositio. A laude brevi auctoris vel sapientis inventi exordieris, cum epimythio, seu fabulae brevi expositione.

Summus ille Poetarum Phoenix Homerus, ut multa sapienter, quae ad principum virorum institutionem spectarent, gemino in opere, Iliade et Odyssea, posteritati reliquit; ita minime contenendum poema vulgavit, quo sub fabulosa Murium et Ranarum inductione docuit, quam temere nos mortales in bella ruere, quantoque utrqrumque partium exitio ea gerere soleamus, non absque Superum, de cael o hanc nostram insaniam spectantium, ludibrio.

Descriptio per adiuncta.

Quis? Mures principio levi de causa in Ranas concitatos memorat. Nonnemo Murium Psicharpax a micarum raptu nun cupatus, fugâ felix insidias declinans, ad lacus ripam accesserat, iuxtaque sitim ac fatigationem, haustâ aquâ, levaturus constiterat; quem ubi Physignatus [Note: (a) Inflans buccas.] Rana conspicata esset, genusque non ignobile, tum vero discrimen vitae didicisset, hospitium illi aquarum, dorsumque, quo veheret, amice obtulit.

Quid? Nec detractavit Mus obsequium, exeipitur mollibus Ranae humeris, ferturque primo insolita natatione laetus. Verum ubi spargi aqua vento, Ranaque nonnumquam subsidere natatu altius, postremo etiam postquam hydrus ipsi infectus apparuisset, prorsus Rana sese ad tutiorem lacus recessum coepit subducere; tum sera

nequicquam facti paenitentia, opem inclamare, obluctari, mergi aquis, rursumque victor emergere: donec madido gravanteque pilo, ac viribus sensim fractis, undisque vincentibus, hausta aqua animam interciperet.

Cur? Erat Lichopinax [Note: (a) Lambes paropsides.] Murium alter in ripa spectator cladis, qui ad partem Toxarten [Note: (b) Vorator panis.] reliquosque sui generis mortui Psicharpagis nuntium detulit, quae res Mures universos, Toxarta Duce, ad arma concitavit, iactantes: hanc nequaquam fraudem perfidiamque Ranas impune laturas; esse sibi vires animosque, quibus tantum fas sit iniuriam vindicare: indignum esse, ut siquidem in fidem domumque receperis, hunc deinde hospitii iure violato, tupiter destituas, atque in extremam perniciem praecipites: exemplum esse paris in cetos perfidiae liberius usurpandae, nisi poenis debitis occurratur. Tangebat illos Toxartae infelix orbitas, qui filiorum alterum, in venatione Cattorum, alterum lignea in decipula incaute deprehensum amiserat.

Quomodo? Ergo miles conscribitur, et sua quisque arma ad certamen cum Ranis ineun dem comparat. Et primo quidem ne quod tibiis im becillis immineret discrimen, fabarum, quas exederant, corticibus, muniebant crura, eveneratque fortuna, ut felix excoriatae pellem deprchenderent, quam scissam primoribus dentium sibi in thoraces aptabant, pro clypeis deinde lucernae medius umbelicus, pro hastis acus erant, denique capita testae nucum pro galeis cingebant. Quae, ut latere non poterant, ita Ranas quoque impar belli armorumque consilium pertraxêre, nec defuit a Muribus Tyroglyphi [Note: (c) Excavans caseum.] filius submissus nuntius, qui ad certamen provocaverit. Turbavit ea res principio Ranas, seque etiam palam Physignatus innoxium in crimen perfidiae vocari testatus est, non enim sibi hanc cladem, sed fortunae imputandam. Verum, agite, inquit, commilitones, Dii bonae causae favebunt, vim vi opponamus, comparemus arma, campus nobis ad bellandum optatissimus contigit, facile infestum illud nobis Murium agmen in ruinam impellemus. Consilium in promptu est. Stabimus iuxta ripas in ordinem aciemque distributae, suis quique accinctae armis,

opperiemur hostis impetum, cominusque quam primum congressae, implicatae illorum armis, nobiscum per lubricas declivesque ripas in lacum praecipites devolvemus. Plana nobis res, neque expeditu difficilis, modo arma animique non defuerint. Placuit, laetaeque Ranarum turmae ad arma provolabant. Malvarum foliis circumopertae sunt tibiae; virides in thoracas, brassicarum folia in clypeos versa sunt; acutus pro lancea iuncus fuit, capitaque subtilioribus inserta sunt cochleis: ut utrumque hoc armoatorum agmen ipsi de caelo Dii intuentes risum non tenerent.

Ita postremo ad mutuum venêre conspectum, et velitatione levi inter nonnullos excursores praevia, plenis denique castris est concertatum. Quae hic datae acceptaeque clades, quot generosae bellantium animae, aut ferro inflicto exturbatae, aut aquis haustae, aut tenaci immersae limo, non facile percensendo assequaris. Artophagus [Note: (a) Vorans panem.] ac Tyroglyphus murium principes cecidere cum plurimis suorum.

Quibus auxiliis? Verum ubi desperata eorum res visa est, Meridar pax [Note: (b) Rapiens pariticulas.] subsidiaria sociorum cohorte adfuit, labantemque exercitum restituit, omnibus Ranarum copiis metuendus, fuissetque eo die, praecisa iam ad lacum via, de Ranis conclamatum, nisi Iove miserante excitum a rivo vicino horribile, militum genus, dura tergus in cude armatum, oblongis recurvisque munitum falcibus, quas Persarum esse acinaces crederes, ferrugineâ accinctum casside, ac loricata cauda, qui latis fulgentes per humeros armis, octonis ingressi pedibus, nova arte Parthorum, retrocedendo pugnarent. Cancros, una voce antiquitas appellavit. Hi natura ad pugnam praedamque nati, nec tuto quidem apprehendi ab hoste possunt; ita etiam dum stringuntur, fortiter stringunt. Illi igitur immixti in acie bellantium, dum cedendo Mures in congressum trahant, pedes caudasque illorum falcato ore, brachiisque praeputabant, ut ad pugnam inutiles conciderent, ac plerique ruentium clade territi, de fuga ac salute soliciti, victoriam Ranis ultimam relinquerent.

Quando? Etenim sole sub occasum vergente, cum iam maior etiam quaqua versum afflueret Ranarum copia, magnoque clamore conterritis iam Muris insultarent: hi metu ac desperatione victi, culicumque magnis tubis insonantium strepitu, ac Iove etiam de caelo intonante consternati; aut oppressi metu armisque hostilibus concidêre, aut turpi effugio morti subducti sunt. Ranis inter haec laeto plausu victoriam concinentibus, quem hodiedum sub crepusculum vespertinum aestate, quâ haec peracta sunt, etiamnum, magno coaxantium gaudentiumque sonitu frequentant.

Epimythii, Seu expositionis in fabula latior diductio.

En, ut vir ingeniosissimus sub huius involucro fabulae, stultam mortalium ad bellandum libidinem, infelicesque plerumque atque insperatos bellorum exitus complectitur. Caussa praeliorum saepe nulla, aut certe vana, facilique partium, nisi mutuo inviderent, compositione vitanda. Sed cum alienae inhiamus fortunae, cum nostris minime regnis acquiescimus, cum mari iuxta terraque dominatum prensamus, plusque etiam quam aequo imperio administrari possit, infinita cupididate ambimus, quaelibet nobis causa ad aliorum oppressionem sufficit; arma rapimus, socios ad bella concitamus, fas nefasque ad nostram ambitionem fovendam confundimus: propria relinquimus, ut aliena occupemus; sed saepe et propriis excidimus, et aliena non tenemus: opes nostras profundimus, ut vicinas invadamus, utrisque non raro privandi. Denique cum possessiones vitamque inimicorum petimus, multa hominum milia nobiscum saepe pessessioen omni vitaque excidunt. Spolinamus et spoliamur, vulnera damus, et accipimus, vitam (haec omnium bellantium sors est) cum nonnullis hostium extorsimus, nostram plerumque morte aliqua infelici terminamus, Quotuscumque militantium adeo felix extitit, ut quae periculosis votis prensavit, quae tot laboribus, per mille discrimina, secutus est, haec denique tranquilla possessione sit assecutus? Et quid demum in

Superûm conspectu, hac nostram de caelo amentiam, non sine risu spectantium, esse videmur? Quod nobis Mures Ranaeque pugnantes, hoc nos illis; quod ridicula illorum arma, hoc nostrae illis machinae; quod mutuae illorum insidiae, quod vires, quod copiae, quod proelia, uno Iovis fulmine disturbanda, hoc nostrae artes, vis, audacia, ferocia; ridenda atque explodenda uno Divorum Deique immortalis nutu. Et, ut quisquam sit, qui cum virtute, cum gloria, cum felicitate praelietur, qui faventibus etiam superis, de obtenta plaudat victoria: ingratus tamen illo multis mortalibus, ipseque Deo plausus esse debet, qui ab hostilibus profectus odiis, qui tot impensis miserorum emptus, tanto multorum cruore irrigatus, tot pereuntium exitio comparatus est.

Conclusio. Haereant intra suas Mures cavernas, neque aquarum dominatum insana ambitione affectent, Ranae suis sese aquis contineant, nec terra velint dominari; alter nonnumquam alterum ad mutuam excurrere opem, sine noxa, hinc ad terras, inde ad aquas patiatur. Non quaerantur tam inanes dissensionum causae, non tam perversae ad mutuum exitium machinationes, nemo exsultet sociorum interitu, et nulli superûm vel risum, vel indignationem movebunt. Similis ad nos sapientum oratio est. Stent intra tributas sibi a Deo possessiones quieti mortales. Sua quemque nascendi conditio, ratioque vitae, certis iussit haereditatis terminis consistere, quod sors, quod natura, quod superi largiti sunt, hac aequa mente amplectatur. Satis est, quidquid necessitati est satis; cupiditatem, insatiabilem belluam, numquam explebit, arctis magis gaudebit in pace rebus, quam in bello amplissimis. Aliena nemo impune appetit, plerique cupitis excidunt, et vivendi ante, quam cupiendi finem statuunt. Bella raro sine scelere suscepta sunt, rarius etiam terminata. Recte Terentius.

APPENDIX.

Haec fabulas diducendi ratio prae reliquis amplectenda est, quas nonnulli in Apthonium Commentatores secuti sunt. Nihil enim hic praeterquam similitudo cum

voluptate audientium exposita, tum vero facta ad mores applicatio spectanda est. Per ceteros vero communes locos effundi, fabulas alias historiasque in comparationem arcessere, non est huic instituto proprium, cum fabula historiae tantummodo tractanda sit, ad cuius imaginem est efformata. Quare cum studiosi inprimis adolescentes hoc genere tractationum capiantur, quas facilius suis etiam adiunctis (quod ex rebus obviis fabulae desumantur) expendunt, non null as compen dio recensitas adiciam; ut has suo deinde marte latius prosequantur.

CAPUT X. Fabulae aliquot compendio exhibitae.

I. Menenius Agrippa plebem Romanam, orta se ditione ob potentiam et opes nobilitatis, ab urbe digressam, hac fabula revocavit. Liv. Dec. 1. lib. 2.

TEmpore, inquit, quo in homine, non ut nunc, omnia in unum consentiebant, sed singulis membris suum cuique consilium, suus sensus fuerat, indignatas reliquas partes, sua cura, suo labore ac ministerio omnia ventri quaeri: ventrem in medio quietum, nihil aliud, quam datis voluptatibus frui: conspirasse inde, ne manus ad os cibum ferrent, nec os acciperet datum, nec dentes conficerent. Hac ira, dum ventrem fame domare vellent, ipsa una membra, rotumque corpus, ad extremam tabem venisse. Inde apparuisset ventris quoque haud segne ministerium esse: ne magis ali, quam alere eum, reddentem in omnes corpor is partes hunc, quo vivimus, vigemusque, divisum pariter in venas maturum, confecto cibo, sanguinem. Comparando hinc, quam intestina corporis seditio adversus ventrem similis esse irae plebis in Patres, flexit mentes hominum.

quaestionem quis? Dices hominis membra post aureum pacis atque innocentiae saeculum, primo secum ipsamet dissentire coepisse, invidiâ mutuâ primam concordiam turbante. Ubi pax antiqua membrorum cum praesenti discordia componetur.

Quid?) Membra igitur cetera, Duce rebellionis Capite, pedibus, manibusque in coniurationem adductis: hoc inter se mutuâ statuisse fide; nulli deinceps membrorum tribuendum quicquam opis nisi et ipsum laboris esset socium. Ubi consilia et deliberationes inducentur.

Cur?) Causam huius foederis habuisse illam, quod venter nihil ad opus commune omnium adferret commodi, solusque hoc maxime frueretur, quo loco interea ventris describi poterit.

Quomodo?) Abstinuisse igitur mutuâ ope, quam frustra ventre a Capite, ab ore, a Manibus Pedibusque blandis iuxta verbis, minisque atrocibus postularit, implorando denique Deum hominumque fidem. Nec irritis votis, cum Macies ex orco erumpens gravissime afflixerit, Morte iam imminente, nisi mutatis consiliis ad pristinum obsequium rediissent.

Remp. corpori humano persimilem esse, in qua nobiles et opulenti, ventris instar, pleraque ad se reip. commoda derivent, otio saepe ac voluptate fruantur, dum artifices tenuiorque plebs laboribus se cogitur impendere. Interea tamen, ut a ventre digesti cibi in sanguinem venasque transmittuntur, nervique illius virtute animantur, ita praecipuum reip. praesidium roburque in nobilitate procerum atque opibus ditiorum situm esse. Cum his igitur consentire plebem, aequum videri.

II. Apologus in otiosos ludiones.

Culex hiberno tempore, famis imminentis metuens, frigorisque impatiens, a palustri loco ad vicinum agricolae hortum concessit, repertoque illic Apum alveari, blando verborum streptiu admitti petiit, Apumsenioribus

pollicitus, illarum sese iuventutem in arte musica gratuito instructurum, modo hospitio communique pro laboribus mensa frui liceret. Cui nonnulla saniorum respondit. Malo aliam mea proles artem doceatur, qua se a famis frigorisque iniuria tueri possit, ne alienis deinde haerere tecum ostiis stipemque emendicare cogatur. Optima ars est quae suos cultores alit. Ita Musicus hic exclusus est.

1. Laudabis inventorem, quod is quicumque demum fuerit, ingeniose quorundam vagorum hominum mores expresserit.

2. Ad quaestionem Quis? describes culicem otiose in paludibus haerentem, et aliorum potissimum animalium gaudentem sanguine, invisum raptorem, futurorum minime providum. etc.

3. Quid?) Hieme paludes relinquit, agricolae hortum et alvearia Apum secutus, ubi, et hiermem, et hortum, alvearia, Apumque ordinen, et occupationes licebit describere. Tum culicem perorantem suamque iactantem artem inducere, contrra Apem haec aspernantem ac refutantem.

4. Cur?) egestatem et famem, ita efferatum Culicem mitigasse, atque ad has preces abiecisse dices, ubi quam multa doceat necessitas expones.

5. Quomodo?) Ostendes quomodo supplex reiectus, multorumque illi exprobatae iniuriae, et crudelis ante hac vita. Ubi locus est docendi, illos qui in alios fuere immites, vix aliorum miserationem in calamitate mereri.

N. B. In hoc apologo Applicatio misceri fere per singula membra poterit, ut in 4. et 5. factum. Nam et primo illorum stultitam licebit arguere, qui praesentibus cantum intenti, futuris minime prospiciunt; Deinde quod inertem patris alieno labore frui iniquum sit. Deinde docere etiam, quod illi potissmum sit arti vacandum, quae cum honestate nutriat.

III. Apologus Cyri Regis, quo pacem Fonibus, quam oblatam repudiaverant, serius postulatam negabat. Herod. lib. 1.

Tibicienem praeter aquam commeantem aliquando substitisse memorant, utque suam piscibus testaretur benevolentiam, sibique atque illis commune gaudium pareret, iucundis ad saltum modulis tibiam inflasse; sed adversatos hanc gratiam pisces, ne se movisse quidem, ad tam festivum hospitis cantum lusumque, eius vero rei causa indignatum Tibicinem, missa in praeterfluentem sagena, brevi tempore non exiguum in hac piscium collegisse numerum, quos cum denique in ripam captos educeret, salientesque in reti passim intueretur. Cum ante, inquit, ad tibiam saltare nolueritis, hic vobis nunc saltus parum profuturus est. Quo Cyrus indicabat Iones serius de sua cogitare salute, et pacem optare, quam oblatam neglexissent.

1. Alaude Cyri, non minus sapientis, quam fortis Imperatoris: manu et consilio prompti.

2. Ad quaestionem Quis? Describit Tibicinem arte promptum, quem Arionis exemplo ductum, cui Delphini canenti adstiterant, idem voluisse experiri in minoribus dices piscibus.

3. Ubi? Locum amoenum, viridemque iuxta fluvium piscosum ripam describes, licebitque etiam philomelas mollius canenti applaudentes in ducere, sed pisces his nihil blanditiis motos asseres.

4. Quid? Ut viridi reclinis in gramine tibicen modulos auspicatus sit, ut per omnem sonum variando duxerit, ut alias aliasque tentarit canendi artes, describes.

5. Cur? ut suam piscibus benevolentiam ostenderet, atque illorum saltu mutuaque societate, ut Orpheus olim ferarum in silvis frueretur.

6. Quomodo? ut denique indignatione orta, mutato consilio, iniecta sagena invitos obluctantesque traxerit, ac serius

denique saltantes, cum aliis sociis ad spectaculum praedamque advocatis, riserit, etc.

Prima quidem Ionum stulte Cyri tot populorum victoris gratiam amicitiamque respuentium, cum viribus armisque longe essent impares. Praestitisse, insolentibus licet, et durioribus ipsius mandatis cum pace obsequi, quam illius vim atque arma experiri, ac frustra libertate iam amissa, in servitute ipsius voluntati obsequi.

Altera esse generalior potest, prospiciendum omni in re, quid possit adversi evenire, ne serius denique mediis immersi malis, id frustra velimus aut agamus, quod si tempestive actum esset, ad salutem prodesset. Ne illud in nos proverbium cadat, quod in Phryges et Iones, sero sapiunt.

IV. Apologus, quo ostenditur, facilius esse consilium dare, quam exequi.

Mures aliquando graves Cattorum insidias, et tot suorum cladem pertaesi, indicta synodo, statuerunt ex communi sententia huic malo occurendum esse. Verum diversis ultro citroque opinionibus re agitata, nihil consultius visumest, quam ut nola ex collo feliumappensa, insidiae ad illius sonum, ubi ubi demum se movissent, paterent, Cumque omnes in hanc convenissent sententiam Una denique ex senioribus assurgens, inquit; sed quis nostrum, ô fratres, nolam Catto appendet? Tum enim vero haesere omnes, neque quisquam repertus est, qui huius consilii exequendi discrimen adire vellet. Aequa igitur viribus consilia esse debent. Stultum enim est velle, quod exequi nemo possit.

1. Ordieris ab ipso epimythio, sive illo quod per fabulam significatur. Ut quod prudentis viri non sit consilium, quod exequi nemo possit, agendi dare, aut capere, ut eleganti Murium fabula, adumbratum esse asseres.

2. Quis? Mures dices valde a Cattis insidiatoribus obsessos, multos suorum iuniorum minus cautos amisisse, variis matrum querelis und quaque per antra exauditis.

Quando? hiberno id factum tempore, quando ruri omnia squalebant, factum memorabis.

Ubi? In cella penuaria, ubi se tutius conventuros speraverant, felibus inde seclusis.

Quid? Synodum habuisse asseres atque illic varias diversorum sententias esse auditas: ut rus migrandum esse, et abstinendum horreis, solariis: in penuariis tantum commorandum, quod eo Catti raro admittantur, etc. quae ab aliis confutentur, ob sterilitatem ruris in hieme, et penus angustias, Oeconomi vigilantiam, et dolosas muscipulas, etc. Tandem obtinuisse unius sententiam.

Quomodo? De exequenda postremum sententia frustra deliberatum. Donec superveniens Oeconomus ex clavium strepitus agnitus consilium dissipavit.

Stultas saepe vulgi querelas esse atque importuna consilia, quae exitum sortiri non possint, quando adversus Magrstratus et Principes suos quaedam suis in officinis aut tabernis producunt consilia, quae eventum expeditionemque, nisi periculosum, sortiri nequeant. Imbellium adversus potentes consilia plerumque vana sunt.

V. Aesopus Apologorum ingeniosus artifex Samiis persuasit Praefectos veteres populi non facile mutandos esse.

Vulpes in foveam inter paludes delapsa, cum e muscis obsessa teneretur, quae cinxissent quaqua versum, haustoque iam sanguine, non tenuiter pastae essent. Erinaceus vexatam misertus, suam arcendis tam importunis hospitibus operam Vulpi detulit, iamque explicatis aculeis laute ex hac rapina pastas, aut ulturus, aut abacturus erat. Cum vulpes officium hoc deprecata. Sine, inquit, frater, satiatas

atque impinguatas abigere, ne aliae limpostae et macilentae succedant, quae me totam denique exhauriant. Levius iam plenas sustinebo, quam exhaustas impletura sum. Ita Samios qui Praefectum suum peculatus damnaverant, mutata sententiâ, ad ipsius absolutionem convertit. Quod inteligerent, facilius se iam suis opibus ditatum sustinere deinceps posse, quam si alium ex tenuiori fortuna ad parem opulentiam adspirantem admitterent. Nimirum Muscae esurientes alieno sanguine pascuntur avidius.

VI. Apologus, quo suadetur non cuiusvis familiaritatem et oblatam opem admittendam esse.

Lepus venaticorum timore canum in suo latebat hiberno tempore nido abditus. Erinaceus cui commodum minus eo tempore in propinquo diversorium obtigerat, id conspicatus, ad Leporem accedit, suam illi adversus canes opem defert, armatis sese spiculis infestos facile hostes abacturum; sed Lepus principio detrectabat sui causatus niduli angustias. Tum vero Erinaceus exiguum sibi locum pro defensione sufficere, modo in extrema parte illum cesserit, nihil se praeterea exacturum, acquievit demum Lepus, et accepit in angulo hospitem, qui primo quidemse continet, at sensim laxatis per corpus aculeatis setis, patientem leviora incommoda leporem, ad extremas nidi angustias coarctabat, idque se defensionis ac necessitatis gratia agere dictitabat. Sed Leopre fidem datam incusante, graviusque inter nimias angustias quiritante, quod in antiqua possessione ab ingrato hospite vim pateretur; Erinaceus denique respondit: Quod si illis suis angustiis minus acquiesceret, patere exitum: iret vero, ac de emliori sibi diversorio provideret, nihil se causae habere cur ab opportuno loco discederet. Ita Lepus suam damnans levitatem, quod ignotae fidei hospiti temere salutem credidisset, documentum posteris reliquit. non facile cuiusvis opem societatemque admittendam esse; ne amicus plus ipsis denique hostibus noceat.

VII. Apologus, quo Hymerensibus Stesic horus ostendit, inconsulte ab illis Phalaris potentioris Principis protectionem admissam esse.

Equus, ait, pristina adhuc in pratis libertate fruens, nullique iugo, aut habenae obnoxius, dolebat infesta suis pascuis cervorum agminia imminere, et optimos quosque bolos praecerpere. Quare submovendi huius consortii avidus hominem adit, oratque adversus cervos, ut sibi praestet suppetias. Non detrectat homo. Itur in consilium; quâ hoc optime ratione impetretur, ut ne tam impune in pascua irrumpant cervorum agmina? ac denique placuit, ut armatum suis hominem telis equus indorsum acciperet, atque habenas ore admitteret, quo consultam ab homine viam, directus ipse a prudentiore magistro capesceret. Ita adversus servos felici expeditione processum est, partim fuga, partim in praedam abstractis feris. Sed equo deinde pristinam libertatem roganti, negavit homo id sibi fas videri: aequum enim esse, ut qui tam utilem ipsi homo navasset operam, rursum eadem ad suum commodum fruatur. Unde sub admissis semel inconsulte habenis equo imposterum serviendum fuit. Exemplum posteritati fuit, non facile potentioris Domini opem, nisi circumspecte admodum, esse admittendam.

VIII. Apologus, quo Demosthenes Atheniensibus suasit, ne Oratores suos Regi Philippo obsides traderent, quo facto ipse pacem offerebat.

Postquam ait, Lupi infestis saepe invasionibus ovium gregem lacerassent, pacem denique offerebant, modo canes, quorum latratibus offensi iure essent, sibi dedissent obsides. Oves dolum huic postulationi nullum subesse ratae, canibus ad illorum voluntatem oblatis, cum excubiis adversus

insidias, praesidioque necessario destitutae essent, appetitae per insidos quaquaversum lupos, brevi omnes in praedam cessere. Par vobis, o viri Athenienses, Oratoribus a vestra ab ductis custodia, ac Philippo traditis, metuendum est. Urbs nulla diu sine prudenti Procerum consilio tuta stetit.

FABULA POETICA.

IX. Arion Delphino vectus, Deum innocentium defensionem suscipereo stendit.

Arion citharoedus ludendi inprimis peritus, ex Italia quaesitas opes in Graeciam conductos navigio transportare statuit. Nautas ad hanc rem Corinthios delegerat, qui postquam Arionem suis cum opibus nave excepissent, iamque in altum provecti medium tenerent Oceanum, pecuniarum avidi, necem innocenti praeparabant. Quem cum iamiam in mare praecipitem daturi essent, hoc unicum sibi extrema in morte solatium impendi rogavit, ut fidibus suo sese praeludere funeri carmen aliquod liceret, ratus, ut opinor, barbarorum sese hominum conceptum in se furorem mitigare posse. Indulta illi quidem aliqua fidium modulatio, sed quam immites denique nautae praecipitato in Oceanum Arione abrumperent. At non perinde immites Marinae belluae. Siquidem Delphinus cantu illectus

adfuit dorsumque nataturo praebuit Arioni, atque in Taenarum eundem cum sceleratis Nautis portum deportavit. Ubi re cognita atque ad Regem Periandrum delata, eundem et improborum vindicem et suarum opum habuit restitutorem. Quam vere Horatius:

1. A providentia Dei omnia in mundo ita administrantis, ut nec improbis suae desint poenae, nec probis sua defensio. uti in Arionis fabula patere dices.

2. Quis? Describetur Arion a patria Graecorumque felici ad omnes artes ingenio, tum vero ipsius ludendi peritia, qua ingentes sibi in Italia opes paraverit, honesto vitae instituto, ut iccirco gratus Superis fuerit.

3. Quid? Exponatur quemadmodum cum Nautis liberali stipendio laboris oblato convenerit, et Corinthiis tamquam popularibus fisus sit.

Quomodo? et quibus auxiliis? Qua deinde ratione laetus in navem exceptus, provectusque ventis faventibus, interludente quandoque Arione Phocis iuxta natantibus, Nautisque applaudentibus. Ut deinde collatis inter se capitibus de pernicie Arionis consultate coeperint, isque fatali iam horâ properante, suavissimum ad deliniendos animos carmen, cithara interstrepente, lacrimisque nonnumquam intercidentibus modulatus sit. Quemadmodum postremo nonnullis inflexis, aliis ad scelus obfirmatis praecipitatus sit. Ut Delphinus eundem cum cithara cadentem exceperit, celerrimoque impetu a conspectu sustulerit, Arione rursum ad citharae praesidium, et blanditias suo cantu belluafaciendas converso. Adeo ut ipsae etiam in mari Sirenes suae modulationis oblitae huius melodiam secutae sint.

5. Ubi? Inter medios Oceani fluctus et monstra infesti maris, Arionem bonae causae, suaque fretum cithara incolumen ad portum Taenari deductum esse, hominibus undequaque ad tam insolens spectaculum affluentibus, ut Arion Deus potius Marinus, quam homo sit habitus.

6. Cur? Ad Regem accersitum, causamque huius profectionis tam insolitae rogatum exposuisse arionem et

Nautarum scelus, et Delphini miserationem. Ubi de illorum avaritia atque inhumanitate disserendi locus est.

7. Concludet in ope et praesidio Regis adversus improbos postulando, quod Rex pollicitus, mittet qui captivos adducant.

Hac 1. docebis quemadmodum avaritia omnem in orbe fidem evertat, ut nec amicus ab amico, nec frater a fratre tutus sit. 2. Quandam Superi curam hominum innocentium suscipiant, et quod demum bona causa in lucem emergat et triumphet. 3. quod illud Senecae verissimum sit.

CAPUT XI. De idonea fingendi ratione ad formandas in scholis exercitationes et declamationes Humanistis ac Rbetoribus utiles.

SErviet oratori futuro etiam ad varium dicendi genus opportuna fabularum per fictionem aliquam introductio, qua tam exercitationum, quam declamationum etiam Scholasticarum ornari perficique disciplina poterit.

Ita singatur Ver. Aestas, Autumnus, Hiems, de excellentia sua inter se, apud Annum patrem, vel Hominem contendere; et quaelibet pars sibi honorem principatus deposcat. Sua certatim producant munera, Deorum etiam favore patrocinioque nitatur ver Apollinis, Florae, Dryadum, Musarum et Aestas Cereris, Autumnus Bacchi, verum Hiemi suo patrono destitutae Vulcanus se denique offerat. Quae res ad multas exercitationes, et rerum variarum descriptiones (de quarum usu agemus inferius) servire poterit, suaque simul varietate delectare. Pari ratione, vel Dies inter se, ut festivi cum Ferialibus, aut Esuriales cum Epularibus, aut Nox cum Luce in dignitatis,

sive utilitatis, aut pacis et quietis disceptationem venire potest, suosque pars quaeque Patronos arcessere.

II.

Sic et Elementa coram caelo Iudice in certamen venire possunt, et quodvis suam in orbe necessitatem, commodaque, quibus et universum et ipsum hominem sustineant conservenrque in contentionem pro excellentia adducere. Denique sua quaeque animantia, ut Aer volucres, Aqua pisces, Terra praecipui quaeque generis inducere. Igne etiam lucis suae vim, qua caeli ac sidera in haec inferiora influant, depraedicante. Iupiter denique pro igne, Iuno pro Aere, Pan pro terra, Neptunus pro Aqua decertet.

III.

Planetae ac caelestia sidera, vel praecipua. ut sol et luna, vel quae in caelum a terris esse translata finguntur, ut Perseus, Hercules, Ganymedes, sive Aquarius: aut animalia, ut Aquila, et Cygnus, Pegasus, Aries, Taurus, Leo in concertationem litterariam procedant, etc. Haec certare de sua dignitate aptis rerum naturae et effectuum descriptionibus poterunt.

IV.

Diversae certent animantes, hoc est, vel inter se volucres, et ferae, vel, contra, alterius generis animantia: Fingamus de regno inter illos concertatum, Pavonemque Aquilam et Noctuam reliquis praelatas, quarum prima Iunonis, altera Iovis, tertia Minervae praesi dio freta, illa in terris iussa sit praeesse; unde aulas Principum occupet: Aquila in caelo, Noctua tempore nocturno summum tenere imperium, quae causa cur illa in altissimis nidificet rupibus, haec die iam occumbente primum se efferat.

Bestiae domesticae, ut Equus, Bos, Canis, Asinus, Porcus: velcerte Anser, Columba, Anas, Gallina: vel Gallorum diversae species, ut Gallus excubitor et Capo, et

Gallus Indicus, de primatu in domo obtinendo contendant, suas singulae utilitates, quibus Hero serviant, quam maxime extollant, feriasque aliquas a laboribus postulent, et alimentorum maiorem lautitiam, quam dum Bovi, Porco, Anseri, Galloque concedit Herns, ac denique impinguatos mactat, aliae se pristina sua sorte contentas esse significent, neque huiusmodi sui Domini favores sibi impensos velle. Satius fore in demissione imposterum servire, quam eiusmodi honoribus praeferri reliquis.

VI.

Fluvii inter se, vel Regiones diversae, ut Rhenus cum Mosa, Danubio, aut Amisi, Terra Iulia plana et cerealis, cum terra Montium inaequali et piscosa, fructuum, atque animalium feraci. italia cum Gallia, Germania cum Hispania, Maritima regia Batavorum, cum Palatinatu a mari secluso conferri, et suis quaeque emolumentis sibi arrogare possunt victoriam.

VII.

Scientias, aut Artes, suis ornatas descriptasque insignibus et armis, ad laudem reprehensionemque mutuam, induces. Grammatica cum Rhetorica, haec cum Philosophia, Iurisprudentia cum Medicina, Ethica cum Mathesi, Politica cum Monastica certabunt. Liberales contra Illiberales Artes producentur, Pictoria cum Musica. Agricultura cum Mercatoria, etc. in disceptationem venient, suos quaeque Patronos adducent, artificia probabunt, etc. ac pro dignitate, cum utilitate potiore contentionem instituent.

VIII.

Virtutes pulchro certamine pro hominis dignitare extollenda in scenam adduces. Iustitia quantum ad humanum genus ornandum conferat, idem et Prudentia et Temperantia, et Fortitudo contendet. Singula suos heroas immortali per se donatos nomine exhibebunt. Ita ad Iurisperitum aliquem digne ornandum aptae eidem

Virtutes et Artes confluent, suum tribuet decus Discretio, Integritas, Studiositas, Aequitas, Vigilantia, etc. proscriptis vitiis huic officio adversantibus praesertim corruptela munerum, Inertia, etc. Themidis in tribunali accusatis. Sic et Medicum, et Ecclesiae Doctorem, et Virum Senatorem atque etiam Adolescentem Disciplinae virtutes dignae, et hunc quidem Modestia, Diligentia, Pudor, Obsequendi promptitudo, et Reverentia maiorum ornabunt, oppositis Vitiis ad Phoebi, aut Eloquentiae, vel etiam Sophiae iudicium damnatis, proscriptisque.

IX.

Ipsae etiam Naturae dotes, aut Fortunae, suis personis indui partibusque disserendi instrui possunt. Veniant sensus quinque, Oculusque sit pictor, Auditus citharoedus, Odoratus Pharmacopaeus, Gustus Coquus, Tactus Leno et adulator suamque quisque operam prae ceteris utilem homini deferat, postuletque, ut sibi potissimum benevolentiam studiumque omne impendat, ceterique subesse ac servire tamquam digniori cogantur. Sic et Ratio voluntasque adversus Phantasiam et Appetitum irrationalem: aut etiam Anima cum suis facultatibus adversus Corpus eiusque potentias non inepta concertatione inducetur. Iam vero de Fortuna Opibusque ac Honoribus in scenam inducendis, nulla est Palaestra litteraria, quae nesciat.

Quin et Plantae ipsae, Fruges ac Fructus suis donari personas atque oratione in mutua aliqua disceptatione queunt. Sic Ioathan Iudic. 9. patria exul, fratribusque per Abimelechum interfectis, cum hunc parricidam Sichimitae in Regem delegissent, hac fabula illorum stultituam arguit. Convenisse Ligna ut Regem eligerent, oblatumque imperium Olivae, at hanc suam noluisse deserere pinguedinem, et steriles honores sectari, oblatum et Ficui vitique, sed utramque pari responso detrectasse, denique et Rhamno oblatum, quae suam protinus umbram ad quietem obtulerit, acceptoque honore, execrata sit omnes Cedri Libanos quotquot

adversarentur. Quo figmento ceterorum omnium ineptissimum Abimelechum regnum stulte atque improbe affectare ostendit.

OBSERVATIO.

Huiusmodi fictiones venuste, tam ad encomistica et honoraria quaedam scripta, viris principibus aliisque proceribus offerrisolita, quam etiam adtheatrales gratulationes, sapientesque morum instructiones adhiberi possunt. Iuveritque ex re praesenti in primis deponere, Illud vero quod in Apologis potissimum delectat, ut in exspectata conclusione aliqua fabula absolvatur, hoc et in ceteris plerisque fictionibus locum habet. Tanto enim altius animo illabitur, insidetque firmius, quanto magis praeter opinionem eventus cadit.

Nos aliqua harum exercitationum exempla in Exercit, Oratoriis dedimus, quo studiosum lectorem remittimus, Nuncaliena, quam nostra dare maluimus, quamvis eius generis fabularum pauca suppetant. Ex Maximo Tyrio, aucto. re longe suavissimo unam alteramve fabulam adiciam, quam exlege superius praescripta latius exornare studiosae iuventuti licebit,

CAPUT XII.

Fabula descripta et applicata. Sapientem bominem iolere amicos adulatoribus praeferre, Tyrius diss. 4.

Prodicus in fabula Herculem iam puberem virilesque gerentem animos, duplici in via statuit: utrique huic viae Virtutem Voluptatemque tamquam Duces praeficit. Quarum alter arrogans procaxque: alteraformoso vultu,

modesto incessu, venustâ voce, aspectu mansueto, veste solutioriab eo inducitur. Altera rursus lasciva, fucatâ, veste florida, vultuimpudentissimo, incomposito gradu, voce inconcinnâ. Haec animadvertitipse etiam Hercules, ut qui et Iovis esset filius, et in dolis praeclarae. Quare voluptatires suas sibi habere iubet, ducemque sequitur Virtutem.

2. Hoc exemplo et nos fabulam fingamus, viamque itidem statuamus duplicem, et una virum bonum. Huius viae duces, pro virtute amicum, pro voluptate adulatorem ponamus. Sed et hi habitu, vultu, veste item, voce atque incessu differant. Ut alter quam iucundissimus appareat, alter nihil praeterid, quod est, praeseferat. Alterrenidens dexterâ protensa, crebris laudibus, blanditiis, precibus, obsecrationibusque ad se invitet hominem, mirasque, ad quas se duce perventurus sit, voluptates describat. Locum videlicet, ubiprata floribus rideant, labantur fluvii, volucres canant, aurae spirent leniter, arbores plurimis amictae foliisterram vestiant, planaesemitae, latissimasint curricula. Sed et horti floridissimi, ubipyra pyris (ut apud Homerum est) mala malis, uvae subnascantur uvis. Alter contra dux pauca dicat, sed vera. Maximam nimirum viae partem esse salebrosam, minimam, facilem: esse itaque necesse, ut vir bonus qui committere se illi postulet, ita se comparet, ut cum opus sit, laborem ferre possit: si quid planum expeditumque occurrat, id in lucro reponat. Haec uterque si dicat, utri credet, utram viam inibit?

3. Respondeamus fabulae auctori, si quidem homo ille aliquis ex corrupto Assyriorum grege futurus est aut Phoenicius, Strato, Cocles, aut qualis fuit Sybaritaille, alterum e ductoribus pessime eriam oderit, nec aliud quam agrestem, austerum, atque invenustum putabit esse: alterum contra elegantem, suavem, mireque humanum iudicabit. Demus ergo a praeclaro illo, si diis placet, ductore deduci hunc hominem; dubium non est, quin in ignem cum Assyrio, aut in paupertatem cum Phoenice, aut in vincula cum Cyprio, eum deducturus sit: aut in aliud denique verum malum, ad quodfalsa perducere voluptas solet. Sin aliquis similis Herculi futurus est, verum certe ductorem, id est, amicum, praeferet, sicut Hercules virtutem.

IMITATIO.

Opponatur pari ratione Amor divinus Amori humano, sive Eros et Anteros, via, habitu, arte ac legibus diversis, quibus utrimque sui sectatores non desint.

§. 1. Fabula Aesopi moribus humanis applicata. Quosdam voluptatem aversari, sed re ipsa sectari, que tamen in licitis non sit reprebenhenda, Tyr. dissert. 33.

AEsopus, Phryx ille, fabellas conscripsit quasdam, in quibus mutua inter se consuetudine bruta utuntur animalia. Interdum vero, et arboresintroductuntur, et pisces; aliud cum alio, velunâ cum homine. Moralem autern sensum haefabulae complectuntur, reconditamque occultant veritatem. Illa in reliquis celebratur, quâ cervam Leo insectatur: et suae illa saluti fugiendo consulens, denso quodarn in nemore occultatur. Leo vero qui quantum robore cervam vincit, tantum velocitate a cerva vincitur, nemus subir, quaeritque ex pastore; sicubi latitantem vidisset cervam? Negat pastor, simulque manu protensâ locum ostendit. Atque ita cervam miserrimam invadit Leo. Vulpecula autem, (hanc enim callidam ubique Aesopus facit) naetu, inquit Pastori, imbellis simulimprobusque es: coram Leone quidem imbellis, improbus vero in cervam. Videturmihiha. hominis Phrygii fabula, adversus eos qui voluptatem accusant, uti posse Epicurus: qui voce tenus fortes videntur, animum vero, ut ille digitum, ibihabent. Quis enim tamsibi inimicus est, ut rem, quae omniuro natura sua maxime nos allicit, sponte suâ aspernetur? Reliqua enim quae sequuntur homines, aut experientia intelligenda nobis dedit, aut artis approbavit industria, aut de iis fidem nobis secitratio, aut longi indicium temporis ea conciliavit nobis. Voluptas necratione eget, et arte est antiquior, et experientiam praevenit, nec tempus exspectar. Ut ineffabilis quidam eius amor, una cum corporibus nobis innatus sit, qui quasifundamentum aliquod animalium subicitur

saluti, quod si quis tollat, statim id quod natum est evanescere sit necesse. Scientiam enim rationemque, et id, quod ab omnibus intellectus dicitur, progressu temporis, paulatim congredientibus cum rebus ipsis sensibus, longa experientia colligit homo, conservatque. Voluptatem autem sponte statim a natura ipsa, haurit atque accipit. Hanc amplectitur, oditque quidquid dolorem affert, ab hac servatur, ab illo corrumpitur. Quod si vituperanda esset voluptas, neque nobiscum ea nasceretur, neque omnium, quibus conservationem debemus nostram, esset antiquissima. Quaeautem vulgo a Sophistis obiciuntur voluptati, Sardanapali luxus. Medicae deliciae, mollities Ionica, mensae Siculae, Sybaritica tripudia, Corinthiae meretriculae, haec omnia, et si plura etiam his adferre vehs, non voluptatis, sed artis rationisque sunt effectus: longo namque post tempore, accedente plurimarum lenocimo artium, voluptatem violarent homines. Sicut autem rationem, rem natura sua honestam, nemo negat esse, quamvis ea in re, minime natura honesta, quis utatur: ita neque de voluptate secus loquendum est, sed qui voluptate abutuntur.

CAPUT XIII. De Narratione Historica.

QUod de fabulis tradidimus, Historiarum illas in modum exponi, hoc ad faciliorem brevioremque de Historia tractationem quoque est profuturum. Nam et duplici ratione illa pertractari, vel compendio, vel prolixius consuevit. Quod postremum, ut inter Oratores inusitatum non est, ita iisdem, de quibus in fabula amplificanda actum est, adiunctis solet fieri. Hoc solum admonendus scriptor vel Orator est, ne quid adversus veritatem peccet. Ubi enim omnes Historiarum circumstantiae exploratae sunt; alias non licebit surrogare; ubi vero plures occultantur, verisimiles nonnumquam accersendae erunt, ne res sua dignitate, quam postular, destituatur. Quodtamen parcius circumspectmsque in sacra, quam profana Historia erit usurpandum, cum in ista quid quid divinum non est, solita auctoritate careat.

Illud praeterea lectorem advertere cupiam, non hicagere me de Historia quemadmodum integris illa voluminibus ad posteritatis memoriam concinnanda sit; hoc enim separato tractatu in Palaestra styli a me peractum est. Nunc solum qualemcumque ipsius usum in alio scribendi, aut dicendi genere consideramus, ut, sive pressius, sive diffuaius eam libeatusurpare, ratio atque exemplum aliquod scribendi studiosis eloquentiae suppeditetur. Eius vero amplificandae rationem infra, in propriis Oratorum exercitiis dabimus.

§ 1. historica narratio compendio tradita. De staleni Romani Iudicis auro corrupti vafraim probitate.

Erat Romae Oppianicus Cluentio privigno capitali odio infestus, ideoque per Scamandrum libertum venenum eidem instruxerat, cumque flagitii Scamander compertus, reusque in iudicio factus abomnibus, a Paeto tamen Staleno absolutus esset, Oppianicus denique auctor citaretur ad iudicium. Speravit hic Staleni, qui Scamandro faverat, operâ se posse evadere. Adit igitur hominem, oblatisque sestertiis sexcentis quadraginta milibus, quibus et aliorum Iudicum suffragia emeret, Stalenum sibi, ut putat, addit. Hic vero de pecunia universe retinenda magis (quod et alias in causa Safinii ex voto cesserat) quam Oppianici iuvandi solicitus, hoc damnato sperat se facilius auro potiturum. Quam telam hac arte coepit texere. Bulbum Guttamque, exiudicibus quoque futuros, convenit,l facit quadragintorum millium cuique spem, si Oppianicum absolvant, iubetque alios secum, eadem facti gratia, ad idem propositum inducere verum ubi deinde ante iudicium postulataesunt pecuniae: contractis Stalenus humeris, se ab Oppianico delusum queritur, additque, sua illum sententia condemnatum iri, itaque reliquos indignatione atque exemplo concitatos in eandem mentem pertraxit. Suboluerat Canutio, aliisque, pecuniam in iudicio, ad Staleni inprimis manibus, versari, actum igitur sorteatque industria, ut Bulbus, Stalenus,

et Gutta primi in dicendis essent sententiis, Qui cum adversus Oppianicum praeter exspectationem pronumtiarent, iniecta ceteri dubitatione haeserunt, neque statuere secum, quidnam actum esset, potuerunt. Damnatus igitur Oppianicus sententiis plerorumque, ex iudicibus triginta et duobus. Quaeres L. Quinctio tribp. populari homini, qui de pecunia inaudierat, de iudicio contra Oppianicum lato cognoverat, occasionem praebuit, gravissimis plebem adversus improbitatem Iudicum declamationibus inflammandi, ut qui innocentem Oppianicum corrupti auro condemnassent. Oppianico vero etiam profuit ad pecuniam rursum e Staleni manibus extorquendam. Ita suo demum et Oppianicus, et Stalenus laqueo captus est; cum illi oblata pecunia ad damnationem, huic accepta ad solam infamiam profuit.

Cicero eandem Historiam per adiuncta sua magis diducit. Pro Aulo Cluentio Avito postprincipium.

Numero 1. ad quaestionem Quis? personam Staleni, eiusque et vafrum et corruptum ingenium, acta pristina cupiditatemque eiusdem describit.

2. Adiunctum quid? expendit, quid videlicet Oppianicus egerit, obtuleritque: quid et ipse Stalenus hac in re consilii ceperit.

3. Quibus auxiliis: ut quod Stalenus Bulbo et Gutta per se adductis delusisque rem ad votum suum confecerit.

4. Quomodo? ut qua ratione sententiae contra Oppianicum, delusis unius Staleni fraude omnibus, latae sint. Ipse tamen denique Stalenus sua arte captus sit.

CICERO.

Ut primum Oppianicus ex eo quod Scamander reus erat factus, quid sibi impenderet, coepit suspicari. Statim se ad hominis egentis, audacis, et in iudiciis corrumpendis exercitati, tum autem iudicis, Staleni familiaritatem applicavit. Ac primum Scamandro reo, tantum donis datis, muneribusque perfecerat, ut eo auctore uteretur cupidiore, quam fides iudicis postulabat. Post autem, cum esset Scamander unius Staleni sententia absolutus,

patronus autem Scamandrine sua quidem sententia liberatus: acrioribus saluti suae remediis subveniendum putavit. Tum a Staleno, sicut ab homine ad excogitandum acutissimo, ad audendum im pudentissimo, ad efficiendum acerrimo (haec enim ille et aliqua ex parte habebat, et maiore ex parte se habere simulabat) auxilium capiti, et fortunis suis petere coepit. Iam hoc non ignoratis, iudices, ut etiam bestiae, fame dominante, plerumque ad eum locum, ubi pastae aliquando sint, revertantur. Stalenus illa biennio ante, cum causam bonorum Safinii Atellae recepisset, sexcentis milibus nummûm se iudicium corrupturum esse dixerat, quae cum accepisset a pupillo, suppressit: iudicioque facto, nec Safinio, nec bonorum emptoribus reddidit Quam cum pecuniam profudisset, et sibi nihilnon modo ad cupiditates suas, sed ne adnecessitatem quidem reliquisset: statuit ad easdem sibi praedas, ac suppressiones iudiciales revertendum. Itaque cum Oppianicum iam perditum, et duobus iugalatum praeiudiciis videret: promissis eum suis excitavit abiectum, et simul saluti desperare vetuit.

3. Oppianicus orare hominem coepit, ut sibi ratio. nem ostenderet iudicii corrumpendi. Ille autem (quemadmodum ex ipso Oppianico postea est auditum) negavit, quemquam essein civitate, praeter se, qui id efficere possit. Sed primo gravari coepit, quod aedilitatem se petere cum hominibus nobilissimis, et invidiam, atque offensionem timere dicebat, postexoratus, initio permagnam pecuniam poposcit: deinde ad id pervenit, quod confici potuit, et sestertia sexcenta quadraginta milia deferri ad se domum iussit. Quae pecunia simulatque ad eum delata est, homo impurissimus statim coepit in eiusmodi mente, et cogitatione versari: nihil esse suis rationibus utilius. quam Oppianicum condemnari: illo absoluto, pecuniam illam, aut iudicibus dispertiundam, aut ipsi essereddendam: damnato, repetiturum esseneminem. Itaque rem cogitat fingularem. Atque haec iudices, quae vere dicuntur a nobis: facilius credetis, si cum animis vestris longo intervallo recordari Staleni vitam et naturam volueris. Nam perinde ut opinio est decuiusque moribus, ita,

quid ab eo factum, et non factum sit, existimari potest. Cum esset egens. sumptuosus, audax, callidus, perfidiosus, et cum domi suae, miserrimus et inanissimus, tantum nummorum positum videret: ad omnem malitiam, et fraudem versare mentem suam; haec secum cogitans, coepit: Demne iudicibus? mihi igitur ipsi, praeter periculum, et infamiam, quid quaeretur? nihil excogitem, quamobrem Oppianico damnarinecesse sit; qui tandem? nihil enim est, quod fieri non possit. Si quis eum forte casus, ex periculo eripuerit, nonne reddendum est? praecipitantem igitur impellamus, inquit, et perditum prosternamus. Capit hoc consilium, ut pecuniam, quibusdam iudicibus levissimis polliceatur: deinde eam postea supprimat: ut, quoniam graves homines sua sponte savere iudicaturos putabat: hos, qui leviores erant, destitutione iratos Oppianico redderet.

Itaque, ut erat semper praeposterus, atque perversus, initium facit a Bulbo: et eum, quod iam diu nihil quaesierat, tristem, atque oscitantem, leviter impellit. Quidtu, inquit?: ecquid me adiuvas Bulbe, ne gratis reipublicae serviamus? ille vero, simul atque hoc audivit, ne gratis, quo voles, inquit, sequar. Sed quid affers? Tum ei quadraginta milia, si esset absolutus Oppianicus, pollicetur: et eum, ut ceteros appellet, quibuscum loqui consuesset, rogat: atque etiam ipse conditor totius negotii, Guttam aspergit huic Bulbo. Itaque minime amarus is visus est, qui aliquid ex eius sermone speculae [Note: (a) speiparvae.] degustarat. Unus, et alter dies intercesserat, cum resparum certa videbatur: Sequester, et confirmator pecuniae desiderabatur. Tum appellat hilari vultu hominem Bulbus, ut blandissime potest: Quid tu, inquit Paete? (hoc enim sibi Stalenus cognomen ex imaginibus Aëliorum delegegerat, ne, sise Ligurem fecisset, nationis magis suae, quam generis uti cognomine videretur) qua de re mecum locutus es, quaerunt a me; ubi sit pecunia? Hic ille planus im probissimus, quaestu iudiciario pastus, qui illi pecuniae, quam condiderat, spe iam, atque animo incubaret: contrahit frontem (recordamini faciem, atque illoseius fictos, simulatosque vultus) queritur sc ab Oppianico

destitutum: et qui esset totusex fraude, et mendacio factus, quique ea vitia, quae a natura habebat, etiam studio, atque artificio quodam malitiae condivisset, pulchre asseverat, se ab Oppianico destitutum: atque hoc addit testimonii, fuaillum sententia, quam palam omnes laturi essent, condemnatum iri. Manarat sermo in consilio, pecuniae quandam mentionem inter iudices esseversatam, res neque tam fuerat occulta, quam erat occultanda: neque tam erat aperta, quam reipublicae causa aperienda.

In ea obscuritate, ac dubitatione omnium, Canutio, perito hominil, qui quodam odore suspicionis Stalenum corruptum esse sensisset, neque dum rem perfectam arbitraretur, placuit repente iudices pronuntiare. Iudices se id velle dixerunt. Hic tum Oppianicus non magnopere pertimuit. Rem a Staleno perfectam essearbitrabatur. In consilium erant ituri iudices triginta, et duo, sententiis decem et sex absolutio consici poterat. H. S. quadraginta milia nummûm in singulos iudices distributa, eum numerum sententiarum conficere debebant, ut ad cumulum, spe maiorum praemiorum, ipsius Staleni sententia septimadecima accederat. Ecce tibi eiusmodi sortitio, ut in primis Bulbo, et Staleno, et Guttae esset iudicandum. Summa omnium exspectatio quidam sententiae ferrent leves, ac nummarii iudices. Atque illi omnes sine ullâ dubitatione condemnant. Hic tum iniectus est hominibus scrupulus, et quaedam dubitatio, quidnam esset actum. Demde homines saprentes, ex vetere illa diseiplina iudiciorum, qui neque absolvere hominem nocentissimum possent, neque eum de quo esset orta suspicio, pecunia oppugnatum, reillaincognita, primo condemnare vellent: non liquete dixerunt. Nonnulli autem severi homines, hoc statuerunt, quo quisque animo quid faceret, spectari oportete: et, si alii pecunia accepta verum iudicabant, tamen nihilo minus le superioribus suis iudiciis constare putabant oportete. Itaque damnarunt. Quinque omnino fuerunt, qui illum vestrum Oppianicum sive imprudentia, sive miseticordia, sive aliqua suspicione, sive ambitione adducta, absolverunt. Condemnato Oppianico, statim Lucius Quinctius homo maxime popularis qui omnes rumorum, et concionum ventos colligere consuevisset, oblatam sibi

facultatem putavit, ut ex invidia senatoria posset crescere, quod eius ordinis iudicia minus iam probari populo arbitrabatur. Hebetur una atque altera concio vehemens, et gravis: accepisse pecumam iudices, ut innocentem reum condemnarent, tribunusplebis clamitabat: agi fortunas omnium dicebat; nulla esseiudicia: qui pecuniosum inimicum haberet. incolumem esseneminem pesse. Homines totius ignarinegotii, qui Oppianicum numquam vidissent, virum optimum, et hominem prudentissimum, pecunia oppressum arbitrarentur: incensi suspicione, rem in medium vocare coeperunt, et causam illam totam deposcere. Atque illo ipso tempore in aedes Titi Annii, homins honestissimi, necessarii, et amici, noctu Stalenus, accessitus ab Oppianico, venit, Iam cetera nota sunt omnibus: ut cum illo Oppianicus egerit de pecunia: ut ille se redditurum esse dixerit: ut eorum sermonem omnem audierint viri boni, qui tum consulto prope in occulto stetissent: ut res patefacta, atque in forum prolata, et pecunia omnis a Staleno extorta, atque erepta sit. Huius Staleni persona populo iam nota acperfecta, ab nulla turpi suspicione abhorrebat: suppressam ab eo pecuniam, qui erant in concione non intelligebant, neque enim docebantur. Versatam in iudicio mentionem pecuniae sentiebant. Innocentem reum condemnatum esseaudiebant: Staleni sententia condemnatur esse videbant: non gratis hoc ab eo factum, qui hominem norant, iudicabant. Similis in Bulbo, in Gutta aliisque nonnullis suspicio consistebat.

IMITATIO.

Antipater Herodis silius, qui sublatis per dolum et corruptionem hominum iudiciorumque fratribus, etiam Herodi patriexitium machinabatur, cum Oppitanico aliorum corruptore poterit comparari, ac denique ostendi, quomodo a suo procuratore per aurum corrupto, inductoque, ut Herodem occideret, ipse proditus atque ab Herode sublatus sit.

§. 2. Ratio applicande Historie ad mores hominum formandos.

aliosque scriptores nuda perstringitur; sed etiam ad mores formandos, velut per propositam quandam boni malive imaginem, ad quam vitam nostram componamus, recte sapienterque proponitur. Quod plerumque explicatabreviterrei veritate, nonnumquam etiam laxatis scribendi dicendique habenis, praesertim intheatris, et scriptis dramaticis fieri assolet. Nos utriusque generisplura exempla dedimus: illius quidem in speculo Imaginum, huius in Poesi Dramatica part. 3. Palest. ligat. Hie quae huius potissimum loci sunt, brevium Historiarum ad mores instruendos usum aliquem, ex Maximo Tyrio ostendemus. et in primo quidem exemplo post unius Historiae introductionem sequetur applicatio, in altero instructio morum praecedet, quae deinde exemplis fubiectis confirmetur. utraque enim scriptoribus familiaris est, quamquam et media quaedam sit; cum interposita Historiae ad mores expositione, amocna quadam varietate miscentur; aut etiam ad unius rei declarationem, strictim plura exempla acervantur. Quorum omnium aliqua reperies lineamenta, in ultima hac Tyrii dissertatione quam honestae voluptatis studio reliquit.

Historia descripta et ad mores per similitudinem applicata. Ex Max. Tyrio Dissertatione 31. Voluptatis se Etatores naufragantibus similes denique intereunt.

Epicuri Philosophiam cum Aeetae Regis navi conferam. Neque fabulam amplectar, sed quod non itaevenit diu, cum Rex quidam ex Aegypto Troiam versus navigaret, homo barbarus, e numero eorum, qui supra Phoenices colunt.

Hic impius marisque imperitus Rex, maximam sibi latissimamque strui navem iusserat: in qua quascumque vellet secum voluptates veheret. et intus quidam regiam sibi quam pulcheirimam fabricarat, thalamos, lecticas, curricula.

In eo arbores crescebant diversae, punicae pyri, mali vitesque. Alibilavacrum suum habebat et gymnasium, alibilocis destinatum, alibi meretricum cubilia, ahbi triclinium, alibi aliud, in quo non secus, quam in urbe voluptatibus fracta oblectaret genium, Accedebant et colores, qui navem commendarent varii, visu iucund ssimi: neque auri decrat aut argenti copia. Denique similis erat homini imbelli, qui arma gestaret aurca. Mirabantur hoc spectaculum Aegyptii, felicemque uno omnes ore iudicabant Dominum, neque deerat, qui gubernatorismunus inviolaret animo, et qui vehi ca vehementer optaret. Cum autem iam solvendi tempus esset, exire coepit magna haec atque opulenta navis, multum iactata vix egressa est portum. Non aliter quam insula, quae in aqua natat. Egressae sunt et naves aliae vulgares, succinctae ad navigationcm atque expedirae. Tantisper ergo dum a ventis esset in mari tranquillitas, longevoluptatibus suls superior eratnavis regia, plenaque omnia nitore erant. Tum

Simul ac autem e malatia illa subita aerem turbavit tempestas, multoque ventus in mare fremitu descendit, tum demum quis voluptatis esset usus, quisartis, coepit intelligi. Aliae namque vela legerenaves, paria cum fluctibus facere, ventisustinere impetum, mali vim expugnare, Sola vero misera illa navis, non secus, quam magni corpus hominis, quod gravedine, aut cbrietate vertitur. huc illuc impelli. Adeo ur gubernator artis explorare opem, nec effeminara illa turba posset, ut qui omnes hic, illic, metu attoniti, iacerent. Interim praeclara omnia tempestas dissipavit.

res visu, ut non navis unius, sed totius urbis naufragia fluctus. terraeappulisse videbantur.

2. His cum fluxibus refluxibufque turbetur animus, qua nam spes, ut doloris aliquando expersagar, relinquitur? praesertim cum sis, quibus aliquando carendumest, fruatur bonis. Ego nec mari credo, quamvis venti silcant, quamvis sit tranquillum. Suspectum est enim hoc sitentium. Quippe se serenitati me velis confidere, in aliquod. quod mutationem non recipit mare, me deducas necesse est.

Eadem est animi nostri ratio, eodem iactatur modo. Si enim gubernator absit, absitque ars, licer serenitatem videat, tempestarem metuit rursus. In tempestate si vertetur, serenitatem expetit. Vita enim hominis voluptatidediti, mobilis, meticulosa, insida omnique salo est incertior. Nonne porcos vides quantis se oblectent voluptatibus, pingues capras ut comedant, molliculis haedis se ut expleant, tibias audiant, umum misceant, disco sese oblectent, tragulas em ttant? Quis non hanc illis voluptatem invidisset? Adest tamen vates optimus fururi non ignarus, qui d cit illis.

3. Sicut et Alexandro instabat, cum magnam illam e Peloponneso furtim advexisset voluptatem. Statim in eum Giaecorum instructa classis venit: quae sexcenta magno illi voluptatis amatori, sexcenta toriurbi advexit mala. Voluptates Assyrias omitto, quas statim cum ipso auro, cum ipsis meretricibus ignis invasit. Nec Ionicas Polycratis dico, quas ne honesta quidem mors secuta est. Plena voluptatibus Sybaris erat, sed cum cultoribus suis interierunt voluprates. Etiam a pud Syracusanos fuerunt, sed calamicatibus admoniti, uti et Corinthii, adfrugem redicrunt.

IMITATIO.

Idem exemplum, ad vita hunsane fragilitatem, et secunde fortune inconstantiam, aut etiam ad adolescentes in atate florenti, vel Principis ad summam felicitatem provecti mortem adhibers licebit.

§. 3. Exempla illustri varietate introducta. Adegregia facta voluptas honesta impellit. Tyrius Disser. 33.

1. Ratio cur ad honeste agendum impellamur, est voluptas, que ex pulchre nascitur, cum pulchrum ametur, amor sine voluptate non sit, quodexemplis probatur.

1. Nullum si voluptas absit, petitur honestum: Quippe qui laborem sonte, ex virtutibus subit praescripto, 2more voluptatis, aut praesentis id sacit, aut futurae. Sicut enim in re quaestuaria nemo sciens talentum cum drachma permutar, nec cum argento aurum.

Sed in permutatione quamvis aequalis sit, permutantis spectatur commodum, proutusus flagitataccipientis. Sic omnino in subeundis nemo laboribus laborum causa laborem subiit (infelicissimum enim hoc votum esset) praeseutes vero labores cum pucro, ut quidem ex agrestioribus dicerer aliquis, ut vero illi, qui verius iudicant, cum voluptate commutat. Pulchrumenim quamvis dicas, voluptatem nominas. Nisi forte aliquid pulchrum sit, cui nonad sit voluptas. Ego veto conttatium sequi ex his arbitror, omnibus nimirum voluptatem praeferendam esserbus, cuius causa morbum aliquis. et vulnera, et labores, et sexcenta subit alia: quamvis enim alias alii causas asscribas, ut

Achilli cum vindicandi causa Patrocli lubens morieur, amicitiam, Agamemnoni vigilanci ante reliquos ac dehberanti, curamregni; Hectori exercitum ducenti, primaque in acie pugnauti strenueque rem geienti, patriae salutem: nihil adhuc aliud, quam voluptatis attulisti nomina. Quippe quemadmodum in corporum morbis secarinon recusat aeger aur uri, sitim etiam praeferre famemque, et quidquid naturâ ingratum est; ut pro his postea somno sui frui possit: quod sispem futuri tollas boni, etiam praesentium tollas malorum patientiam. Ita in actionibus nostris laborum cum voluptatibus vicissitudo intercedit, et permutatio. Quam tu quidem virtutem dicis: ego vero, ut virtutem non tollo, ita unum hoc ex te quaeram. Utrum sine amore ullo virtutem persequaturanimus? Hunc si das amorem; voluptatem dedisti. Licetenim nomen permutes, nec voluptatem voces, sed gaudium, diversa admitto nomina, rem tamen ipsam video. Voluptatem agnosco. Quae sola efficit, ut qui tot tantisque sese obtulit laboribus Hercules, tot quotidie mala sustinuit: qui cum belluis certavit, tyrannos invasit, feras aggressus est, cum violentis totius teriae congressus imperatoribus, terramque securam vacuamque monstris reddidit, et quasi purgavit, qui Oetam petiit, ignem accessit, non alio manuductore, quam magnis divini que quibusdam usus voluptatibus, quarum aliae comitabantur labores, sequebantur aliae, sponte sua subierit haec omnia. Atqui solos quos subit laboresintueris, voluptates vero, quibus pascitur, non vides, His ipsis, dum ageret, delectabatur Hercules, ac propterea agebat: nec egisset, nisi delectatus fuisset. Nam de Bacchi quid opus est dicere voluptatibus, quae sacrorum vicem sunt? Nocturni illi discursus, thyasi, choreae, tibiaeque ac cantus. Quae omnia nihil aliud sunt, quam diversae voluptares Bacchicae, quae repraesentantur in mysterils.

2. Quid de Bachho loquor, aut de Hercule? fabulosa sunthaec, aut heroica. Adducamus Socratem. Alcibiadem amas, ô noster Socrates, post hunc Phoedrum Charnidem. Amas ô Socrates, nec u late latere potest pulchritudo Attica. Age, fatere causam, nec ignominiam time. Castus enim cum voluptare potest esseamor, sicut cum dolore impudicus. Quod si absque voluptate ulla solum animum nonctiam corpus amas, Theatetum ama. Atqui hunc non

simus quippeerat. Ama ergo Chaerophontem Sed ne hunc quidem amas, pallebat enim Aristodemum ergo ama. Atqui nec Aristodemum amas, deformis enim erat. Quem ergo amas? Si quis delicate comam alit, si quis formosus, aut venustus, aut pulcher est. et de virtute quidem tua dubitare non possum, quin impud cenon ames: nec diffido tamen animo, quin voluptatis causaidfacias, Non enim co pori diffido, quin ab igne calere, nec oculis quin ab co illustrari, nec auribu. quin tibiae modis afficipossunr. Sicut nec Hesiodo dissido, qui a Musis docetur, nec Homero, qui Musicae soae suavitatem Calliopae, nec Platoni, qurorationis suae sublimitatem Homero dcbet, Omma emm haec oculi, aures, corpora, sermo, a voluptate trahuntur.

3. Etiam Diogenemillum in dolium suum voluptas deduxit. Quod si virtus comitetur quoque, cur exclusum proptereaibis voluptatem? Delectabatur dolio suo Drogenes, ut Babylone suâ Xerxes. Delectabatursicco pane, sicut condimento suo Smyndirides Delectabatur omnibus fontibus, ut Chcaspe solo Cambyses. Delectabatur sole, sicut purpuris suis Sardanapalus. Delectabatui baculo suo, sicut hasta sua Alexander. Delectabatur pera sua, sicut omnibus thesauris Croesus. Quod si voluptatem alteram confers cum altera, vincit Diogenis. Plena quidem voluptatum suntillorum omnia, sed quae molestiam secum trahant. Praelio devictuslamentatur Xerxes, vulneratus gemit Cambyses, exustus Sardanapalus, reiectus dolet Smyndirides, captivus lacrimatur Croesus, pugna prohibitus luget Alexander. At voluptates Diogenis sineulla lamentatione, aut gemitu, sine lacrimissunt, aut maerore. Tu interim labores eas vocas. Quia enim ex natura tua illius Hercule metiris ingenium, mensuramedius fidius iniqua. Tibinamque labor erit eadem si agas, Diogeni voluptas. Ausim ego amplus dicere, nullum unquam veriorem fuisse voluptatis amatorem Diogene: Domum, quam admin straret, non habuit: molesta est domesticaerei administratio: Rempublicam non attigit: res enim est gravissima. Uxorem non duxit: de Xantippe audiverat. Liberosnon duxit: pericula ante oculos habebat. Sic omnis immunis mali, liber securusque, sine metu aut maeroreullo, solus mortalmm, tamquam domum unam, totam colebat terram. Voluptatibus apertis fruebatur, incustoditis, affluentibus.

4. Ad Legislatores transeamus a Diogene ipsasque inspiciamus Respubl, noli de Sybaritarum arbitarari me dieturum esse, Aut de Syra cusanorum, quorum deliciae, aut Corinth oru, quorum voluptates, aut Chiorum, Quorum poulentia, aut Lesbioium, quorum vina; aut Medisiorun, quorum vestmernra celebrantur. Adprincipes ips accedo, ad Athenienses venio: Lachaemonios lubet intueri. Hic flagella sunt. plagaeque Laconisae, hic venationes cursusque; tum oenae parcissimae, stragulaque udissima. Etiamin his tamen voluptates video. Macte Lycurge; qui pro minimis laboribus voluptates introducis magnas. Parva das, magna accipis. Labores nstituis brevissimoe, voluptates pro iis accrpis perpetuas. Quaesunt voluprates, mqures, Partanae? Urbs sine muris, sine metu, intactaab igne: quae nechostem unquam, nec peregrinum vidit clypeum. quae luctum nullum, nullas unquam minas vidt. Quid autem metu tristius aut servitute durius, aut necessitate estmolestius? quibusf; semel urbem liberaris, multas pro illis reddis voluptates. Illius voluptatis alumnus erat Leonides, illius Othryades, illius Callicracides. Atqui hi fuêre caesi, Ita, sed honeste. Quarum autem voluptatum causa? non aliter, quam in corpore fieri solet, in quo partesamputantur, ut servetur totum, Pars reipubl. Spartanae erat Leonides, sed pro tota Spartanorum occidit Republicâ Pars erat et Othryades, pars et Callicratides Ergo parvis hisce in bello interfectis partibus, domi vigebant cives, voluptare fruebantur integra.

5. De Atheniensium vero rebus quidnecesse est dicere? Omniaaibifestorum plena, hilaritatis omnia. Ut ipsa anni tempora dividisse inter se voluptates videbantur. Vere Dionysia celebrantur, autumno mysteria. Et ita deinceps singulas anni partes al quis sibi vendicat Deus. Panathenaea, Scirrophoria, Haloa Appaturia. Aliinavali praelio cettant, alii domi festa agunt. Alii terrestrem ineunt pugnam, alii Dionysia cum risu celebrant. Sed nec ipsa bella, quae res omnium est severissima, carentvoluptatibus; sed et his tuba Tytrhenica, tibia triremica, cantus militaris interiun gitur, Vides volup atum copiam.

IMITATIO.

Imicaberis, sidoceas sanctos huius vite Christiana hamines plurima. et eglsse, et tulisseg gravissima, vel pro Dei gloria, vel pro salute aterna, cuius spe proposita, inter adversa etiam, liquides visi sine voluptatibus effluere. Exemplerum plena est amnis historia.

§. 4. OBSERVATIO. Quemadmodum historie ad sibolasticas exercitationes traducende sint.

Piura de hoc genere historiae, aut separatanarratione, aut in dissertatione aliqua usurpandae, nec traderelubet; necopere prctium esseduxerim. cum omnes passim libri hoc scriptionis modo abundent. alibi etiam ad eundum redituri campum sumus. Nam et in Chrlis historiae admores applicandae usus est, et m illis exercitiis, quae sunt Rhetorum propria, h storiis amplificandis nonnih limmorabimur. Hicillnd praecipue cand dato eloquentiae agendum erit, ut peradiuncta rem gestam, propeintra historicorum limites, sese continendo, ornate norit diducere. quemddmodum a Cicerone pro Cluentio factum est; tum vero ut eandem pathetice descriptam, ad mores opportune distatraducere, ut Tyrium Dissert 31. fecisse vidimus.

Ceterum ut historiarum tractario ad exercitationem scholasticam, declamationesque usitatas traducatur, facillimae cum operae tum inventionis res est. Duplicis potissimum generis historia est, naturalis et moralis; illa naturam rerum, haec mores, ac gesta hominum, seubello, idque in profana von minus, quam sacra vitaexponit, perqueomnes artes et discipl nas effunditur. Eigo quacumque in relibuerit, illic thema generale aliquod destinatae exercitationis constitue. Maiolum in diebus suis Canicularibus (sic librum inscribit) fecisse comperies. Illi tamen praecipue historiae inhaerendum suaserim, cuius adiuncta magis in sensum iuventutis incurrunt, quae rerum naturalium secteta minus assequitur. De civiliigitur, velagresti vita, de ludentium

et compotantium insania, de militum insolentia, de Iudaeorum persidia, de Astrologorum erroribus, de artificum industria et operibus, de recta adolescentum institutione ac disciplina, de luxuriantium in felici exitu, de bellantium ac duellantium casibus, de furum, blasphemorum, aliorumvescelestorum hominum poenis, opportune narrationem institues, ut cum de moribus disseritur, mores simul iuventutis formentur. Nos in Exercitationibus Oratoriis, quas seorsum damus, exempla rclinquimus.

CAPUT XIV.

Varie variarum rerum Descriptiones exponuntur, suisque exemplis declarantur.

AB illa, quam diximus fabularum ac historiarum tractatione ad Descriptionem transeundum erit, quarum naturam varietatemque supra Cap. 8. §. 9. breviter ex Aphthonio dedimus, quamquam ille ad posteriores progymnasmatum clasles sedemque minus idoneam has reiecerit. Verum ut neque historia, neque oratio alia profectior, sine Descriptionibus absolvipotest, a quibus et copiam et ornatum potissimum mutuarur; ita necesse estad deseribendi aliquam facultatem sibi parandam candidatum eloquentiae comprimis incumbere; hoc est rei, de qua disserit partes explicare singulas: utoratio, velut pictura singulis membris peradhibitos colores expressa, sensibus animoque subiciatur. Hoc enim agit Descriptio, ut earum nihil rerum, quae in sermonem veniunt, nisipraecipuis explicarum partibus, proponatur, idque per omnia cum rerum tum argumentorum genera. Sic res physicas, sic gesta et mores, sic personas, tempora, loca, et quidquid universe m dissertationem cadit, ab historicis etiam absolutioribus adumbratur; ut sine Descriptionibus munere illi suo sunginequaquam possint. Sednec Rhetor alium habet sigurarum affectuumque campum, materiemque opportunam magis, quam quae abiisdem suppeditatur. Uthocstudium ad eloquentiam adspiranti plane inter praecipua essedebeat.

Haec autem Descriptio per omnia, ut dixi, argumentorum genera, quaepropria dicuntur, effunditur. Definitionem suis exponit partibus; causas effectusque cum iis, quaeantecedunt,

quaeque consequuntur, enumerat; attributa, adiunctaque pleraque recenlet. In locorum igitur propriorum invest gatione diligens est quod studium quidam est ad ipsam eloquentiam ingressus cumabhis locis, omne ad solide disserendum petatur fundamentum

Nonnumquam tamen ad illustrandam descriptionem similitudines, exemplaque inducta serviunt; cum in illis tamquam imagine resappareant, lucemque accipiant. Quare et eiusmodi Descmptiones aliquot, ex optimis subicere auctoribus placuit. Quamquam hoc loco illud praecipue agendum sit, ut proptiorum locorum clara expositione, suum rebus colorem noverit ante omnia canditatus eloquentiae tribuere.

In personis igitur describendis consideranda at que enumeranda erunt, quaecumque interbona illius interna reperens, ut in homine, quidquid in anima, tam ad dotes defectusque naturales, quam etiam ad virtures vitiaque spectaverit; quidquid corporis praeterea partes, formam, vires, aut eorum contraria, a capite ad pedes usque complectentur. Est enim descriptor pictoris instar, qui hoc calamo et oratione, quod hic penicillo et colore meditatur; ut scilicet res quaelibet lineamentis o. mnibus in oculos animosque aliorum incurrat. quod quo quisque propius, hocabsolutius assequitur. Differt igitur hoc scribendi genus a Demonstrativo; quodin exornatione res alrenis etiam coloribus supra communem existimationem non raro extollatur: Descriptio in proprtis verisque haereat illa oratio metaphoris sigurisque luceat haecnativo simplicique cultusplendescat, et quasi viam quandam ad illam copiosius luxuriantem sternat. Unde haec familiaris Historicis, illa Oratoribus est. Mutuo tamen auxilio fulciuntur. Iuveritigitur ad Descriptiones illa etiam videre, quae de laude et vituperio diversarum rerum lib. I. c. 6. et sequ. tiadidi, nam exiisdem utraque principiis ducuntur.

Praeter Descriptionem personarum etiam rerum quarumcumque, sive substantiae illae sunt, sive attributa, seu adiuncta, seu tempora, seu loca, recte describes. Igitur animalia, artes, scientiae, regiones, populi, fluvii, agri, fructus, plantae, flores, metalla, elementa, caelum, sidera De. scriptioni patent. latiusque illa quam pictoris ingenium effertur, quod ad dotes occultas rerum non extenditur. In his autem describendis maxime per rerum partes et adiuncta

Incedendum est; quod causae et attributa magis occulta sint, effecta vero saepe extra rem illam quam effingimus. in Descriprionibus autem et notiora, et interiora plerumque rerum tagenda sunt, ut quibus maxime ommum oculis subiciantur. Haec universe monuiffe sufficiant. Nunc ad diversa bonorum auctorum exempla vertamur. Quae hcet eiusmodi non sint, ut ex profeslo ad rei totius, quam tangunt, lineamenta exprimenda usurpentur; sed prout a quolibet ad argumenti, quodtractabat, institutum pertinere visa sunt, tamen ad ideam Descriptionum exhibendam sufficere non omnino rudi poterunt, atque ex ungue quod aiunt, Leonem demonstrare, simuletiam modum rationemque aperire, quemadmodum relique orationis corpori opportune sint inferendae, Exemplis enim aptissime ducimur.

§. 2. Descriptio Dei creatoris, et hominis miseri abillo creati, ab effectibus, et adiunctis. Tyr. Dissert. 25.

2. Mirum igitur merito videatur, unde tot. que bit breviter describuntur, mala in homines exundent.

1. Legatos illos imitemur, qui communi gentis alicuius nomine ad oraculum mittuntur, atque ex Iove hoc quaeramus: Quis hominibus bonorum paterest, et auctor? quae principia, qui fontes, unde huc deferantur? Nisi de his forte similibusque rebus, non obrundendus est Deus, cum praesertim ipsae appareant causae, cum oculis occuriat origo corum, et ipse se nobis fons offerat, cum patrem horum omnium opificemque videamus. Illum dico, qui cocli disposuit ordinem, qui solem lunamque aurigatur, siderum circuitus certosque lapsus et choreas cursusque, voce sua motuque, tamquam praecentor aliquis in choro, moderatur: qui aeni distinguit tempora, ventos gubernat, mare formavit, fabricavit terram, fluvios emitit, fructus educat, animalia gignit? qui

Natalitius, Pluvius, Fructifer, Patrius, Progenitor a nobis dicitur. Cuius mens solida, et incorrupta, nusquam dividitur, sed incredibili velocitare, tamquam unico oculi inrustu, quodcumque tangit, ornat, atqueillustrat. Non secus quam radii solares in rerram, ubi inciderust, quamcumque eius invasêre pariem, eam illustrant. Quomodo utem id fiat, mihi non est promptumdicere, Homerus tamen occulteinnuit, cum inquit:

Una cum nurtu Iovisterra constitit, et quicquid terra educat; mare constitit, et quidquid mare producit: aër constitit, et quidquid aër fert: Caelum constitit, et quidquid in coe. lo moventur. Omnia baec opera Iovis nutus perfecit. Hactenus nullum oraculum requiro, Homero fidem habeo, Platonicredo, Epicurimemiseret

2. Quod si vicissim ad mala me converto, et de iis cogito, non possum quin quaeram; unde tandem pervenerint? Qui fontes eorum, quae origo prima? Anex Aethiopia, cum Peste, aut Babylone cum Xerxe, aut ex Macedonia cum Philippo? non enime caelo, me Hercules, none caelo. exsultat enimillic mvidia. Hic certe, hicoraculo opus habeo. Consulamus ergo Deos, Iupiter et Apollo, aut si quis praeterea Deus fatidicus es, qui humant generis curam geris, hanc nobis quaestionem explicate. Unde malorum estinitium? quae causa? quo pacto vitare ca, aut effugere possumus.

Quis enim non videt, quam multa passim circa terram versentur quam multis luctibus suspiriisque teram impleant; Quae omnia tamquam fato quodam vitam humanam comitantur? Deplorat morbos suos, a quibus obsidetur hoc corpusculum, deplorat incertam valetudinis conditionem, et ambiguitatem vitae Quae namque aetas, aut tempus est, quae non a malo oppugnatur aliquo? nonne simulacnatum est. humidisque matris e locis recens evulsum, luto sordibusque d ffluit, vagitu omnia complet, ac lacrimis? Postea si adaetatis floremadolescat, fervore quodam, et intemperie agitur. Si perveniat ad pubertatem, prae ardore animi, et vehementia, nullis consiliis in officio contmeri potest, nullis monitis Si ad senectutem, paulatim moritur, et

deflorescit. Nihil denique aliud quam inutile morosumque fit, ac difficile animae hospitium. Quod necimbres fert amplius, nec ventos, necsolem: de omnibus denique caeli tempestatibus conqueritur, et cum ipso Iove in certamen venit. Si hiemsadveniat, vestemultategitur: si aestas, refrigerari petit. Si chibis se repleverit, evacuare se optat: si evacuaverit, rursus se replet. Denique ut Euripus aliquis, aut maris refluxus, numquam consistit, numquam quiescit. Insatiabile est, contumaxest, vorax est. Vestbus eget, eget calceis, unctionibus eget, eget medicamentis, egetlavacris. Cumque mille equos equiso unus, msinitas oves pastor unus, infinitas boves unus regat bubulcus, uni corporimanus plurimae, plurimae inserviunt artes. Quin ne haec quidem sufficiunt omnia quam enim hactenus attem invenire potuerunt homines, qua, aut pestem avertere, aut caelo cadentem vim pluviae cohibere, aut terrae motum sistere, aut ignem e terra surg encem possent exstinguere? vides malorum feriem successionemque mutuam, vides continuationem periculorum.

Quod si ad animam venias, videbis et hic morborum agmen, quibus obsidetur ea. Simaerorem absterseris, metus succedit. Simetus recesserit, ira excitatur. siira desinit, invidia accedit. Admanum est calamitas, in vicinia mala sunt. Nec ulla unquam certa quies contingit.

3. Quid quaeso ad ista aut Iupiter, aut Apollo responder, aut alius fatidicus Deus? Audiamus qurd eorum interpres dicat:

Quae est ergo improbitatis huius causa? cum caelum et terra, duae diversissimae sint sedes: alteram omnis mali immunem alteram exuttaque mixtam essesciendum est. Ita ut bona quidem, e caelo veniant: mala vero ex innata illiimprobicate oriantur.

IMITATIO.

Haec ab ethnico homine Christiane propemodum scripta, facile ad similes humana originis et calamitatis descriptiones aptari poterunt.

§. 3.

Nunc videamus quemadmodum non tantum affirmando ea, quaerebus insunt, sed negando etiam quae desunt, ressuo modo describi possint. Quae ratio describendi, licet in Deo rebusque incognitis praecipue usurpetur, tamen et in notisquandoque locum reperiet.

Descriptio humani corporis ex negatione et affirmatione: Tyr. Diss. 38.

Non improbandum eorum esseconsilium videtur, qui humanam Deorum maginibus affinxere formam. Siquidem Deo vicina, Deo simillima est anima hominum. Necaequum videtur rem sui timilliamam deformi includere corpori voluisse Deum: sed quod animam facillime circumferret immortalem, leve, motuiaptum, quodque solum omnium, quae in terra sunt, corporum capat in caelum attolieret, venustum, alacre, apre compositum. Non tam magnum ut terrere quemquam; nectam hirsutum, ut formidabile cuiquam essepossir; nectam grave, utnon moveri; nec tam leve, ut stare nequeat: non tam durum, ut tactum repellat; non tam frigidum, ut humi serpere; nec tam calidum, ut in altum se efferre; nec tam laxum, ut natare cogatur: non tam postremo immane, ut crudas carnes; nec tam infirmum, ut solas e terra herbas voret. Sed ea corporis totius compositione, quae vere est concinna, singulisque eius operibus quam maxime respondet: quae et metum timidis, et amorem conciliet probis: natura quidemincedat, ratione tamen volet, artenatet, terram colar, fruges cdat, fructus mandat; colore nitido, membris firmissimis, vultu pulchro, barba quae deccat. Talicorporis formâ repraesentare Deos cosque colere consueverunt. Graeci.

§. 4. Descriptio Caelorum terraque et vanitatis humane glorie, a partibus et adiunctis. Cic. in som. Scipionis.

1. Prineipio Scipionem in caelostatuit, orbesque caelestes primiim, deinde et terram, orasque in illa babitatas proponit.

2. Ostendit, quam vanum sit, aliquam nominis memoriam, gloriamque, intam angusto temporum, locorum, hominumque spatio captare.

1. Quousque humi defixa mens etis, cum caelos inturetis? Nonne aspicis, ut novem orbibus vel potius globis connexa sunt omnia, quorum unus est caelestis extimus, qui reliquos omnes complectitur (summusipse Deus atcens, et continens ceteros) in quo infixisunt illi, qui volvuntur stellarum cursus sempiterni! cui subiecti sunt orbes septem, qui versautur retro contrario motu, atque caelum. et quidem unum globum possidetilla, quam in terris Saturniam nominant. Deinde esthominum generi prosperus et salutaris ille fulgor, qui dicitur Iovis. tum rutilus horribilisque terris, quem Martem dicitis. Deinde subter mediam fere regionem sol obtinet, dux, et princeps, et moderator luminum reliquorum, mens mundi et temperatio, tanta magnitudine ut cuncta sualucelustret, et complcat. Huncut comites consequuntur, alter Veneris, alter Mercurii cursus, in infimoque orbe luna, radiis solis accensa convertitur. infra autem iam nihilest, nisi mortale, et caducum, praeter animos geneti hominum munere Deorum datos. Supra lunam tuntomniaaeterna. Namea, quaeestmedia et nona. rellus, neque movetur, et infima est, et in eam ferunturomnia nutu fuo pondera.

Contta vero dulcis quidam ac caelestis sonus impulsu et motuipsorum orbium efficitur, qui intervallis coniunctus imparibus, sed tamen pro rata portione distinctis, acuta cum gravibustemperans, variosaequabiliter concentus efficit. Nec, enimsilentio tanti motus incitari possunt, et

natura fert, ut extrema exaltera parte graviter, ex altera autem acuie sonent quam ob causam summus ille quidem stelliferi caeli cursus, cuius conversio est concitatior, acuto et exetcitato movetm sono, gravissrmo autem hic lunaris atque infimus. nam terra nova, immobilis mantns, ima sede femper haeret, complexa medium mundi locum. Illi autem ccto cursus, in quibus eadem vis est duorum, septem efficiunt distinctos intetvalli sonos; qui numerus rerum omnium fere nodus est. Quod docti homines netvis imitati arque cantibus, aperuere sibi reditum ad bunel ocum; sicut alit, qui praestantibus ingeniis, in vita humana, divina ftudia coluerunt.

2. Haec caelestia semper spectato, illa humana in parvis teirae spatiis; contemnito. Tu enim quam celebritatem sermonis hominum, aut quam expetendam gloriam conse qui potes Vides habitari raris, et angustis in terra locis, et in ipsis, quasi maculis, ubi habitatur, vastas solitudines interiectas, hominesqueve qui, incolunt terram, non modo interruptos ita esse, ut nihil inter ipsos ab aliis ad alios manare posset, sed partim obliquos, partim transversos, partim etiam adversos stare vobis: a qu. bus gloriam exspectare nullam certe potestis. Cernis autem terram eandem quasi quibusdam redimiram et circumdatam cingulis: e quibus duos maxime inter se diversos, et caeli verticibus ipsis, ex utiaque parte submxos, obrigmsse pruina vides: medium autem illum, et maximum solis ar dore torreri duo sunt habitabiles: quorum Australisille, in quo qu insident, adversa nobis urgent vestigia, nihil ad ucstrum genus: hic autem alter subiectus Aquiloni, quam incolitis, cerne quam vos tenui parte contingat Omnis terra, quae colitur vobis, angusta verticibus, lateribus latior, parva quaedam insula est, circumfusaillo mari, quod Atlanticum, quod Magnum, quod Oceanum appellatis in terris: qui tamen tanto nomine, quam sit parvus, vides.

Exhs ipsis culis notisque terris, num ant tunm, aut cuiul quam nostrum nomen, vel Caucasum hunc, quem cernis transcendere potuit, velfllum Gangem transnare; quis in reliquis Orientis, aut obeuntis tolis ultimis, aut Aquilonis Austrive part bus, tuum nomen audiet, quibus amputatis, cernis proftcto quantisin angustns vestia glona se dilatare veht Ipsi

autem, qui de nobis loquentur, quam diu loquentur? quin etiam si cupiat proles illa futurorum hominum deinceps laudes uniuscuiusque nostrum a patribus acceptas, posteris prodere, tamen propter eluviones, exustionesque terrarum, quas accidere tempore certo necesse est, non modo non aeternam, sed ne'diuturnam quidem gloriam assequi posiumus. qu d autem interest, ab iis, qui postea nascentur, sermonem fore de se, cum ab iis nullus fuerit, qui ante nati sint: qui nec pauciores, et certc mcliores fuerunt viri? cum praesertim apud eos ipsos, a quibus nomen nostrum potest audiri, nemo unius anni memoriam consequi posset. Homines cnim populariter annum tantum modo solis, id cst, unius astri reditu metiuntur. cum autcm ad idem, unde semel profecta sunt, cuncta astra redierint, eandemque totius caeli descriptionem longis intervallis retulerint: cum ille vere vertens annus appellari potest: in quo, vix d cere audeo, quam multa saecula hominum teneantur, Namque, ut olim desicere sol hominibus, exstinguique visus est, cum Romuli animus ipsa haec in templa penetravit; quando eadem parte soli, codemque tempore iterum defecerit, tum signis omnibus ad idem principium, stellisque revocatis, expletum annum habeto. Huius quidem anni nondum vigesimam partem scito esse conversam. Quocirca si reditum in hunc locum desperaveris; in quo omnia sunt magnis et praestantibus viris: quanti tandem est ista hominum gloria, quae pertinere vix ad unius anni partem exiguam posset.

Igitur, alte spectare si voles, atque ad hanc scdem, et aeternam domum intueri: nequesermonibus vulgi dederis te; nec in praemiis humanis spem posueris rerum tuarum: suis te illecoebris, oportet, ipsa virtus trahat ad verum decus. Quid de te aliii loquantur, ipsi videant. sed loquentur tamend; sermo autem omnis ille et angustiis cmgitur tis regionum, quas vides; nec unquam de illo perennis fuit; et obruitur hominum intexitu; et oblivione posteritatis exstmguitur.

IMITATIO.

Servit hic locus od mundi honorisque vanitatem, in sanctie hominibus, ut D. Bernardo, Francisco, Ignatio, aliisque illam consider antibus, de spicientibu sque, explodendam; tum vero etiam coedi caelestiumque aestimatioaeem animis subiciendam.

§. 5. Babylonis urbis descriptie a partium praecipuarum enumeratione, Curtius lib. s. Hist. cap. 4.

Pulchritudo urbis ac vetustas non Regis modo, sed etiam omnium oculos in semet haud immerito convertit. Semiramis eam condiderat, vel ut plerique cred dere Belus, cuius regia ostenditur. Murus laterculo coctli, bitumine int erlitus spatium triginta et duorum pedum latitudine amplectitur quadrigae inter se occurrentes sine periculo commeare dicuntur: altitudo murorum 50. cubitorum cminet spatio. Turres denis pedibus quam murus altioressunt. Totius opetis amdbitus 368. Stadia complectitur. Singulorum stadiorum structuram singulis diebus perfe ctam esse memoriae proditum est. Aedificia non sunt admota muris, sed fere spatium iugeri unius absunt, ac ne totam quidem urbem tectis occuparunt: per stadia octoginta habitatur, nec omnia continua sunt, credo quia tutius visum est plutibue locis spargi. Cetera serunt coluntque, ut si externa vis ingruat, obsessis alimenta ex ipsius urbis solo subministrent. Euphrates intersluit magnaeque molis crepidinibus coercitus. Sed omnium operum magnitudinem circum veniunt cavernae ingentes in altitudinem pressae ad excipiendum impetum fluminis quod ubi appositae crepidinis fastigium excessit, urbis tecta corriperet, nisi essent specus lacusque qui exciperent. coctili laterculo structi sunt. totum opus bitumine adstringitur. Pons lapideus siumini im. positus iungit urbem. Hic quoque inter mirab lia orientis opera numeratus est. quippe Euphrates altum limum vehit, quo penitus ad fundamenta iacienda egesto, vix fulciendo operi firmum reperiunt solum. Arenae autem subinde cumulatae, et saxis, quibus pons sustinetur annexae, morantur amnem, qui retentus, acrius quam si libero cursu mearet, illiditur. Arcem quoque ambitu viginti stadia complexam habet, triginta pedes in terram turrium fundamenta demissa sunt, ad septuaginta summum munimenti fastigium pervenit. Super arcem vulgatum Graecorum fabulis miraculum, pensiles horti sunt, summam murotum altitudinem aequantes, multarumque arborum umbra et proceritare amoeni. Saxcaepilae, pilae quae totum opus sustinent, instructae sunt. Supet

pilas l'apide quadrato solum stratum est, patiens terram quam altam ini ciunt, et humoris, quo rigant. adcoque validas arborum sustinent moles, ut stipites earum octo cubitorum spatium crassitudine aequent, in quinquaginta pedum altitudinem emineant, et frugiferae aeque sint, ac siterra sua alerentur. Et cum vetustas non opera solum manufacta, sed etiam ipsam naturam paulatim exedendo perimat; haec moles, quae tot arborum radicibus premitur, tantique nemoris pondere ornata est, inviolata durat. qu ppe viginti lati parietes sustinent, undecim pedum intervallo distantes, ut procul visentibus silvae montibus suis imminere videantur. Syriae Regem Babylone tegnantem hoc opus este molitum memoriae proditum est, amore coniugis victum, quae desideric nemorum silvarumque in campestribus locis virum compu. lit naturae genium amoenitate huius operis imitari.

§. 6. Descriptio propugnatae et expugnatae urbis Saguntinae in Hispania a gestorum enumeratione et adiunctis, Livius lib. 21. Histor. Locus et situs urbis.

Saguntum summa vi ab Hannibale oppugnabatur. Civitas ea longe opulentissima ultra Iberum fuit, sita passus mille serme a mari. orundi a Zacyntho insula dicuntur, missique etiam ab Adrea Rutulorum quidam generis, ceterum in tantas brevi creverant opes, seu maritimis seu terrestribus fructibus, seu multitudinis incremento, seu fanct tate disciplinae, quâ fidem socialem usque ad perniciem suam coluerunt, Hannibal infessto exercitu ingressus fines, pervastatis passim agris urbem tripartito aggreditur. Angulus murierat, in planiorem potentioremque, quam cetera circa, vallem vergens. adversus eum vineas agere instituit, per quas aries moe. nibus admoveri posset. Sed ut locus procul muro satis aequus agen dis vineis fuit: ita haud quaquam prospere, postquam ad effectum operis ventum est, coeptis succedebat. et

turris ingens imminebat: et murus, ut in suspecto loco, supra ceterae modum altitudinis, emunitus crat.

Propugnandi et oppugnandi ratio.

Iuventus delecta, ubi plurimum periculi ac laboris ostendebatur, ibi vi maiore obsistebant, ac primo missilibus summovere hostem: necquicquam satis tutum munientibus pati. Deinde iam non pro moembus modo atque turri tela micare, sed ad erumpendum etiam in staciones operaque hostium animus erat. Quibus tumultuariis certaminibus haud fere plures Saguntini cadebant quam Poeni. Ut vero Hannibal ipse, dum murum incautius subiit, adversum femur tragula graviter ictus cecidit: tanta circafuga atque trepidatio fuit, ut non multum abesset, qumopera ac vincae desererentur. Obsidio deinde per paucos dies magis, quam oppugnatio fuit, dum vulnus Ducis curaretur. per quod tempus ut quies certaminum erat, ita ab apparatii operum ac munitionum nihil cessatum. Itaque acrius de integro obortum est bellum, pluribusque pattibus, vix accipientibus quibusdam opera locis, vineae coeptae agi, admovetique aries. Abundat multitudme hominum Poenus. ad centum enim quinquaginta milia habuisse in armis creditur. Oppidani ad omnia tuenda atque obcunda multimoda arte distineri oepti sunt: et non sufficiebant, iam enim feriebantur arietibus muri: quassatae quoque multae partes erant. Una continentibus rumis nudaverat urbem. tres deinceps turtes, quantumque inter eas muri erat, cum fragore ingenti prociderant, captumque oppidum ruina credidetant Poeni, quâ velut si pariter utrosque murus texisset, ita utrimque in pugnam procursum est. Nihil tumultuariae pugnae simile erat, quales in oppugnantibus urbium pet occasionem partis alterius conseri solent: sed iustae acies, veluti patenti campo, inter ruinas muri tectaque urbis modico distantia intervallo constiterant. Hincspes, binc desperatio animos irritat. Poeno cepisse se urbem, si paululum adnitantur, credente: Saguntinis pro nudata moenibus patria corpora opponentibus: nec ullo pedem referente, nec relicto a se loco hostem immitreret. Itaque quo acrius et confertim magis utrimque pugnabatur, co plures vulnerabantur, nullo inter arma

corporaque vano intercidente telo. Falarica erat Saguntinis, missile telum hastili oblongo, et cetera tereti, praeterquam, ad extremum, unde ferrum exstabat. Id sicut in pilo quadratum stupa circumhgabant, linebantque picc. Ferrum autem tres in logum habcbat pedes, ut cum armis transfi. gere corpus posset. Sed id maxime, etiamsi haesisset in scuto, nec penetrasset in corpus, pavorem faciebat; quod cum accensum mitteretur, conceptumque ipso motu multo maiorem ignem ferret, arma omiti cogebat, nudumque militem ad insequentes ictus praebebat. Cum ergo diu anceps fuisset certamen, et Saguntinis, quia praeter spem resisterent, crevissent animi: Poenus quianon vicisset, pro victo esset: clamorem repente oppidani tollunt, hostemque in ruinas muri expellunt: inde impeditum trepidantemque exturbant: postremo fusum fugatumque in castra redigunt.

Dum Romani tempus terunt legationibus mittendis, Hannibal quia fessum militem proeliis operibusque babebat, paucorum iis dierum quetem dedit, stationibus ad cuftodiam vincarum aliorumque operum dispositis, interim animos eorum, nunc ira in hostes stimulando, nunc fpe praemiorum accendit Ut vero pro concione praedam captae urbis edixit militum fore, adeo accensi omnes funt, ut si extemplo signum datum esset, nulla vi resist videretur posse. Saguntini, ut a proeliis quietem habuerant, nec lacessentes, nec lacessiti per aliquot dies: ita non nocte, non die unquam cessaverant ab opere, ut novum murum ab ea parte, qua patefa ctum oppidum runis erat, reficerent. Inde oppugnatio eos aliquanto atrocior, quam ante, adorta est: nec qua primum aut potissimum parte ferrent opem, cum omnia variis dclamoribus streperent, satis scire poterant. Ipse Hannibal, qua turris mobilis omnia mummenta urbis superans altitudine agebatur, hortator aderat, quae cum admota catapultis ballistisque per omnia tabulata dispositis, muros defernsoribus nudasset, tum Hannibal occasionem ratus, quingentosferme Afros cum dolabris ad subruendum ab imo mu um mittit: Nec erat difficile opus, quod coementa non calce durata erant, sed mterlita luto, structurae antiquae genere. Itaque antequam caederetur, ruebat: perque patentia ruinis, agmina armatorum in urbem vadebant locum quoque editum capiunt: collocatisque eo catapultis ballistisque, ut castellum in ipsa urbe velut arcem

imminentem haberent, muro circumdant. Et Saguntini murum interiorcm ab non dum capta urbis parte ducunt. Utrimque summa vi et muniunt et pugnant, sed interiora tuendo, minorem in dies urbem Saguntini faciunt. Simul crescit inopia omnium longâ obsidione, et minuitur exspectatio interinae opis, cum tam procul Romani, unica spes, circa omnia hostium essent. Paulisper tamen affectos animos recreavit repentina profectio Hannibalis in Oretanos Carpetanosque, qui duo populi delectus acerbitate consternati, retentis conquisitoribus, metum defect onis cum praebnissent, oppressi, celeritate Hannibalis, omiserunt mota arma. Nec Sagunti oppugnatio segnior erat, Maharbale Himilconis fillio, quem praefecerat Hannibal, ita impigre rem agente, ut ducem abesse, nec cives nechostes sentirent. Is et proelia ali quot secunda fccit, et tribus arietibus aliquantum muri discussit: strataque omnia reccntibus ruinis advenienti Hannibali ostendit. Itaque ad ipsam arcem extemplo ductus exercitus, atroxque proelium cum multorum utriusque caede initum, et pars arcis capta est.

Pace frustra tentata urbs intercipitur.

Tentata deinde per duos exigua pacis spes, Alconem Saguntinum, et Alorcum Hispanum. Alcon insciis Saguntinis, precibus aliquid moturum ratus, cum ad Hannibalem noctu transisset, postquam nihil lacrimae movebant, conditionesque tristes, ut ab irato victore ferebantur, transfuga ex oratore factus, apud hostem mansit, moriturum affirmans qui sub conditionibus his de pace ageret. Postulabatur autem, tedderent res Turdetanis: traditoque omni auro atque argento, egressi urbe cum singulis vestimentis, ibi habitarent, ubi Poenus iussisset. Has pacis leges abnuente Alcone accepturos Saguntinos, Alorcus vinci animos, ubi alia vincantur, affirmans, se pacis eius interpretem fore pollicetur. Adhaec audienda cum circumfusa paulatim multitudine, permistum senatui esset populi concilium: repente Primores secessione facta, priusquam responsum daretur, argentum aurumque omne ex publico privatoque in forum collatum, in ignem ad id raptim factum conicientes, codem plerique semetipsos praecipitaverunt. Cum ex co

pavor ac trepidatio totam urbem pervasisset, alius insuper tumultus ex arce auditur. Turris diu quassata prociderat: perque ruinam eius cohors Paenorum impetu facto, cum signum Imperatori dedisset, nudatam stationibus custodiisque solitis hostium esse urbem, non cunctandum in tali occasione ratus Hannibal, totis viribus aggressus urbem, momento cepit: signo dato, ut omnes puberes interficerentur. quod im perium crudele, caererum prope necessarium cognitum in ipso eventu est, cui enim parci potuit ex iis, qui aut inclusi cum coniugibus ac liberis, domos super seipsos concremaverunt? aut armati nullum ante finem pugnae quam morientesfecerunt? Captum oppidum est cum ingenti praeda, quam quam pleraque ab dominis de industria cortupta erant, et in caedi bus vix ullum discrimen aeratis ira fecerat, et captivi militum praeda fuerant: tamen ex pretio rerum venditarum aliquantum pecuniae redactum esse constat, et multam pretiosam supellectilem, vestemque missam Carthaginem.

§ 7. Descriptio pugnae ad lacum Thrasimenum in Italia, ubi Romani ab Hannibale caesi sunt, a loci exercitus que et gestorum expositione, Livius lib. 22. Locus pugnae aut tempus.

Iam Hannibal pervenerat ad loca insidiis nata; ubi maxime cortonenses Thrasimenus subit. Via tantum interest perangusta, velut ad ipsum de industria relicto spatio: deinde paulo latior patescit campus, inde colles assurgunt. Ibi castra in aperto locat, ubi ipse cum Afris modo Hispanisque consideret Baleares, ceteramque levem armaturam post montes citcumducit: equites ad ipsas fauces saltus, tumulis apte tegentibus locat: ut ubi intrassent Romani, obiecto equitatu, clausa omnia lacu ac montibus essent. Flaminius cum pridie solis oceasu ad lacum pervenisset, inexplorato postero die, vix dum satis certa luce angustiis superatis, post quam in patentiorem campum pandi agmen coepit: id tantum hostium, quod ex adverso erat, aspexit: a tergo acsuper caput decerpere insidiae.

Congressus pugnantium.

Poenus ubi id quod petierat, clausum lacu montibusque. et circumfufum suis copiis habuit hostem, signum omnibus dat in vadendi. Qui ubi qua cuique proximum fuit, decurrêre: eo magis Romanis subita atque impro visa res fuit, quod orta ex lacu nebula, campo quam montibus densiot sederat: agminaque hostium ex pluribus collibus ipsa inter se satis conspecta, eoque magis pariter decurrerunt. Romanus clamore prius undique orto, quam satis cerneret, se circum, ventum esse sensit: et ante in frontem lateraque pugnari coe. ptum est, quam satis instxueretur acies, aut expediri arma, string que gladii possent. Consul perculsis omnibus, ipse satis, ut in trepida re, impavidus, turbatos ordines, vertentesque se quoque ad dissonos clamores instruit, ut tempus locusque patitur: et quacumque potest, adhortatur, ac stare et pugnare iubet. Nec enim inde votis, aut imploratione Deûm, sed vi ac virtute evadendum esse, per medias acies ferro viam fieri, et quo timoris minus sit, eo minus fere periculi esse. Ceterum prae strepitu actumultu, nec consilium, nec imperium accipi poterat: tantumque aberat, ut sua signa atque ordmem et locum nosceret miles, ut vix ad arma capienda aptandaque pugnae competeret animus; opprimerenturque quidam onerati magis his, quam tecti. et erat in tanta caligine maior usus aurium, quam oculorum. ad gemitus vulnerum, ictusque corporum, aut animorum, et mistos strepentium paventiumque clamores circumferebant ora, oculosque. Alii fugientes pugnantium globo illati haerebant, alios redeuntes in pugnam avertebat fugientium agmen. Deinde ubi in omnes partes nequidquam im petus facti, et ab lateribus montes aclacus, a fronte et a tergo hostium acies claudebat, apparuitque nullam nisi in dextra ferroque salutis spem esse: tum sibi unusquisque dux adhortatorque ad rem gerendam, et nova de integro pugna exorta est, non illa ordinata per principes hastatosque ac triarios: nec ut pro signis antesignanus, post signa alia pugnaret acies: nec ut in sua legione miles aut eohoite, aut manipulo esset, sors conglobabat, et animus suus cuique ante aut post pugnandi ordinem dabat: tantusque fuit ardor animorum, adeo intentus pugnae animus, ut eum terrae motum, qui multarum vibium Italiae

magnas partes prostravit, avertitque cursu rapido amnes, mare fluminibus in vexit, montes lapsu ingenti proruit, nemo pugnantium senserit. Tres ferme horas pugnatum erat, et ubique atrociter; Circa Consulem tamen acrior infestior que pugna est, cum et robora virorum sequebantur: et ipse quacun. quein parte premi ac laborare senserat suos, impigre ferebar opem: insignisque armis, et hostem summâ vi petebat, et et tuebatur suos cives, donec Insuber equum (Ducario nomen erat) faciemque noscitans: Consul, inquit, hic est, popularibus suis, qui legiones nostras cecidit, agrosque et urbemest depopulatus Iam ego hanc victimam manibus peiemptorum foede civium dabo. Subditisque calcaribus equo per confertissimam hostium turbam impetum facit: obtruncatoque prius armigero, qui se infesto venienti obviam obiecerat, Confulem lanceâ transfixit. Spoliare cupientem, triaarii obiectis clypeis arcuere. Magnae partis fuga inde primum coepit: et iam neclacus nec montes obstabant pavori. Per omnia arcta praetuptaque veluti coeci evadunt: armaque et viri super alium alii praecipitantur. pars magna ubi locus fugae deest, per prima vada paludis in a quam progiesssi, quoad capitibus humeiisque extare possunt, sese immergunt. Fuere quos inconsultos pavor nando etiam capessere fugam impulerit, Quae ubi immensa ac sine spe erat, aut deficientibus animis hauriebantur gurgitibus, aut ubi nequidquam festinaverant, retro aegerime terram repetebant, atque ibi ab ingressis aquam hostium equitibus passim trucidabantur. Sex milia ferme primi agminis per adversos hostes eiuptione impigre factâ ignari omnium, quae post se agerentur, exsaltu evasête, et cum in tumulo quodam constitissent, clamorem modo ac sonum armorum audientes, quae fortuna pugnae esset, neque scire, nec perspicere prae caligine poterant. Inclinata ad iniquare, cum calescenre sole depulsanebula aperuisset diem, tum liquida iam Iuce montes campique perditas res, stratamque ostendere foede Romanam aciem, itaque ne in conspe ctos procul immitteretur eques; sublatis raptim signis, quam citatissimo poterant agmine, sese abripuerunt. Postero die cum super cetera extrema fames enam instaret, fidem dante Maharbale, qui cum omnibus equestribus copiis nocte consecutus erat, si arma tradidissent, abiie cum singulis vestimentis passurum. Quae Punicareligione servara fidesab Hannibale rst, atque in yincula omnes coniecti.

Eventus pugnae.

Haec est nobilis ad Thrasimenum pugna, atque inter paucas memorata populi Romani clades. Quindecim milia Romanorum in acie caesa sunt: decem milia sparsa, fuga per omnem Hetruriam diversis itineribus romam petiere. Mille et quingenti hostinm in acie, multi postea utrimque ex vulneribus periêre. Postero, ac deinceps aliquot diebus ad portas maior prope mulierum quam virorum multitudo stetit, ac suorum aliquem, autnuntios, de his operiens: circumfunde banturque obvis sciscitantes: neque avellt utique a notis, priusquam ordine omnia inquisissent, poterant. Inde varios vultus digredientium ab nunctis cerneres, utcuique aut laeta aut tristia nuntiabantur: gratulantesque aut consolantes reduntibus domos circumfusos. Feminarum piaecipue et gaudiainsignia erant, et luctus. Unam in ipsa poita fospite filio repente oblato in conspectu eius exspirasse ferunt: alteram, cui mors filii falso nuntiata erat, maestam sedentem domi, ad primum conspectum redeuntis filii gaudio nimio exanimatam.

§. 8. Descriptio Historiae a materia, quam complectiur. Historia quidem de ectat, sed magis prodest Philosophia. Tyr. Disser. 12.

Nihil est iucundius, quam in Historia versari, quam sine labore ullo passim divagari, omnes simul locos intueri: omnibus bellis sine periculo interesse, infinitum temporis spatium contrahere, infinitas res gestas simul cognoscere, quae ab Assyriis, quaeab Aegyptiis, quae a Peisis, quae a Medis, quae a Graecis facta sunt. Bello nunc terrestri, nunc concionis mediae videri interesse consiliis. Cum Themistocle in mari, cum Leon de in terra pugnase, cum Agesilao traicere, cum Xenophonte incolumem redite: amare cum Pantheo, venari cum Cyro, regnare cum Cyaxari quod si sapiens ea de causa Ulysses dicitur, quod vafer esset, et

Multo sapientior est, qui extra periculum, Historiae lectione sese explet. Charybdin videbit, sed sine naufragio; svenas audiet, sed sine vinculis; cum Cyclope aget, sed miti, et pacato. Etsi eo nomine felix fuisse Perseus iudicatur, quod passim alarum vageretur beneficio, totam terrae naturam, omnia intueretur loca, multo et levior certe, et sublimior, his Persei alis habenda est historia, quae passim animum circumfert nostrum, nec nudas ei simplicesque res ostendit, sed et hominum. et fluviorum origines. Sola harum rerum narratio est, quae genus mortale, quo nihil aeque caducum est, nihil quod pereat, quod deficiat citius, memoriae beneficio aeternitati aequat: quod virtutes eius conservat, immorrali gloria actiones eius compensat. Hoc est, cur Leonides non a Lacedaemoniis illius aevi tantum celebretur, nec tantum ab Atheniensibus, quos aetas illa tulit, Themistocles laudetur. Manet etiam nunc Periclisimperium, manet iustitia Aristidis, Critias adhuc poenas luit, Alcibiades adhuc in exilium abit. Et ut verbo absolvam, narratio historica, et cos, qui primo legunt, mirifica voluptate oblectat, et eos, qui iam legerunt, iucundissima cogitatione reficit. Quae igtur e sermone ullo peti voluptas possit magis grata animo? Certe quamvis difficile sit multis praeclansque se opponere historicis, dicendum tamen est. Equidem licet pulcherrima sit, et quam maxime ad poetarum iucund tatem, ô Historici, orationis vestrae accedat compositio, alia est tamen, quam quae a vobis peii possit, animi honesti voluptas. Quid enim praeteritorum malorum iuvat recordatio, nisi prius, quo pacto vitanda ea sint, cognoscas? aut quid commodi Achenienses ex attica, aut ex Ionica Halicarnassenses hauserunt historia? quae felicitas exhistoria Chiis accessit? si enim honesta possent ab improbis distinguere, aut praemittere haec. illa desctibere, non minus fortasse rerum gestarum animum iuvatetimitatio, quam oculos iuvat imitatio pictoris. Nunc promiscue in historiam insarciuntur omnia, maior pars in deterioribus moratur, vincunt turpia. Ubique fere in histotia rapaces, tyrannos, iniustos hostes, temere partas

felicitates, facinora scelesta, calamitates indignas, tragicos casus invenies. Quorum imitatio periculosa, memoria damnosa, aeterna est miseria. Ego ut plenam voluptatem consequar, sanis pasci volo sermonibus, sanum requiro cibum, quali Socrates, aut Plato, aut Xenophen, aut Aeschinesin curanda valetudine suntusi. Lubidine, metu, maerore, invidia, variisque aliis acdiversis anima humana toiquetur affectibus

IMITATIO.

Licebit hec ad particularem aliquam Historiam Indorum, e, g. aut Chinensium applicare, et ostendere quemadmodum huius beneficio, sine discrimine ad alium orbem animo demigremus, spectemus illic omnia, ac sine impensis peregrinemur. Quin et pari ratione, Astrologiam, aut Geographiam aliasque scientias eleganter describas.

§. 9. Descriptio commodorum, a definitione et natura iuris. Cireropro A. Caecinna circa finem.

1. Ius ci vile eiusque interpretes nisi observentur, omnium rerum possessio incerta est.

2. Posteriminus commodi ab haereditate parentum. quam iureconservati exspectanticum illa per hoc defendenda sit.

1. Qui ius civile contemnendum putat, is vincula revellit, non modo iudiciorum, sed etiam utilitatis, vitaeque communis. Qui autem interpretes iviis vitupe: at, si imperitos iuris esse dicit, de hominibus, non de iure civili detrahit: sin peritis non putat esse obtemperandum, non homines laedit, sed leges, ac iura labefactat. Quod vobis venire in mentem profecto necesse est: nihil enim in eivitate tam diligenter, quam ius civile, retinendum: etenim hoc sublato, nihil est: quare exploratum cuiquam possit esse, quid sum, aut quid alienum sit: nihil est, quod aequabile inter omnes, atque unum omnibus esse possit, itaque in ceteris controversiis atque

iudiciis, cum quaeritur aliquid factum, nec nesit? verum anfalsum proferatur? et fictus testis fubornari solet, et interponi falsae tabulae; nonnumquam honesto ac probabili nomine bono viro iudici etror obici, improbo facultas dari, ut, cum sciens perperam iudicarit, testimonium aut tabulas secutus esse videatur. Iniure nihil est eiusmodi, Recuperatores, non tabulae falsae, non testis improbus. denique nimia ista, quae dominatur in civitate, potentia in hoc solo genere quiescit: quid agat, quo modo aggrediatur iudicem, qua denique dig tum ptoferat, non habet. o rem praeclaram, vobisque ob hoc retinendam, Recuperatores. quod enm est ius civile? quod neque inflecti gratia, neque perfrmgi potentia, neque adulterari pecunia possit. Quod si non modo oppressum sed etiam desertum, ad negligentius adservatum erit, mhil est, quod quisquam sese habere certum, aut aperte accepturum, aut relicturum liberis arbitretur. Quid enim refert caedes, aut fundum relictum a patre, aut aliquâ ratione habere bene partum, si incertum sit, quae tua communi iure maneipii sint, ea possisne retinere? Si parum sit communitum ius; si civilis ac publica lege conrta alicuius gratiam teneri non potest; quid inquam, prodest fundum habere, si. quae decentissime descripta a maioribus iura finium, possessionum, aquarum itinerumque sunt, haec perturbari aliqua ratione, commutarique possunt.

2. Mihi credite, maior haereditas venit unicuique nostrûm in iisdem bonis a iure et a legibus, quam ab iis, a quibus illaipsa bonarelicta sunt. Nam, ut perveniat ad me fundus, testamentó alievius fieri potest: utretineam quod meum factum sit, sine iure civili non porest. Fundus a patre relin qui potest: at usucapio fund, hoc est fims solicitudinis, ac periculi litium, von a patre relinquitur; sed a legibus. Aquaeductus, haustus, iter, actur a patre, sed rata auctoritas harum rerum omnium a iure civili surnitur. Quapropter non minus diligenter ea, quae a maioribus accepistis, publica patrimonia iuris, quam privatae rei vestrae retinere debetis: non solum, quod haec iure civili septa sunt: sed etiam, quod patrim onium unius incommodo drmittitur, ius amitti non potest, sine magno incommodo civitatis. In hac ipsa cavia, Recuperatores. si hoc nos non obtinebimus, vi armatis hominibus deiectum esse eum, quem vi armatis hominibus pulsum,

fugatumque esse constet: Caecinna rem non amittet, quam ipsam animo forti, si tempus ita ferret, amitteret: In possessionem, in praesentia, non testituetur, nihil amplius: populi Romani causa, civitatis ius, bona fortunae, possessionesque in dubium, incertum que revocabuntur: vestrâ auctoritatchoc constituetur, hoc praescriberut: quî cum tu posthac de possessione contendes, eum, si ingressum modo deieceris, in praedium restituas oportebit: Sin autem ingredienti, cum atmata multitudinc obvius fueris, et ita venientem repuleris, fugaris, averteris, non restitues.

IMITATIO.

Poterit servire ad verae religionis laudem et propugnationem, ex qua defensa et florente, civiles etiam vita, proscripta iniuria, facilius transigitur.

§. 10. Descriptio Agriculturae et agrestis vitae iucundissimae a causis, effectibus, et adiunctis. Cicero in Catone Mai.

4. Exemplis variorum Rom. Reipubl. principum declarat, quantum honestae veluptatis hi posuerint in vitarustica, ut Man. Curii et Q. Cincinnati.

Cato Maior ad Scipionem et Laelium.

1. Voluptatibus agricolarum incredibiliter delector, quae nec ulla impediuntur senectute, et mihi ad sapientis vitam proxime videntur accedere. Habent enim rationem cum terra, quae numquam recusat imperium, nec unquam sine usura reddit, quod accipit, sed alias minore, plerumque maiore cum foenote. quamquam me quidem non fructus modo, sed etiam ipsius terrae vis, ac natura delectant. quae cum

gremio mollito ac subacto sparsum semen exeepit, primum id occatum cohibet; ex quo occatio quaehoc efficit, nominata: deinde tepefactum vapore, et complexu suo, diffundit, et elicit herbescentem exeo viriditatem: quae mxa fibris stirpium sensim adoleseit, culmoque erecta geniculato, vaginis iam quasi pubescens meluditur: e quibus cum emersit, fundit frugem spicae ordine structam, et contra avium minorum morsus munitur vallo aristarum.

2. Quid ego vitium satus, ortus, incrementa commemorem? satiari delectatione non possum; ut meae senectutis requiem, oblectamentumque noscatis. Omitto enim vim ipsam omnium, quae generantur e terra, quae ex fici tantulo grano, aut ex acino vinaceo, aut ex ceterarum frugum, ac stirpium minutissim8is seminibus, tantos truncos ramosque procreat: malleoli, plantae, sarmenta, vivi traduces, ptopagines, nonne ea efficiunt, ut quemvis cum admiratione dclectent? Vitis quidem, quae natura caduca est. nisi fulta est, fertur ad terram, eadem, ut se erigat, claviculis suis, quasi manibus quicquid est nacta, complectitur: quam serpentem multiplici lapsu, et erratico, ferro, amputans coercet ars agricolarum, ne silvescat sarmentis, et in omnes partes nimia fundatur. Itaqueineunte vere, in iis, quae relicta sunt, existit, tamquam ad articulos sarmentorum ea, quae gemma dicitur: a qua oriens uva se ostendit: quae et succo terrae, et calore solis augescens, primo est peracerba gustatu; deinde matuta dulcescit; vestitaque pampinis nec modico tempore caret, et nimio sole dcfendit arbores; qua quid potest esse, cum fructu laetius, tum aspectu pulchrius? cuius quidem non utilitas me solum, ut ante dixi, sed et cultura, et natura ipsa delectat, adminiculorum ordines, capitum iugatio, religatio, et propagatio virium, sarmentorumque ea, quam dixi, aliorum amputatio, aliorum immissio.

3. Quid ego irrigariones, quid agrifossiones, repastinationesque proferam, quibus fit multo terra fecundior? quid de utilitate loquar stercorandi? dixt in eo libro, quem derebus rusticis scripsi: de qua doctus Hesiodus ne verbum quidem fecit, cum de cultura agri scriberet. At Homerus, qui multis, ut mihi videtur, ante saeculis fuit, Laertem lenientem desiderium, quod capiebat e filio, colentem agrum, et cum stercorantem facit. nec vero segetibus solum, et pratis

et vineis, et arbustis res rusticae laetae sunt, sed hortis etiam, atque pomariis, tum pecudum pastu, apum examimbus, florum omnium varietate. nec consitiones, modo delectant, sed etiam insitiones; quibus nihil invenit agricultura solertius. possum persequi multa oblectamenta rerum rusticarum, sed eaipsa, quae dixi, fuisse sentio longiora. Ignoscetis autem: nam et studio rerum rusticarum provectus sum; et senectus est natura loquacior, ne ab omnibus eam vitiis videar vindicare.

4. Ergo in hac vita Man. Curius, cum de Samnitibus, de Sabinis, de Pyrro triumphasset, consumpsit extremum tempus aetatis. Cuius ego villam contemplans (abest enim non longe a mea) admirari satis non possum, vel hominis continentiam, vel temporum disciplinam. Curio ad focum magnum auri pondus Samnites cum atrulissent, repudiati ab co sunt. non enim aurum babere, praeclarum sibi videri dixit, sed iis, qui haberent aurum, imperare. poteratne tantus animus non efficere iucundam senectutem? sed venio ad agricolas, ne a meipso recedam. In agris erant tunc senatores, id est, senes; siquidem L. Quinctio cincinnato in agro aranti nuntiatum est, eum Dictatorem esse dictum. cuius Dictatoris iussu, magister Equirum C. Servilius Abala Sp. Melium regnum appetentem, occupatum interemit. A villa in Senatum accersebantur, et Curius, et ceteri senes: ex quo, qui eos accersebant, viator es nominati sunt. Num igitur eorum senectus miserabilis fuit, qui se agricolatione oblectabant? mea quidem sententia, Haud scio, an ulla possit esse beatior vita, neque solum officio, quod hominum generi universo cultura agrorum est salutaris; sed et delectatione quam dixi, et saturitate, copiaque rerum omnium, quae ad victum hominum, ad cultum etiam Deorum pertinent.

5. Et quoniam haec quidam desiderant, in gratiam iam cum voluptate redeamus. Semper enim boni, assiduique Domini referta cella vinaria, olearia, et penuaria est; villaque tota locuples abundat porco, haedo, agno, gallina, lacte, caseo, malle. iam, hortum ipsi agricolae succidiam alteram appellant. conditiora facit haec supervacaneis operis aucupium, atque venatio, quid de pratorum viriditate, aut arborum ordinibus, aut vinearum, olivetorumve specie dicamt brevipraecidam, agrobene culto nihil potest esse, nec usu

uberius, nec specie ornatius: ad quem fovendum non modo non retardat, verum etiam invitat, atque allectat senectus, ubi enim potest illa aetas, aut calescere vel apricatione melius. veligni; aut vicissim umbris aquisve refrigerari salubrius.

IMITATIO.

Usui haec futura descriptio est, si velrusticorum vitam cum tivili ac ferensi componas, vel etiam veterum Patriarcharum, us Abrahami, Isaaci, Iacobi felitit atem in pastoritia et agresti vita positam.

CAPUT XV. Descriptiones morum, quae fere similibus exemplisque illustrantur.

SEquuntur nunc aliquae Descriptiones, quae similibus aut etiam exemplis quibusdam illustrantur, quas superioribus subicere placuit; ut omnes intelligant, has etiam bonis scriptoribus esse usurpatas. In quibus aliae Descriptiones naturae, aliae morum sunt, quae in una alteraque Descriptione postrema eriam inter se varietate aliqua miscentur.

§. 1. Descriptio hominis a partibus et affectibus. Per illustrem similitudinem exposita. Homo a ratione, et affectibus, ut Respubl. a Principe et populo administraretur. Tyrius Dissert. 15.

Bifariam anima hominis dividitur. altera pars ratio, altera affectus dicitur. Quarum utraque si aut male habeat, aut inordinate moveatur, uno simul nomine foedissimo

improbitas dicitur, fontesautem primaque malihuius causa exilluvie, et quasi exundatione, existit: quotiescumque ille affectuum fervor animum accendit: quoties pullulantem quasi, et efflorescentem rationis vim confundit. Non aliter quam hiberni torrentes solent, qui si legitimum suum semel excesserint alveum, sataque ac plantas agricolarum invadunt, penitus inundant eos, ac destruunt. Eodem modo immodicis turbata affectibus anima, rationis praescriptum excedit, falsaeque in ea improbaeque opiniones, et quae cum natura eius pugnant, efferre seincipiunt. Planehocipsum, quod ebriis eveniresolet: nimia enim illa crapula morbos, qui intus latent, educit, non secus, quam e latibulis suis proserpentes educuntur bestiae: atque ita mentem confundit, eamque voces non suas, sed eiusmodi belluarum cogit proferre. Quod si manifestiori etiam res illustranda est exemplo; lubet cum populari imperio improbitatem conferre animi. Quotiescumque nimirum eo urbis res rediit, ut optimi quique in servitutem redacti, parere cogantur: demens vero multorumque capitum populus, cuinimios addidit spiritus licentia, habenas sibi vendicat, necesse est eam varias in voces, plurimas in partes, in affectos diversissimos, in cupiditates innumerabiles divisam esse. Intemperantem in voluptatibus, in iracundia praecipitem, in gerendis ambiendisque honoribus immodicam: in secunda fortuna sine modo, in adversa sine spe esse. Cum Pericles abeat. Aristides exulet, moriatur Socrates, in expeditionem cogatur ire Niceas, Sphacteriam ambire Cleo, Siciliam Alcibiades, aliamque alius terram, aut mare: Eorumque cupiditatibus plebs otiosa, incomposita, mercenaria, et quae facile quovisimpellitur, subscribat. Hic eas cupiditates necesse est servitutem, calamitates inducere, et tyrannidem, et si quae magis absurda suntistis. Eodem modo et in animo multi seditiosi sunt tribuni, populusque intemperans: multi Alcibiadae, multi Cleones, qui nec quiescere, nec rationi suae aut legi parere miserrimam sinunt animam. Atvero virtus, cuius causa tam multa verba cedimus, contra se haber. Plane id Lacedaemoniorum resp. probat, in qua tali sub imperio vivit populus, minima pars, eaque optima imperat. Altera conservat, conservatur altera, altera iubet, paret altera; quodque utramque sequitur, libertas est. Egetaltera

pars altera: tam quae imperat eâ, quae paret; quam quae paret, conservatione eius et tutela, quae imperat. In anima bene constituta eodem agitur modo. Ratio est, quae conservat, et tuetur; qui conservantur, et praesidio egent, sunt affectus. Moderatior ratio, moderatione egent affectus: ex utroque libertas procedit.

§. 2. Descriptio amoris ab effectibus per exempla docte illustratis, Amor potens omnia perrumpit. Tyr. diff. 10.

1. Exorditur ab exemplo duorum, amoris gratia, diversa dona offerentium. Emi tamen nisi donis liberalibus amorem posse negat, quod liber sit, et omnia vincula perrumpat.

2. Voluptas tamen facile amoris hunc affectum induit et corrumpit. Ubi exemplis docetur Paridis et Xerxis, ad quam stulta consilia his amor impellat.

Smerdies natione Thrax, formae elegantissimae planeque regiae puer, dono a Graecis quibusdam Regi Ionico Polycrati Samio, donatus est. Quo munere in tantum Rex delectatus est, ut puerum vehementer amarer: in quo rivalem habuit poetam Teium Anacreontem. Et a Polycrate quidem aurum argentumque dono accepit Smerdies, aliaque eiusmodi quae puerum formosum a Rege amatore accipere aequum est. Ab Anacreonte contra carmina ac laudes, et quaecumque ab amatore Poeta convenit. Si quis iam utrumque amorem, regium dico poeticumque inter se componere velit, utrum eorum divinum magis caelestemque utrumque magis homine dignum, magisque sanctum visium ni cxistimas? ego illum magis arbitror, quem Musae Gratiaeque temperant, quam quem necessitas et metus. Alter enim homini captivo aut infelici similis est mercenario, alter libero et Graeco. Quam esse causam arbitror, cur vix apud Barbaros amor inveniri soleat. Ubi enim populus servit, rex imperat; ibitotum illud medium, quod auctoritate, quod dignitate, ac societatis lege inter se par est, penitus sublatum est. Nihil autem amori magis inimicum est, quam metus et necessitas Est enim generosum quid amor, ac ingenuum, ipsaque Sparta magis liberum. Solus enim omnium, quae homimbus adesse solent, cui pure ae sine labe ulla haeserit, nec opes admiratur, nec reges metuit,

nec regiam stupet, nec iudicium horret, aut mottem vitat. Non bellua ulla, non ignis, non praeceps locus, non mare, non ensis, non laqueus, illi metum incutit. Sed et invia penetrat, et periculosa superat, et quae alii metuunt, facile contemnit, et quae aliis difficilia videntur, facile efficit. Fluvios tacile tranat, tempestate facile navigat, in montibus facile currit. Ubique praesentiest animo, omnia despicit, omnia in potestate habet. Res minime contemnenda est amor, quoties talis est. Utarbitrer, optaturum esse sapientem virum, ne unquam ab eo amot recedat; si quidem una cum illo libertatem, securitatem, animique firmitatem consecutus sit.

2. Vereor tamen ne in omnibus talis sit, sed potius res foeda, quae pulcherrimae habitum sibi vendicet, solaque similitudine se efferat: ut ipsam quidem consequatur imaginem, multum tamen absit a fine. Sicut Agyrta imitatur medicum, Sycophanta oratorem, Sophista Philosophum. Ita ubique invenies malum bono adhaerere, et ob similitudinem quam habet, cum eo coalescere. Cum tamen, vel proposito distinctum sit, ut orator a Sycophanta, vel fine, ut medicus ab agyrta; vel virtute, ut philosophus a Sophista. Pauci enim, vel propositum, vel finem, vel virtutem intelligunt.

IMITATIO.

Recte D. Paulum Apostolum post conversionem longe ardentius amore Christi, quam ante zelo legis sua flagrantem, introduces; qui omnibus periculis spretis, superatis difficultatibus, ad mortem usque depugnavit pro lege Christi. Idem de Francisto Xaverio, Indiarum Apostolo, iure statues.

§ 3. Descriptio irati ab adiun ctis in vultu atque ore potissimum. Seneca lib. 3. de Ira.

Nulli affecctui, quam irae, peior est vultus, quem descripsimus asperum et acrem, et nuncsubito retrorsum sanguine fugato pallentem, nunc in os omni calore ac spiritu verso subrubicundum, et sinimilem cruento, venis tumentibus, aculis nunc trepidis et exilientibus, nunc in uno obtutu

defixo et haerentibus. Adice dentium inter se arietatorum et aliquem esse ac de vorare cupientium, non aliorum sonum, quam est apris, tela sua (hocest dentes) attritu acuentibus. Adice articulorum crepitum, cum se ipsae manus frangunt, et pulsatum, saepius pectus, anhelitus crebros, tractosque altius gemitus, instabile corpus, incerta verba subitis exclamationibus, trementia labra, interdumque compressa, et dirum quid exsibilantia.

Ferarum, mehercules, sive ilias fames exagitar, sive infixum visceribus ferrum, minus tetra facies est, etiam cum venatorem suum semianimes morsu ultimo petunt, quam hominisira flagrantis. Age si exaudire voces et minas vacet, qualia excarnificati animi verba sunt. Nonne revocare se quisque ab ira volet; cum intellexerit illam a suo primum malo incipere.

Non vis ergo admoneam eos, qui iram in summa potentia exercent, et argumentum virium existimant, et in magnis fortunae bonis ponunt paratam ultionem; cum non sit potens, im onec liber dici possit, ira captus? Non vis admoneam, quo diligentior quisque sit; ut ipsese circumspiciat, alia animi mala ad pessimos quosque pertinere, iracundiam etiam eruditis hominibus, et ad alia sanis obrepere.

§ 4. Descriptio Aurei et ferrei saeculi, vitaeque utriusque per contrariorum comparationem oppositio. Tyrius Dissert. 20.

1. Orditur a fabula formati a Promet heo hominis, et Saturni saeculo aureo, cui opponit saeculi ferrei mores perversos, descriptione illustri, per contraria.

3. Similem hanc esse luxuriantibus in carcere, illam ilibere, sedmoderate viventibus esse tradit.

4. Etiam in ferrea aetate aureis moribus repertum esse Philosophum Diogenem, qui liberepriori ista vita viveret, nullius forsunae metuens.

5. Ceterosfere mortalium, etiam dum bona sectantur infelices esse, quod saepe eventus fallat, ut exemplis constat.

1. Statui tibi Lydi illius sapientis exemplo concinnare fabulam, cuius interlocutores erunt, non leo, autaquila, nec (a qua minus vocem exspectes) quercus aliqua; sed hoc modo procedet. Iupiter olim solus erat, et cum Iove caelum et terra. Et caeli quidem cives Dii erant: alumni vero terrae nondum nati erant, homines.

Vocatigitur Promethea Iupiter, iubetque novam in terras coloniam deducat. Animal simplex, cui ingenium Diis proximum, corpus tenue, erectum apteque temperatum, vultum mitem, manus promptas, gressum firmum tribueret. Morem gerit Iovi Pronetheus, homines fabricat, eosque in terra locat. Qui ubi nati essent, facillime vivebant, cum cibum illis abunde terra suppeditaret. Aderant prata pulchre vestita, montes comantes, fructuum copia, et quaecumque, quamvis nondum infestaretur ab agricolis, ferre tellus solet. Iam purissimos Nymphae fontes, et fluvios illimes, aliarumque scaturigines lympharum plenas suppeditabant et uberes. Accedebat tepor solis, qui modice circumvolitans restaurabat corpora; tum e fluviis aestivo tempore respirantes membra illis refrigerabant aurae. Ad haec omnia accessus erat liberrimus, in uberrima spontaneae felicitatis viventibus copia. Videntur mihi ad hanc fabulam nostram quam proxime accessisse et poetae. Qui sub Saturno Deorum rege, vitam fuisse eiusmodi innuunt, sine proeliis, aut ferro, sine custodia ulla paci deditam, sine ulla simultate salubrem, nullius immunem. Nec aliud esse arbitror, quod aureum ab Homero vocatur saeculum, qui ad nostrum hoc alludit. Porro, ut fabulae facescant, et in serium sermonem transeat oratio: vitam cum vita conferamus, priovem cum secunda, sive ea ferrea, five quocumque alio sit dicenda nomine. Cum dividereinter se terram coepere homines, alius aliam secare partem, quam limitibus ac muris distinguerent. corpora iovolvere fasciis, pedes pellibus munire; aurum alii collo, alii capiti, alii digitis aptare; honestas speciosasque compedes: aedes struere, claves excogitare, fores et vestibula qualiacumque attollere. Ut omittam, quod terrae negotium facessant, dum eam auri argentique studio rimantur, ligonibus

in-Vadunt, ac fodiunt. Quod nec a mari abstineant, sed in eius quasi poenam naves modo bellicas, modo vectorias, et mercenarias fabricent. Quod nec ab aere, sed et hunc spolient: dum visco linoque greges avium (et quâ non arte) praeveniunt. Quod nec a cicuribus animalibus, virium defectu, nec a teris metu abstineant; sed caede, sed sanguine, sed cruore quolibet ventrem impleant. Novam semper voluptatem excogitent, veterem contemnant: et dum iucunditatem sectantur, in miseriam incidant. Divitias semper appetant: ita tamen ut minora iudicent, quae habent, quam quêis carent: et quod possident, eo quod exspectant, egestatem semper timeant, expleri numquam possit, mortem metuant, vitam negligant, morbos vitent, nec a morbidis abstineant. Alios suspectos habeant, aliis ipsi insidias struant. Feroces cum inermibus, cum armatis timidi. Tyrannidem odio habeant, et affectent. Turpia vituperent, nec tamen fugiant. Felicitatem mirentur, nec mirentur virtutes Miserentur infortunia, nec tamen fugiant improba. In sccundis audaculi, in adversis immoderati, Beatos praedicent mortuos, vitam tamen expetant. Bella adversentur, pacem agant insolenter. In serviture abiecti, in libertate confidentes. In populari Rep. dissoluti, in tyrannide timidi, Liberos petant, natos vero negligant, Deos invocent, tamquam dare possint, negligant tamquam punire nesciant. Deos timeant, atque periuria vindicent; peierent autem quasi non sint. Tantus igitur cum tumultus et discordia secundam hanc vitam invaserit, utri palmam dabimus; utram simplicem, successusque et libertatis compotem dicemus esse? utram contra minime talem, sed coactam, miserandam, infortuniorum plenam?

2. Agedum ex utraque hominem sumamus, quem coram arbitro sistamus: qui utrumque examinet, Ac prius quidem priorem illum, qui nudus sine lare, sine arce quasi terrae totius civis, et colonus, obambulat. Quaerat autem proposita vitae illius secundae ratione, utram malit? in priori ne persistere victu et libertate; an vero voluptates alterius una cum incommodis sequi? Accedat deinde et alter, cui iudex prioris vitae illius rationem proponat, et libertatem: quaerat que utrum malit, suâne servare, an mutare locum sedemque, et in tranquillam illam liberamque, metus simul

dolorisque immunem transferri? uter transfuga fieri, uter coloniam mutare, uter lubenti animo vitam commutare volet? Quis ita demens, malique cupidus, tam Diisiratis natus, qui minimarum caducarumque voluptatum, dubiorum bonorum, speique incertae et ambiguae felicitatis causa castra mutare et transferre se in certissimam felicitatem nolit? Cum praesertim non ignoret, quam multis carere malis possit, quae cum secundae huic vitae adhaereant, omnibus modis, incertam, miseramque vivendi conditionem, et calamitosam efficiunt.

3. Ita ut ego vitam utramque conferre soleam: et primo, hanc si Diis placet, egregiam variamque, dum miserorum hominum molestissimo carcere, qui cum in obscuro aliquo detineantur angulo: ubi multo ferro crura, collum numellis, gravissimo manus vincnlo premantur, atque ita in sordibus, in cruciatu, luctuque vitam exigant, processu tamen temporis paulatim et consuetudinis, securitatem sibt quandam in ipso carcere, tranquillitatemque machinantur animi; nam et inebriantur interdum et canunt, ventremque cibo distendunt, aut Veneri indulgent: neque tamen secure his omnibus explere possunt, quin metuant, quin felicitati suae diffidant, quin de praesentibus malis cogitent, ita ut in singulis carceribus ululatum cum cantu, gemitum cum paeane audias. Alteram contra vitam homini confero, qui in luce versatur purissima, qui manus pedesque vinculi immunes habet, collum libere, quo vult inflectit, oculos directe in solum intendit, sidera intuetur, noctem a die distunguit, singulas anni tempestates exspectat, ventos sentit, aeremque purum acliberum trahit: ita tamen, ut simul voluptatibus carceris illius careat: non inebrietur, non helluetur, non gemat, sed moduletur, non canat, sed nec lamentetur, neque cibis se ingurgitet; sed quantum naturae lex patitur, ventre sit sobrio et castigato. Quaero utram vitam beatam, utram miseratione dignam iudices? utram eligendam censeas? Illamne, quae in carcere agit, mixtam ambiguamque, miserrimis deceptus voluptatibus?

4. Absit vero a te miserrima anima: quin potius similitudines has cum fabulis relinque, rectaque virum adi,

qui non Saturni regis tempore, sed in medio ferrei huius saeculi vixit, quem Dii duo, Iupiter et Apollo liberali manu asseruerunt. Quamvis nec Atticus esset, nec Doricus, neque Solonis alumnus, nec e Lycurgr disciplina (non enim virtutem suffragio suo, aut locus ullus creat, aut lex) sed Sinopensis Ponticus. Qui adhibito in consilium Apolline, omnem a se vitae necessitatem abiecit, omnibus se expedivit vinculis, totamque terram liber et suus, non secus, quam avis ratione praedita circumivit. Ut nec Tyrannum ullum metueret, nec a lege ulla cogeretur, nec Reipublicae otium suum transscriberet: nec educatione liberorum districtus, nec nuptialibus vinculis obstrictus, nec agriculturae intentus, nec militaribus turbatus curis, nec rei augendae studio discurrens. Sed hoc omnes cum curis suis non aliter ridebat, quam nos puerulos, quos talis suis serio intentos, ferire ac feriri, spoliare et spoliari ab illis videmus. Ipse vero regis securi liberique vitam ducebat: non ut hieme Babylone viveret, aestate Medos fatigaret; sed ex Attica Isthmum, rursus relicta Isthmo Atticam una cum anni tempestate petebat. Regiae illius, templa erant, gymnasia, et loci sacri! Divitiae maximae, certissimaeque, nec ullis obnoxiae insidiis, universa cum fructibus suis terra: tum fontes terrae filii, omni Lesbio Chioque largiores nectare. Amicus praeterea et familiaris erat aeri, sicut Leonum corpora. Neque Iovis se subducere tempestatibus solebat nec cum eo luctabatur: neque calorem hieme, frigus aestate moliebatur. Sed ita toti naturae assueverat, ut hoc vivendi genere et sanitatem sibi et robur pararet, vitamque quam longissime extenderet: nec interim aut remediis egeret medicorum, aut ferro; aut igne, Ohirone, aut Asclepio, aut Asclepiadis haberet opus. Non vatum oraculis, non lustratione sacerdotum, non praestigiatorum carmine. Iam cum gravissimo bello arderet Graecia, sibique omnes insultarent mutuo.

Solus indutias agebat: inter armatos inermis, inter bellantes, foederatus omnium. Manum ab eo abstinebant improbi omnes, et Tyranni et Sycophantae. Et tamen scelestos arguebat, non verborum captiunculis, quod reprehendendi genus molestissimum est, ut plurimum; sed re ipsa, ipsaque vita vitam eorum perstringebat; quae reprehensio

et efficacissima solet esse, minimeque aspera. Propterea neque Melitus ullus, nec Aristophanes, aut Anytus, nec Lycon Diogenem invasit. Quid ergo obstaret, quo minus reliquis omnibus praeferenda haec vita esset Diogenis, quam sponte sua elegerat, quam Apollo dederat, commendarat Iupiter, quam omnes sapientes mirantur

5. An aliud putamus esse fortunae incommodum, quam usum actionis eventumque non satis arbitrio auctoris respondentem? Quaere ex eo, qui uxorem duxit, cur id fecerit? respondebit, liberorum causa. Ex eo qui liberos educat, cur eos genuerit? successionis causa dicet. Ex eo, qui militat: amplioris dicetfortunae. Ex rustico, fructuum causa. Ex negotiatore, facultatum. Exeo, qui Rempublicam tractat: honoris. Omnes hae causae, ut plurimum, evanescunt, et in contrarium abeunt, nec artis aut spientiae, sed voti est felicitas. Quare singuli qui haec sibi proponunt, difficultatem quandam experiuntur vitae, miseriamque sustinent, non voluntariam, neque ex ignoratione bonorum, quae per se petenda sunt promanantem. Quem iam ex hoc numero iudicabis liberum? Reine publicae praefectum? servum dicis, non unius Domini. Patronumne: servum dicis asperorum iudicum. Tyrannumne: servum dicis effrenatissimarum voluptatum. Ducemne? servum dicis incertae fortunae. Nautamne? servum indefinitae artis. Philosophumne? de quo loqueris? Socratem quidem laudo, sed dicentem audio: volens carcerem peto, volens cicutam bibo. Videsne quid dicas, mi Socrates? volensne, an vero in gratae occurris fortunae fortiter, ur legi pareas? At cui legi? si Iovis, legislatorem laudo? sin Solonis, qua in re Socrati praeferendus est Solon? Respondeat mihi et pro Philosophia Plato, an nemo eum turbaverit? non exilium Dionis, non minae Dionysii, nec Sicula aut Ionica maria, quitoties coactus est navigare? Quod si et ad Xenophontem abeam, vitam erroris plenissimam video: ambiguam fortunam, expeditionem coactam, et exilium speciosum. Horum omnium casuum immunem hanc vitam dico: quamobrem et supra Lycurgum et solonem, et artaxerxen et Alexandrum constitutus fuit Diogenes. Libertate vero Socratem antecessit: nec delatus in iudicio, nec in carcere detentus, neque laudem consecutus e miseria.

IMITATIO.

2. Infelix ac perturbata mortalium e Paradiso eiectorum vita cum illa comparetur.

3, Adami libertas cum hinnulo in partis solute, aliorum hominum, cum equo sub iugum ducto componatur.

4. In ferrea taen aetate nostra homines alios Diogene, aut Socrate meliores, ut Abrahamum, losephum, Iobum, Davidem aut similes repertos asserat, de scribatque, etc.

5. Ceteros mundo potius eiusque vanitati quam Deo fisos omnes esse opinione delusos, ut in Absolone et Salomone, docebit.

§. 5. Descriptio studiorum inter mortales diversorum, a partium enumeratione. Omnes diversis studiis unam sectantur beatitudinem. Tyr. Dissert. 19.

5. De frivolis rebus solliciti homines, Philosophiam Ducem optimam negligunt; quamvis et baec, in suas sparsa sectas, unum verumque bonum occultet.

Crotoniata oleastrum amat olympicam, navali praelio Atheniensis delectatur, Spartiata pedestri, Venatione Cres, Sybarita luxu: Thebanus tibiis afficitur, Ionicus choris: Mercator aurum, Vinosus vinum, elegantiores homines amores, qui cantu delectatur, cantum, dicendi studium orator sequitur. Scire igitur velim, an et hoc animal, quod philosophum dicunt homines, nulla prorsus re delectetur? Lapidis mihi vitam narras; ne dum, ut animal, cui videre, cui vivere, cui saperc contigit; quod appetitu, sensu, cupiditatibus impellitur, hoc deceat. Dices fortasse, aliquid esse, quo delectetur, quod uno tamen dici vix possit nomine.

Beatitudinem nimirum. Equidem simplicitatem licet admirari tuam, si aliquem ex omnibus, quos iam commemoravimus, in suis quas persequitur voluptatibus, cessurum tibi esse existimes: ac non responsuros esse pro se singulos, hunc quod certet, hunc quod laborem subeat, hunc quod negotietur, hunc quod agriculturae, hunc quod militiae nomen dederit, alium quod amet, alium quod dicat, solius causa beatitudinis facere, nisi forte illum ipsum sardanapalum existimes, cum effeminato isto corpore, cum oculis patrantibus, cum implexa caesarie: qui in purpura defossus, in regia sua conclusus, in media pellicum turba versatur, aliud quid proposuisse sibi praeter beatitudinem? Nec enim voto suo infelix fuit. Quid illi, qui Oceano conviciatur, qui Apim mactat, aliud cum haec faceret, quam beatitudinem sectatus est? Ego quidem Xerxen, vel cum ipso Iove de beatitudine audacter certaturum fuisse non dubito. Tam vide licet sibi felix vel propterea videbatur, quod aliquot navibus, tamquam ponte aquam stravisset, Europam Asiamque brevi, et mox perituro, coniunxisset vinculo. Et enim vero, cum eiusdem apud Homerum dignitatis sit Neptunus cum Iove: ab hoc (quae hominis est insania) vapulat, in vincula conicitur, Quid reges commemoro barbaros? Nonne Pisistratum vides, qui et Graecus, et Atheniensis est, quo studio in arcem quotidie currat: non aliter quam si beatitudinem ibi cum antiquâ Minervae oleâ defossam putaret. Licet enim voto frustretur, non tamen propterea desinit. Quid? quod Polycratem ne regis quidem Aegyptiorum monita in officio continere potuerunt, quo minus se efferret, magnificeque de felicitate sentire suâ, quod Ionicum mare, et in eo plurimas triremes haberet, quod gemmam annuli pretiosam, quod in amicis Anacreontem, in deliciis haberet Smerdiam. Sed fortasse venia danda est principibus, quod a luxu, et voluptate, speciosis decepti videantur malis. At vero non audis, quibus laudibus Homerus prosequatur Aeacidas, quos dicit,

2. Iam quid bello minus est amabile: et Tamen res tam odiosa, tam invisa, non postremae sortis amatores habuit. Qualis postea Philippus fuit, qui cum in Macedonia

manere, in Amyntae bonis, in Perdiccae felicitate vitam potuisset agere, alibi eam per ambages plurimas, tamquam in tota Macedonia non esset, quaerere maluit. Huius videlicet causa cum Triballis pugnavit, Illyrios invasit, Byzantium obsedit, Olynthum evertit, Athenienses fefellit; cum Thessalis se coniunxit, cum Thebanis foedus iniit: Elateam occupat, Phocenses perdit, peierat, mentitur, mutilatur. Nullum tam scelestum, aut dictum, aut factum erat, a quo abstinendum sibi Philippus putaret: ne dedecus quidem aut infamia. Quaeramus ex Philippo, cuius rei gratiâ tantum subeat molestiae, tot in rebus gerendis pericula, tot corporis vulnera? Infelicitatem tibi proponis? Ridicula est haec quaestio. Quamvis enim quod quaerebat, non inveniret, non aliud tamen eum, quam beatitudo impulit. Huius causâ, et Alexander, Europam, tamquam bonorum omnium sterilem, relinquendam sibi putavit; in Asiamque transivit: quasi vero Sardibus inter auri ramenta, aut in Caria inter Mausoli thesauros, aut Babyloniorum muris, aut in Phoenicum portubus, aut Aegyptiorum littoribus, aut in Ammoniorum arenis defossa iaceret felicitas. Quid quod nihil illi satis esse potuerit, non Darii fuga, non Aegypti expugnatio, non Ammon pater, non Babylonis deditio, quo minus cum exercitu in Indiam excurreret. Quaeramus huius facti causam ex Alexandro. Quid petis? quid proponis tibi? quid tam studiose sequeris? Aliude dicturus est, praeter beatitudinem?

3. Reges relinquamus et Principes. Nonne eadem in plebe vides? Nonne eodem omnes festinant undique? An alio fine hunc terra, illum mare occupatum tenet? Alius militare, alius litteris vacare mavult: hic uxorem ducit, illa liberosnutrit. Ut omittamus eos, qui ex rapto vivunt, qui contumeliis gaudent: qui munera captant, quos stupra delectant, qui mercede addicunt operam. Quorum plerique difficilem plenamque periculorum ingrediuntur viam: et ut verius dicam, per praecipitia et manifestas abyssos incedunt. Qui licet infelices iudicentur ab iis, sponte hoc, et non ignari faciunt. Ettamen omnes, quos hactenus diximus, aliquid agere videntur. Quidiam de otiosis illis, qui sine certo vitae scopo oberrant

passim, dicendum putas? An hos ipsos sine spe aliquâ boni consequendi vivere arbitraris? Non, ita me Deus amet. Frustra namque adulator tanto negotio alienae serviret libidini, frustra suaviludius aliquis admirationes et risus tam diligenter excitare et movere tentaret: membra sua inflecteret, ac distorqueret circulator, ut artes suas venditaret, et miracula. Neque alius denique quisquam, qui magno labore nugas agit. Sic Babylonem ad persarum Regem venisse dicitur quidam, natione Ionicus, qui mirificam quandam veller ostentare artem. Offulas habebat parvas rotundasque, quas in hunc usum fecerat: eas tam certo ictu in mucronem acus ex distanti loco dirigebat, ut numquam ab acie eius aberraret. Neque minus magnifice de hac acu suâ, eiusque arte sentiebat, quam Achilles de hastâ suâ, quam ex Pelio monte Homerus illi fabricavit. Rursus in Libya quidam eius regionis fuit Psaphon nomine, qui felicitatem ambiret, non parvam quandam, me hercules, aut quam vulgus hoc affectat, sed ut videri Deus posset. Plurimas itaque, quas canoras esse iudicabat maxime, aves collegit: easque canere haec verba docuit? Magnus Deus Psaphon. Atque ita edoctas rursus in priorem locum demittebat. Itaque tum ipsae hae, tum aliae, vocem earum imitatae, hoc canebant. Ibi Lybies qui divinum hoc augurium esse iudicabant, Psaphoni continuo rem sacram facere: atque ita comitiis avium Libycus Deus designatus Psaphon est. Quamvis hac in parte nihil Regi Persarum debeat; quem non prius adorare Persae voluerunt, quam Rex a libidinoso equo creatus est. Sic cum nihilin rebus sit humanis, in quo non diversum aliquid ab alio invenias; in eo tamen conveniunt, quod, ut communi amore bonum omnes prosequuntur, in varia eo diversâque viâ tendant: nec ullus sit propemodum, qui vel idem agat, vel fortunam eandem sequatur.

4. Sic cum omnibus unus sit boni ipsius amor insitus, nec tamen hic magis quaerit, quam ille consequitur. Sed ut qui noctu aurum aut argentum quaerunt, neque tamen habent, quo illud, quod quaeritur, dignoscant, sed ex pondere tantum et tactu coniecturam faciunt incertam: pugnis saepe et dentibus inter se velitantur: dum nemo, quod in manu habet, vult dimittere, ne forte habeat, neque

a quaerendo abstinere, ne forte non habeat. Hinc tumultus oritur et contentio, hinc clamores diversi, dum alii adhortantur, alii quaerunt, alii insequuntur alios, alii lamentantur, alii rapiunt, eripiunt alii. Saepe omnes clamant prae gaudio et exsultant, tamquam bonum omnes repererint, cum tamen habeat nemo. Rursus tam incerti sunt omnes, ut singuli in verba inquirant singulorum. Hoc est illud, quod terram turbat et mare, hoc est, quod conciones convocat, iudicia cogit, implet carceres, naves fabricat, triremes deducit, aciem instruit. Hoc est, quod equis suis equites, aurigas curribus, arcibus imponit Tyrannos Hinc Imperatores, hinc milites.

Infinita denique alia mala sunt, quae propterea hominibus eveniunt, quod sperent bonum et ignorent. Exspectationem namque boni tamquam scintillam aliquam mortalium animis insevit Deus: inventionem vero abscondidit.

Non enim me decipiet Homerus, quamvis alio utatur nomine. Scio quid sibi velit, illud moly: intelligo hoc, quod obscutius ab eo dicitur, nec me latet, quam difficilis inventu haec res ist.

5. Nunc hominibus de frivolo, nescio quo lebete, qui apud Lydos coquitur, oracula reddit Apollo. Nunc de muro ligneo, nunc de Isthmi angustiis, nunc de imminente bello, nunc de pestilentiae adventu. Quae vero his omnibus potiora sunt oracula, quo pacto vitari bellum possit, quo pacto muris ne opus quidem habeamus, quo pacto pestem ne timeamus quidem; sola haec reticet. De his neque Delphis Apollo, neque Dodona Iupiter, neque aliae e terrâ oracula mittit alius Deorum aliquis. Quae de his respondet sola philosophia est. O pulchra oracula! ô divinationem multo utilissimam! Cui hac conditione credam, ut nullam in ea ambiguitatem deprehendam. Peto certum, peto sine repugnantiâ ullâ oraculum. Ego quod vitae secure transigendae rationem do eat, oraculum requiro. Responde, quo mittas mortale genus? qua via sit eundum? quem ad finem? sit modo unum, sit omnibus commune.

Nunc multas vido Philosophiae colonias, aliumque mitti alio. Sicut in Boeotiam Cadmus, Syracusas Archias, Tarentum Phalanthus, Miletum Nileus, Rhopum versus Tlepolemus. At vero terram diversis locis distingui, aliosque aliam eius occupare partem, necesse est Ego vero bonum simplex, inseparabile, affluens, nullius rei indignum requiro: quodque omnibus, qui ratione menteque praediti sunt, abunde sufficiat. Sicut sol unus, unum est bonum omnibus qui vident, Musica una, bonum unum omnibus qui audiunt, una sanitas omnibus qui carne vestiti sunt. Iam et aliis animalibus, prout in greges suos divisa sunt genera, unum ad conversationem sui sufficit bonum. Aequalem vitam ducunt, eundem finem sequuntur omnia, quae inter se sunt aequalia; cum singulis singula. Sive ea videas, quae volant, sive quae incedunt, sive, quae repunt? tam ea, quae in aquis degunt, quam quae carnibus, aut herbis pascuntur: quaecumque gregatim vivant, quaecumque mansueta, quaecumque agrestia sunt; sive illis cornua addas, sive demas. Quod vitam eorum mutas, naturae vim infers. At vero humanum gregem, qui maxime societate conservatur, omnium maxime mansuetus cst, communitate gaudet, maxime ratione prae ceteris praeditus est, non solum vulgares cupidines, et brutales appetitus, vanique amores disiungere possunt ac divellere: sed et illa, quae omnium rerum stabilissima habetur, Philosophia, in plures populos studiosos sui secat, diversis eos legislatoribus tradit, totum gregem dissipat. Alium ablegat alio. Pythagoram ad Musicam, ad Astronomiam Thalen, insolitudinem Heraclitum, ad amores Socratem, ad castitatem Carneadem, ad labores Diogenem, ad voluptates Epicurum. Videsne magnam ducum copiam, videsne diversas tesseras? Quo me vertam, cui me tradam, cui me dicto audientem dabo?

IMITATIO.

Serviet imitanti, si omnes in vita infelicitatidiversis casibus obiectos asseras. Vel, omnibus naturale aliquod futura et occulta cognoscendi desiderium inesse doceas. Vel, si de certo vitae Statu maxime tranquillo felicique, per omnes errando, deliberationem instituas.

§. 6. OBSERVATIO. Quemadmodum variae Descriptiones ad scho'arum usum traduci possint.

Haec exempla descriptionum suffeceriut, Exercitatione ad eloquentiam utilissima. In qua Pontanus noster volumen tertium, hoc est potissimam suorum Dialogorum seriem consumpsit. Curtius bonam partem historiae implet. Magna vero conceptuum varietate harum rerum exercitatio in Scholas traduci poterit ut et labor sine fastidio sit, et de re quacumque promptior differendi facultas suppeditetur, cum primum praecipuumque in eloquentia sit, suis rem quamque partibus habere exploratam.

Vis caelum terramque et elementa describere? Inducantur vel diversae Philosophorum sectae, quorum alii aliud ex elementis pro Deo habuêre ceterisque rebus omnibus praetulere. Ut Sinae caelum, Persaeignem, Anaximes cum suis asseclis aerem, cuius beneficio cuncti spirant. Empedocles qui elementa omnia aquam etiam terramque, quod ab hac homines prodeant alanturque atque in eandem redeant, ab illa ipsa etiam terra ad fruges reddendas fecundetur Hic enim describendi naturam cuiusque occasio futura est. Quod si de Sideribus disserere libeat, sunt qui lunam, solemque, Bosphorum ac Cynosuram, aliaque in caelis nostra in Diis numerent. Sic ubi de floribus, arboribus, artibus, scientiis ipsisque humani corporis partibus descriptio instituenda sit, sunt inter Gentiles fabulososque Deos, qui aliud prae alio sibi vendicant, depraedicaturi.

Ipsas etiam Artes, Flores, Regiones, etc. committere inter se, non ingrato certamine, poterit, e. g. Artes certent, quaenam earum praecipuum humanae vitae commodum praestet. Flores, quis eorum maius vel emolumentum homini, vel ornamentum, aut gratiam, hortis adferat, quis dignior ambire coronam, qua Deipara Virgo, aut consecranda Deo persona cingatur. Pisces aut ferae contendant, quaenam suis praestet dotibus.

agatur simplicius, et partes, e. g. anni quatuor ver, aestas, autumnus, hiems suis quaeque coloribus describantur, ut a nobis factum in Palaestra ligatae eloq. Ubi vero his naturalium rerum Descriptionibus non oscitanter te impenderis, tum ad moralium Descriptionem, hoc est, irati, dolentis, metuentis, amantis, haesitantis, fortiter pugnantis, patientis, ostentantis, ebrii, otiosi, avari, superbi, etc. transire poteris, quorum nos plerorumque imagines heroica nostra poesi dedimus. Facient vero ad huiusmodi Descriptiones illa, quae dedimus praecepta, de affectibus lib. i. cap. 23. et seq. Qui plura Descriptionum exempla voluerit, Exerccitationes nostras Oratorias consulat. ubi illas quadam simul dissertationum amoenitate exornavimus.

CAPUT XIV. Locicommunes vario scribendi argumento, et diversa tractandiratione, ex optimis auctoribus, proposits.

AD maiora sensim enitimur, et vel a partibus quibusdam orationis ad genus transimus universum. Sed et hic quadam adhuc nobis divisione utendum est, et priusquam ad singularia descendamus, generalibus primum insistendum est. Haec enim via, ut ad omnem scientiam, ita ad eloquentiam quoque expeditissima. Consilium Aristotelis. Top. cap. 14. quod Philosophiae studioso tradit, ut habeat locos communes signatos, de bono, malo, Deo, Intelligentiis, animatis, inanimatis, etc. ex quibus deinde velut fontibus disputationes irriget. Hoc et eloquentiae studioso praestandum erit.

Sunt autem loci communes, vel rerum divinarum, ve quaede providentia Dei, de sapientia, de poenis, praemiisque ab eo praeparitis, etc instituuntur: vel naturalium, ut cum de caelo, elementis, hominibus, brutis, plantis, metallis, etc. generalia quaedam disseruntur: vel denique moralium, cum de vitiis, virturibus, artibus, sententiis, negotiationibus sermo est. Et in his ultimis praecipue cloquentiae candidato versandum est, quod uberior

hic fere campus, magisque et ab aliis scriptoribus tritus, et adolescentum ingenio pervius, et ad omnem dissertationem tum copiosus, tum necessarius, se aperiat. Quam ad rem illa, quae de ratione inveniendi lib. 1. In genere demonstrativo tradidi, imprimis servient.

In tractatione loci communis leges ab Aphthonio et angustae nimium, et non satis explicatae sunt. Manifestum enim est omnes, cum proprios, tum communes inventionis fontes huc posse influere. Ut illud, quod nos de ebrietate per locos omnes diduximus, exemplum loci communis in lib. I. declarat. Quin et loci amplificationum, affectuumque eodem revocari possunt. Verum tamen non in omni sua amplitudine communis locus semper tractandus suscipitur. Unde ex maiori minorique eiusdem adstrictione, tum etiam argumenti suscepti veritate, ipsius pertractandi pendet diversitas. Exemplo rem oculis subiciamus. Consolaris aliquem in paupertate. Hic ad paupertatis commendationem et opulentiae reprehensionem eis uti argumentis licebit, quae ab effectis et consequentibus, tum attributis et adiunctis, illius bonis, et huius malis petuntur, (nam paupertatis natura et causae laudabiles non sunt, ideoque contemptori potius serviunt) a locis vero extrinsecis nonnumquam extolli bonum paupertatis poterit, cum et contraria et exempla, et similia, et testimonia idonea hic suppetant. Quod si vero hic locus comunis de paupertate nonnihil adstringatur; ut si dicas, paupertatem ad multareip. utilem esse: Pauciora, quam vis ex iisdem locis argumenta suppetent, cum ad solam utilitatem probandam hanc dissertationem instituas, ut quod bonas artes disciplinasque per hominum indigentium conservet industriam; in priori vero etiam de iucunditate, privatisque hominum bonis disserere liceat. Denique quod si magis etiam statum thematis inflectat, et doceas paupertatem nobili homini probrosam esse, a definitione, ut monui, causisque paupertatis, tum etiam effectis quibusdam parum laudatis adiunctisque argumenta depromenda erunt. Vides igitur ex thematis varietate, inveniendi quoque rationes mutandas esse. Ut Aphthonii hic praeceptionibus insistere non liceat, sed ad generales nostros fontes recurrendum sit, quodque ab altero negatur, petendum erit ab altero.

Neque veto hic, vel de ordine, vel de multitudine argumentorum laborandum est. Quamvis enim expediat investigando hanc, quam nos secuti sumus, tenere methodum, at que a natura et definitione excutienda ordiri, quod sie facilius penetremus universa; tamen ad scribendi dicendique rationem hic ordo non obligat; sed videndum, quod cuique argumentum loco maxime conveniat, de quo in Dispositione orat. regulas dedimus. Praeterea si unius argumenti tam fecunda vis sit, aut si angustioribus terminis dissertatio stringenda fuerit; ut iccirco pluribus uti non libeat; insiste paucis aliquanto diligentius, tamquam bonus pictor, qui in tabula quandoque partem corporis scite expressam oculis mavult subicere, quam totum confusis coloribus, membrisque ingerere. Ceterum locus communis argumentatione maxime a locis intrinsecis sumpta delectatur. Nam exempla, quae potissimum inter locos extrinsecos dominantur, ut singularium sunt; ita communibus per se rebus minus erunt accommodata. Quia tamen nonnumquam adhibentur, nos hinc etiam non proscribemus.

Dabimus itaque exempla aliquot, prout illa ex Cicerone et Maximo dissertissimis in morum praecipue disciplina viris, accepimus, subiuncta etiam breviter materia ad imitationem idonea, ut studiosa iuventus, post lectionem, exercitationi quoque ad profectum necessariae operam manumque possit utiliter commodare.

Et principio quidem locos communes dabimus ab argumentis intrinsecis, iisdemque paucioribus, desumtos: ut tanto expendi singula queant enucleatius, et quid nonnumquam universa in eandem collata materiam possint, intelligi. Deinde ubi plurium argumentorum usus sit adhibits; ubi extrinsece etiam petitis rationibus oratio illustrata, excmplis cognoscemus. Ut lectio atque imitatio non varietate minus, quam iucunditate excitetur.

§. 1. Locus Communis, de vita honeste agenda. Cicero l. 1. Ossic. Qui mores, quaeque Officia cuique hominum generi, quique universim omnibus in communi vita, praesertim in sermone conveniant? A descriptione rerum et enumeratione partium.

1. Tradit quaedam esse iuvenum propria, quaedam senum; aliud esse civis, aliud peregrini Officium.

2. Quae in factis dictisque, quae in corporum nostrorum, morumque custodia deceant.

5. Quemadmodum sermo apte, et quibus de rebus, quaque moderatione instituendus sit.

6. Obiurgationes denique licet cum severitate, tamen sine ira esse debere. Concludit deformem esse sermonem cum laude propria coniunctum.

Cicero ad M. fil.

1. Quoniam officia non eadem imparibus aetatibus tribuuntur, aliaque sunt iuvenum, alia seniorum, aliquid ctiam de hac distinctione dicendum est. Est igitur adolescentis maiores natu verei, ex hisque eligere optimos et probatissimos, quorum consilio atque auctoritate nitatur. Ineuntis enim aetatis inscitia senum constituenda et regenda prudentia est. Maxime autem haec aetas a libidinibus arcenda est, exercendaque, et animi et corporis: ut eorum, et in bellicis et in civilibus Officiis vigeat industria. Atque etiam, cum relaxare animos et dare se iucunditati volent, caveant intemperantiam, meminerint verecundiae: quod erit facilius, si eiusmodi quoque rebus maiores natu interesse velint Senibusautem labores corporis sunt minuendi, exercitationes animi etiam augendae videntur, danda vero opera, ut amicos, et iuventutem, et maxime Remp. consilio et prudentia quam

plurimum adiuvent, nihil autem magis cavendum est senectuti: quam ne languori desidiaeque se dedat. Luxuria vero cum omni aetati turpis, tum senectuti maxime foedissima est. Sin autem et libidinum intemperantia accesserit, duplex malum est; quo et ipsa senectus concipir dedecus, et facit adolescentim impudentiorem intemperantiam. Ac ne illud quidem alienum est de magistratuum, de privatorum, de civium, de peregrinorum officiis dicere. Est igitur proprium munus magistratus intelligere, se gerere personam civitatis, debereque eius dignitatem et decus sustinere, servare leges, iura describere, ea fidei suae commissa meminisse. Privatum autem oportet aequo et pari cum civibus iure vivere, neque submissum, et abiectum; neque se efferentem: tum in rep. ea velle, quae tranquilla et honesta sint, talem enim solemus et sentire, et bonum civem dicere. Peregrini autem et incolae officium est, nihil praeter suum negotium agere, nihil de alio inquirere, minimeque in aliena esse Rep. curiosum. Ita ferre officia reperientur, cum quaeretur quid deceat, et quid aptum sit personis, temporibus, aetatibus, nihil est autem quod tam deceat, quam in omni re gerenda consilioque capiendo servare constantiam.

2. Sed quoniam decorum illud in omnibus factis, et dictis, in corporis denique motu, et statu cernitur, idque positum estin rebus tribus, formositate, ordine, ornatu ad actionem apto; (difficilius ad eloquendum, sed satis erit intelligi) in his autem tribus continetur cura etiam illa, ut probemur ab iis, cum quibus, et apud quos vivamus, his quoque de rebus pauca dicantur. Principio corporis nostri magnam natura ipsa videtur habuisse rationem: quae formam nostram, reliquamque figuram, in qua esset species honesta, eam posuit in promptu, quae autem partes corporis, ad naturae necessitatem datae, aspectum essent deformem habiturae, atque turpem, eas contexit atque abdidit. Hanc naturae tam diligentem fabricam imitata est hominum verecundia. Quae enim natura occultavit, eadem omnes quisana mente sunt, removent ab oculis, ipsique necessitati dant operam, ut quam occultissime pareant.

abhorret, ipsa oculorum auriumque comprobatione, fugiamus. Status, incessus, sessio, accubatio, vultus, oculi, manuum motus teneant illud decorum. Quibus in rebus duo sunt maxime fugienda, ne quid effeminatum, aut ne quid durum, aut rusticum sit, ne vero histrionibus oratoribusque concedendum est, ut iis haec apta sint, quae nobis dissoluta. Scenicorum quidem mos tantam habeta vetere di. sciplina verecundiam, ut in scenam sine subligaculo prodeat hemo, verentur enim, ne si quo casu evenerit, ut corporis partes quaedam aperiantur, aspiciantur non decore. Nostro quidem more cum parentibus puberes filii, cum soceris quidem generi non lavantur, Retinenda est igitur huius generis verecundia: praesertim natura ipsa optima magistra et duce.

3. Cum autem pulchritudinis duo genera sint, quorum in altero venustas ist, in altero dignitas: venustatem muliebrem ducere debemus, dignitatem virilem. Ergo et a forma removeatur omnis viro non dignus ornatus, et huic simile vitium, in gestu motuque, caveatur, nam et Palaestrici motus saepe sunt odiosiores, et histrionum nonnulli gestus ineptiis non vacant: et in utroque genere; quae sunt recta et simplicia, laudantur, Formae autem dignitas coloris bonitate tuenda est, color exercitationibus corporis. Adhibenda est praeterea munditia non odiosa, neque exquisita nimis, tantum quae fugiat agrestem, et in humanam negligentiam. Eadem ratio est habenda vestitus, in quo sicut in plerisque rebus mediocritas optima est, Cavendum est autem, ne aut tarditatibus utamur ingressu mollioribus, ut similes Pomparum ferculis esse videamur: aut in festinationibus suscipiamus nimias celeritates, quae cum fiunt, anhelitus moventur, vultus mutantur, oratorquentur: ex quibus magna significatio fit, non adesse constantiam.

4. Sed multo etiam magis elaborandum est, ne animi motus a natura recedant. Quod assequemur, si caverimus, ne in perturbationes, atque examinationes incidamus, et si attentos animos ad decori conservationem tenebimus. Motus autem animorum duplices sunt, alteri cogitationis, alteri appetitus. Cogitatio in vero exquirendo maxime versatur, appetitus impellitad agendum.

Curandum est igitur, ut cogitatione ad res quam optimas utamur, appetitum rationi oboedientem praebeamus.

Et quoniam magna vis orationis est eademque duplex, altera contentionis, altera sermonis, contentio disceptationibus tribuatur iudiciorum, concionum senatus, sermo in circulis, disputationibus, familiarum versetur, persequatur etiam convivia.

5. Sit igitur sermo, in quo Socratici excellunt, lenis minimeque pertinax, insit in eo lepos, nec vero, tamquam in possessionem suam venerit, excludat alios; sed cum reliquis in rebus, tum in sermone communi vicissitudine nonnumquam utendum putet, ac videat imprimis quibus de rebus loquatur: si seriis, severitatem adhibeat; si iocosis, leporem inprimis provideat, ne sermo vitium aliquod indicet inesse moribus, quod maxime tum solet evenire, cum studiose de absentibus detrahendi causa, aut per ridiculum, aut severe, maledice, contumelioseque dicitur. Habentur autem plerumque sermones, aut de domesticis negotiis, aut de rep. aut de artium studiis, et doctrina. Danda igitur opera est, ut etiam si aberrare ad alia coeperit, ad haec revocetur oratio. Sed utcumque aderunt res: neque enim iisdem de rebus, nec in omni tempore, nec similiter delectamur. Animadvertendum est etiam, quatenus sermo delectationem habeat, et ut incipiendi ratio fuerit, ita fit desinendi modus. Sed quoniam in omni vita rectissime praecipitur, ut perturbationes fugiamus, id est, motus animi nimios rationi non obtemperantes, sic eiusimodi motibus sermo debet vacare, ne aut ita existat, aut cupiditas aliqua, aut pigritia, aut ignavia, aut quid tale appareat, maximeque curandum est, ut eos, quibuscum sermonem conferimus et vereri, et diligere videamur.

6. Obiurgationes etiam nonnumquam incidunt necessariae, in quibus utendum est fortasse, et vocis contentione maiore, et verborum gravitate acriore. Id agendum etiam, ut ea facere non videamur irati, sed, ut ad urendum et secandum medici, sic nos ad hoc genus castigandi, raro invitique veniamus, nec unquam nisi necessario, si nulla reperietur alia medicina: sed tamen ita procul absit, cum qua nihil recte fieri, nihil considerate potest.

Magna autem ex parte clementi castigatione licet uti, gravitate tamen adiuncta; ut severitas adhibeatur, et contumelia repellatur. Atqui etiam illud ipsum quod acerbitatis habeat obiurgatio, significandum est, ipsius causa, qui obiurgetur, susceptum esse. Rectum est autem in illis contentionibus, qui cum inimicissimis fiunt, etiam si nobis indigna audiamus, tamen gravitatem retinere, iracundiam repellere. Quae enim cum aliqua perturbatione fiunt, ea neque constanter fieri possunt, nec ab iis, qui adsunt, approbari.

IMITATIO.

Hic locus in singularibus personis, in simili morum cultu, aut neglectu, vellaudandis, vel reprehendendis servire poterit. Ut si 10 sephi patriarchae, reverentiam in adolescente, ergapatrem fratresque, verecundiam in iuventute; moderationem in obiurgatione fratrum, etc. describas.

§. 2. LOCUS COMMUNIS. De honestate morum, et sermonis, Cicer, 1. de Offic. A deseriptione rerum, et enumer atione partium.

1. Exorditur a simili de cerperis pulchritudine, cui illa morum in factis dictisque conveniat, differre vero illam a iustitia, et cum verecundia magis consentire asserit.

2. Convenienter ad naturam cuiusque formandes mores esse docet ex rationis tamen, non appetitus et temeritatis praescripto.

3. Appetitum rationi in omnibus subiectum esse debere, cum perturbet omnia, sine freno ipsa etiam corpora.

4. Iocisraro, tamquam somno, utendum, et non nisi ingenuo, procul omniturpitudine.

Cicero ad M. filium.

1. Ut pulchritudo corporis apta compositione membrorum movet oculos, et delectat hocipso, quod inter se omnes partes cum quodam lepore consentiunt: sic hoc decorum, quod elucet in vita, movet approbationem eorum, quibuscum vivitur, ordine et constantia et moderatione dictorum omnium atque factorum. Adhibenda est igitur quaedam reverentia adversus homines,, et optimi cuiusque, et reliquorum, nam negligere, quid de se quisque sentiat, non solum arrogantis est, sed etiam omnino dissoluti. Est autem quod differat in omniratione habenda, inter iustitiam et verecundiam. Iustitiae partes sunt, non violare homines; verecundiae non offendere: in quo maxime perspicitur vis decori. Hisigitur expositis, quale sit id, quod decere dicimus, intellectum puto.

2. Officium autem, quod ab co ducitur, hanc primam habet viam, quae deducit ad convenientiam, conservationemquenaturae; quam si sequemur ducem, numquam aberrabimus, sequemurque et id, quod ad hominum societatem accommodatum, et id, quod vehemens atque forte, Sed maxima vis decori in hac inest parte, de qua disputamus, neque enim solum corporis, qui ad naturam apti sunt, sed multo etiam magis animi motus probandi, qui item ad naturam accommodati sunt. Duplex est enim vis animorum atque naturae, una pars in appetitu posita est; quae est o(rmh\, Graece; quae hominem huc et illuc rapit: altera in ratione; quae docet et explanat, quid faciendum fugiendum que sit: ita fit, ut ratio praesit, appetitus vero obtemperet. Omnis enim actio vacare debet temeritate et negligentia; nec vero agere quidquam, cuius non possis causam probabilem reddere. Haecest enim fere descriptio officii.

3. Efficiendum autem est, ut appetitus rationi oboediant, eamque neque praecurrant, nec propter pigritiam aut ignaviam deserant; sintque tranquilli, atque omni perturbatione animi careant, ex quo elucebit omnis constantia omnisque moderatio. Nam qui appetitus longius vevagantur, et tamquam exulantes, five cupiendo, sive fugiendo, non satis a ratione retinentur, hi, sine dubio, finem et modum transeunt, relinquunt enim et abiciiunt oboedientiam, nec

rationi parent, cui sunt subiecti lege naturae, a quibus non modo animi perturbantur, sed etiam corpora, licet ora ipsa cernere iratorum, aur eorum, qui aut libidine aliqua, aut metu commoti sunt, aut voluptate nimia gestiunt: quorum omnium vultus, voces, motus statusque mutantur. Ex quibus illudintelligitur (ut ad officiiformam revertamur) appetitus omnes contrahendos fedandosque, excuandamque esse animadversionem, et diligentiam, ut ne quid temere acfortuito, inconsiderate, negligenterque agamus.

4. Neque enim ita generatianatura sumus, ut ad ludum et iocum facti videamur. Sed ad severitatem potius, et ad quaedam studia graviora, atque maiora. Ludo autem et ioco uti illis quidem licet, sed sicut somno et quietibus ceteris; tum cum gravibus, seriisque rebus sarisfecerimus, ipsumque genus iocandi profusum, necimmodestum, sed ingenuum, et facetum esse debet, ut enim pueris non omnem licentiam ludendi damus, fed eam quae ab honestatis actionibus non sit aliena: sie in ipso ioco aliquod probi ingenii lumen eluceat. Duplex omnino est iocandi genus; unum illiberale, petulans, flagitiosum, obscaenum; alterum elegans, urbanum, ingeniosum, facetum, quo genere non modo Plautus noster, et Atticorum antiqua com oedia, sed etiam Philosophorum Socraticorum libri referti sunt: multaque multorum facete dicta; ut ea, quae a sene Catone sunt collecta, quae vocantur a)pofqe/gmata, facilius igitur est distin ctio ingenuii, et illiberalis ioci, alter est, si tem. pore sit ac remisso animo, libero dignus: alterne homine quidem, si rerum turpitudini adhibetur verborum obscaenitas, ludendi etiam est quidam modus retinendus, ut ne nimis omnia profundamus, elatique voluptate in aliquam turpitudinem delabamur. Suppeditaot autem, et campus noster, et studia venadi honesta exempla ludendi.

5. Sed pertinet ad omnem officii quaestionem, semper in promptu habere, quantum natura hominis pecudibus, reliquisque best is antecedat, illae enim nihil sentiunt, nisi voluptatem, ad eamqueferuntur omni impetu: hominis autem mens discendo alitur, et cogitando semper aliquid, aut inquirit, aut agit, videndique et audiendi delectatione ducitur, quin etiam, si quis est paulo ad voluptates propensior, ne sit ex pecudum genere (sunt enim quidam homines

non re sed nomine) sed si quis est paulo erectior, quamvis voluptate capiatur, occultat, et dissimulat appetitum voluptatis, propter verecundiam, ex quo intelligitur, corporis voluptatem non satis esse dignam hominis praestantia, eamque contemni, et reici oportere. Sin sit quisquiam, qui aliud tribuat voluptati, diligenter ei tenendum esse modum eius fruendae. Itaque victus, cultusque corporis ad valetudinem referantur, et ad vires, non ad voluptatem, atque etiam, si considerare volumus, quae in sit naturae excellentia et dignitas; intelligemus, quam sit turpe diffluere luxuria, ac delicate et molliter vivere; quamque honestum, parce, continentur, severe, sobrieque.

IMITATIO.

In honeste beneque educati adolescentis moribus, e. g. B. Aloysii Gonzagae, aut D. Thomae Aquinatis, vel S. Bernardimoribus describendis, hic locus serviet, quin etiam in discoli luliani, aut alterius dissolutis moribus, acri oratione castigandis, adhiberipoterit, cui hanc rectae institutionis disciplinam defuisse asseras.

§. 3. Locus communis de veris amicis. Laelii de Amicitia apud Cicer. Quis verus amicus, et quomodo colendus sit. A descriptione rerum, et enumeratione partium et Adiunctorum.

2. Duo in amicitia requirit, ex parte amici bonos mores, et amantis communicationem in re omni cum amico. Periclitandos igitur inprimis amicorum mores, ut firmos, stabiles, constantes diligat.

3. Ut constantem diligat amicum, requiri in illo simplex sidumque ingenium quique non facile criminetur. Comitatem adhaec facilitatemque condire amicitias.

6. Disparistudio colendos veteres in ludis sodales, paedagogos, nutrices, etc. quam amicos.

7. Cavendum, ne vel amicorum rebus intempestivo desiderio officias, vel eis dem ad vitia deftectentibus adhaerescas. Amicitias eiusmodi dissuadendas; sedcum minima inimicitia.

8. Amicum itaque non commodi, sed solius caritatis gratia, ut teipsum diligis, amandum.

9. Nihil ab amico, nisihonestum, postulandum, cum amicitia in scelere nulla esse possit.

Laelius ad Fannium.

1. Negabat Scipio ullam vocem inimicitiorem amicitiae potuissereperiri, quam eius qui dixisset. Ita amare oportere, ut aliquando esset osurus. Nec vero se adduci posse, ut hoc quemadmodum putaretur, a Biante dictum esse crederet, qui habitus esset unus e septem Graeciae Sapientibus; sed impuri cuiusdam, aut ambitiosi, aut omnia ad suam potentiam revocantis, esse sententiam. Nam hoc quidem praeceptum cuiuscumque sit ad tollendam amicitiam valet. Illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus, quin etiam, si minus felices in eligendo fuissemus, ferendum id Scipio potius, quam inimicitiarum tempus cogitandum, putabat.

2. His igitur finibus utendum arbitror, ut emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum et voluntatum sine ulla exceptione, communicatio; Sunt autem firmi, et stabiles, et constantes amici diligendi, cuius generis magna est penuria. Et iudicare difficile est sane, nisi expertum, experiendum autem in ipsa amicitia. Itapraecurrit amicitia iudicium, tollitque experiendi facultatem. Est igitur prudentis sustinere, ut cursum, sic impetum benevolentiae, quo utamur quasi aquis tentatis,

sic amicitiis; aliqua parte periclitatis moribus amicorum, Verae amicitiae difficillime reperiuntur in honoribus, inque republica versantur, ubi enim invenias qui honorem amici anteponat suo? Quid? (haec ut omittam) quam graves, quam difficiles plerisque videntur, calamitatum societates, ad quas non facile est inventus, qui descendat. Quamquam recte Ennius: Amicus certus in re incerta cernitur.

Tamen haec duo levitatis et infirmitatis plerosque convincunt, aut si in bonis rebus contemnunt, aut si in malis deserunt.

3. Simplicem praeterea et communem, et consentientem, id est, qui rebus iisdem moveatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fi dum potest essemultiplex ingenium et tortuosum, neque vero qui non iisdem rebus movetur, et natura consentit, aut fidus aut stabilis esse potest. Addendum eadem est, ut ne criminibus, aut inferendis delectetur amicus, aut credat illatis, quae pertinent omnia ad cam, quam tracto, constantiam, ita sit verum illud, quod initio dixi; amicitiam nisi inter bonos esse non posse. Accedat huc suavitas quaedam oportet sermonum atque morum, haud quaquam mediocre condimentum amicitiae. Tristitia autem, et in omni re severitas absit. Habet illa quidem gravitatem; sed amicitia remissior esse debet, et liberior, et dulcior, et ad omnem comitatem facilitatemque proclivior.

4. Existit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis; num quando amici novi digni amicitia, veteribus sint anteponendi, ut equis vetulis teneros anteponere solemus? Indigna homine dubitatio. Non enim amicitiarum esse debent, sicut aliarum rerum satietates. Veterrimae quaeque (ut ea vina quae venustatem ferunt) esse debent suavissimae. Verumque illud quod vulgo dicitur; multos modios salis simul edendos esse, ut amicitia munus expletum sit. Novitates autem si spem afferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus, appareant; non sunt illae quidem repudiandae; vetustas tamen suo loco conservanda est: maxima est enim vis vetustatis et consuetudinis: cumlocis etiam ipsis montosis delectemur et silvestribus, in quibus diutius commorati sumus.

5. Sed maximum est in amictia superiorem parem esse inferori. Saepe enim excellentiae quaedam sunt, qualis erat Scipionis in nostro, ut ita dicam, grege, numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis. Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut si quam praestantiam virtutis, ingenii, fortunae consecutisunt, impertiant etiam suis, communicentque cum proximis, ut si parentibus nati sunt humilibus, si propmquos habeant imbecilliores, vel animo, vel fortuna eorum augeant opes, eisque honori sint, et dignitati. Ut igiturii, qui sunt amicitia coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent sic, inferiores dolere non debent, se a suis amicis, aut ingenio, aut fortuna, aut dignitate superari, quorum plerique aut quaeruntur semper aliquid, aut etiam exprobant. Odiosum sane genus hominum officia exprobrantium, quae meminisse debet is in quem collata funt, non comme. morare qui contuht. Quamobrem, ut ii qui superiores, sunt, submittere se debent in amicitia, sie quodam modo inferiores extollere.

6. Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatis que et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt: nec siqui ineunte aetate venandi, aut pilae studiosi fuerint, eos habere necessarios oportet, quostum eodem studio praeditos dilexerunt. Isto enim modo nutrices et paedagogi plurimum benevolentiae postulabunt: qui negligendi quidem non sunt; sed alio quodam modo colendi, aliter enim amicitiae stabiles permanere non possunt, dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias: nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia.

7. Recte etiam praecipi potest in amicitiis, ne quis intemperata quadam benevolentia, quod persaepe fit, impediat magnas utilitates amicorum. Nec enim Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis irer suum impedientem, audire voluisset. Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis, quas qui impedire vult, quod desiderium non facile ferat, et infirmus est mollisque natura, et

ob eam causam in amicitia parum iustus. Atque in omni re considerandum est, et quid postules ab amico, et quid patiare a te impetrari. Est enim quasi quaedam calamitas in amicitiis omittendis nonnumquam necessaria. Erumpunt saepe vitia amicorum tum in ipsos amicos, tum in alienos, quorum tamen ad amicos redundet infamia. Tales igitur amicitiae sunt remissione utus elevandae, et ut Catonem dicere audivi, dissuendae magis, quam discindendae sunt: nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit. Abamicitia Q. Pompei, meo nomine se removerat, ut scitis, Scipio: propter dissensionem autem, quae erat in Republ. alienatus est a collega nostro Metello. Utrumque egit gravitet, auctoritate, et offensione animi non acerbâ. Quamobrem primum danda opera est, ne qua amicorum dissidia fiant, sine talialiquid evenerit, ut exstinctae potius amicitiae, quam oppressae videantur. Cavendum vero est, ne graves inimicitias convertantse amicitiae, e quibas iurgia, maledicta, contumeliae gignuntur. Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hichonos veteri amicitiae tribunendus est, ut is in culpa sit, quifaciat, non qui iniuriam patiatur.

8. Omnino omnium horum vitiorum una est cautio, atque una provisio, ut ne nimis cito diligere incipiamus, neve indignos. Sed plerique, neque in rebus, humanis, quidquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos, tamquam pecudes, eos potissimum diligunt, ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos: itaque pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se experenda, nec ipsi sibi exemplo sunt, haec vis amicitiae qualis et quantasit. Ipse enimse quisque diligit, non ut aliquam a se ipso mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi carus est: quod nisi idem in amicitiam transferatur, verus amicus numquam reperietur. Etenim amicus quidem, qui est tamquam alter idem. Sed plerique perverse, ne dicam impudenter, amicum habere talem volunt, quales ipsi esse non possunt; quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant.

9. Par est autem primum ipsum esse virum bonum, tum alterum similem sui quaerere, in talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum

homines benevolentia coniuncti, primum cupiditatibus iis, quibus ceteri serviunt, imperabunt; deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam unquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit. Neque solum colent seinter se, ac diligent, fed etiam verebuntur, nam maximum ornamentum amicitiae tollit, qui ex ea tollit verecundiam. Itaque in iis perniciosus est error, qui existimant, libidinum peccatorumque om. nium patere in amicitialicentiam. Virtutum enim amicitia adiutrix natura data est, non vitiorum comes: ut quoniam solitaria non posset virtus, ad ea, quae summa sunt, pervenire, coniuncta et consociata cum altera perveniret. Quae si quos inter societas, aut est, aut fuit, aut futura est, eorum est habendus ad summum naturae bonum optimus beatissimusque comitatus. Haec est, inquam, socieras, in qua omnia insunt, queputant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi, atque iucunditas; ut cum haec adsunt, beata vita sit, et sine his esse non possit.

10. Quod cum optimum maximumque sit, si id volumus adipisci, virtuti opera danda est, sine qua neque amicitiam, neque ullam rem expetendam consequi possumus. Ea vero neglecta, qui se amicos habere arbitrantur, tum denique se errasse sentient, cum eos gravis aliquis casus experiri cogit,

IMITATIO.

In Davidis et Ionathae, aliorumve sida ansicitia, tum illa etiam quae animae nostrae cum Deo, apposite scribenda hic locus usum inveniet.

§. 4. Locus communis. dereo tuendo. Acausis. Cicero pro Rabirio in exordio.

1. Docetse, cum alits de causis, tum maxime ob bonumpericulumque commune reip. ad defendendum Rabirium adduci.

Etsi, Quirites, non est meae consuetudinis, initio dicendi rationem reddere, qua de causa quemque defendam, propterea quod cum omnibus civibus in eorum periculis semper satis iustam mihi causam necessitudinis esse duxi, tamen in hac defensione capitis, famae, fortunarum omnium C. Rabirii, proponenda ratio videtur esse officii mei: propterea quod, quae iustissima vobis ad absolvendum debet videri. Nam me cum amicitiae vetustas, tum dignitas hominis. tum ratio humunitatis, tum meae vitae perpetua consuetudo, C. Rabirium defendendum est adhortata: tum vero, ut id studiosissime facerem, falus reip. consulare officium, consulatus deniqueipse, mihi una vobiscum cum salute reip. commendatus, coegit. Non enim C. Rabirium culpa delicti, non invidia, vitaeque turpitudo, non denique veteres, iustae gravesque inimicitiae civium, in discrimen capitis vocaverunt: sed ut illud summum auxilium maiestatis, atque imperii, quod nobis a maioribus est traditum, de rep. tolleretur: ut nihil posthac auctoritas senatus, nihil consulare auxilium, nihil consensio bonorum contra pestem, ac perniciem civitatis valeret: idcirco in his rebus evertendis unius hominis senectus, infirmitas, solitudoque tentata est. Quamobrem si est boni consulis, cum cuncta auxilia reip labefactari, convellique videat, ferre opem patriae, succurrere saluti, fortunisque communibus, implorare civium fidem, suam falutemo posteriorem salute communi ducere: est etiam bonorum et fortium civium, quales vos omnibus reip. temporibus extitistis. intercludere omnes seditionum vias, munire praesidia reip. summum in consulibusimperium, summum in senatu consilitum, putare: ea qui secutus sit, laude potius, et honore, quam poena et supplicio dignum iudicare. Quamobrem labor in hoc defendendo, praecipue meus est: studium vero conservandi hominis, commune mihi vobiscum esse debebit. Sie enim existimare debetis, Quirites, post hominum memoriam rem ullam maiorem, magis periculosam, magis ab omnibus vobis providendam, neque a Tribuno pleb. susceptam, neque a Consule defensam, neque ad populum Rom. esse delatam. Agitur enim mhil aliud in hac causa, Quirites, quam ut nullumsitposthac

in rep. publicum consilium, nulla bonorum consensio contra improborum furorem, et audaciam: extremis reip. temporibus perfugium, et praesidium salutis.

2. Quae cum ita sint, primum, quod in tanta dimicatione capitis, famae, fortunarumque omnium fierinecesse est, ab Iove Optimo Max. ceterisque diis, deabusque immortalibus, quorum ope, et auxilio, multo magis haec resp. quam ratione hominum, et consilio gubernatur, pacem, ac veniam peto: precorque ab its, ut hodiernum diem, et ad huius falutem conservandam, et ad remp constituendam, illuxisse patiantur. Deinde vos, Quirites, quorum potestas maxime ad Deorum immortalium numen accedit, oro, atque obsecro, quoniam uno tempore vita C. Rabirii, hominis miserrimi atque innocentissimi, falus reip. vestris manibus, suffragiisque permittitur, adhibeatis in hominis tortunis misericordiam, in reip. falute sapientiam, quam soletis.

IMITATIO.

Utilis hic locus futurus est, ubi de publico civitatis bono cuiuslibet privati emolumentis praeferendo agetur, in quo praecipuum sit, ut auctoritas sua Magistratui conservetur. Itasuaderi Davidpoterit, iniuriam Semei plectendam esse, ne ab alus quoque Regis auctoritas violetur.

§. 5. Locus communis de cultu amicitiae. Amicitiam veram cum obiurgatione amiciposse consistere: cum adulatione non posse. Lael. de amicit. Anatura et attributis.

3. Adulationem amicitiae pestem esse, quam in C. Papirio, et C. Licinio Crasso etiam plebs eorum oratione reiecta, quâ

popularia suadebuntur, notavit. Gnathonum et parasitorum hoc esse, non amicorum, adulatori et amicis illudere.

Laelius ad Fannium.

Cum multis in rebus negligentia plectimur, tum maxime in amicis, et diligendis, et colendis, praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod vetamur veteri proverbio: nam implicati ultro et citro, vel usu diuturno, vel etiam officiis repente in medio cursu amicitias, exorta aliqua offensione, dirumpimus. Quocirca cum iudicaveris. diligere oportet, non cum dilexeris iudicare. Vituperanda est sane rei maxime necessariae tantaincuria. Una est enim amicitia in rebus humanis, de cuius utilitate omnes uno ore consentiunt, serpit enim, nescio quomodo, per omnium vitam amicitia, nec ullam aetatis degendae rationem patitur esse expertem. Quin etiam si quis ea asperitate est, et immanitate naturae, ut congressus societatemque hominum fugiat, atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus; tamen is non possit. utnon acquirat aliquem, apud quem evomat virus acerbiratis suae. Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos Deus ex hac hominum frequentia tolleret, et in solitudine uspiam collocaret, atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat abundantiam et copiam; hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet: quis tam ferreus esset, qui eam vitam ferre posset, cuique non auferret fructum voluptatum omnium solitudo? Verum igitur illud est, quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum, nostros senes commemorare qudivi. Si quis caelum ascendisset, naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuavem illam admirationem illi fore, quae iucundissima fuisset; nisi aliquem cui narraret, habuisset. Sic natura nihil solitarium amat: semperque ad aliquod, tamquam adminiculum adnititur, quodin amicissimo quoque dulcissimum est.

Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid velit, ac quaerat, quid desideret: obsurdescimustamen, nescio quo modo, nec ea, quae ab ea monemur, audimus, est enim varius et multiplex usus amicitiae; multaeque causae suspicionum,

offensionumque dantur, quas tum evitare, tum elevare, tum ferre sapientis est. Una illa sublevanda offensio est, ut et utilitas in amicitia, et fides retineatur, nam et monendi amici saepe sunt, et obiurgandi: et haec accipienda amice, cum benevole fiunt, sed nescio quomodo verum est, quod in Andria familiaris meus Terentius dixit:

Molesta veritas est; siquidem ex ea nascitur odium, quod est venenum amicitiae: sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit. Maxima autem culpa in co est, qui et veritatem aspernatur, et in fraudem obsequio impellitur. Omnis igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde obiurgatio contumelia careat, in obsequio autem (quoniam Terentiano verbo libenter utimur) comitas adsit, assentatio, vitiorum adiutrix, procul amoveatur; quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est, aliter enim cum Tyranno, aliter cum amico vivitur. Cuius autem aures clausae veritatisunt, ut ab amico vera audire nequeant; huius falus desperanda est. Scitum est enim illud Catonis, multo melius de quibusdam acerbos inimicos mereri, quam eos amicos, qui dulces videantur: illos verum saepe dicere, hos numquam. Atque illud absurdum cst, quodii, qui monentur, eam molestiam, quam debent capere, non capiunt; eam capiunt, quâ debenr carere. Peccasse enim se non anguntur; obiurgarimoleste ferunt: quod contra oportebat, delicto dolere, obiurgatione gaudere.

Ut igitur et monere et moneri proprium est verae amicitiae; et alterum libere facere, non aspere; alterum patienter accipere, non repugnanter? sic habendum est, nullam in amicitiis pestem esse maiorem, quam adulationem: blanditias, affentationem. Quamvis enim multis nominibus est hoc vitium notandum, levium hominum atque fallacium, ad voluntatem loquentium omnia, nihil ad veritatem, cum autem omnium rerum simulatio est vitiosa (tollit enim iudicium veri, idque adulterat) tum amicitiae repugnat maxime, delet enim veritatem, sine qua nomen amicitiae valere non potest, nam cum amicitiae vis sit in co, ut unus quasi animus fiat ex pluribus: qui fieri poterit, sinec in uno quidem unus animus erit idem semper; sed varius,

commutabilis, multiplex? quid enim potest esse tam flexibile, tam devium, quam animus eius, qui ad alterius non modo sensum, ac voluntatem, sed etiam vultum atque nutum convertitur?

Ut ait idem Terentius: sed ille sub Gnathonis persona: quod amici genus adhibere, omnino levitatis est. Multi autem Gnathonum similes cum sint, loco, fortuna, fama superiores; horum est assentatio molesta, cum ad vanitatem accessit auctoritas. Secerni autem blandus amicus a vero, et internosci tam potest, adhibita diligentia, quam omnia fucata et simulata a sinceris atque veris. Concio, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet, quid intersit inter popularem, id est, assentatorem, et levem civem, et inter constantem, severum, et gravem. Quibus blanditiis C. Papirius consul. nuper influebat in aures concionis, cum ferret legem de Tribunis pleb. resiciendis? dissuasimus nos, sed nihil deme: de Scipione dicam libentius, quanta illi, Dii immortales, fuit gravitas, quanta in oratione maiestas? facile ducem Pop. Rom. non comitem diceres, sed affuistis; et est in manibus oratio, itaque lex popularis, suffragiis populi repudiata est. Atque (ut ad me redeam) meministis Q. Maximo, fratte Scipionis, et L. Mancino Coss. quam popularis lex de facerdotiis C. Licini Cassi videbatur, cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur, atque is primum instituit, in forum versus, agere cumpopulo, tamen illius vendibilem orationem religio Deorum immortalium, nobis defendentibus, facile vincebat, atque id actum est praetore me, quinquennio ante quam Consul sum factus, itaque re magis quam auctoritate causa illa defensa est; quod si in scena, id est, in concione, in qua rebus sictis et adumbratis loci plurimum est, tamen verum valet, si modo id parefactum, et illustratum est: quid in amicitia fieri oportet, quaetota veritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus videas, tuumque ostendas; nihil fidum, nihil exploratum habeas; ne amare quidem, ut amari possis: cum, id quam vere fiat, ignores, quamquam ista assentatio, quamvis perniciosa sit, nocere tamen nemini potest nisi ei, qui eam receptat, eaque delectatur, ita fit, ut is pro assentatoribus patefaciat aures suas maxime, qui

ipsi sibi assentetur, et se ipse maxime delectet. Omnino est amans sui virtus: optime enim se ipsa novit; quamque amabilis sit, intelligit, ego autem non de virtute nuncloquor, sed de virtutis opinione, virtute enim ipsa non tam multi praediti esse, quam videri volunt. Hos delectat assentatio, his fictus ad eorum voluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam vanam testimonium esse laudum luarum putant. Nulla est igitur haec amicitia, cum alter verum audire non vult, alter ad mentiendum paratus est, nec Parasitorum in comoediis assentatio nobis facera videretur, nisi essent milites gloriosi:

Satis erat respondere magnas: ingentes, inquit semper auget assentatio id, quodis, cuius ad voluntatem dicitur, vult esse magnum. Quamobrem, quamquam blanda ista vanitas apadeos valet, quiipsi illam allectant et invitant; tamen etiam graviores constantioresque admonendi sunt, ut animadvertant, ne callida assentatione capiantur. Aperte enim adulantem nemo non videt, nisi qui admodum est excors: callidus ille et occultus, ne se insinuet, studiose cavendum est. Nec enim facillime agnoscitur, quippe qui adversando saepe assentetur, et litigare se simulans blandiatur, atque ad extremum det manus, vincique se patiatur, ut is, qui illusus sit, plus vicisse videatur, quid autem turpius, quam illud? quodne accidat, magis cavendum est, ut in Epiclero,

IMITATIO.

Imitaberis in exponenda ficta falsaque Architophelis amicitia, qua Absoloni adulatus eundem perdidit, vel etiam in vera, qua Ruben fratres monuit, non esse intersiciendum losephum, eosque a concepto scelere revocavit.

§. 6. Locus communis de noxia voluptate. Voluptas noxia, et a senibus, nisi in moderatis epulis, merito spreta. Cic, in Car. Mai. Ab attributis, sive proprietatibus rerum.

Principio dicit carere voluptatibus esse benesicium, non vitium senectutis, introducit que orationem Archytae voluptates aspernantis, ut noxias.

2. Mentem rationemque omnem libidinem opprimere. Concludit igitur magnam habendam senectuti gratiam, qua voluptate liberet.

Auditur illa inter adolescentes homines vituperatio senectutis, quod eam carere dicant voluptatibus Certe prae, clarum munus aetatis, siquidem id aufert a nobis, quod est in adolescentia vitiosissimum.

Accipite enim, optimi adolescentes, veterem orationem Archytae Tarentini, magni inprimis et praeclari viri: quae mihi tradita est, cum essem adolescens Tarenti, cum Q. Maximo, nullam capitaliorem pestem, quam voluptatem corporis, homimbus dicebat, a natura datam: cuius voluptatis avidae libidmes, temere et effrenate ad potiundum incitarentur. Hinc patriae proditiones, hinc rerump eversiones, hinc cum hostibus clandestina colloquia nasci: nullum denique scelus, nullum malum facinus esse, ad quod suscipien dum non libido voluptatis impelleret: stupra vero et adulteria, et omne tale flagitium nullis aliis illecebris excitari, nisi voluptatis. Cumque homini sive natura, sive quis Deus nihilmente praestabilius dedisser, huic divino muneri ac doni, nihil essetam inimicum, quam voluptatem: nec enim libidine dominante. temperantiae locum

esse, nec omnino in voluptatis regno virtutem posse consistere. Quod, quo magis intelligi posset, fingere animo iubebat, tantâ incitatum aliquem voluptate corporis, quanta posset maxima. Nemini censebat fore dubium, quin tamdiu, dum ita gauderet, nihil agitare mente, nihil ratione, nihil cogitatione consequiposset: quocirca nihil esse tam delectabile tamque pestiferum, quam voluptatem; si quidem ea, cum maior esset atque longinquior, omne animi lumen exstingueret. Haec cum C. Pontio Samnite patre eius, a quo Caudino praelio Sp. Postumius, T. Veturius consules separati sunt, locutum Archysam, Nearchus Tarentinus, hospes noster, qui in amicitia populi R. permanferat, se a maioribus natu accepisse; cum quidem ei sermoni intersuisser Plato Atheniensis, quem Tarentum venisse L. Camillo, P. Claudio consulibus, reperio.

Quorsum haec? ut intelligeretis, si voluptatem aspernari ratione et sapientia non possemus, magnam habendam senectuti gratiam, quae efficeret, ut id non liberet, quod non oporteret. Impedit enim consilium voluptas, rationis inimica, ac mentis (ut ita dicam) perstringit oculos, nec habet ullum cum virtute commercium.

Quare non modo vituperatio nulla, sedetiamsumma laus senectutis est, quod ea voluptates nullas maxime desiderat; caret epulis, exstructisque mensis, et frequentibus poculis; caret etiam vinolentia et cruditare, insomniis. Sed, si aliquid dandum est voluptatis, quoniam eius blanditiis non facile obsistimus: (divinus enim Plato, escam malorum voluptatem appellat; quod ea videlicet homines capiantur, ut pisces) quamquam immoderatis epulis caret senectus, modicistamen delectari potest. C. Duillium, M. Filium, qui Poenos primus classe devicerat, redeuntem a cena senem saepe videbam puer, delectabatur cereo funali et tibicine: quae sibi nullo exemplo privatus sumpserat, tantum licentiae dabat gloria.

Sed quid ego alios? ad me ipsum revertor. Primum habui semper sodales. Sodalitates autem me quaestore constiturae sunt, sacris Idaeis Magnae Matris acceptis, epulabarigitur cum sodalibus omnino modice, sed erat quidem fervor aetatis; quaprogrediente, omnia fiunt in dies mitiora, neque enim ipsoru conviviorum delectationem voluptatibus

corporis magis, quam coetu amicorum, et sermonibus metiebar, bene enim maiores accubationem epularem amicorum; quia vitae coniunctionem haberet, convivium nominarunt, melius quam Graeci, qui hoc idem tum compotationem, tum concoenationem vocant: ut, quod in eo genere minimum est, id maxime probare videantur, ego vero, propter sermonis delectationem, tempestivis quoque conviviis delector, nec cum aequalibus solum, qui pauci iam admodum restant, sed cum vestra etiam aetate, atque vobiscum: habeoque senectuti magnam gratiam, quae mihi sermonis aviditatem auxit, potionis et cibi sustulit. Quod si quem etiam ista delectant, ne omnino bellum indixisse videar voluptati, cuius etiam fortasse quidam naturalis motus; non intelligo, ne in istis quidem voluptatibus ipsis, carere sensu senectutem. Me vero et magisteria delectant, a maioribus instituta; et is sermo, qui more maiorum, a summo magistro adhibetur in poculo: et pocula, sicut in simposio Xenophontis, mmuta atque rorantia; et refrigeratio aestate, et vicissim, aut sol, aut ignis hibernus: quae quidem etiam in Sabinis persequi soleo, conviviumque vicinorum quotidie compleo; quod ad multam noctem, quam maxime possumus, vario sermone producimus.

IMITATIO.

In senum, qui castam Susannam nequicquam solicitarune libidine exagitanda hic locus serviet, eo quod senes maxime continentia deceat, Contra Iosephi adolescentis verecundia, et senilis quaedam temperantia, imitatione quadam loci huius essingi poterit.

§. 7. Locus communis, de amicitiae violatione. Quod amicitia nullo scelere colenda sit. Laelius de Amicit apud Cic.

I. In Exordio tradit, raras amicitias ad extremam aetatem proauci, quae non cupiditate aliqua propria dissolvantur, ut libidine, avaritia, ambitione.

II. Docet, turpe esse amici causa scelus admittere, quod C. Blossi exemplo declarat, qui in gratiam Tib. Gracchi amici quodvis facinus ausus est.

III. Probat 1. Anatura, quia virtute amicitia tantum conciliatur, et optimiquique nihil visi sunt mali amicorum gratia audere, ut alii Tib. Gracchi sodales. Prob. 2. Ab essectis, quia in exitium Reip. tales amicitiae in scelere conflantur, ut in Tib. Graccho eiusque sociis constat. Prob. 3. Ab attributis, quia poena digni sunt improbi, ideoque prudentes viri Themistoclem et Coriolanum, licet iniuria a Rep affectos, secutinon sunt, cum in patriam scelerate armarentur.

Laelius ad Fannium et Scaevolam.

I. Audite virioptimi, quae saepissime inter me et Scipionem de amicitia disserebantur. Quamquam ille quidem nihil dissicilius esse dicebat, quam amicitiam usque ad extremum vitae diem permanere: nam, vel ut non idem expediret utrique, incidere saepe; vel ut de republica non idem sentirent, mutari etiam mores hominum, saepe dicebat, alias adversis rebus, alias aetate ingravescente, atque earum rerum exemplum ex similitudine capiebat ineuntis aetatis: quod summi puerorum amores, saepe una cum praetexta, sumpta toga, deponerentur: sin autem, ad adolescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum, vel luxuriae contentione, vel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non posset, quod si qui longius in amicitia provecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent, pestem enim nullam maiorem esse in amicitiis, quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae: ex quo inimicitias maximas, saepe inter amicissimos extitisse: magna etiam dissidia, et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis, quod rectum non esset, postularetur, ut aut libidinis ministri, aut adiutores essent ad iniuriam, quod qui recusarent, quamvis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis, quibus obsequinollent, illos autem, qui quidvis ab amico auderent postulare, postulatione ipsa profiteri omnia se amici causa esse facturos: eorum querela inveterata non modo familiaritates exstingui solere, sed etiam odia gigni

maxima, atque sempiterna. Haec ita multa, quasi fata, impendere amicitiis, ut omnia subterfugere, non modo sapientiae, sed etiam felicitatis diceret sibi videri.

II. Quamobrem id primum videamus, si placet, quatenus amor in amicitia progredi debeat. Num, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra partiam arma illi cum Coriolano debuere? num Viscellinum amici regnum appetentem, num Sp. Melium iuvare debuerunt? Tiberium quidem Gracchum, remp. vexantem, a Q. Tuberone aequalibusque amici derelictum videbamus. At C. Blossius Cumanus, hospes familiae vestrae, Scaevola, cum ad me, qui aderam Laenati, et Rutilio consulibus in consilio, deprecatum venisset; hanc, ut sibi ignoscerem, causam afferebat, quod tanti T. Gracchum fecisset, ut quidquid ille vellet, sibi faciendum putaret, tum ego, etiam ne, inquam, si te in Capitolium faces ferre vellet? numquam, inquit, voluisset id quidem: sed, si voluisset, paruissem. Videtis quam nefaria vox: et hercle ita fecit vel plus etiam, quam dixit: non enim paruit ille T. Gracchi temeritati, sed praefuit; nec comitem se illius furoris, sed ducem praebuit. Itque in hac amentia, quaestione nova perterritus, in Asiam profugit; ad hostes se contulit; poenas reip. graves iustasque persolvit.

III. Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaveris. Nam cum conciliatrix amicitiae virtutis opinio fuerit; difficile est amicitiam manere, si a virtute defeceris. Quod si rectum statuerimus, vel concedere amicis quidquid velimus: perfectâ quidem sapientia sumus, si nihil habeat res vitii: sed loquimur de iis amicis, qui ante oculos sunt, quos videmus, aut de quibus memoriam accepimus, quos novit vita communis. Ex hoc numero ex nobis exempla sumenda sunt, et eorum quidem maxime, qui ad sapientiam proxime accedunt. Vidimus Paullum Aemilium C. Lucinio familiarem fuisse, (sic a patribus accepimus) bis una consules, et collegas in censura. Tum etiam cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M. Curium et T. Coruncanum, memoriae traditum est. Igitur ne suspicari quidem possumus, quenquam horum ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra iusiurandum, contra remp. esset, nam hoc quidem in

talibus viris quid ratione dicere? si contendissent, scio imperaturos non fuisse: cum illi sanctussimi viri fuerint: aeque autem nefas sit, tale aliquid, et facere rogatum, et rogare. At vero T. Gracchum sequebantur C. Carbo, C. Cato, et minime tunc quidem Caius frater; nunc idem acerrimus hostis.

2. Haec igitur prima lex in amicitia sanciatur, ut neque rogemus res turpes, nec faciamus rogati, turpis enim excusatio est, et minime accipienda, cum in ceteris peccatis, tum si quis contra rempublicam se amici causa fecisse fateatur. Etenim eo loco, Fanni et Scaevola, locati sumus, ut nos longe conspicere oporteat casus futuros reip. deflexit enim iam aliquantulum de spatio, curriculoque consuetudo maiorum. T. Gracchus regnum occupare conatus est, vel regnavit is quidem paucos menses. Num quid simile populus R. audierat aut viderat: hunc etiam post mortem secutiamici, et propinqui, quid in P. Scipionem effecerint, sine lacrimis non queo dicere. Nam Carbonem quoque, quem modo posuimus, propter recentem poenam T. Gracchi sustinuimus. De C. Gracchi autem tribunatu, quid exspectem, non libet augurari. Serpit enim deinde res, quae proclivis ad perniciem, cum semel coepit, labitur. Videtis, in tabella iam ante, quanto sit facta labes, primo Gabinia lege, biennio autem post Cassia. Videre iam videor Pop. R. a senatu disiunctum, multitudinisque arbitrio res maximas agi. Plures enim discent, vemadmodum haec fiant, quam quemadmodum his resistatur.

3. Quorsum haec? quia sine sociis nemo quidquam tale conatur. Praecipiendum est igitur bonis, ut, si in eiusmodi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos, ut ab amicis in magna re aliqua in remp. peccantibus non discedant. Improbis autem poena statuenda est, nec minor vero iis, qui secuti erunt alterum, quam iis, qui ipsi fuerint impietatis duces, Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui, cum imperator bello Persico servitute Graeciam liberasset, propterque invidiam in exilium pulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit. Fecit idem, quod viginti annis ante apud nos fecerat Coriolanus. His adiutor contra

patriam inventus est nemo. Itaque mortem sibi conscivit uterque. Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est, sed potius omni supplicio vindicanda.

IMITATIO.

Ionathae et Davidis amicitiae ex his verae amicitiae regulis probari, fratrum Ioseph concordia in fratre divendendo improbari poterit, ostendique quemadmodum haec omnibus et turpis et noxia fuerit. Paria se ex profana sacraque Historia exempta offerent.

§. 8. Locus communis adversus voluptatem. Dissertatio, Cicero. lib. 2. de fin. §. 13. Voluptatem homini fugiendam esse, contra Epicureos.

Indignam homine voluptatem esse tradit, quam nec bestiae quidem censectentur, et siquidem in illa summum nostrum bonum esset, bestiae hominibus beatiores futurae essent, ut quibus multa facilius ad voluptatem affluant.

Probat 1. Ex causis, ut labore impensisque hominum in exercitus integros, qui voluptatis privatae studio comparantur. 2. Ex sine, quia ad maiora nati sumus, si animum eiusque affectiones expendamus 3. Ex materia, quod in ipso etiam corpora alia bona voluptate praestantiora reperiantur. 4. Ab essectis. Artes hominum sunt variae, quae ad voluptatem non exercentur. 5. Acomparatione, quia Dii ipsiboc bono voluptatis beari non potuerunt, cum sint corporum expertes. 6. Rursum ab effectis. Nemo laudatorum hominum ex voluptatis studio laudem tulit. 7. Omne beneficium erga alios hac via tollitur. 8. Acontrario, virtutis cura cum voluptate non potest consistere. Concludit ita; ut Torquatum ipsum de se suoque labore iubeat pronuntiare sententiam, an voluptatis causa aliis benefecerit.

Cicero ad Torquatum voluptatis Epicureae Patronum.

Hominis, mi Torquate, summum bonum reperiendum est; voluptatem bestiis concedamus, quibus vos de summo bono testibus uti soletis. Quid si etiam bestiae multa faciunt, duce sua quaeque natura, partim indulgenter, vel cum labore; ut in gignendo, in educando perfacile appareat, aliud quiddam iis propositum, quam voluptatem? turtures et cursu, et peregrinatione laetantur: congregatione alia coetum quodammodo civitatis imitantur. Videmus in quodam volucrum genere nonnulla indicia pietatis, cognitionem, memoriam, in multis etiam disciplinam. Ergo in bestiis erunt secreta a voluptate humanarum quaedam simulacra virtutum: in ipsis hominibus virtus, nisi voluptatis causa, nulla erit? et homini, qui ceteris animantibus plurimum praestat, praecipui a natura nihil datum esse dicemus? Nos vero si quidem in voluptate sunt omnia, longe, multumque superamur a bestiis: quibus ipsa terra fundit ex sese pastus varios: varieque abundantes nihil laborantibus: nobis autem, aut vix, aut ne vix quidem, suppetunt multo labore quaerentibus, nec tamen ullo modo summum pecudis bonum, et hominis idem mihi videri potest.

1. Quid enim tanto opus est instrumento in optimis artibus comparandis, quid tanto concursu honestissimorum studiorum, tanto virturum comitatu, si ea nullam ad aliam rem, nisi ad voluptatem conquiruntur? ut, si Xerxes, cum tantis classibus, tantisque equestribus et pedestribus copiis, Hellesponto iuncto, Athove perfosso maria ambulavisset, terramquem navigavisset, si, cum tanto impetu in Graeciam venisset, causam eius, quis ex eo quaereret, tantarum copiarum, tantique belli metu se afferre ex Hymetto voluisse diceret, certe sine causa videretur tanta conatus: sic nos sapientem, plurimis, et gravissimis artibus atque virtutibus instructum, et ornatum, non, ut illum, maria pedibus peragrantem, classibus montes, sed omne caelum, totamque cum universo mari terram mente complexum, voluptatem petere sic dicemus, mellis causa dicemus tanta molitum.

Torquate, nati sumus, nec id ex animi solum partibus, in quibus inest memoria rerum innumerabilium, vitae quidem infinita inest, coniectura consequentium, non multum a divinatione differens, inest moderator cupiditatis pudor, inest ad humanam societatem iustitiae fida custodia: Inest in perpetiendis laboribus, adeundisque periculis firma, et stabilis doloris mortisque contemptio. Ergo haec in animis, tum autem etiam membra ipsa sensuque considero: qui tibi, ut reliquae corporis partes, non comitae solum virtutum, sed ministri etiam videbuntur.

3. Quid, si in ipso corpore multa voluptati praeponenda sunt, ut vires, valetudo, velocitas, pulchritudo? quid tandem in animos censes; in quibus illi doctissimi veteres inesse quid dam caeleste et divinum putaverunt. Quod si esset in voluptate, summum bonum (ut dicitis) optabile esset in voluptate maxima, nullo intervallo interiecto dies noctesque versari, cum omnes sensus dulcedine omni quasi perfusi moverentur. Quis est autem dignus nomine hominis, qui unum diem totum velit esse in isto genere voluptatis? Cyrenaici quidem non recusant, vestri haec verecundius: illi fortasse constantius.

4. Sed lustremus animo non has maximas artes, quibus qui carebant, inertes a maioribus nominabantur. Sed quaero, num existimes, non dico Homerum, Archilochum, Pindarum, sed Pleidiam, Polycletum, Zeuxin, ad voluptates artes suas direxisse? Ergo opifex plus sibi proponet ad formarum, quam civis excellens ad factorum pulchritudinem? quae autem est alia causa erroris tanti tam longe lateque diffusi, nisi quod is qui voluptatem summum bonum esse dixerit, non cum ea parte animi, in qua inest ratio, atque consilium, sed cum cupiditate, id est, cum animi levissima parte, deliberat?

5. Quaeto enim de te, si sunt Dii, ut vos etiam putatis, qui possunt esse beati, cum voluptates corpore percipere non possint? aut si sine eo genere voluptatis beati sunt, cur similem animi usum in sapiente esse nolitis?

6. Lege laudationes, Torquate, non eorum, qui sunt ab Homero laudati, non Cyri, non Agesilai, non Aristidis, non Themistoclis, non Philippi, non Alexandri: lege nostrorum hommum, lege vestrae familiae: neminem

videbis, ita laudatum, ut artifex callidus comparandarum voluptatum diceretur, non elogia monumentorum id significant, velut hoc monumentum Calatini ad portam, uno ore cui plurimae consentiunt gentes, populi, primarium fuisse virum. Idne censuisse de Calatino plurimas gentes arbitramur, primarium populifuisse virum, quod praestantissimus fuisset in consiciendis voluptatibus.

7. Ergo in ris adolescentibus bonam spem esse dicemus, et magnam indolem, quos suis commodis inservituros, et quidquid ipsis expediat, facturos arbitramur? nonne videmus, quanta perturbatio rerum omnium consequatur? quanta confusio: tollitur beneficium: tollitur gratia: sunt vincula concordiae. Nec enim, si tuam ob causam cuiquam commodes, beneficium illud habendum est; sed foeneratio: nec gratiâ deberi videtur ei, qui suam ob causam commodaverit.

8. Maximas vero virtutes iacere omnes necesse est, Voluptate dominante, sunt etiam turpidines plunmae. Quae nisi honestas naturae plurimum valeat, cur non cadant in sapientem, non est facile defendere. Ac, ne plura complectar (sunt enim innumerabilia) bene laudata virtus, voluptatis aditus intercludat necesse est. Quod iam a me exspectare noli, tute introspice in mentem tuam ipse: eamque omni cogitatione perspectans percontare ipse te, perpetuisne malis voluptatibus perfruens, in ea quam saepe usurpabas, tranquillitate degere, omnem aetatem sine dolore, affumpto etiam illo, quod vos qudidem adiungere soletis? (sed fieri non potest, sine doloris metu) an, cum de omnibus gentibus optime merêre, cum opem indigentibus, salutemque ferres, vel Herculis perpeti aerumnas (sic enim maiores nostri labores non fugiendos, tristissimo tamen verbo aerumnas etiam a Deo nominaverunt.) Exigerem ex te, cogeremque ut responderes, nisi vererer, ne Herculem ipsum ea, quae pro salute gentium summo labore gessisset, voluptatis causa gessisse diceres.

IMITATIO.

laudibus extollendo, adolescente praesertim, qui si continens sit, reliquam facile vitam cum virtute traducet Rursum in voluptatis sectatore digna reprehensione perstringendo, hic locus idoneus imitanti futurus est; quod contrariorum eadem sit disciplina.

§. 9. Locus communis de iustitia Principum, Cic. lib. 2. Offic. Iustitiae studium, inter ceter as virtutes maxime ornare virum principem.

In exordio tradit, virtutis existimatione quemvis, maxime in vulgo admir abilem reddi, et inprimis iustitiae.

Rationem dat 1. Ab essectis, quia talis eas res non metuit, quas alii reformidant; et eas facile spernit, quas alii concupiscunt. 2. A comparatione, quod nec vita quidem privata agrestium, aur Mercatorum, vel etiam praedonum, inter sese absque iustitiae ratione queat subsistere, quanto magis ad Reip. administrationem requiretur. 3. A fine; quia Iustitiae obtinenda gratia et Reges primum instituti sint, et leges conditae. 4. A contrario; quod inani tantum simulatione, atque ostentatione virtutis, nemo veram gloriam consecuturus sit.

Cicero ad M. fil.

Quemadmodum contemnuntur ii, qui nec sibi, nec alteri prosunt, ut dicitur; in quibus nullus labor, nulla industria, nulla cura est: sic admiratione quadam afficiuntur ii, qui anteire ceteros virtute putantur, et cum omni carere dedecore, tum vero iis vitiis, quibus alii non facile possunt obsistere. Nam et voluptates blandissimae dominae, saepe maiores partes animi a virtute detorquent: et dolorum cum admoventur faces praeter modum plerique exterrentur: vita, mors, divitiae, paupertas omnes homines vehementissime promovent. Quae si qui in utramque partem, excelso animo, magnoque despiciunt;

cumque aliqua his ampla, et honesta res obiecta est, totos ad se convertit, et rapit: quis tum non admiretur splendorem, pulchritudinemque virtutis? Ergo et haec animi perspicientia admirabilitatem magnam facit: et maxime iuftitia, ex qua una virtute viri boni appellantur, mirifica quaedam res multitudini videtur.

1. Nec iniuria, nemo enim iustus esse potest, qui mortem, qui dolorem, qui exilium, qui egestatem timet: qut qui ea, quae his sunt contraria, aequitati anteponit, maximeque admirantur eum, qui pecunia non movetur, quod in quo viro perspectum sit, hunc dignum spectatu arbitrantur, itaque illa tria, quae proposita sunt, ad gloriam, omnia iustitia conficit, et benevolentiam, quod prodesse vult plurimis; et ob eandem causam fidem, et admirationem; quod eas res spernit et negligit, ad quas plerique inflammati aviditate rapiuntur.

2. Ac mea quidem sententia omnis ratio, et institutio, vitae adiumenta hominum desiderat, inprimisque ut habeas, quibuscum possis familiares conferre sermones: quod est difficile, nisi speciem prae te boniviri feras. Ergo etiam solitario homini atque in agro vitam agenti opinio iustitiae necessaria est, eoque etiam magis, quod, si eam non habebunt, iniusti habebuntur; et nullis praesidiis septi multis afficientur iniuriis. Atque his etiam qui vendunt, emunt, conducunt, locant, contrahendisque negotiis implicantur, iustitia ad rem gerenda necessaria est, cuius tanta vis est, ut nec illi quidem, qui maleficio et scelere pascuntur, possint sine ulla particula iustitiae vivere. Nam qui eorum cuipiam, qui una latrocinantur, furatur aliquid, aut clam eripit, is sibi ne in latrocinio quidem reliquit locum, ille autem qui archipirata dicitur, nisi aequabiliter praedam dispertiat, aut occidetur a sociis, aut relinquetur, quin etiam leges latronum esse dicuntur, quibus pareant, quas observent. Itaque propter aequabilem praedae partitionem et Bargulus Illyricus latro, de quo est apud Thepompum, magnas opes habuit; et multo maiores Viriathus Lusitanus: cui quidem exercitus nostri, imperatoresque cesserunt: quem C. Caelius, is qui sapiens usurpatur, praetor fregit, et comminuit; ferocitatemque eiusita repressit,

ut facile bellum reliquis traderet. Cum igitur tanta vis iustitiae sit, ut etiam latronum opes firmet atque augeat; quantam eius vim, inter leges, et iudicia, et instituta Reip. fore putamus?

3. Mihi quidem non apud Medos solum, ut ait Herodotus, sed apud etiam maiores nostros, fruendae iustitiae causa, videntur olim bene morati Reges constituti. Nam cum premeretur initio multitudo ab iis, qui maiores opes habebant, ad unum aliquem confugiebant, virtute praestantem; qui, cum prohiberet iniuriâ tenuiores, aequitate constituenda, summos cum infimis pari iure retinebat. Eademque constituendarum legum fuit causa, quae Regum. Ius enim semper quaesitum est aequabile: neque enim aliter est ius. Id si ab uno iusto, et bono viro consequebantur, eo erant contenti, cum id minus contingeret, leges sunt inventae, quae cum omnibus semper una atque eadem voce loquerentur. Ergo hoc quidem perspicuum est, eos ad imperandum deligi solitos, quorum de iustitia magna esset opinio, multitudinis adiuncto vero hoc, ut iidem etiam prudentes haberentur; nihil erat, quod homines his auctoribus, non posse consequi se arbitrarentur. Omni igitur ratione colenda et retinenda iustitia est, tum ipsa propter sese (nam aliter iustitia non esset) tum propter amplisicationem honoris, et gloriae.

4. Sed ut pecuniae quaerendae non solum ratio est, sed etiam collocandae, quae perpetuos sumptus suppeditet, nec solum necessarios sed etiam liberales: sic gloria quaerenda et collocanda ratione est, quamquam praeclare Socrates hanc viam ad gloriam proximam, et quasi compendiariam, dicebat esse; si quis id ageret, ut, qualis haberi vellet, talis esset. Quod si qui simulatione, et inani ostentatione, ficto non modo sermone, sed etiam vultu stabilem se gloriam consequi posse rentur, vehementer errant. Vera gloria radices agit, atque etiam propagatur: ficta omnia celeritet, tamquam flosculi decidunt; nec simulatum potest quidquam esse diuturnum, testes sunt permulti in utramque partem: sed brevitatis causa, familiâ erimus contenti unâ. T. enim Gracchus, P. filius, tam diu laudabitur, dum memoria reruna Romanarum manebit: at eius filii nec vivi probantur

a bonis, et mortui numerum obtinent iure caesorum. Qui igitur adipisci veram Iustitiae gloriam volet, iustitiae fungatur officiis.

IMITATIO.

Serviet, cum vel remp. aliquam, vel Christianam primi saecul disciplinam, vel virum aliquem Principem, aut Magistratum, a iustitiae et aequitatis ratione commendas, qua Rex Salomon praecipue in suo regno omnibus admirabilis, et gloriosus visus est.

CAPUT XVII. Loci aliquot communes, qui inductione argumentorum extrinsecorum, per exempla potissimum, exornantur.

QUandoquidem ad communium locorum tractationem, singularium aliquando rerum factorumque exempla petuntur; ut ex quorum probatione rebus universe tractatis fides dignitasque maior asseritur: nolui eorum in ductionem negligere; cum praeter utilia, quae de morum disciplina praecepta continent, non iniucundam saepe historiarum varietatem complectantur.

§. 1. Locus communis, de vita beat. Beatam vitam non esse sitam in externis, aut internis corporibus bonis. Cicero Tusc. q. 1. 5. n. 91. et seq Ab exemplis, quibus singulae rationes nituntur.

1. Orditur ab opibus, et exemplis docet, beatiores esse, qui has aspernantur: miseriores, qui ad luxum in epulis praesortim, abundent. Ciborum condimentum optimum famem et labovem esse.

2. Ostendit in honoris et ambitionis fuga beatiorem vitam esse. Quod honor ex inconstantis, et bonorum saepe hominum contemptoris vulgi iudicio deferatur, ut exemplis docet.

3. Docet Exilium non posse sapientis hominis beatam vitam tollere, et plerosque Philosophorum extra patriam beate vixisse.

Concludit denique nec omnia haec mala in unum congesta beate vivendifinem facere.

Cicero ad Brutum.

1. Quae res pecuniae cupiditatem afferunt, ut amori, ut ambitioni, ut quotidianis sumptibus copiae suppetant, cum (Sapiens) procul ab iis omnibus rebus absit, cur pecuniam magnopere desideret, vel potius curet omnino? Quam multa non desidero, inquit Xenocrates, cum legati ab Alexandro quinquaginta ei talenta, quae erat pecunia temporibus illis, Athenis praesertim, maxima Abduxit legatos ad cenam in Academiam, iis apposuit tantum quod satis esset, nullo apparatu, cum postridie rogarent eum, cui numerari iuberet. Quid? vos hesterna, inquit, coenula non intellexistis me pecunia non egêre? quas cum tristiores vidisset, trigmta minas accepit, ne aspernari Regis liberalitatem videretur. At vero Diogenes liberius ut Cynicus Alexandro roganti, ut dicerer, si quid sibi opus esset. Nunc quidem paululum, inquit, a sole absis, offecerat videlicet apricanti. Et hic quidem disputare solebat quanto Regem Persarum vita fortunaque superaret, sibi nihil deesse: illi nihil satis unquam fore. Se eius voluptates non desiderare, quibus numquam satiari ille posset: suas eum consequi nullo modo posse. Extenuatur magnificentia et sumptus epularum, quod parvo cultu natura contenta sit. Etenim quis hoc non videt desideriis ista condiri omnia? Darius in fuga cum aquam turbidam et cadaveribus inquinatam bibisset, negavit unquam se bibisse iucundius. Numquam videlicet sitiens biberat, nec esuriens Ptolomaeus ederat: cui cum peragranti

Aegyptum, comitibus non consecutis, cibarius in casa panis datus esset, nihil visum est illo pane iucundius. Socratem ferunt, cum usque ad vesperum contentius ambularet, quaesitumque ex eo esset, quare id faceret: respondisse, se, quo melius cenaret opsonare ambulando famem. Quid? victum Lacedaemoniorum in phiditiis nonne videmus? ubi cum Tyrannus cenavisset Dionysius, negavit se iure illo nigro, quod cenae caput erat, delectatum. Tum is, qui coxerat, minime mirum, inquit: condimenta defuerunt. Quae tandem, inquit ille? labor in venatu, sudor, cursus ab Eurota, fames, sitis. His rebus Lacedaemoniorum epulae condiuntur. Atque hoc non ex hominum more solum, sed etiam ex bestiis intelligi potest, quae, ut quidquid obiectum est, quomodo a natura non sit alienum, eo contentae non quaerunt amplius. Civitates quaedam universae, more doctae, parsimonia delectantur, ut de Lacaedemoniis paulo ante diximus. Persarum a Xenophonte victus exponitur quos negat ad panem adhibere quidquam, praeter nasturcium. Quamquam, si quaedam etiam suaviora natura desideret, quam multa externa, arboribusque gignuntur, cum copia facili, tum fuavitate praestantia? adde siccitatem, qui consequitur hanc continentiam in victu, adde integritatem valetudinis. Confer sudantes, ructantes, refertos epuli, tamquam opimos boves; tum intelliges, qui voluptatem maxime sequantur, eos minime consequi: iucunditatemque victus esse in desiderio, non satietate. Timotheum, clarum hominem Athenis, et principem civitatis, ferunt, cum cenavisset apud Platonem, eoque convivio admodum deleetatus esset, vidissetque eum postridie, dixisse: vestrae quidem cenae non solum praesenti, sed etiam postero die iucundae sunt. Quid, quod ne mente quidem recte uti possunt, multo cibo, et potione completi? est praeclara epistola Platonis ad Dionis propinquos: in qua scriptum est his fere verbis. Quo, cum venissem, vita illa beata, quae ferebatur plena Italicarum, Syracusanarumque mensarum, nullo modo mihi placuit. Bis in die saturumfieri, nec unquam pernoctare solum: ceteraeque quae comitantur hanc vitam, in qua sapiens nemo efficitur unquam, moderatus vero multo minus. Quaenatura tam mirabiliter temperari potest?

quo modo igitur iucunda vita potest esse, a qua absit prudentia? absit moderatio? Ex quo Sardanapali, opulentissimi Syriae Regis, error agnoscitur, qui incidi iussit in busto.

Quid aliud, inquit Aristoteles, in bovis, non in Regis, sepulchro inscriberes? haec habere se mortuum dicit, quae ne vivus quidem diutius habebat, quam fruebatur. Cur igitur divitiae desiderentur? aut ubi paupertas beatos esse non finit? fignis credo, tabulis, ludis? si qui his delectatur, nonne melius tenues homines fruuntur, quam illi, qui his abundant? est enim earum omnium rerum nostra in urbe summa in publico copia. quae qui sunt privati. nec habent tam multa, et raro vident, cum in sua rura venerint. Quos tamen pungit aliquid, cum illa unde habeant recordantur. Dies deficiet, si velim paupertatis causam defendere. Aperta enim res est, et quotidie nos ipsa natura admonet, quam paucis, quam parvis rebus egeat, quam vilibus.

2. Num igiturignobilitas, aut humilitas, aut etiam popularis offensio, sapientem beatum esse prohibebit? vide, ne plus commendatio in vulgus, et haec, quae expetitur, gloria, molestiae habeat, quam voluptatis. Leviculus sanenoster Demosthenes, qui illo susurro delectarise dicebat, aquam ferentis mulierculae, ut mos in Graecia est, insusurrantisque alteri. Hic est ille Demosthenes. Quid hoc levius? at quantus orator? sed apud alios loqui scilicet didicerat, non multum ipse secum. Intelligendum est igitur, nec gloriam popularem ipsam per se expetendam, nec ignobilitatem extimescendam. Veni Athenas, inquit Democritus: neque quisquam ibi agnovit. Constantem hominem, et gravem, qui glorietur a gloria se abfuisse. An tibicines, iique, qui fidibus utuntur, suo, non multitudinis arbitrio, cantus, numerosque moderantur: vir sapiens, multo arte maiore praeditus, non quid verissimum sit, sed quid velit vulgus, exquiret? an quidquam stultius, quam quos fingulos, sicut operatios, barbarosque contemnas, eos aliquid putare esse universos? ille

vero nostras ambitiones, levitatesque contemnet, honoresque populi etiam ultro delatos, repudiabit: nos autem eos nescimus, antequam paenitere coepit, contemnere. Est apud Heraclitum Physicum, de principe Ephesiorum Hermodoro. Universos, ait, Ephesios esse morte multandos, quod cum civitate expellerent Hermodorum, ita locuti sunt, nemo de nobis unus excellat: sed, si quis extiterit, alio in loco, et apud alios sit. An hoc non ita fit omni in populo? nonne omnem exsuperantiam virtutis oderunt; Quid? Aristides (malo enim Graecorum, quam nostra proferre) nonne ob eam causam expulsus est patria, quod praeter modum iustus effet? Quantis igitur molestiis vacant, qui nihil omnino cum populo contrahunt? Quid est enim dulcius otio litterato? iis dico litteris, quibus infinitatem rerum atque naturae, et in hoc ipso mundo caelum, terras; maria cognoscimus.

3. Contempto igitur honore, contempta etiam pecunia, quid relinquitur, quod extimescendum sit, exilium credo: quod in maximis malis ducitur. Id si propter alienam, et offensam populi voluntatem malum est: quam ea sit contemnenda, paulo ante dictum est. Sin abesse a patria miserum est, plenae miserorum provinciae sunt: ex quibus admodum pauci in patriam revertuntur. At multantur bonis exules. Quid tum? parumne multa de toleranda paupertate dicuntur? iam vero exilium, si rerum naturam, non ignominiam nominis quaerimus, quantum demum a perpetua peregrinatione differt? in qua aetates suas Philosophi nobilissimi consumpserunt, Xenocrates, Crantor, Arcesilas, Lacydes, Aristoteles, Theophrastus, Zeno, Cleanthes, Chrysippus, Antipater, Carneades, Panaetitus, Clitomachus, Philo, Antiochus Possidonius? innumerabiles alii, qui semel egressi, numquam domum revertere. At enim non sine ignominia Igitur ignominia afficere poterit sapientem? de sapiente enim est haec omnis oratio, cui iure id accidere non possit, nam iure exulantem consolari non oporter. Postremo ad omnes casus facillima est ratio eorum, qui ad voluptatem ea ferunt, quae sequuntur in vita: ut quocumque haec loco suppeditent, ibi beate vivere queant. Itaque ad omnem rationem Teucri vox accommodari potest.

Patriaest, ubicumque est bene. Socrates quidem cum rogaretur cuiatem civitatem se esse diceret. Mundanum, inquit, totius enim mundise incolam, et civem arbitrabatur. Quid T. Albutius? nonne animo aequissimo Athenis exul philosophabatur? cui tamen illud ipsum non accidisset, si in republica quiescens, Epicuri legibus paruisset. Qui enim beatior? Epicurus, qui in patria vivebat; quam Metrodorus, quod Athenis? an Plato Xenocraten vincebat, aut Polemo Arcesilam, quo esset beatior? quanti vero illa civitas aestimanda est, ex qua boni sapientesque pelluntur? Demaratus quidem Tarquinii, regis nostri, pater Tyrannum Cypsellum quod ferre non poterat, fugit Tarquinios Corintho, et ibi suas fortunas constituit, ac liberos procreavit. Num stulte anteposuit exilii libertatem domesticae servituti? Iam vero motus animi, solicitudines, aegritudinesque oblivione leniuntur, traductis animis ad voluptatem. Non sine causa igitur, Epicurus ausus est dicere, semper in pluribus bonis esse sapientem, quia semper sit in voluptatibus. Ex quo effici putat ille, quod quaerimus, ut sapiens semper beatus sit.

4. Etiamne, si sensibus carebit oculorum, siaurium? etiam. Nam istaipsa contemnit. Primum enim horribilis ista coecitas quibustandem caret voluptatibus? cum quidam etiam disputent, ceteras voluptates in ipsis habitare sensibus: quae autem adspectu percipiantur, ea non versari in ulla oculorum iucunditate, ut ea, quae gustemus, olfaciamus, tractemus, audiamus, ut ipsa ea; ubi sentimus, parte versentur, in oculis tale nihil sit: animus accipit quae videmus. Animo autem multis modis, variisque delectari licet, etiam si non adhibeatur adspectus. Loquor autem de docto homine et erudito, cui vivere est, cogitare, sapientis enim cogitatio non ferme ad vestigandum adhibet oculos advocatos. Etenim si nox non adimit vitam beatam, cur dies nocti similis adimat? nam illud Antipatri Cyrenaici est quidem paulo obscoenius, sed non absurda sententia est: cuius coecitatem cum mulierculae lamentarentur, quid agitis, inquit, an vobis, nulla videtur voptas esse nocturna? Appium quidem veterem illum, qui caecus annos multos fuit et ex magistratibus, et

ex rebus gestis intelligimus, in illo suo casu, nec privato, nec publico muneri defuisse. C. autem Drusi domum compleri consultoribus solitam accepimus: cum quorum res esset, sua ipsi non videbant, coecum adhibebant ducem. Pueris nobis, Cn. Aufidius praetorius et in senatu sententiam dicebat, nc amicis deliberantibus deerat, et Graecam scribebat historiam, et videbat in literis, Diodorus Stoicus, coecus multos annos nostrae domi vixit. Is vero quod credibile vix esset, cum in Philosophia, multo etiam magis assidue quam antea, versaretur, et cum fidibus Pythagoreorum more uteretur, cumque ei librinoctes, et dies legerentur, quibus in studiis oculis non egebat, tamen, quod sine oculis fieri posse vix videtur, Geometriae munus tuebatur, verbis praecipiens discentibus, unde, quo, quamque lineam scriberent. Asclepiadem ferunt, non ignobili, Eretriacum Philosophum, cum quidam quaereret, quid ei caecitas attulisset? respondisse, ut puero non esset comitatior, ut enim vel summa paupertas tolerabilis fit, si liceat, quod quibusdam Graecis quotidie: sic caecitas ferri facile possi, sinon desint subsidia valetudinum. Democritus luminibus amissis, alba scilicet, et atra discernere non poterat, at vero bona, mala: aequa, iniqua: honesta, turpia: utilia, inutilia: magna, parva poterat: et sine varietate colorum licebat vivere beate: sine notione rerum non licebat. Atque hic vir im pediti animi etiam aciem adspectu oculorum arbitrabatur; et, cum alii saepe, quod esset ante pedes, non viderent, ille in infinitatem omnen peregrinabatur, ut nulla in extremitate consisteret. Traditum est etiam, Homerum caecum fuisse. At eius picturam, ac poesin videmus, quaeregio, quae ora, qui locus Graeciae, quae species, formaque pugnae, quae acies, quod remigium, qui metus hominum, qui ferarum, non ita expictus est, ut, quae ipse non viderit, nos ut videremus, effecerit? Quid ergo aut Homero ad delectationem animi ac voluptatem, aut cuiquam docto defuisse unquam arbitramur? aut, ni ita res se haberet, Anaxagoras, authic ipse Democritus, agros et patrimonia sua reliquissent? huic discendi, quaerendique divinae delectationi toto se animo dedissent? itaque augurem Tiresiam, quem sapientem fingunt poetae, numquam

inducunt deplorantem caecitatem suam: at vero Polyphemum Homerus cum immanem, ferumque finxisset, cum ariete etiam colloquentem facit, eiusque laudare fortunas, quod, qua vellet ingredi posset et quae vellet attingere. Recte hic quidem, nihilo enim erat ipse Cyclops, quam aries ille prudentior.

5. In surditate vero quidnam est mali? erat Surdaster M. Crassus: sed aliud molestius, quod male audiebat, etiam si, ut mihi videbatur, iniuriâ. Epicurei nostri Graece fari nesciunt, nec Graeci Latine, ergo hi in illorum, et illi in horum sermone surdi: omnesque id non in iis linguis, quas non intelligimus, quae sunt innumerabiles, surdi profecto sumus. At vocem citharoedi non audiunt: ne stridorem quidem serrarum, cum acuitur: aut grunnitum, cum iugulatur sus: nec, cum quiescere volunt, fremitum murmurantis maris, et si cantus eos, forte delectant, primum cogitare debent, antequam hi sint inventi, multos beate vixisse sapientes. Deinde multo maiorem percipi posse legendis his, quam audiendis voluptatem. Tum, ut paulo ante caecos ad aurium traducebamus voluptatem, si licet surdos ad oculorum. Et enim qui secum loqui poterit, sermonem alterius non requiret. Congerantur in unum omnia, ut idem oculis, et auribus captus sit: prematur etiam doloribus acerrimis corporis: qui primum per se ipsi plerumque conficiunt hominem: deinde forte longinquitate producti, vehementius tamen torquent, quam ut causa sit, cur ferantur: quid est tandem: Dii boni, quod laboremus? portus enim praesto est, quoniam mors est aeternum nihil sentienti receptaculum.

IMITATIO.

In multis hic locus imitanti serviet, sive enim luxum Epulonis, e.g. contemnas, ac paupertatem Lazara, contemptumque illius opibus honoribusque praeferas; sive exilium Chrysolstomi, Imperatoris aulae praeferas, sive Homeri aut Democriti alicuius coecitatem, aliave eius generis ornare dicendo volueris, copia hic imitandi futura est.

§. 2. Locus communis Cicer. l. 1. Offic. Non eandem vicae agendaerationem convenire omnibus, sed diversis diversum vitae statum rationemquae ineundam. Acausis et affectis per exempla stabilitis.

1. Ostendit, per exempla, nos licet eiusdem rationis participes (in quo tamquam communi persona conveniamus) tamen in propria quemque persona maxime alteri dissimilem esse, alios lepidos, apertosque, graves alios, tectosque. etc.

2. Quemque vitam actionesque apte ad personam propriam formare debere; cum saepe eadem actio, que unum deceat, dedeceat alterum. Unde histriones etiam aptam sibi personam solent imitari.

3. A nostra voluntate pendere, ut certum studiorum ac vitae genus eligamus (licet quandoque casus ad tempus personam nobis aliquam imponat) unde alii maiorum via absistunt, insistunt alii, ut exemplis tradit.

4. Difficillima haec de certo vitaegenere est deliberatio, in qua quisque naturam maxime suam in consilium adhibere tenetur.

5. Quod si in electione sese aberrasse sensexit, pedetentim, dum licet, recedendum erit.

6. Concludit non vitia, sed virtutes maiorum imitandas, idque in omnium petestate esse.

Cicero ad Marc.filium.

1. Duabus quasi a natura indutos nos esse personis, intelligendum est, quarum una est communis ex eo, quod omnes participes sumus rationis, praestantiaeque eius qua antecellimus bestiis, a qua omne honestum decorumque trahitur, et ex qua ratio inveniendi officii exquiritur: altera autem, quae propriae singulis est tributa ut enim in corporibus magnae dissimilitudines sunt, (alios enim

videmus velocitate ad cursum, alios viribus ad luctandum valere, itemque in formis aliis dignitate inesse, aliis venustatem) sic et in animis existunt etiam maiores varietates, erat in L. Crasso et Philippo multus lepos, maior etiam, magisque de industria in C. Caesare L. filio, at iisdem temporibus in M. Scauro et in M. Druso adolescente singularis severitas, in C. Laelio multa hilaritas, in eius familiari Scipione ambitio maior, vita tristior. De Graecis autem dulcem et facetum festivique sermonis, atque in omni oratione simulatorem, quem ei)/rwna Graeci nominaverunt, Socratem accepimus, contra Pythagoram et Periclem summam auctoritatem consecutos sine ulla hilaritate. Callidum Hannibalem ex Poenorum, ex nostris ducibus Q. Maximum accepimus facile celare, tacere, dissimulare, insidiari, praeripere hostium consilia. In quo genere Graeci Themistoclem Atheniensem et Pharaum Iasonem ceteris anteponunt, inprimisque versutum et callidum factum Solonis, qui, quo et tutior vita eius esset, et plus aliquanto Reipublicae prodesset, furere se simulavit. Sunt his alii multum dispares, simplices et aperti, qui nihil ex occulto, nihil exinsidiis agendum putant, veritatis cultores, fraudis inimici, itemque alii, qui quidvis perpetiantur, cuivis deserviant, dum quod velint, consequantur, ut Syllam et M. Crassum videbamus. Quo in genere versutissimum, et patientissimum Lacedaemonium Lysandrum accepimus. Contraque Callicratidam, qui praefectus classis proximus post Lysandrum fuit. Itemque in sermonibus alium quidem videmus, quamvis praepotens sit, efficere, ut unus de multis esse videatur. Quod in Catulo, et in patre, et in filio, idemque et in Q. Mucio Mancino ividimus, audivi et ex maioribus natu hoc idem fuisse in P. Scipione Nasica; contraque patrem eius illum qui Ti.Gracchi conatus perditos vindicavit, nullam comitatem habuisse sermonis, ne Xenocratem quidem, severissimum Philosophorum, ob eamque rem ipsam, magnum clarumque fuisse. Innumerabiles aliae dissimilitudines sunt naturae morumque minime tamen vituperandorum.

2. Admodum autem tuenda sunt sua cuique, non vitiosa, sed tamen propria, quo facilius decorum illud, quod quaerimus retineatur. Sic enim est faciendum, ut contra

naturam universam nihil contendamus, ea tamen conservata propriam naturam sequamur, ut etiam si sint alia graviora, atque meliora, tamen nos studia nostra naturae regula metiamur, neque enim naturae attinet repugnare, nec quicquam sequi, quod assequi nequeas. Ex quo magis emergit, quale sit decorum illud, ideo, quia nihil decet invita, ut aiunt, Minerva, id est, adversante et repugnante natura. Omnino, si quidquam est decorum, nihil est profecto magis, quam aequabilitas universae vitae, ac singularum actionum, quam conservare non possis, si aliorum naturam imiteris, omittas tuam. Ut enim sermone eo debemus uti, qui notus est nobis; ne, ut quidam, Graeca verba inculcantes, iure optimo rideamur; sie in actiones omnemque vitam nullam discrepantiam conferre debemus.

2. Suum igitur quisque noscat ingenium, acremque se et vitiorum, et bonorum suorum iudicem praebeat; ne scenici plus quam nos, videantur habere prudentiae. Illi enim non optimas, sed sibi accommodatissimas, fabulas eligunt. Qui enim voce freti sunt, Epigonos, Medeamque, qui gustu Menalippam, Clytemnestram, semper Rupilius, quem ego memini Antiopam: non saepe Aesopus Aiacem, ergo histrio hoc videbit in scena, quod non videbit sapiens in vita? Ad quas igitur res aptissimi erimus, in iis potissimum elaborabimus. Sin aliquando necessitas nos ad ea detruserit, quae nostri ingenii non erunt, omnis adhibenda erit cura, meditatio, diligentia, ut ea, si non decore, at quam minimum indecore facere possimus, nec tam est enitendum, ut bona, quae nobis data non sunt, sequamur, quam ut vitia fugiamus.

Ac duabus his personis, quas supra dixi, tertia adiungitur, quam casus aliquis, vel tempus imponit, quarta etiam quam nobis metipsis iudicio nostro accommodabimus. Nam regna, imperia, nobilitates, honores, divitae, opes, eaque avae sunt his contraria, in casu sita, temporibus gubernantur, ipsi autem, quam personam gerere velimus, a nostra voluntate proficiscitur. Itaque se alii ad Philosophiam, alii ad ius civile, alii ad eloquentiam applicant: ipsarumque virtutum in alia alius mavult excellere, quorum vero patres, aut maiores, in aliqua gloria praestiterunt, corum plerique in hoc genere laudis student excellere, ut Quintus Mucius Publii filius in iure civili, Paulli filius

Africanus in re militari. Quidam ad eas laudes, quas a patribus acceperunt, addunt aliquam suam, ut hic idem Africanus eloquentia cumulavit bellicam gloriam. Quod idem fecit Timotheus Canonis filius, qui cum belli laude non inferior fuisset, quam pater, ad eam laudem doctrinae et ingenii gloriam adiecit. Fit autem interdum, ut nonnulli, omissa imitatione maiorum, suum quoddam institutum consequantur, maximeque in eo plerumque elaborant ii, qui magna sibi proponunt obscuris orti parentibus. Haec igitur omnia cum quaerimus, quae deceant, complecti animo et cogitatione debemus.

4. Inprimis autem constitutum est, quos nos, et quales esse velimus, et in genere viae, quae deliberatio est omnium difficillima, ineunte etiam adolescentia, cum inest imbecillitas consilii, tunc id sibi quisque genus aetatis degendae constituit, quod maxime adamvit: Itaque ante implicatur aliquo certo genere cursuque vivendi, quam potuit, quod optimum esset, iudicare. Nam quod apud Herculem Prodicus dicit (ut est apud Xenophontem) cum primum pubesceret, quod tempus a natura ad diligendum, quam quisque viam vivendi sit ingressurus datum est, exiisse in solitudinem atque ibi sedentem diu secum, multumque dubitasse, cum duas cerneret vias, unam voluptatis, alteram virtutis, utram ingredi, melius esset. Hoc Herculi Iovis satu edito potuit fortasse contingere, nobis non item, qui imitamur quos cuique visum est, atque ad eorum studia institutaque imppellimur, plerumque autem parentum praeceptis imbuti, ad eorum consuetudinem moremque deducimur. Alii multitudinis iudicio feruntur, quaeque maiori parti pulcherrima videntur, ea maxime exoptant, nonnulli tamen, five felicitate quadam, five bonitate naturae, sive parentum disciplina, rectam vitae secuti sunt viam. Illud autem maxime rarum eorum, qui aut excellente ingenii magnitudine, aut praeclara eruditione atque doctrina, aut utraque re ornati spatium deliberandi habuerunt, quem potissimum vitae cursum sequi vellent, in qua deliberatione, ad suam cuiusque naturam consilium est omne revocandum. Nam cum omnibus, quae aguntur, ex eo modo, quo quisque natus est, (ut supra dictum est) quid deceat, exquirimus: tum in tota vita constituenda, multo est eius rei cura

maior adhibenda, ut constare in vitae perpetuitate possimus nobis metipsis, nec in ullo officio claudicare, ad hanc autem rationem, quoniam maximam vim natura habet, fortuna proximam: utriusque omnino ratio habenda est, in deligendo genere vitae: sed naturae magis, multo enim et firmior est, et constantior: ut fortuna nonnumquamiipsa mortalis, cum immortali natura pugnare videatur, qui igitur ad naturae suae non vitiosae genus, consilium vitae omne contulerit, is constantiam teneat, id enim maxime decet.

5. Nisi forte se errasse intellexerit in deligendo genere vitae, quod si acciderit (potest autem accidere) facienda morum iustitutorumque mutatio est. Eam igitur mutationem, si tempora adiuvabunt, facilius commodiusque faciemus; sin minus, sensim erit pedetentimque facienda. Ut amicitias, quae minus delectent, et minus probentur, magis decere censent sapientes, sensim dissuescere quam repente praecidere. commutato autemgenere vitae, omni ratione curandum est, ut id bono consilio fecisse videamur.

6. Sed quoniam pauloante dictum est, imitandos esse maiores, primum illud exceptum sit, ne vitia sint imitanda, deinde, si natura non ferret, ut quaedam imitari possint, ut superioris Africani filius, qui hunc Paullo natum adoptavit, propter infirmitatem valetudinis, non tam patris potuit similis esse, quam ille fuerat sui: si gitur non poterit; sive causas detensitare, sive populum concionibus tenere, sive bella gerere; illa tamen praestare debebit, quae erunt in ipsius potestate, iustitiam, fidem, liberalitatem, modestiam, temperantiam, quo minus ab o id, quod desit, requiratur, optima autem haereditas a patribus traditur liberis, omnique patrimonio praestantior, gloria virtutis gestarum, cui dedecori esse nefas, et vitium iudicandum est.

IMITATIO.

Haec imitaturo legenda erunt, si vel consilium alteri, de statu vitae prudenter eligendo, dare; vel laudare recte legentem, temere vero ad quodvis vitae genus ruentem damnare constituerit. Cuius scriptionis exemplum D. Bernar dus vel Augustinus esse poterit.

§. 3. Locus communis de morum diversitate. Exempli inductione illustratus. Diversos homines aiversis moribus artibusque de'ectari. Tyrius dissert.7.

Spartam olim veniebat Syracusanus quidam Sophista, qui neque elegantiam dicendi cum Prodico, neque inanem garrulitatem cum Hippia, neque artificium orationis cum Gorgia, neque iniustitiae patrocinium profitebatur cum Trasymacho, nec in ulla denique liberalium disciplinarum parte versabatur. Contra vero tota Syracusii huius Sophistae ars in ipsa actione, et quidem tali, quae cum usu pariter quotidiano ac voluptate esset coniuncta, ponebatur. Obsonia quippe cibosque eleganter praeparabat, variisque condimentis apte concinneque compositis igni admotos, gratiores, quam perse erant, efficiebat Ut propemodum non minus iam esset apud Graecos celebre in hac arte Mithaeci nomen, quam in statuaria Phidiae Spartam ergo se contulit bonus ille viv, quo tempore reliquis adhuc imperabat urbibus, nobilemque suam illam integram servabat potentiam; idque artis suae fiducia, quam gratissimam illis futuram iudicabat. Quae spes eum vehementer frustrata est. Magistratus namque Lacedaemonius statim ad se vocavit hominem, iussitque finibus suis excederet, aliamque in terram, populumque eum, cui et voluptatem artis suae, et usum commendare posset, se conferret. Se enim statuisse, si quo condimento cives egerent, non aliunde id, quam a labore mutuari: ideoque necessario tantum cibo non artificio so sibi opus esse, quippe cum in nutriendis corporibus, nullis illecebris, sed simplicitate quadam victus uterentur, quae non magis, quam leonum corpora, egere condimentis existimabant. Ita Mithaecus cum arte sua Sparta excessit. Nec tamen minus propterea reliquis acceptus fuit Graecis, quorum pro voluptatis suae studio singuli amplexi sunt eum, non pro contemptu Lacedaemoniorum

reiecerunt. Quod si et ab aliis videtur artibus, non paulo, quam haec Mithaeci fuit, honestioribus, exempla esse desumenda; scimus Thebanos tibiarum cantu delectari, et hanc musam quasi vernaculam esse Baeotis. Athenienses eloquentiae operam dant, ut vere oratorium studium dici possit ars Attica. Disciplina Cretensium est venari, montes superare, sagittare, currere. Thessalorum equitare, Cyrenensium aurigari. Aêtolorum praedari. Iaculo Arcananes, pelta valent Thraces, Insulani navigant. Quod si altorum studia ad alios transferas, perit natura atque usus singulorum. Quid enim navibus mediterraneo opus est, aut tibiis, qui inflare eas nescit, aut equo, qui in montibus, aut curriculis, qui in compestri terra habitat, aut arcu cataphracto, aut sagittario clypeo? Sicut igitur in illis diversas artes diversa loci populique ingenia, aut diversa consuetudo amorque consuetudinis distinguit, neque singulae earum aut omnibus gratae, quia quibusdam sunt; aut invisae omnibus, quia nonnullis sunt; sed pro usu hominum laudatur unaquaeque: quid verat eos, qui tam praeclarae reip. cives futuri sunt, quos ex rationis praescripto Plato, sub novis legibus et quae nihil cum vulgaribus commune habent, eduxit, rursus, ex eius dem rationis praescripto, consuetudines quasdam et instituta servare, quibus a teneris innutriti suntipsi: Fieri enim potest, ut haec illam amplectantur, quia ex usu suo esse sciunt: alii vero non item, quibus non conveniunt. Si enim urbem unam cum alterâ, aut cum republ. rempubl. aut leges cum legibus, aut cum legislatore legislatorem, aut cum educatione educationem conferre nobis esset propositum, non sine ratione institui posset haec comparatio: cum scire vellemus, quid deesset singulis. At vero si quis partem totius segregatam sumat, eamque seorsim intueatur, deque ea ex hominibus, qui vel usi ea, vel non usi sunt, inquirat, ita fortasse fieri posset, ut omnia quibus utuntur homines, aeque ab honore et infamia distarent, nec facile iudicare posset, utrum alteri praeferendum esset? Quippe et educationes, remedia, et vivendirationes, aliaque, quae in quotidiano hominum versantur usu, non omnibus eadem sunt prorsus, sed unum saepe idemque huic conducit, illi nocet: huic iucundum, illi molestum est. Facile enim aut usus, aut occasio, aut vitae

IMITATIO.

Diversa aetatum in homine studia, hoc pacto licebit describere, atque alia puero, alia iuveni, alia viro, alia seni tribuero. Aut etiam Diogenem aliquem Alexandro Magno, vel politicum religioso homini opponere. etc.

§. 4. Locus communis, deiniuria toleranda. Viri fortis esse illatam iniuriam patienter ferre, non ulcisci. Max. Tyrius dissert. 2.

1. Ratio est, quia malum quacumque de causa inferre non licet, alias nullus foret malireponendi finis.

Exemplis id constat, cum ex hoc fonte varia perpetuaque inter Graecos bella emerserint: Et simili corporum infectorum, in quibus pars illaesa servanda est.

2. Altera Ratio est, quod malum ulcisci gravius sit, quam inferre, cum improbus plerumque sit qui inferat, qui cum sua satis plectatur infamia, superari a probo improbitate non debet, ne illa in hunc derivetur; ut fuligo in attrectantis manum.

A comparatione dissimilis, Athletae cum Athleta concurrentis, hoc illustratur, ubi pares arte congrediuntur, probus vero improbo inferior est.

3. Refutatur opposita ratio, quod vir bonus se non vindicans a malis opprimatur. Nam hoc contemnendum est a simili puerorum aliquem damnantium, et exemplo Socratis Atheniensium iudicium iniquum ridentis, probatur.

1. Si simpliciter iniuriam inferre improbum est, etiam referre iniuriam, huic simile est. Etenim si improbior est, qui infert iniuriam, quod incipit: improbitate ei certe ae quatur, qui hoc ipsum reddit. Et si is, qui iniuriam facit, male facit: qui malum malo compensat, non minus male facit: quamvis malum ulciscitur, nam ut qui beneficium

reddit, ei a quo accepit prius, nihilominus bene facit, quamvis acceperit prius: Ita qui remuneratur malum, non minus male facit, quamvis prius male acceptus sit. Et quis erit obscuro finis mali? Si enim perpetuo qui iniuria affectus est, malum malo compensat, necesse est ab uno ad alium transire, et quasi transilire malum: atque ita iniuriam excipiet iniuria, quoniam quo iure permittis ei, qui iniuria affectus est, ut iniuriam iniuriae auctori reddat, eodem iure redit iterum ad eundem vindicta, eadem enim iuris in utroque ratio est. Vide praeterea, per Iovem, quid facias, qui ius constituis ex iniuriis. Quousque quaeso se diffundet hoc malum? ubi desinet? non vides quid facias? perennis improbitatis fontem excitas: legemque fers, quam primam malorum causam totum universum agnoscas.

2. Nec est aliud profecto, quod mala omnia hominibus invexit. Hinc Graecae primum barbaraeque classes mare transmiserunt. Hinc impetum aliae in alterius terram facere, at que omnia vastare coeperunt: dum semper praesenti iniurtae priorem obtendunt. PhoenicesArgivis regiam puellam ereptum eunt: Graeci Colchis barbaram. Phryges e Peloponneso Laconicam mulierem rapiunt. Vides seriem malorum, vides belli causas, et per ordinem sceleribus cumulatum scelus. Non alia sunt, quae perdidêre Graeciam: quam iniuriae propirae aestimatio, quae in finitimos quoque erupit, quam furor implacabilis, ira immortalis, vindictae cupido, iuris ignorantia. Etenim si omnes, quos prius iniuria invasit, hoc persuadere sibi potuissent, iniuriam ipsam iis qui inferunt, malum esse maximum: eamque, vel bello, vel direptione murorum, vel populationibus terrarum arque incendiis, vel cuiuslibet tyrannidis eversione, poenam graviorem esse; numquam tottantisque calamitatibus redundasset Graecia. Potidaeam Athenienses obsident: permitte hocillis Spartane: brevi post eos coepti paenitebit. Noli malum hoc imitari, noli eandem incurrere infamiam. Quia si praetextum hunc amplecteris, et Plateas petis, periit tibi Melus vicina insula, periit amoenissima insularum Aêgina, pariit Sicyone urbs socia. Pro una quam coepisti urbe, multas evertes. Nam ut illi, qui lucri causa maris periculo se

committunt, magno foenore se obstringunt, itaqui in vindicando irae indulgent, maximo se calamitatum foenore in volvunt. Rursus tibi Atheniensis dico: Sphacteriam expugnasti, captivos Spartanis redde, dum sors favet, modestiam in consilium adhibe: sin minus id feceris, homines servabis, triremes, amittes. Lisander ad Hellespontum feliciter rem gerit, nec Sparta se capit. Vide ne Thebas tangas, sin minus, adversam circa Leuctura fortunam lacrimabis, apud Mantineam calamitatem plorabis. Occultam instabilemque fortunae potentiam! Hanc ob causam Aristophani non succensebat Socrates, nec indignabatur Melito, nec Anytum vindicabat, sed alta voce, exclamabat, vitam eripere fortasse Anytus et Melitus mihi possunt, laedere non possunt. Non enim ab improbo detrimentum potest accipere vir bonus.

3. Haec ipsa iustitiae vox est: quae si ab omnibus codem modo usurparetur, nulla tragoedia extaret, nullam scenae calamitatem ostenderent. Vasta illa ac multiplex malorum seges, ab humanis exularet rebus. Nam ut in corporum morbis ii maxime nocere, constantemque medici opem requirere solent, qui ulterius serpunt, ut quod adhuc est immune, servetur: ita cum in familiam, aut rempublicam, vel levissima iniustitiae scintilla, incidit; cohiberi continuo debet, ut id quod superest, vindicetur. Hoc est, quod Pelopidas evertit, quod Heraclidas sustulit, quod totam Cadmi familiam, quod Persas, quod Macedonas, quod Graecos delevit. O morbum, et qui tot iam saecula, terrarum orbem fatigat!

II. Non dubitabo equidem dicere, si quidem altera maior sit iniuria, magis improbum esse eum, qui illatam ulciscitur, quam qui infert. Qui enim ex ignorantia iuris iniurius est, delicti sui praemium in infamia habet: at qui iniuriam reddit, cum non minus iniurius sit, infamiam illam in se derivat. Nam ut qui fuligine imbutum tractat, aut cum eoluctatur, necesse est corpus inficiat: ita qui cum improbocongreditur, et quasi volutatur, necessario malisit particeps, eadem imbuitur fuligine.

2. Ergo athletam, qui cum athleta ex aequo concurrit, ferre possum, neque studium utriusque reprehendo. Video enim parem indolem, parem curam, parem in utroque

victoriae ardorem. At vero quoties cum improbo probus concurrit, non ex eadem palaestra, neque sub eodem ad luctam edoctus, nec eadem arte instructus, nec iis dem luctationibus innutritus, nec eiusdem coronae competitor, aut praeconii, infelix haec meo iudicio pugna est, et congressus impar. Quid enim obstet, quo minus superior in hoc stadio evadat improbus, ubi scelesti spectatores, et iniqui sunt iudices? Hic enim vir bonus et ab arte destituitur, et a scientia: neque diffidentia, aut sutelis, aut dolis aliisque instructus accedit artibus, quibus confirmatur ac robur assumit improbitas. Ut nihil aliud quam risum excitaturus sit, qui cum improbo manum conferat, nec ingenio, nec arte, nec exercitatione par.

III. Sed hac ipsa de causa supplantatur vir bonus, dicet aliquis, calumniis sycophantiisque differtur, facultatibus exuitur, in vincula conicitur, relegatur, infamia notatur, morti addicitur. Quid tum postea? quid si pueri alibi pro tribunali sederent, ac leges ferrent: atque ex earum legum praescripto hominem aliquem in iudicium vocarent, quem peccasse dicerent: et mox inter pueros suos infamem esse iuberent, eiusque crepundia aliquot, ut puta talos, et si quae eiusmodi essent, hastae subicerent, quid facturum hunc hominem putas? anne aliud quam ut suaviter rideat, ipsosque iudices cum calculis suis, et suffragiis cachinno explodat? Ita A thenienses ridebat Socrates, non aliter quam pueros, qui suffragio suo hominem mori iuberent, quem natura iam ante iusserat mori. Neque aliud facturus est quilibet bonus probusque vir, quam ut risum rideat suavissimum, quoties improbos serio ad se ire videbit, quasi rem geituros maximam, cum tamen nihil possint. Sed et in media eorum contumelia illud A chillis exclamabit:

Quod si facultates quoque eius aufferre parent: eas ille non secus, quam si crepundia eripiant, aut talos, demissurus est. Nec aliter si res ferat morietur, quam si morbo aliquo, febri puta, aut calculo; moriendum esset, neque mortis auctoribus succensebit.

IMITATIO.

Haec quae universe de iniuriis fortiter perferendis dicta sunt, in singularibus ab imitante adhiberi possunt. Ut si quis Davidem Semei contumelias et opprobria magno animo contemnantem ferentemque, aut D. Paulum aliumve Christianum heroem, introducat.

§. 5. Locus communis, de cura boni Principis. Nulla re facilius, quaminiuriosa bonorum exactione, ac translatione: civium concordiam dissipari. Cic. lib. 2. Offic.

1. Exorditur a boni principis cura, quâ providendum, ne vel exhausto aerario, vel ex avaritia populum tributis gravet, quâ memorat Romam eversam.

2. Ostendit floruisse Romam sub liberalibus in remp. viris Paulle, Scipione, Africano, et Mummio.

4. Agrarias res minime tentanaas, aliis enim iniuria adimi, quod datur aliis. Ita concordiam tolli. Lysandrum iccirco a Lacedaemoniis pulsum, occisum Agin, Gracchos perditos.

5. Aratum Sicyonium Tyranno Nicocle occiso, exulibus revocatis, pecunia ab se comparata pro vidisse, ne reliqui a bonis possessis deturbandi tumultuarentur.

6. Concludit sapienter ob hoc factum, curandumque ut aequitate omnes in Rep. contineantur.

Cicero ad M. Filium.

1. Danda in rebus publ. opera est, ne propter aerarii tenuitatem, assiduitatemque bellorum, tributum sit conferendum, idque ne veniat, mulro ante erit providendum, Sin qua necessitas huius muneris alicui reip. obvenerit

danda erit opera, ut omnes intelligant, si salvi esse velint, necessitati esse parendum. Caput autem est in omni procuratione negotii, et muneris publici, ut avaritiae pellatur etiam minima suspicio. Nondum centum et decem anni cum de pecuniis repetundis a L. Pisone lata est lex, nulla antea cum suisset. At vero postea tot leges, et proximae quaeque duriores; tot rei damnati, tantum Italicum bellum, propter iudiciorum metum excitatum; tanta, sublatis legibus et iudiciis expilatio, direptioque sociorum; ut imbecillitate aliorum, non nostra virtute valeamus.

2. Laudat Africanum Panaetius, quod fuerit abstinens. Quid ni laudetur? sed in illo alia maiora: laus enim abstinentiae non hominis est solum, sed ettam temporum illorum. Omni Macedonum gaza, quae fuit maxima, potitus est Paullus: tantum in aerarium pecuniae invexit, ut unius Imperatoris praeda finem attulerit tributorum. At hic nihil in domum suam intulit, praeter memoriam nominis fempiternam, imitatus Pattem Africanus nihilo locupletior Carthagine eversâ. Quid? qui eius collega in censura fuit L. Mummius? nunquid copiosior, cum copiosissimam urbem funditus suftulisset? Italiam ornare, quam domum suam, maluit. Quamquam Italiâ ornatâ, domus ipsa mihi videtur ornatior. Nullum igitur vitium est tetrius; (ut eo, unde egressa est, referat se Oratio) quam avaritia, praesertim in principibus, et Remp. gubernatibus Habere enim quaestui Remp. non modo turpe est, sed sceleratum etiam, et nefarium

3. Itaque, quod Apollo Pythius oraculo cecinit, Spartam nulla re alia, nisi avaritia, esse perituram, id videtur non solum Lacedaemoniis, sed et omnibus opulentis praedixisse. Nulla autem re conciliare facilius benevolentiam multitudinis possunt ii, qui Reip praesunt, quam abstinentia, et continentia.

4. Qui vero esse populares volunt, ob eamque causam, aut agrariam rem tentant, ut possessores suis sedibus pellantur, aut pecunias creditas debitoribus condonandas putant; labefactant fundamenta. Reipublicae concordiam primum rollunt, quae esse non potest, cum aliis adimuntur, aliis condomantur pecuniae; deinde aequitatem, quae tollitur omnis, si habere suum cuique non

licet. Id enim, et proprium, ut supra dixi, civitatis, atque urbis, ut sit libera, et non solicita suae rei cuiusque custodia. Atque in hac pernicie Reipublicae ne illam quidem consequuntur, quam putant, gratiam. Nam cui res erepta est, sit inimicus; cui data est, etiam dissimulat se accipere voluisse; et maxime in pecuniis creditis occultat suum gaudium, ne videatur non fuisse solvendo. At vero ille, qui accipit iniuriam, et meminit, et prae se fert dolorem suum. Nec, si plures sunt ii, quibus improbe datum est, quam illi, quibus iniuste ademptum est, iccirco plus etiam valent. Non enim numero haec iudicantur, sedpondere Quam autem habet aequitatem, ut agrum, multis annis, aut etiam saeculis ante possessum, qui nullum habuit, habeat; qui autem habuit, amittat? at propter hoc iniuriae genus Lacedaemonii Lysandrum Ephorum expulerunt, Agin Regem, quod numquam antea apud eos acciderat, necaverunt, ex quo eo tempore tantae discordiae securae sunt, ut Tyranni existerent, et optimates exterminarentur, et praeclarissime constituta Resp. dilaberetur. Nec vero solum ipsa cecidit, sed etiam reliquam Graeciam evertit contagionibus malorum, quae a Lacedaemoniis profectae, manarunt latius. Quid? nostros Gracchos T. Gracchi summi viri filios, Africani nepotes, nonne Agrariae contentiones perdiderunt.

5. At vero Aratus Sycionius iure laudatur, qui, cum eius civitas quinquaginta annos a Tyrannis teneretur, profectus Argis Sicyonem, clandestino introitu urbe est potitus; cumque Tyrannum Nioclem improviso oppressisset, sexcentos exsules, qui suerant eius civitatis locupletissimi, restituit, remque pub. adventu suo liberavit Sed, cum magnam adverteret in bonis et possessionibus difficultatem; quod et eos, quos et ipse restituerat, quorum bona alii possederant, egere iniquissimum arbitrabatur, et quinquaginta annorum possessiones movere, non nimis aequum putabat, propterea quod tam longo spatio multa haereditatibus, multa emptionibus, multa dotibus detinebantur: sine iniuria iudicavit, neque illis admimi, neque his non satisfieri, quorum illa fuerant, oportere, cum igitur statuisset opus esse, ad eam rem constituendam pecunia, Alexandriam

se proficisci velle dixit, remque integram ad reditum suum iussit esse: isque celeriter ad Ptolomaeum, suum hospitem, venit, qui tum regnabat alter post Alexandriam conditam: cui cum exposuisset, patriam se liberare velle, causamque docuisset: a rege opulento vir summus facile impetravit, ut grandi pecunia adiuvaretur, quam cum in Sicyonem attulisset, adhibuit sibi in concilium quindecim I'rincipes, cum quibus causas cognovit et eorum, qui aliena detinebant, et eorum, qui amiserant, praefecitque aestimandis possessionibus et uti persuaderent aliis, ut pecuniam accipere mallent, et possessionibus cederent: aliis, ut commodius putarent, numerari sibi quod tanti esset, quam suum recuperare. ita perfectum est, ut omnes, constituta concordia, sine querela discederent, ô virum magnum, dignumque qui in nostra Rep. natus esset. Sic par est agere cum civibus, non, ut bis iam vidimus, hastam in foro ponere, et bona civium voci subicere praeconis.

6. At ille Graecus, id quod fuit sapientis et praestantis viri, omnibus consulendum putavit, eaque est summa ratio, et sapientia summi civis, commoda civium defendere, non divellere, atque omnes aequitate eadem continere.

IMITATIO.

Iosephi Patriarchae providentia curaque, pro totius Aegypti salute suscepta, ad huius loci exemplum tractari atque exornaripoterit, qua non minus Regem, quam Aegyptum totam, vicinasque nationes sibi devinxit, cum nullum opprimeret, omnes sublevaret.

§. 6. Locus communis de ratione imperandi. Cicero lib. 2. Offic. Imperium in subditos benevolentia faeilius, quam metu sustineri. Ab eventu per exempla demonstrato.

I. In exordio causam exponit, cur alii sese aliis in imperio subiciant, docet que amore id satius, quam metu fieri.

II. Probat 1. Iulii Caesaris tyranni interitu. Probat 2. ex eo quod cives suam diu libertatem opprimi, tamquam famuli sub Dominis, non patiantur. Prob. 3. Metuunt Principes omnes, quotquot metuuntur; ut exemplo Dionysii Syracusani, Alex. Pheraei, Phalaris, Demetrii et Lacedaemoniorumostendit. Prob. 4. Paucorum in cives et soctos tyrannide (ut P. Syllae, Provincias integras devastantis, bonis sub hasta venditis) Romanam Remp.eversam esse.

Cicero ad. M. fil.

1. Subiciunt se homines imperio alterius et potestati, pluribus de causis. Ducuntur enim, aut benevolentia, aut beneficiorum magnitudine, aut dignitatis praestantia, aut spe sibi id utile futurum; aut metu, ne vi parere cogantur; aut spe largitionis, promissionisque capti; aut postremo, ut saepe in nostra rep. videmus, mercede conducti. Rerum autem omnium, nec aptius est quidquam ad opes tuendas, quam diligi,; nec alius quam timeri, praeclare Ennius:

II. Multorum autem odiis nullas opes posse obsistere, si antea fuit ignotum, nuper cognitum, nec vero huius Tyranni solum, quem armis oppressa pertulit civitas, interitus declarat, quantum odium hominum valet ad pestem; sed reliquorum similes exitus Tyrannorum; quorum haud fere quisquam interitum similem effugit, malus enim custos diuturnitatis metus: contraque benevolentia fidelis est, vel ad perpetuitatem.

2. Sed iis, qui vi oppressos imperio coercent, sit sane adhibenda saevitia, ut heris in famulos, si aliter teneri non possunt. Qui vero in libera civitate ita se instruunt, ut metuantur; his nihil potest esse dementius. Quamvis enim demersae sint leges alicuius opibus, quamvis tremefacta libertas: emergunt tamen haec aliquando aut iudiciis tacitis, aut occultis de honore suffragiis, acriores

autem morsus sunt intermissae libertatis, quam retentae. Quodigitur latissime patet, neque ad incolumitatem solum; sed etiam ad opes, et potentiam valer plurimum, id amplectamur, ut metus absit, charitas retineatur. Ita facillime quae volumus, et privatis in rebus, et in Rep.consequemur.

3. Etenim qui se metui volent, a quibus metuuntur eosdem metuant ipsi necesse est. Quid enim censemus superiorem illum Dionysium, quo cruciatu timoris angi solitum, qui cultros metuens tonsorios, candente carbone sibi adurebat capillum? quid Alexandrum Pheraeum, quo animo vixisse arbitramur? qui, ut scriptum legimus, cum uxorem Theben admodum diligeret, tamen ad eam ex epulis in cubiculum veniens, barbarum et eum quidem, ut scriptum est, compunctum notis Threiciis, districto gladio iubebat anteire: praemittebatque de stipatoribus suis, qui perscrutarentur arculas muliebres, et, ne quo in vestimentis occultareturtelum, exquirerent. o milerum qui fideliorem et barbarum, et stigmaticum putaret, quam coniugem. Nec eum fefellit opinio.: ab ea est enim ipse pro pter pellicatus suspicionem interfectus, nec vero ulla vis imperii tanta est, quae, premente metu, possit esse diuturna. Testis est Phalaris: cuius est praeter ceteros nobilitata crudelitas, qui non ex insidiis interiit, ut is, quem modo dixi Alexander, non a paucis, ut hic noster; sed in quem universa Agrigentinorum multitudo impetum fecit. Quid Macedones? nonne Demetuium reliquerunt? univerlique se ad Pyrrhum contulerunt? quid Lacedaemonios iniuste imperantes? nonne repente omnes fere socii deseruerunt, spectatoresque se otiosos praebuerunt Leuctricae calamitatis.

4. Externa libentius in tali re, quam domestica recordor. Veruntamen quam diu imperium Pop. Rom. beneficiis tenebatur, non iniuriis, bella aut pro sociis, aut de imperio gerebantur, exitus erant bellorum, aut mites, aut necessarii. Regum, populorum, Nationum portus erat, et refugium Senatus, nostri autem magistratus, Imperatoresque ex una hac re maximam laudem capere studebant, si provincias, si socios aequitate, et fide defendissent. Itaque illud patrocinium orbis terrae verius, quam

imperium poterat nominari. Sensim hanc consuetudinem et disciplinam iam antea minuebamus? post vero Syllae victoriam penitus amisimus. Desidum est enim videri quidquam in socios iniquum, cum extitisset etiam in cives tanta crudelitas, ergo in illo secuta est honestam causam non honesta victoria, est enim ausus dicere, hasta posita, cum bona in foro venderet, et bonorum virorum, et locupletum, et certe civium, praedam suam se vendere. Secutus est qui in caufa impia, victoriâ etiam foediore, non solum singulorum civium bona publicaret, sed universas quoque provincias regionesque uno calamitatis iure comprehenderet. Itaque vexatis et perditis exteris nationibus, ad exemplum amissi imperii, portari in triumpho Massiliam vidimus, et ex ea urbe triumphari, sine qua numquam nostri Imperatores ex transalpinis bellis triumpharunt. Multa commemorarem nefaria in socios, si hoc uno sol quidquam vidisset indignius. Iure igitur plectimus, nisi enim multorum impunita sceleratulissemus, numquam ad unum tanta pervenisset licentia; a quo quidem rei familiaris ad paucos, cupiditatum ad multos improbas venit haereditas. Nec vero unquam bellorum civilium semen, et causa deerit, dum homines perditi hastam illam cruentam et meminerint, et sperabunt, quam P Sylla cum vibrasset, dictatore propinquo suo, idem, sexto et tricesimo anno post, a sceleratiore hasta eadem non recessit. Alter autem, qui in illa dictatura scriba fuerat, in hac fuit quaestor urbanus. Ex quo debet intelligi, talibus praemiis propositis, numquam defutura bella civilia. Itaque parietes urbis medo stant, et manent, ii, qui ipsi iam extrema scelere metuentes: rem vero publicam penitus amisimus. Atque in has clades incidimus (redeundum est enim ad propositum) dum metui, quam cari esse, et diligi maluimus. Quae si Pop. Rom. iniuste imperanti accidere potuerunt: quid debent putare singuli?

III. Quod cum perspicuum sit, benevolentiae vim esse magnam, metus imbecillem: sequitur, ut videamus quibus rebus possimus facillime eam, quam volumus, adipisci, cum honore et fide, caritatem.

IMITATIO.

Imitaturo, vel inmoderato et populari regimine unius aut plurium tyrannidi praeferendo hic locus serviet; vel etiam in unius prudenti iustoque imperio extollendo, e. g. Davidis inter Israelitas, aut losephi in Aegypto.

CAPUT XVIII. Theses sive propositiones rerum universalium in quaestionem adductarum, usitatis argumentis discussae, et ad exercitationis exemplum ex optimis auctoribus diductae.

THesis loco communi affinis est, cum in generalibus tantum quaestionibus rerum disputabilium versetur. Ut tam in divinis, quam humanis rebus, eâdem, quâ supra, distributione locorum communium, non paucae reperiuntur, nosque diversis infra exemplis declarabimus. Conveniunt vero thesis locusque communis, quod res a suis nudatas circumstantiis universe considerent, pluribusque singulatim, iisdem quibus tractantur argumentis, applicari possint. Differunt, quodille res potissimum extollat amplificetque, ut in genere dicendi exornativo solet; ista rationibus collatis probet ac stabiliat, ut solet in deliberationibus et iudiciis; ille in rebus cognitis exaggerandis amplificandisque; ista in ambiguis et disceptationi subiectis versetur. Qua de causa ab Aphthonio recte observatum est, in Thesibus adversariae partis orationes dissertationem introducendas discutiendasque esse. Quod si igitur disserendo inquiras, sit ne uxor sapienti viro ducenda? aut etiam suadeas, ducendam non esse: vel certe eius oppositum, esse ducendam: Thesin tractabis. Est enim res quaedam generalis, ad multos homines pertinens, quae ancipiti rationum pondere expendi ac ventilari possit. Quam adiunctis certis personatum, aut temporum, per hypothesin deinde ad

singulares homines adhibere poteris, ut, sitne Alexandro in bello Persico ducenda Sisiganbis, aut uxor alia? sapienterne in eo Socrates fecerit, quod duxerit Xantippen? An Ciceroni in senectute convenerit Terentiam uxorem dimittere, atque inducere aliam? Ad has enim dissertationes, ex generali illa recte tractata; sapientine uxor ducenda sit? multum luminis praesidiique accessurum est. quod si vero oratione aliqua demonstrare coneris, magnam esse mulierum inconstantiam. Locus communis futurus est, qui cum thesi priori in eo convenit, quod nullis adiunctis ad personam tempusque, aut locum certum adstrictus sit; differt vero ab eadem, quod in reparum dubia, et plerorum que experimento cognita versetur: ideoque, si illustribus argumentis consirmatus fuerit, ad singulares illas propositiones ante memoratas, vim roburque adserre non exiguum possit.

Ex quo facile apparet, in locis ante communibus thesibusque exercendam esse iuventutem, priusquam ad singularium rerum tractationem accedant.

Iam si interroges; quae sit thesium diducendarum ratio? Dicam, eandem esse quae locorum est communium. Nullus omnino, neque ex intrinsecis, neque extrinsecis argumenti locus est, qui servirenequeat; sed alius alibi, raro ubique omnes. Ipsa thesis format, in quam partem vergat, pari qua locus communis ratione aperiet. Ut si quaeras, moiorne sit virtus liberalitatis, an continentiae in Principe? expendendum tibi erit, quid liberalitas et continentia, quodque officium Principis. Si ucro de eadem Principis liberalitate eamines; praesterne suâ illum operâ, an pecuniâ oppressis subvenire? magis erit considerandum, quid collatâ per ipsum operâ pecuniâve efficiatur? ex qua enim plus ad alios manabit commodi, haec liberalitas erit praeferenda. In priori igitur thesi potissimum natura et causae, in posteriori effecta praecipue et consequentia erunt perpendenda, ut in subiecto infra ex Cicerone exemplo intelliges. Obiectiones adversariorum cum oppositae partis refutatione, hic etiam inseruntur Locis extrinsecis, atque exemplis praesertim, cum ad probandum in rebus dubiis plurimum valeant, hic aliquanto frequentior, quam in locis

I. Thesis. Quod sit optimum genus liberalitatis? Cic. lib.2. Offic. Ab effectis et consequentibus.

Exorditur a liberalitatis laude, in qua illam praefert, qua operâ potius, quam pecuniâ aliis subvenit.

Rationem dat quod ecunia facile exhauriatur, non autem opera. 2. quod largitiones saepe corrumpant, eas itaque moderate tantum et in egentes adhibendas, 3 quod largitionem nimiam rapinae alienorum bonorum sequantur 4. largitiones in epulas, munera gladiatoria, ludos, venationes, cum Aristatele contra Theophrastum damnat; quod neque subveniant necessitati, nec augeant dignitatem.

Cicero ad Marc. filium.

Cum beneficentiae ac liberalitatis duplex si ratio, ut aut operâ benigne fiat indigentibus, aut pecuniâ. Facilior est haec posterior, locupleti praeserrim; sed illa lautior, ac splendidior et viro forti claro que dignior.

1. Quamquam enim in utroque inest gratificandi liberalis voluntas: tamen altera ex virtute depromitur; largitoque, quae fit ex re familiari, fontem ipsum benignitatis exhaurit: ita benignitate benignitas tollitur: quâ quo in plures usus sis, eo minus in multos uti possis. At, qui opera, id est virtute, et industria benefici, et liberales erunt: primum, quo pluribus profuerint, eo plures ad benigne faciendum adiutores habebunt: deinde, consuetudine benficentiae paratiores erunt, et tamquam exercitatiores ad bene de multis promerendum.

2. Praeclare in epistola quadam Alexandrum filium Philippus accusat, quod largitione benevolentiam Macedonum consectetur. Quid te (malum) inquit, rationis in istam spem induxit, ut eos tibi fideles putares fore, quos pecunia corrupisses: an tu id agis, ut Macedones non te Regem suum, sed ministrum et praebitorem putent?

quo quid sordidius Regi? melius etiam, quod largitionem corruptelam dixit esse. Fit enim deterior qui accipit, atque ad idem semper exspectandum paratior. Hoc ille filio: sed praeceptum putemus omnibus, Quamobrem id quidem non est dubium, quin illa benignitas, quae constat ex opera et industria, et honestior sit, et latius pateat, et possit prodesse pluribus. Nonnunqum tamen est largiendum: nechoc benignitatis genus omnmo repudiandum est: et saepeidoneis hominibus indigentibus de re familiari impertiendum, sed diligenter, atque moderare. Multi enim patrimonia effuderunt inconsulte largiendo. Quid autem est stultius, quam, quod libenter facias, curare, ut id diutius facere non possis?

3. Atque etiam sequuntur largitionem rapinae. Cum enim dando egere coeperunt, alienis bonis manus afferre coguntur. Ita, cum benevolentiae comparandae causa benefici esse velint, non tanta studia assequuntur eorum. quibus dederunt, quanta odia eorum, quibus ademerunt. Quamobrem nec ita claudenda est res familiaris, ut eam benignitas aperire non possit, nec ita reseranda, ut pateat omnibus, modus adhibeatur, isque referatur adfacultates. Omnino meminisse debemusid, quod a nostris hominibus saepissime usurpatum, iamque in proverbii consuetudinem venit, largitionem fundum non babere. Etenim quis potest esse modus, cum et iidem, qui consueverunt, et idem illud alii desiderent.

4. Omnino duo sunt genera largorum; quorum alteri prodigi, alteri liberales: prodigi, qui epulis et vicerationibus, et gladiatorum muneribus, ludorum, venationumque apparatu pecunias profundunt, in eas res, quarum memoriam, aut brevem, aut nullam sint relicturi omnino: liberales autem, qui suis facultatibus, aut captos a praedonibus redimunt; aut aes alienum suscipiunt amicorum causa; aut in filiarum collocatione adiuvant; aut opitulantur vel in re quaerenda, vel augenda. Itaque miror, quidin mentem venerit Theophrasto in eo libro, quem de divitiis scripsit; in quo multa praeclare, illud absurde. Etenim multus in laudanda magnificentia, et apparatione popularium munerum: taliumque sumptuum facultatem, fructum divitiarum putat. Mihi

autem ille fructus liberalitatis, cuius exempla pauca posui, multo et maior videtur, et certior. Quanto Aristoteles gravius, et verius nos reprehendit, qui has effusiones pecuniarum admiremur, fiunt ad multitudinem deliniendam. Atii, qui ab hostibus obsidentur, siemere aquae fextarium mina cogerentur, hoc primo auditu incredibile nobis videri, omnesque mirari: sed, cum attenderimus, veniam necessitati dare: [Note: (a) subintellige, solemus.] in his immanibus iacturis, infinitisque sumptibus nihil nos magnopere mirari, cum praesertim neque necessitati subveniatur, nec dignitas augeatur; ipsaque illa delinitio multitudinis ad breve tempus, exiguumque duratura sit, eaque a levissimo quoque animo, in quo tamenipso, una cum satietate, memoria quoque moriatur voluptatis. Bene etiam colligitur, haec pueris, et mulierculis, et servis, et servorum simillimis liberis esse grata; gravi vero hommi, et ea, quae fiunt, iudicio certo ponderanti, probarinullo modo posse.

IMITATIO.

Uteris hac thesi vel cum liberalitatem in pauperes, vel cum eorum, qui se proximorum saluti aut commodo omni studio impendunt, reliquorum liberalitati praeferes.

II. Thesis. An liceat cum alterius hominis incommodo suum augere commodum? Cic. l. 3. Offic. Ab attributis effectis et comparatione varia.

Non licere, Probat 1. quia magis naturae adverstur, quam mors et paupertas, cum tollat societatem generis humani a natura intentam. Quod simili membrorum declarat, quoruns unum ut sanum sit, alterum non corrumpit. Prob. 2. quia leges illud universae prohibent. 3. Quia magis est secundum naturam comitas et iustitia, quam voluptas et opes et prae his commune bonum etiam Herculeo labore, spectandum. 4.

Per dilemma infert animi vitio (quale est proximo iniuriam facere) corporis vitium posthabendum esse, quod incurrit qui damnum aliquod patitur. s. Concludit ergo omnibus communem ubique utilitatem, etiam in reprivata spectandam; ne humana societas et ius naturae dissolvatur. 6. Refutat postremo quosdam 1. quidem qui externorum incommodo suum se posse augere male sentiebant. 2. qui idforte sapientibus, et bonis viris, inrebus alteri nonutilibus, et personis noxiis tyrannorum licere existimant. Quamquam haec non satis cum regulis Christianae legis consentiant.

Cicero ad M. fil.

1. Detrahere aliquid alteri, et hominem hominis incommodo suum augere commodum, magis est contra naturam, quam mors, quam paupertas, quam dolor, quam cetera, quae possunt, aut corporiaccidere, aut rebus externis, nam principio tollit convictum humanum et societatem. Sienim sic erimus affecti, utpropter suum quisque emolumentum spoliet, aut violet alterum: disrumpi necesse est eam, quae maxime est secundum naturam, humani generis societarem. Ut, si unum quodque membrum sensum hunc haberet, ut posse putaret se valere, si proximi membri valetudinem ad se transduxisset, debilitari et interire totum corpus necesse esset: sic, si unusquisque nostrum rapiat ad se commoda aliorum, detrahatque quod cuique posit, emolumenti sui gratia: societas hominum et communitas evertatur necesse est, nam, sibi ut quisque malit, quod ad usum vitae pertineat, quam alteri acquirere, concessum est, non repugnante natura. Illud quidem natura non patitur, ut aliorum spoliis nostras facultates, copias, opes augeamus.

2. Neque vero hoc folum natura, id est, iure gentium, sed et legibus populorum, quibus in singulis civitatibus Resp. continetur, eodem modo constitutum est; ut non liceret sui commodi causa nocerealteri, hoc enim spectant leges, hoc volunt, incolumem esse civium coniunctionem: quam qui dirimunt, eos morte, exilio, vinculis, damno coercent, atque hoc multo magis exigit ipsa naturae ratio, quae est lex divina et humana: cui parere qui

velit, (omnes autem parebunt, qui secundum naturam volent) numquam committet, et alienum appetat, et id, quodalteri detraxerit, sibi assumat.

3. Etenim multo magis est secundum naturam celsitas animi, et magnitudo, itemque comitas, iustitia, liberalitas; quam voluptas, quam vita, quam divitiae, quae quidem contemnere, et pro nihilo ducere, comparantem cum utilitate communi, magni animi et excelsi est, detrahere autem alteri sui commodi causa, magis est contra naturam, quam mors, quam dolor, quam cetera generis eiusdem: itemque magis est secundum naturam, pro omnibus gentibus, si fieri posset, conservandis aut iuvandis, maximos labores, molestiasque suscipere, imitantes Herculem illum, quem hominum fama, beneficiorum memor, in concilio caelestium collocavit, quam vivere in solitudine, non modo sine ullis molestiis, sed etiam in maximis voluptatibus, abundantem omnibus copiis, ut excellas etiam pulchritudine et viribus, quocirca optimo quisque splendidissimoque ingenio longe illam vitam huic anteponit, ex quo efficitur, hominem naturae oboedientem, homini nocere non posse.

4. Deinde qui alterum violat, utipse aliquid commodi consequatur, aut nihil se existimat contra naturam facere; aut magis fugiendam censet mortem, paupertatem, amissionem etiam liberorum, propinquorum, amicorum; quam facere cuiquam iniuriam. Sinihil existimat contra naturam fieri nominibus violandis: quid cum eo disseras, qui omnino hominem ex homme tollat? sin fugiendum id quidem censet, sed multo illa peiora, mortem, paupertatem, dolorem: errat in eo quod nullum, aut corporis aut fortunae vitium, animi vitiis gravius existimat.

5. Ergo unum debet esse omnibus propositum, ut eadem sit utilitas uniuscuiusque et universorum: quam si ad se quisque rapiat, dissolvetur omnis humana consociatio, atque si etiam hoc natura praescribit, ut homo homini quicumque sint, ob eam ipsam causam tamen, quod is homosit, consultum velit; necesse est secundum eandem naturam omnium utilitatem esse communem. Quod si ita est: una continemur omnes et eâdem lege naturae. Idque ipsum

si ita est, certe violare alterum legenaturae prohibemur. Verum autem primum: verum igitur et extremum.

6. Nam illud quidem absurdum est, quod quidam dicunt, parenti se aut fratri nihil detracturos commodi sui causa: aliam rationem esse civium reliquorum. Hi sibinihil iuris, et nullam societatem communis utilitatis causa statuunt esse cum civibus: quae sententia omnem societatem distrahit. Qui autem civium rationem dicunt esse habendam, externorum negant; hi dirimunt communem humani generis societatem; quâ sublatâ, beneficia, liberalitas, bonitas, iustiria funditus tollitur. Quae qui tollunt, etiam adversus Deos immortales impii iudicandi sunt. Ab iis enim constitutam inter homines focietatem evertunt: cuius societatis arctissimum vinculum est, magis arbitrari esse contra naturam, hominem homini detrahere, sui commodi cauta, quam omnia incommoda subire, vel externa, vel corporis, vel etiam ipsius animi, qua vacent iustitia. Haec enim virtus omnium est domina, et regina virtutum.

Forsitan quispiam dixerit: nonne igitur sapiens, si fame ipse conficiatur, abstulerit cibum alteri homini, ad nuliam rem utili? Minime vero, non enim mihi est vita mea utilior, quam animi talis affectio, neminem ut violem commodi mea gratia. Quid? si Phalarim, crudelem Tyrannum, et immanem vir bonus ne ipse frigore conficiatur, vestitu spoliare possit, nonne faciat? Haec ad iudicandum sunt facillima. Nam si quid ab homine, adnullam partem utili, utilitatis tuae causa detraxeris, inhumane feceris; contraque naturae legem, sin autem is tu sis, qui multam utilitatem reip. atque hominum societati, si in vita remaneas, afferre possis; si quid ob eam causam altert detraxeris, non reprehendendum. Sin autem id non sit eiusmodi, suum cuique incommodum ferendum est potius, quam de alterius commodis subtrahendum; non igitur magis est contra naturam morbus, aut egestas, aut quid eiusmodi, quam detractatio atque apperitio alieni Sed communis utilitatis derelictio contra naturam est: est enim iniusta: itaque lex ipsa naturae, quae utilitatem hominum conservat, et continet, decernit profecto, utab homine inerti, atque inutili, ad sapientem, bonum,

fortemque virum transferantur res ad vivendum necessariae; qui si occiderit, multum de communi utilitate detraxerit: modo hic ita faciat, utne, ipse de se bene existimans, seseque diligens, hanc causam habeatad iniuriam. Itaque semper officio fungatur, utilitati consulens hominum, et ei, quam saepe commemoro, humanae societati. Nam quod ad Phalarim attinet, perfacile iudicium est, nulla est enim focietas nobis cum Tyrannis, sed potius summa distractio: neque est contranaturam spoliare eum, si possis, quem honestum est necare. Atque hoc omne genus pestiferum atque impium ex hominum communitate exterminandum est. Etenim, utmembra quaedam amputantur, si et ipsa sanguine, et tamquam spiritu carere coeperunt, et nocent reliquis partibus, corporis: sic ista in figura hominis feritas, et immanitas belluae, a communi tamquam humanitate corporis segreganda est.

IMITATIO.

Serviet cum Magistratum, aut Principem, aut virumprivatum, etiam ab humanitate, et charitate, erga alios laudaveris, contra alium earum virtutum negligentem reprehenderis.

III. Thesis. Virtus ad beate vivendum sufficit. Cuius magistra Philosophia est. Cicero lib. 5. Tusc. q. n. 1. Ab effectis et adiuncits.

1. Exorditur a studio eorum, qui ad bene beateque vivendum philesophiae se tradiderunt, et praeclare quidem, si virtute id assequi liceat.

2. Diversum tradit animi dolorem, a dolore corporum; cum, licet haec saepe insanabilis, is tamen virtute sanari semper possit.

Cicero ad Brutum.

1. Virtutem ad bene beateque vivendum seipsa contentam esse, etsi difficile est probatu propter tam varia et tam multatormenta fortunae. Tale tamen est, ut elaborandum sit, quo facilius probetur. Nihil est enim omnium quae in Philosophia tranctantur, quod gravius magnifientiusque dicatur. Nam cum ea causa impulerineos, qui primi se ad Philosophiae studium contulerunt, ut omnibus rebus posthabitis totos se in optimae vitae statu exquirendo collocarent; profecto spe beate vivendi tantam in eo studio curam, operamque posuerunt. Quod si ab iis inventa, et perfecta virtus est, et si praesidii ad beate vivendum in virtute satis est: quis est, qui non praeclare, et abillis positam, et a nobis susceptam operam philosophandi arbitretur? sin autem virtus subiecta sub varios, incertosque casus, famula fortunae est, nec tantarum virium est, ut se ipsa tueatur: Vereor, ne non tam virtutis fiducia nitendum nobis sit ad spem beate vivendi, quam vota facienda videantur.

2. Equidem eos casus, in quibus me fortuna vehementer exercuit, mecum ipse considerans, huic incipio sententiae diffidere: interdum etiam humani generis imbecillitatem, fragilitatemque extimescere. Vereorenim, nenatura, cum corpora nobis infirma dedisset, iisque, et morbos insanabiles, et dolores intolerabiles adiunxisset, animos quoque dederit, et corporum doloribus congruentes, et separatim suis angoribus et molestiis implicatos. Sed in hoc me ipse castigo, quod ex aliorum, et ex nostra fortasse mollitie, non ex ipsa virtute, de virtutis robore existimo. Illa enim, simodo est ulla virtus (quam dubitationem avunculustuus, Brute, sustulit) omnia quae cadere in hominem possunt, subter se habet; eaque despiciens, casus contemnit humanos: culpaque omni carens, praeter se ipsam, nihil censet ad se pertinere.

3. Nos autem omnia adversa, tum venientia metu augentes, tum maerore praesentia; rerum naturam, quam

errorem nostrum, damnare malumus. Sed et huius culpae et ceterorum vitiorum, peccatorumque nostrorum omnes a philosophia petenda correctio est. Cuius in sinum cum a primis temporibus aetatis nostra voluntas, studiumque nos contulissent, his gravissimis casibus in eundumportum, ex quo eramus egressi, magna iactati tempestate consugimus. O vitae philosophia dux: ô virtutis indagatrix, expultrixque vitiorum, quid non modo nos, sed omnium vita hominum, sinete, esse potuisset? tu urbes peperisti: tu dissipatos hommes in societatem vitae convocasti: tu eos inter se primo domiciliis, deinde coniugiis, tum literarum et vocum communione iunxisti: tu inventrix legum, tu magistra morum, et difciplinae fuisti. Adte confugimus: a te opem petimus: tibinos, ut antea magna ex parze, sic nunc penitus, totosque tradimus, est autem unus dies bene, et ex praeceptis tuis actus, peccantis immortalitati ante ponendus. Cuiusigitur potius opibus utamur, quam tuis? quae et tranquilhtatem largita nobis es, et terrorem mortis sustulisti? Motus turbulenti, iactationesque animorum incitatae, et impetu inconsiderato clatae, rationem omnem repellentes, vitae beatae nullam partem relinquunt. Quis enim potest, mortem aut dolorem metuens, quorum alterum saepe adest, alterum semper impendet, esse non miser? quid si idem (quod plerumque sit) paupertatem, ignominiam, mfamiam timet: si debilitatem, caecitatem; si denique, quod non singulis hominibus, sed potentibus poulis saepe contingit, fervitutem: potest eatimens esse quisquam beatus? quid, qui non modo ea futura timet, verum etiam fert, sustinerque praesentia? adde eodem exilia, luctus, orbitates. Qui rebus his fractus aegritudine eliditur, potest ne tandem esse non miserrimus? quid vero illum, quem libidinibus inflammatum, et furentem videmus, omnia tabide appetentem, cum inexplebili cupiditate, quo que affluentius voluptates undique hauriat, eo gravius, ardentiusque sitientem; nonne recte miserrimum dixeris? quid elatus ille levitate, inanique laetitia, et exsultans, et temere gestiens, nonne tanto miserior, quanto sibi beatior viderur? ergo ut hi miseri, sic contra illi beati, quos nulli metus terrent, nullae aegritudines exedunt, nullae

libidines incitant, nullae futiles laetitiae exsultantes languidis liquefaciunt voluptatibus. Ut maris igitur tranquillitas intelligitur. nulla ne minima quidem aura fluctus commovente: Sic animi quietus et placatus status cernitur, cum perturbatio nulla est, quâ mo veri queat. Quod si est qui vim fortunae, qui omnia humana, quaecumque accidere possunt tolerabilia ducat, ex quo, ne timoreum, necangor attingat: idemque, si mhil concupiscat, nulla efferatur animi inani voluptate, quid est, cur is non beatus sit? et si haec virtute efficiuntur, quid est, cur virtus ipsa per se non cffciatbeatos.

IMITATIO.

Imitanti velin singularibus personis serviet, ut si, e g D. Augustinum post varias huius vitae iactationes, denique in sola virtute acpietate huius vitae quietem assecutum doceat, vel si in vita Christiana pie tranquilleque transigenda, nullam breviorem verioremque disciplinam esse tradat, quam quae in Dei unius voluntate homini suadeat esse acquiescendum.

IV. Thesis. Laudabiliusne sit, et fortius solitariam, an cum dignitate, in Reipub. administratione, vitam agere? Cicerol. 1. offic. Ab attributis personarum.

1. In exordio supponit, viroforti, ut libero tranquilloque sit animo, cupiditatem gloriae et quandoque etiam imperia deponenda esse, ideoque Philosophos, nonnullosque viros graves, sese a populo segregasse, quaesisseque illud ipsum quod alii in principatu quaerunt, videlicet, ut liberi suo arbitratu viverent.

2. Asserit facilius id quidem solitarios assequi, sed laudabilius alios rebus praefici quibus facultasnon deest. Ratio estquia licet illi gloriam recte aspernentur, videntur tamen motestiarum, repulsae metu tangi, ut tales, qui voluptates

quidem negligunt, dolores tamen non ferunt. Videri itaque Reipubl. curam idoneis subterfugiendam non esse.

3. Statuit Rempubl. administrantibus maiorem animum et despicientiam rerum humanarum necessariam, quam privatis Philosophis, ob graviores casus motus que cavendum vero inpri mis illis, ne quidtemere aggrediantur.

Cicero ad M. fil.

1. Cavenda est viro forti omnis gloriae cupiditas, eripit enim libertatem, pro qua magnanimis viris omnis debet efse contentio. Nec vero imperia expetenda, ac potius non accipienda interdum, aut deponenda nonnumquam, vacandum autem est omni animi perturbatione, tum cupiditate, et metu, tum eriam aegritudine, et voluptate animi, et iracundia, ut tranquillitas animi adsit et securitas, quae afferat tum constantiam, tum etiam dignitatem. Multi autem, et sunt, et fuerunt, qui eam, quam dico, tranquillitatem expetentes, anegotiis publicis se removerunt, ad otiumque perfugerunt, in his et nobilissimi Philosophi longeque principes, et quidam homines severi, et graves nec populi, nec principum mores ferre potuerunt: vixeruntque nonnulli in agris, deletari re suâ familiari. His idem propositum fuit, quod et regibus, ut ne quâ re egerent, ne cui parerent, libertate uterentur, cuius proprium est sic vivere, ut velis. Quare, cumhoc commune sit potentiae cupidorum cum iis, quos dixi, otiosis: alteri se adipisci id posse arbitrantur, si opes magnas habeant; alteri, si contenti sint, et suo, et parvo.

2. In quo quidem neutrorum omnino contemnenda est fententia: sed et facilior, et tutior et minus aliis gravis, aut molesta vita est otiosorum: fructuosior autem hominum generi, et ad claritatem amplitudinemque aptior corum, qui se ad rempubl. et ad magnas res gerendas accommodaverunt, quapropter et his forsitan concedendum sit rempubl. non capessentibus, qui excellenti ingenio, doctrinae sese dediderunt, et iis, qui aut valetudinis imbecillitate, aut aliqua graviore caussa impediti, a republ. recesserunt, cum eius administrandae potestatem aliis, laudemque concederent, quibus autem

talis nulla est caussa, si despicere se dicante ea, quae plerique admirentur, imperia et magistratus, his non modo non laudi, verum etiam vitio dandum puto, quorum iudicium in eo, quod gloriam contemnant, et pro nihilo putent, difficile factu est non probare: sed videnturlabores et molestias, tum offensionum, tum repulsarum, quasi quandam ignominiam, timere, et infamiam, sunt enim, qui in rebus contrariis parum sibi constent; voluptatem severissime contemnant, in dolore sint molliores: gloriam negligant, frangantur infamia: atque ea quidem non satis constanter. Sed iis; qui habent a natura adiumentarerum gerendarum, abiecta omni cunctatione, adipiscendi magistratus sunt, et gerenda resp. est. Nec enim aliter, aut regi civitas, aut declarari animi magnitudo potest.

4. Capessentibus autem remp. nihil minus, quam Philosophis (haud scio an magis etiam) et magnificentia, et despicientia adhibenda est rerum humanarum; quam saepe dico; et tranquillitas animi atque securitas: si quidem, nec anxii futuri sunt, et cum gravitate, constantiaque victuri, quae eo faciliora sunt Philosophis, quo minus parent multa in corum vita, quae fortuna feriat; et quo minus multis rebus egent; et quia, si quid adversi eveniat, tam graviter cadere non possunt, quo circa non sine causa maiores motus animorum concitantur: maioraque efficienda remp. gerentibus, quam quietis, quo magis his, et magnitudo animi est adhibenda, et vacuitas ab angoribus. Ad rem gerendam autem qui accedit, caveat, ne id modo consideret, quam illa res honesta sit; sed etiam, ut habeat esficiendi facultatem, in quo ipso considerandum est, ne aut temere desperet propter ignaviam, aut nimis confidat propter cupiditatem, in omnibus autem negotiis prius, quam aggrediare, adhibenda est praeparatio diligens.

IMITATIO.

Imitaberis, si ostendas viro religioso solitudinem potius, et vacationem ab omni cura, quam dominatum aliorum affectandumesse, quod si tamen rebus, inter suos, domiforisque cum

imperio administrandis idonei sunt, hanc non deberc curam subterfugere; anime tamen rerum simul humanarum despicientiam amplecti. Hoc in S. Ignatio Loiola factum praedicare etiam poteris.

V. Thesis. Vitam activam contemplativae praeferendam esse. Tyrius dissert. 5. Ab enumeratione partium.

I. In Exordio docet, neminem sua sorte contentum, aliena laudare, fastidire propria, per enumerationem partium.

II. Ad propositionem per transitionem veniens, quaerit, vitane activa hominum contemplativae Philosophorum praeferenda sit?

III. In confirmatione vitam activam pro se agentem introducit, idque per enumerationem omnium, qui Reipubl prosint, adversus Philosophorum contemplationem Reipubl inutilem.

2. Tribus illud similibus illustrat, navigantium, ubi omnibus collaborandum: corporis humani, in quo singulis membris sua sunt officia: aedificiorum, quae singuli lapides sustinent, et ubique, praecipuis (qualis, inter homines, sapiens est) deficientibus, praecipuam cladem docet sentiri.

3. Ratione idem probat, quia nulla illius sapientiae dignitas est, cuius nullus est fructus, quod variis comparationibus ostendit, tum similium, tum exemplorum, Phidiae. Nestoris, Ulyssis, Herculis, ac lovis.

4. Ratio altera est, quod in actione virtus consistat, quae pericura omnia superat. Ubi timidos refutat ex comparatione gubernatoris in navi, et in bello imperatoris, quorum est periculis non terreri; tum oppositione exemplorum, quâ Epicuro Platonem, Xenophontem, Diogenem; Sardanapalo Cyrum et Ulyssem obicit.

I. Disficile est invenire vitam undequaque perfectam, sicut et hominem. Nullam enim facrle dixeris, cui non

aliquid ad perfectionem summam. Semperque ea potior dicenda est reliquis, cui quam minimum deest. Sic urbanorum felicitatem praedicat agricola, quod iucundum hilaremque vitam agant. Contra qui in concionibus et iudiciis versantur, magnaque in iis auctoritate pollent, fortem deplorant suam, nec aliud optant, quam ut cum rattris, et parvo aliquo surculo res sibi esse possit. Militem audics vitam pacificam laudibus in caelum efferre: eum contra qui bellum non expertus est, militarem admirari. Quod si Deus aliquis singulis vitam, quam agunt, praesentisque conditionis habitum (ut in scena fieri solet) exuat, quaeque nunc aliorum sunt pro iis inducat, nihilominus ipsi illi priora optabunt iterum, praesentia contra deplorabunt. Ita nihil est, quod facile probent homines, sed queruli semper et morosi vitam transigunt, net quae propria illis sors esse voluit, amplectuntur. Et vulgi quidem vota ac fastidia nihil esse referre (non magis, quam pecudum, aut brutorum mehercule) ipsos vero Philosophos merito accuses, ut infelices, qui cum nihil aliud iactent, quam prudentiam, recte vivendi modum, usumque rationis: nondum tamen sibitemperare possunt, quin secum partim, partim cum aliis rixentur, ac de vitae genere, quam ingressuri sunt, contendant.

Qui idem merito agere videntur, quod gubernatores solent, qui cum omnia, quae ad navigationem pertinent, diligenter praeparaverint, navem maximam, apparatum firmissimum, instrumentorum copiam, nautarum obsequium, accurratam artis peritiam, aptumque saburrae onus, in ipsa tamen navigatione errant, nec satis, quo eundum sit, inveniunt; cum multos quidem portus videant, nullum tamen certum.

II. Reliquos igitur cum sas vivendi ratione praetermittamus: quales sunt, qui in mediis voluptatibus liquescant, qui terram colunt, qui in mari errant, quo stipendia merent, qui in concionibus clamant, qui in iudiciis volutantur: Et ut in corporum certaminibus homines infirmi, et qui sola victoriae spe plus audent, quam oportet, cito deficiunt; at qui virtute fretus in certamen descendit, constanter perdurat, ac de victoria contendit, ita in hoc vitae certamine reliquos omnes eiectos esse a nobis.

et succubuisse putemus; solaque interea Contemplativa inter se vita et activa, tamquam aemuli duo, et qul de victoria contendere debeant, rationis armis in praesentia concurrant. Utra ergo prior in hoc iudicio nostro causam suam aget? Certe Activa, me iudice: vel quod praesentis animi sit, et confidentior, vel quo versari cum populo, meliusque vivere consuerit. Quam ita causam agere suam fingamus.

III. Si quis, ubi primum vitam hanc ingredimur singuli mortalium, quasi imperator urbis aut conditor, nascentes exciperet, qui pedem inferre portis non permitteret, nisi prius audiret enobis, quod vel opus, vel quam in commune Reip bonum utilitatem conferre possint singuli; architectos responsuros arbitror, suum esse, lapides componere; atque ex iis munimenta, quibus abuniuria aestus frigorisque tuti esse possint homines, exstruere, Textores licio, et subtegmine vestes contexere, quae simul tegant et exornent corpora. Faber lignarius aratrum se afferre dicet, aut grabatum, et si quid praeterea ab arte illius exspectatur. Ferrarius, quaecumque ex aere, autferro, tam belli quam pacis tempore fieri solent. Etiamilla quae voluptatis tantum causa fiunt, ut veri simile est, admittentur, Quo in genere pictores, statuariosque pono, quorum ars oculos oblectat. Quibus unguentarios adde, coquosque, et qui odores ac fumos venditant, tum quotquot, veltibiis, vel cantu, veltripudiis aurium voluptati student, Sed et aliquis, ut morionem, aliquis ut mirionem agat, advocabitur, alius ut verbis delectet, et sermonibus. Sicut Homerus in mediis quoque castris Nirei formae locum dedit. Adeo, ut nemo sine ulla, quod dici solet, symbola vitam hanc intret: qui aut usum aliquem, aut artem praebeat, aut voluptatem.

I. Esto. Quod ex omnibus opus Philosophi dicemus esse? Neque enim solum hunc sine utilitate ulla tamquam fucum intrasse, sed ut sociale animal, et qui ad communem vitam aliquid conferre possit, non minus, quam reliqui, omnibus notum est. Quam ergo dicemus in hac societate adferri a Philosopho symbolam, aut quo in ordine hunc virum ponemus? An inter operarios cum Tuchio, aut coquos cum Mithaeco, aut miriones cum Phrynione,

aut ridiculos cum Philippo, aut populi Principes cum Cleone? solusne hic sine tribu, lareque, quod dici solet, vagabitur? habet certe et ille opus suum; quod tamen sit ignoro. Si ex ipso quaeras: otium dicet ago, solusque mecum rerum naturam contemplor, multaque varietate me pasco.

2. Nae tu beatus es, cum hoc otio tuo, mihomo: siquidem si navem conscendises, ut video, non tantum non gubernatoris, sed neremigis quidem fungi velles munere. imo nec iuvare eos, qui discurrunt, et aliquid ad salutem navis conferunt, nec saltem agiles vectores imitari, qui, quamvis nautae non sint, interdum tamen aut rudentem tangunt, aut si magna sit tranquillitas, remum in manus sumunt. Sed in eorum numero; qui sine ullo usu iacent, et vehuntur, nihil aliud, quam podus, quod dici solet, navis. Nisi forte existimes, minus auxilio egere urbem in terra, ut esse salva possit, quam navem in mari. Multo magis illa in terra, ut arbitror; in qua pauci sunt, qui aliquid agunt, cum sarcina sit maxima. Adde quod urbs sit constitutio quaedam, quae e diversorum subsidiis composita et conslata est, sicut corporis necessitas diversis partibus eget, quae dum singulae aliquid ad obsequium totius conferunt, totum servatur. Sustinent pedes, operantur manus, vident oculi, audiunt aures atqueita deinceps, ne simproli xior. Iam ponamus a Phrygio illo fabulatore fingi fabulam, in qua introducantur pedes, qui reliquis corporis partibus succenseant, negentque se labore suppeditare amplius, aut tanto oneri diutius ferendo esse, sed otiari imposterum velle. Dentes vicissim, cibum qui tantae sufficiat turbae, molere se et praeparare posse. Atque ita singulae incipiant, neglecto opere suo, contemplationi vacare. Quem alium fabulae finem exspectas, quam ut homo moriatur. Eodem modo in Reipublicae corpore agitur. In quo si singuli, taedio laboris, nihil reliquis suppeditent, sed abrupta societate quisque otiariincipiat, quid obstabit, quo minus pereat corpustotum, et dissolvatur. An arbitratis sola aedificia quamdiu inter se cohaerent lapides, vincta manere et consistere, sinminimum e tota compage tollas, tota dissolvi: universae vero vitae salutem non ex aptainterse partium commissione pendere? Praeterea si alii

cessare incipiant, nemo adhuc sentit; sicut Thersites die scessu suo e castris Graecos non turbasset: achilles contra, dum irascitur, dum in tentorio suo quiescit, dum otio, dum cithara, et cantu animum oblectat suum, plurimis malis exercitum implevit. Cuius enim iuvare potest praesentia, illius nocere necessario debet absentia. Quis autem ille est, quem contemplari, quem veritati operam dare, quem otiari debere dicis, nisi vir prudens et sapiens? Quid ergo? Num in navi, qui optime gubernat, locum suum aliis cedit, qui minime possunt? aut Imperator exercitus imperium suum tradit iis, qui imperare nesciunt?

3. Praeterea non possum videre, quid omnino minus cum gloria ac dignitate sit coniunctum, quam ut veritatem aliquis cognoscat, sterilemque in animo suo Thesaurum, inertem, atque infoe cundum colligat, qui neque ipsi, neque alii cuiquam prodesse possit. Nisi forte auditus pulcher videtur tibi, ut audiastantum, non ut concentum aliquem percipias: aut visus, ut videas tantum, non ut solis lumen aspicias; aut divitiae, licet apud aliquem sine ullo usu in terra defossae iaceant. Eodem modo scientiae, ne singula commemorem, quis usus esse potest, nisi exerceamus, in quibus prodest scientia. Quid enim medico cum scientia, nisi ex prae scripto eius recte valeat? Quid Phidiae cum arte sua, nisi ebori eam admoveat, et auro? sapiens introducitur ab Homero Nestor: vide tamen effectum illius sapientiae. Conservationem, dico, exercitus, pacem Reip liberorum obsequium, populi virtutem. Sapiens Ulysses: sed opera eius video terra marique gesta.

Sapiens et Hercules; non sibi tamen; sed ut per terras omnes et maria sapientiam suam diffunderet. Hic enim est, qui tot feras sustulit, Tyrannos mofficio continuit, servientibus libertatem peperit, liberis leges tulit, iustitiam confirmavit, statuta sanciit: qui denique veritatem in verbis, in agendo regiam viam secutus est. Quod si procul a societate hominum vitam ducere, siotiari, si sapientiam tranquillam sequi maluisset Hercules, pro Hercule

revera Sophista suisset, nec quisquam cum Iovis filium dicere ausus esset. Quia necipse Iupiter otiatur. Nam cum co et moveri caelum, et nutrire terra, et fluere fluvii, et aquae in marelabi, et vices suas mutare anni tempestates desinerent. nec Parcae denique munus suum partisi, nec Musaecanere pergerent. Ceffaret et virtus hominum, et vita reliquorum animalium, et fructuum fecunditas Totum de. nique universum hoc in se abire denuo et confundi in ciperet. Nunc vero administratio Iovis indefessa, perpetua, ac vigilantissima cum sit, ne unquam deficiat, aut ab opere suo recedat, perpetuae quoque conservationis rebus creatis causa est. Hoc est, cur bonos reges Iovique quam simillimos mo. neat insomnis Iupiter.

Haec cum videat Philbsophus, nec Iovem tamen, nec Herculem, nec Reges bonos imitabitur? sed vitam potius ho. minis in solitudine nati, desertam, a so cietate alienam ducet; vitam Cyclopum, nonhominum. His tamen ipsis, cum terra, ut Poeta ait, triticum ferret, hordeumqurue.

Nihilominus singuli uxoribus suis, et liberis leges dictabant, necnihil erat, quod agerentl Nihil enim omnino agere, cui conveniat, nisi mortuo?

4. Quod si actio cum virtute coniuncta non esset, praestaret iurtutem sequi; actionem omittere: at si contra virtus non in verbis, sed in opere, atque in actione, quae societatem humanam respicit, atque vitae ciulhsusu consistit, haee potissimum sequenda sunt, cum quibu ipsa quoque virtus habere possit.

Nisi quis athletam laudet, qui ante sudorem coronam postularer. Atqui. dices, eum, qui in Reipublicae administratione versatur, periculum sequitur, damna, insidiae, invidia, exilium, mors et infamia. Quid si cogitare codem modo gubernator incipiat, infidam esse, plen amque periculorum navigationem, et laborum: multa esse incerta in ea, tempestatem undique imminere et ventos. Quid si cogitare eodem

modo dux belli incipiar; ambiguos esse belli exitus, periculum aequum utrique, discrimina maxima esse in proximo, vicinam mortem. Haec siilli cogitent, quicquam obstabit, quo minus nemo in mari naviget, libertatem suam, ne per somnium quidem, Imperatorum penuria vulgus tueatur: omnes denique vitam lumbricis similem, timidam, inertemque inter metus, transigant? Sardanapalivitam dicis, Epicuri vitam narras. Opponamushicalios, Sardanapalo quidem Cyrum, Persam Assyrio: qui cum otiose posser tranquilleque vivere, laborarc tamen maluit, expeditioncs suscipere, sitire saepe, saepe esurire, nec ullis, aut noctu, aut iaterdiu temperare molestiis, quo Pessas suos liberaret. Oppone et Epicuro multos alios. Graeco Graecos. Ex Academia Platovem, e castris Xenophontem, e ponto Diogenem, Plato unius amici pauperis causa, qui in exlum coniectus erat, tantum tamque potens regnum adortus est; neque terram ullam, aut mare peragrare dubitavit; non iram tyrauni, aut exilium, non pericula ulla metuit, ut vel tantillum praeter Philosophi officium faceret. Cum tamen in Academia sua contemplari, et veritatis studio sese explere poslet. Xenophontem ex longo otio, rerumque contemplatione ad militiam, munusque Imperatorium, et conservanda tot Graecorum milia, vocat Proxenus, cmittit Apollo, et cum Apolline Socrates. nam, de instituto Diogenis, quid necesse est dicere, qui relicto socie suc, vicinas gentes adiit, non segnis, me Hercules, aut ignavus morum inspector, sed qualis Ulysses ille:

Adeo ut nec sibi ipse parceret, sed plecteret, cum necesse cssct, multasqurue cxhibcrcr molestias.

IMITATIO.

Proxime imitaberis si vel Religiosorum illorum vitam, quae vitam activam contemplationi miscet, ceteris praeferas, vel glorio sius asseras bellafeliciter gerere, quam scribere, vel illorum explodas haereticorum sententiam, qui sola fide hominem coram Deo asserunt iustificari, operibus tamquam mpuris et epprobrio dignis minime requisitis. Remotius imitaberis. si peregrinationem ad diversa orbis loca institutam, vitae solitariae inter familiares praeferas.

VI. Thesis. Consultiusne sit plures sibi parare amicos an abstinere? Laelius apud Ciceronem de amicitia.

I. Principio Graecorum sententiam rationesque proponit, qusbtu dissuadebant plurem amicitiam nisi utiles essent. Contra statuit in amicitia gratuita plurimum boni esse.

II. Probat et refutat Graecos 1. Ab adiunctis. Quia licet curae aliquid molestiaeque, suo in cultu, haberet amicitia; tamen iccirco non esset fagienda, cum omnis virtus curam molestiamque habeat.

Probat 2. A Causa. Quod, qui virtute delectatur, etiam amicitia, quae ex illa ortum habet, delectari debeat. bonienim benos ob similit udinem amare coguntur.

Probat 3. Ab attributis. Quodili, qui opxlenti simul, et virtute sunt praediti, plerumque et liberales sint. ideoque non colant propter indigentiam amicitids; licet utilitas ex amicitia sequi soleat.

3. A contrario, Quod siqui opulentorum absqve amicitiae vivant, id tyrannorum proprium viaeri, qui cum metuantur, non coluntur nisi ficta amicitia, ut Tarquinius expertus est. Quod si quis etiam potentium et divitum sint, negligentes amicitiae, eo quod utilitatem ex ea non sperent; hes illud, qued in viia pulcherrimum iucundissimumque sit, aliu levioribus fortunsbonis postponere.

Laelius ad Fannium et Scaevolam.

I. Qu busdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam. (Sed nihil est, quodilh non persequantur suis argutis) partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit, unum solicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuiquererum curam; alienis nimis implicari molestum esse. Quam laxissimas habenas habere amictiae, quas vel adducas, cumvelis, vel remittas: caput enim esse ad bene bea eque vivendom secumtatem; quâ frm non possit animas, si tamquam parturiat unus pro pluribus. Alios autem dicere, aiunt ctiam, multo inhumanius: quem locum breviter perstrinxipaulo ante: praesidiadiumentique causa, non benevolentiae, neque caritatis, amicitias esse experendas: itaque ut quisque minimum firmitatis habeat, mm mumque virium, ita amicitias appetere maxime. Ex eofieri, ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant, quam viri; et inopes, quam opulenti; et clamitosi, quam il, qui putantur beati. ô praeclaram saprentiam! solem enim e mundo tollere videntur, qui amicitiam e vita tollunt: qua nihil a Diis Immortalibus melius habemus, nihil iucundius.

II. Quae est enim ea securitas? specie quidem blanda, sed de re ipsa multis locis repudianda est. neque enim est consentaneum, ullamhonestam rem actionemve, ne solicitus sis, aut non suscipere, aut sulceptam deponere. Quodsi curam fugimus; virtus fugienda est; quae necesse est, ut cum aliqua cura ressibi contrarias aspernetur, atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignaviam fortitudo. Itaque videas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbecillibus fortes, flagitiosis modestos. Ergo hoc proprium est animi bene constituti, et laetari bonis rebus, et dolere contrariis. Quamobrem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exst rpatam humanitatem arbitremur: quae causa est, cur amicitiam funditus tollamus, e vita, ne aliquas propter eam sucipiamus molestias? quid enim interest, motu animi sublato, non dico inter pecudem et hominem, sedinter hominem, et saxum, aut truncum, aut quidvis generis eiusdem? Neque enim sunt isti audiendi, qui virtutem duram, et quasi ferream esse volunt: quae

quidem est tum multis in iebus, tum in amicitia tenera atque tractabili; ut et bonis amici quasi diffundatur, et incommodis contrahatur. Quamobrem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum valet, ut tollat evita amicitiam: non plus, quam ut virtutes. quia nonnullas curas et moiestias afferunt, repudientur.

2. Cum autem contrahat vitus amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio virtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet, et adiungat: id cum contingt, amor tibi cxoriatur necessecst. quid enim tam absurdum, quam delectari multis inan bus rebus, ut honore, ur gloriâ, ur aedisicio, ut vestitu, cultuque corporis; animo autem virtute praedito, eo, qui vel amare, vel, ut ita dicam, redamari possit, non admodum delectari? nihil est enim remuneratione benevolentiae, nihil vicissitudine studiorum, officiorumque iucundius. Quod si etiam illud addimus (quod recte addi potest) nihil esse, quod ad se rem ullam tam alliciat, et contrahat, quam ad amicitiam similitudo: concedatur profecto verum esse, ur bonos boni diligant, adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos, atque natura. Nihil est enim appetentius similium sui, nihil rapacius, quam natura. Quamobrem hoc quidem, Fanni et Scaevola, constat, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam benevolentiam esse: qui et amicitiae fons a natura constitutus. Sed eadem bonitas etiam ad multitudinem pertinet. non est eniminhumana virtus, neque superba; quae etiam populos universos tueri, ei que optime consulere debeat: quod non facere profecto, si a car tate vulgi abhorreret.

3. Atque etiam mihi quidem videntur, qui utilitatis causa fingunt amicitias, amabilissimum nodum amicitiae tollere. non enim tam utilitas parta per amicum, quam amici amoripse delectat: rumqueillud fit, quod ab amico estprofectum, iu cundum, sicum amore, et studio est profctum: tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii, qui opibus, et copirs, maximeque virtute praediti, in qua plurimum est praesidu, minimealterius indigeant, et liberalissimi sint et beneficentissimi. Atque haud scio. anne opus sit qu dem, nihil unquam omnino deesse amicis. Ubi enim studia nostravigu ffent, si numquam studio, numquam consilio, numquam opera nostra, nec dominec militiae Scipio eguisset?

nonigitur utilitatem amicitia, led utilitas amicisiam secuta est. Non ergo erunt homines divitiis affluentes audiendi, si quando de amicitia, quam nec ratione habent cognitam, disputabunt. Nam quis est (prô Deum fidem atque hominum!) qui velit. ut neque diligat quenquam, necipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis, atque in omnium rerum abundantia vivere? haec enim est tyrannorum vita nimirum: in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis benevolentiae potest csse fiducia: omnia semper suspecta, atque solicita; nullus locus est amicitiae. Quis cnim aut eum diligat, quem metuit, aut cum a quo se metui putat? coluntur tamen simulatione amicitiae duntaxat adtempus. Quod si forte, ut sit plerumque, ceciderint; tum intelligitur, quam fuerint inopes amicorum Quod Tarquinium dixisse ferunt; tum. cum exulasset, se mtellexisse, quos fidos ami. cos habuisset, quosque infidos, cum iam neutris gratiam referre posset. Quamquam miror, in illa superbia, et importunitate si quenquam habere potuir. Atque ut huius, quem dixi, meres veros amicos parare non potuere: sic multorum opes praepotentium excludunt amicitias fideles, non enim sola ipsa fortuna coeca est. sedeos etiam plerumque efficit coecos, quos complexa est. Itaque ill efferuntur fastidio fere, et contumacia: neque qu dpiam insipientefortunato intolerabilius fieri potest. Atque hoc quidem vide. relicet, cos, qui antea commodis fuerunt moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutati, spernique abiis veteres amicitias, et indulgeri novis. Quid autem stultius, quam, ut plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare quae parant, pecuniam, equos, famulos, vestes egregias, vasa pretiosa; amicos non parare, optimam et pulcherrimam vitae, utita dicam, supel'ectilem? etenim cetera cumparant, cui parent, nesciunt. nec cuius causa laborent: ius enim est istorum quodque, qui vincit viribus: amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut etiamsi maneant, quae sunt et quasi dona fortunae; tamen vita inculta, et deserta ab am cis non possit csse iucunda.

IMITATIO.

Imitaberis, si in amicitiis diligendis lonatham in Davidenullam utilitatis propriae. sedtantum virtutis rationem babuisse sradas. Vel sietiam doceas, saenctos homines, Angelosque, tum ipsum etiam Christum, iure am andos ob insignem virtutem, et submissionem, qua nos, ut pares, suo amore dignantur, etc.

VII. Thesis. Solos sapientes, quisuis imperant cupiditatibus, liberos; ceteros omnes servos esse. Cicero Paradoxo. 5.

5. Servire quotquot potentioribus opum aut honoris studio addicuntur exemplo Crassi.

1. Lauderur vero hicimperator, aut etiam appelletur, aut hoc nomine dignus putetur; sed quomodo, aut cui tandem hic libero imperabit, qui non potest cupiditatibus suis imperare? refrenet primum libidines, spernat voluptates, iracund amteneat, cocrceat avaritiam, ceteras animi labes repellat: tum incipiat aliis imperare, cum ipse improbissimis Dominis, dedecori, ac turpitudini parêre desierit, dum quidem his oboediet, non modo Imperator, sed liber habendus omnino non erit.

2. Praeclare enim hoc usurpatum a doctissimis, quorune auctoritate non uterer, si mihi apud aliquos agrestes haec habenda esset oratio: cum vero apud prudentissimos loquar, quibus haec inaudita non sunt: cur ego simulcm, me, si quid in his studiis operae posuerim, perdidisse? Dictum est igitur ab eruditissimis viris, nisi sapientem liberum esse neminem. Quid est cnim libertas? potestas vivendi, ut velis. Quis

igitur vivit, ut vult, qui recta sequitur, qui gaudet officio, cui vivendi via considerata, atque provisa est? qui legibus non propter metum parit, sed eas sequitur, atque colit, quia id salutare maxime esse iudicat: qui nihil dict, nihil facit, nihil cogitat denique, nisi libenter, aclibere? cuius omnia consilia, resque omnes, quas gerit, ab ipso proficiscuntur, eodemque referuntur: nec est ulla res, quae plus apud eum polleat, quam ipsius voluntas atque iudicium: cui quidem etiam, quae vim habere maximam dicitur, Fortunaipsa cedit: quae, sicut sapiens Poeta dixit, suis ea cuique fingitur moribus. Soliigitur hoc contingit sapienti, ut nihil faciat invitus: nihil dolens, nihil coactus, quod etsi ita esse, pluribus verbis disserendum est: illud tamenbrevi conficiendum est, nisi qui ita sit affectus, csse liberum neminem.

3. Igirur omnesimprobi, servi, ne hoc tam re est, quam dicto inopinatum atque mieabile, non cnim ita dicunt, eos esse fervos, ut mancipia, quae sunt dominorum facta nexu, aut aliquo iure civili: sed si servitus sit, sicut est, oboedientia fracti animi, et obiecti, et arbitrio carentissuo, quis neget omnes leves, omnes denique improbos esse servos? An ille mihi hber videatur, cuimulier imperat? cuileges imponit, praescribit, iubet, vetat, quod videtur? qui nih limperanti negare potest, nihil recusare audet? poscit, dandum est: vocat, veniendum: ei cit, abeundum; minatur, extimescendum. Ego lstum non modo servem, sed nequissimum servum, etiamsi ampl ssima famiha natus sit, appellandumputo,

4. Atque ut in magna familia, sunt alii leutiores, ut sibi videntur, servi, sed tamen servi atrienses. Sic paristultitia sunt, quos signa, quostabulae, quos caelatum argentum, quos Corinthia opera quos aedificia magnisican mio opere delectant, Ex summisinquiunt, civitatis principes sumus. Vos vero ne conservorum quidem vestrorum principes estis, Sedut infamilia, quitractantista, quitergunt, qui verrunr, qui spargunt, hoaest ssimum locum servitutis te. nente: sie in civicate, qui se isfarum rerum cupiditaubus dederunt, ipsius civi: atis locum pene infimum obtinent. Magna, inquis, bella gessi: magnis impetiis, et provinciis praefui. Gere igitur laude dignum. Actaeonis tabula te stppidum detinet, aut signum aliquod Polycleti, Omitto.

unde sustuleris, et quomodo habeas, intuentemte, admirantem, clamorestollentem cum video: servum te esse ineptiarum omnium iudico, Nonne igitur sunt illa festiva? sunt, nam nos quoque oculos eruditos habemus. Sed obsecro te, ita venusta habeantarista, nen ut vinculavirorum sint, sed ut oblectamenta puerorum. Quid enim censes? si L Mummius ahquem istorum videret Mall onem Corinthium cupidiffime tractantem, cum ipse totam Corinthum conternpsisiet: utrumillum civem excellentem, anatriensem diligentem putaret? Reviviscat M. Curius, aut eorum aliquis, quorum in villa ac domo nihil splendidum, mhilornatum fuit, praeter ipsos: et videat al quem summis populibeneficiis usum, barbatulos mullulos exceptantem de piscina, et pertractantem, et muraenarum copia gloriantem: nonne hunc hominem ira fervum iudicet, ut ne in familia quidem dignum maiore ahquo negotio putet?

5. An eorum servitus dubis est, qui cupiditate peculii nullam cenditionem recusant durissimae servitutis? Haereditatis spes quid iniquitatis in serviendo non suscepit? quem nutum locupletis orbisenis non observat? loquitur ad voluntatem: quicquid denun iatum sit, facit: assentatur, assidet, miratur. Quid horum est liberi? quid denique non servi inertis? Quid? iam illa cupiditas, quae videtur esse liberior honoris, imperii, provinciarum, quam dura est domina! quam imperiosa! quam vehemens! Cerhego, homini non probatissimo, servire res coegit eos, qui amplissim: videbantur: mittere munera, noctu venire domum ad eum, precari, denique supplicare. Quae servitus est. si haec libertas aestimari potest? quid? cum cupiditatum dominatus excrslit, et alius est Dominus exortus ex conscientia peccatorum, timor? quam est illa misera, quam dura servitus! adolescentibus paulo loquacioribus est serviendum: omnes, qui aliquid scire videntur, tamquam domini, timentur. Iudex vero quantum habet dominatum? quo timore nocentes afficit? an non est omnis metus, servitus? Quid valerilla eloquenussimi viri, L Crassi, copiosa magis, qeam sapiens oratio? Eripe nos ex servitute. Quae ista servitus, tam claro homini, tamque nobili? Omnis animi debilitari, et humilis, et fracti umiditas, servitusest. Nolite sinere no. cuiquam servire. In libertatem vind cari vult? minime.

Quid enim adiungit? Nisi vobis universis. Dominum mutare, non liber esse vult. Quibus et possumus et debemus. Nos vero, siquidem animo excelso, et alto, et virtutibus exaggerato sumus, nec debemus, nec possumus. Tu posse te dicito, quandoquidem potes: debere ne dixeris: quoniam nihil quisquam debet, nisi quod est turpe non reddere. Sed haec hactenus. Ille videat, quomodo Imperator esse possit: cum eum ne liberum quidem esse ratio, et veritas ipsa convincat.

IMITATIO.

In hac materia imitando facile ill am ornabis sententiam quod servire Deo, regnare sit; regnare in mundo ser vire.

VIII. Thesis. An mors acerba senibus videri debeat? Cicero in Catone Mai. A comparatione cum iuvenibus, causisque et adiunctis.

Principio tradit senectutem non iccirco tristem esse, quod mors illi propinqua sit.

Probat 1. Quia et adolescentibus dape moriendum. hoc miserioribus, quod mors illis incerta fuerit.

2. Quod iu venes sperant, ut diu possint vivere (quamquam nihil in hac vit a sit diu) hoc iam senes possident.

3. Quod senes pene fabulam vitae peregerint, et tamquam in exacto anno iam fructus laboris colligant.

4. Quod iu venes repugnante natura saepe, senes quasi poma natura. sponte e vita discedant.

5. Quod senes mortis contemptuplerumque fortiori sint animo, ut Solon apud Pisistratum.

Docet 6. Meditatione mortis candem minus nobis molestam accidere, quod non senum tantum, sed et iuvenum exemplo docet.

7. Cum nulla aetas praeteritae aetatis desiderio tangatur, cur idfaciat senex, praesertim cum vitae iam immertali sit propior.

10. Quivis sapiens libenter moritur, et nolit cum Pelia ad primam aetatem recoqui, cum ex hac vita tamquam hospitio transeamus.

11. Concludit iure gaudendum, cum charissimis clarissimisque viris in altera vita sociemus.

Cato senex ad Scipionem et Laelium adolescentes.

Causa quae maxime angere, atque solicitam habere nostram aetatem videtur, est appropinquatio mortis, quae certe a senecture non potest long e abesse.

1. O miserum senem, qui mortem contemnendam esse in tam longa aetate non viderit! quae aut plane negligenda est. si omnino exstinguit animum; aut etiam optanda, si aliquo eum deducit, ubi sit futurus aetemus. Atqui tertium certe nihil inveniri potest. Quid igitur timeam, si aut non miser post mortem, aut beatus etiam fururus sum? Quamquam quis et tam stultus, quamvis sit adolescens, cui sit exploratum, se ad vesperum esse victurum? quin etiam aetas illa multo plures, quam nostra, mortis casus habet: facilius in morbos incidunt adolescentes: gravius aegrotant: tristius curantur: itaque perpauci veniunt ad senectutem. Quod ni itae accideret, melius et prudentius viveretur. mens enim, et ratio, et consilium in senibus est: qui si nulli fuissent, nullae omnino civitates essent.

2. Sed redeo ad mortem impendentem. Quod illud est crimen senectutis, cum illud videatis cum adolescentia esse commune. Sensi ego tum in optimo filio meo. tum in exspectatis ad amplissimam dignitatem fratribus tuis. Scipio, omni aetati mortem esse communem. At sperat adolescens diu se esse victurum; quod sperare idem senex non potest. Insipienter sperat: quid enim stultius, quam incerta pro certis habere, falsa pro veris? At senex ne quod speret quidem habet. Est eo meliore conditione, quam adolescens; cum id quod speret ille, hic iam consecutus est.

ille vule diu vivere, hic diu vixit. Quamquam, ô Diiboni, quid est in hominis vita diu? da enim supremum tempus, exspectemus Tartessiorum Regis aetatem. Fuit enim, ut scriptum video, Arganthomus quidam Gadibus, qui octoginta regnavit annos, centum et viginti vixit. Sed mihi ne diuturnum quidem quequam videtur. in quo est aliquid extremum, cum enim id advenit, tunc illud quod praeteriit, effluxit; tantum manet id, quod virtute et recte factis sis consecutus: Horae quidem cedunt, et dies, et menses, et anni; nec praeteritum tempus unquam revertitur; nec quid sequatur sciri po: est.

3. Quod cuique temporis ad vivendum datur, eo debet esse contentus. ne que enim histrioni, ut placeat, peragenda fabula est, modo, in quocumque fueritactu, probetur: neque sapienti usque ad. plaudite, veniendum. breve enim tempus aetatis satis est longum ad bene honesteque vivendum. Sin pro esseris longius: non magis dolendum est, quam agricolae dolent, praeterita verni temporis suavitate, aestatem, autumnumque venisse. ver enim, tamquam adolescentia, significat ostenditque vitae fructus futuros: reliqua tempora de metendis fructibus, et percipiendis accommodata sunt. Fructus autem senectutis est, ut saepe dixi, ante partorum bonorum memoria et copia.

4. Omnia vero, quae secundum naturam fiunt, sunt habenda in bonis. Quid aut em est tam secundum naturam, quam senibus emori? quod idem contingit adolescentibus, adversante et repugnante natura. Itaque adolescentes sic mihi mori videntur, ut cum aquae multitudine flammae vis opprimitur; senes autem, sicut cum sua sponte, nulla adhibita vi, consumptus ignis exstinguitur. Et quasi poma ex arboribus, si cruda sunt, vi avelluntur; si matura et cocta, decidunt: sic vitam adolescentibus vis aufert, senibus maturitas: quae mihi quidem tam iucunda est, ut quo propius ad mortem accedam quasi terram videre videar, aliquandoque in portum, ex longa navigatione, esse venturus.

5. Senectutis autem nullus certus est terminus. recteque in ea vivitur, quoad munus officii exsequi, et tueri possis, et tamen mortem contemnere. Ex quo fit, ut animosior etiam senectus sit, quam adolescentia, et fortior. Hoc illud est, quod Pisistrato tyranno, a Solone responsum est,

cum illi quaerenti, qua tandem spefretus, sibi tam audacter obsisteret, respondisse dicitur, senecture. Sed vivendi finis est optimus, cum integra mente, certisque sensibus, opus ipsa suum eadem, quae coagmentavit, natura, dissolvit. Ut navem, ut aedificium idem destruit facillime, qui construxit: sic hominem eadem optime, quae conglutinavit, natura dissolvit, nam omnis conglutinario recens aegre, inveterata facile divellitur. Ita fit, ut illud breve vitae reliquum, tam avide appetendum senibus, nec sine causa deserendum sit. Vetat Pythagoras, iniussu Imperatoris, id est, Dei, de praesidio, et statione vitae decedere. Soloni quidem sapientis elogium est, quo senegat velle suam mortem dolore amicorum et lamentis vacare. vult credo se esse carum suis, sed haud scio, an melius Ennius:

6. Iam, sensus moriendi, si quis porest esse, is ad exiguum tempus durat, praesertim seni: post mortem quidem sensus, aut optandus, aut nullus est. Sed hoc meditatum ab adolescentia debet esse, mortem ut negl gamus: sine qua meditatione tranquillo esse animo nemo potest; moriendum enim certe est, et id, incertum, an eo ipso die. Mortem igitur omnibus horis impendentem times, qui poteris animo consistere? de qua non ita longa disputatione opus esse videtur, cum recordarer non L Brutum, qui in liberanda patria est interfectus: non duos Decios, qui ad voluntariam mortem cursum equorum incitaverunt; non M. Atilium, qui ad supplicium est profectus, ut fidem hosti datam conservaret; non duos Scipiones, qui iter Poenis, vel corporibus suis obstruere voluerunt; non avum L Paullum, qui morte suâ luit collegae in Cannensi ignominia temeritatem; non M. Marcellum, cuius interitum ne crudelissimus quidem hostis, honore sepulturae carere passus est; sed legiones nostras, quod scripsi in Originibus, in eum saepe locum profectas, alacri animo erecto, unde esse numquam redituras arbitrarentur. Quod igitur adolescentes, et ti quidem non solum indocti, sed etiam docti Rustici contemnunt, id docti senes extimescent?

7. Omnino, ut mihi quidem videtur, rerum omnium satietas vita facit satietatem. Sunt pueritiae certa studia: num igitur ea desiderant adolescentes? sunt et ineuntis adolescentiae: num ea iam constans requirit aetas, quae media dicitur? sunt etiam eius aetatis: ne ea quidem a senectute quaeruntur. Sunt extrema quaedam studia senectutis. Ergo, ut superiorum aetatum studia occidunt, sic occidunt etiam senectutis. quod cum venit, satietas vitae tempus maturum mortis affert. Equidem non video, cur, quid ipse sentiam de morte, non audeam dicere. quod eo melius mihi cernere videor, quod ab ea propius absum. Ego vestros Patres, Publi Scipio, tuque Cai Laeli, viros clarissimos, mihi amicissimos, vivere arbitror, et eam quidem vitam, quae est vita numeranda nam, dum sumus in his conclusi compagibus corporis munere quodam necessitatis, et gravi opere perfungimur.

8. Est enim caelestis animus, ex altissimo domicilio depressus, et quasi demersus in terram, locum divinae naturae, aeternitatique contrariam. Sed credo Deos immortales sparsisse animos in corpora humana, ut essent, qui terras tuerentur, quique caelestium ordinem contemplarentur, imitarentur eum vitae modo, atque constantia. Nec me solum ratio ac disputatio impulit, ut ita crederem, sed nobilitas etiam summorum Philosophorum, et auctoritas. Audiebam Pythagoram, Pythagoreosque incolas pene nostros, qui essent stalici Philosophi quondam nominati, numquam dubitasse, quin ex universa mente divina deliba. tos animos haberemus. Demonstrabantur mihi praeterea, quae Socrates supremo vitae die de immortalitate animorum disseruisset, is, qui esset sapientissimus Oraculo Apollinis iudicatus. Quid multa? sic mihi persuasi, sic sentio: cum tanta celeritas sit animorum, tanta memoria praeteritorum, futurorumque prudentia, tot artes, tot scientiae, tot inventa, non posse eam naturam, quae res eas contineat, esse mortalem: cumque animus agitetur. nec principium motus habeat, quia ipse se moveat, nec finem quidem habiturum esse motus sui, quia numquam se ipse sit relicturus: et, cum simplex animi sit natura, neque habeat in se quidquam admistum, dispar sui atque dilsimile, non posse cum divid: quod si non possit, non posse interite.

9. Nemo unquam mihi Scipio persuadebit, aut Pattem tuum Paullum, aut duos avos, Paullum et Africanum, aut Africani Patrem, aut patruum, aut multos praestantes viros, quos enumerare non est necesse, tanta esse conatos, quae ad posteritatis memoriam pertinerent, nisi animo cernerent, posteritatem ad se pertinere. An censes (ut de me ipso aliquid more senum gloriet) me tantos labores, diurnos, nocturnosque domi, militiaeque suscepturum fuisse, si iisdem finibus gloriam meam, quibus vitam, essem terminaturus? nonne melius multo suisset, otiosam aetatem et quietam, sine ullo labore, aut contentione, traducere? sed nescio quo modo animus erigens se posteritatem semper ita prospiciebat, quasi cum excessisset e vita, tum denique victurus esset quod quidem ni ita se haberet, ut animi immortales essent: haud optimi cuiusque animus maxime ad immortalitatis gloriam niteretur.

10. Quid, quod sapientissimus quisque aequissimo animo morictur, stultissimus iniquissimo? non vobis videtur animus, is qui plus cernat, et longius, videre fe ad meliora proficisci; ille autem, cuius obtusior sit acies, non videre? Equidem efferor studio patres vestros, quos colui et delcxi, videndi. Neque vero eos solum convenire auco, quos ipse cognovi, sed illos etiam, de quibus audivi, et legi, et ipse conscripsi. Quo quidem me proficiscentem haud sane, quis facile retraxerit, nec tamquam Peliam recoxerit, quod si quis Deus mihi largiatur, ut ex hac aetate repuerascam, et in cunis vagiam: valde recusem. Nec vero velim quasi decurso spatio, ad carceres a calce revocari. Quid enim habet vita commodi? quid non potius laboris? sed habeat sane: habet certetamen, aut satietatem, et modum. Non libet enim mihi deplorare vitam, quod multi. et ii docti, saepe fecerunt. nec me vixisse paenitet: quoniam ita vixi, ut non frustra me natum existimem. Et ex vita ista discedo, tamquam ex domo. Commorandi enim natura diversorium nobis dedit, non habitandilocum.

21. O praeclarum diem, cum ad illud divinorum animorum concilium caetumque proficiscar; cumque ex hac turba, et colluvione discedam! proficiscar enim non ad eos solum viros, de quibus ante dixi, veium etiam ad

Catonem meum: quo nemo vir melior natus est, nemo vir melior natus est, nemo pietate praestantior: cuius a me corpus crematum est; quod contra decuit ab illo meum: animus vero non me deserens, sed respectans in ea profecto loca discessit, quo mihi ipsi cernebat esse veniendum. Quem ego meum casum fortiter ferre visus sum; non quo aequo animo ferrem; sed me ipse consolabar, existimans non longinquum inter nos digressum, et discessum fore.

IMITATIO.

Praeclara et Christiano digna homine dissertatio hac servire viris fortibus et Martyribus ad generosum mortis contemptum, alteriusque etiam vitae desiderium poterit. Tum etiam cateris ad ferenda huius vita incommoda immortali fine vitaque claudenda.

CAPUT XIX. De Thesibus per locos argumentorum extrinsecos, maiori studio ornatuque excultis.

UT in locis communibus, ita in Thesibus quoque utrorum locorum usus est, atque in his quidem tanto frequentior illustriorque, quanto rectius in ambiguis politicisque, aut ethicis eriam rebus ab usu atque experientia exempla deducuntur. Has igitur Theses, quae illis porissimum locis exponerentur, seorsum dare placuit. Ne sine observato locorum ad inventionem spectantium discrimine, a lectoribus acciperentur.

I. Thesis. Acontrarii inductione ingeniose probata. Socrates accusatus se recte non defendit. Tyrius dissert. 39.

1. Factum Atheniensium exponitur, qui Socratem damnarunt, ultro ad mortem concedentem.

2. Fingitur, Socratem se per defensionem opposuisse, atque hoc philosopho indignum ostenditur futurum fuisse, apud tales Iudices, iniquos et imperitos.

Socratem Philosophum Melitus Athenis reum fecit, Anytus stitit Iudici. Lyco accusavit, damnarunt Athenienses, vinxerunt undecimviri, interfecit tortor. Ille tamen et Melitum, qui intendit, et Anytum, qui detulit litem, et Lyconem, qui proposuit, audacter contempsit. Sed et decretum Atheniensium decreto suo et mulctam mulcta elisit. Ille et undecimviris cum vinciretur, corpus (minus enim unius, quam plurimorum potuit) praebuit: animam vero neutiquam, quae sola omnibus erat Atheniensibus superior. Ille nec to tori indignari potuit, nec venenum difficulter admisit: cumque invito damnaretur populo, ipse non invitus decessit. Quae quidem ex eo patent, quod cum mulctâ redimere litem potuerit, aut clam effugere, mortem praetulit. Paulo vero iuvito ad id factum esse, vel ex eo compertum est, quod factum damnarunt protinus. Quo quid evenire iudicibus potest stultius.

2. vin' igitur ulterius videamus, rectene id a Socrate factum sit, an secus? quid si igitur ad nos veniret aliquis, qui narraret, Athenis fuisse hominem, aetate provectum, professione Philosophum, fortunâ pauperem, indole eximium, eloquentiâ magnum, mentis acumine maiorem, vigilem, sobrium, qui nec temere quicquam egisser, nec verbum ullum effutisset: eundem postquam diu inter homines vixisset, nec ullus esset in tota Graecia indolis homo eximiae, quem non in admirationem rapuisset sui, sicut e Diis ipsum A pollinem, tamen cum invidia paulatim et indignatione, coque quo pleraque mortalium gens laborat

honestatis odio, multi in eum insurgerent, ex theatro Aristophanes, e Sophistis Anytus, e Sycophantis Melitus, ex Oratoribus Lyco, quorum hic in Comoedia tangebat hominem, ille litem intendebat, tertius nomen deferebat, quartus accusabat, reliqui omnes iudicabant: hic ita se gessit, ut primo in Aristophanem inveheretur, mediaque in Atheniensium Urbe ipsis Dionysiis, ebriis adhuc iudicibus, comicis contra convitiis hominem proscinderet. Illinc in iudicium se contulit, ubi verbis cum adversariis velitatus est, prolixaque oratione causam suam ea egit arte, quae non difficulter a calumniis iudicum averteret animos. Nam et ad captandam curiae benevolentiam exordia direxit, et fidem faciendam narrationes, signis vero argumentisque, et similibus rationibus, quod vellet, demonstravit. Testes etiam opulentissimos. quorum res fidesque spectata esset iudicibus, in medium adduxit: tum suppliciis, precibus, obsecrationibus orationem conclusit, neque non lacrimas, sicubi esset opus, effudit. Xantippen postremo eiulantem adduxit, quae infantes iudicibus vagientes ostenderet. Quibus omnibus cum animos coronae tractaret, miserti absolverunt hominem ac dimiserunt. Praeclarum Hercules Victorem! Recta videlicet illinc in Lyceum, aut Academiam, reliquosque Philosophorum hortos, laeto hilarique se contulisset vultu: non secus, quam ex hiberna tempestate redeunt superstites. Quomodo autem ferre hunc viri reditum, philosophia potuisset? Non magis quam Athletam sine sudore, sine pulvere, sine ictibus, aut vulnere e stadio cum corona, redeuntem, nec ullum pulchrae virtutis prae se vestigium ferentem, unguento tamen delibutum, palaestrae praefectus. Quare iis autem Atheniensibus causam probare suam conatus esset Socrates? tamquam iudicibus? at iniusti erant. Tamquam vitis bonis? at improbi erant. Tamquam prudentibus? at dementes erant. Tamquam benevolis? at succensebant Socrati. Tamquam similibus? at dissimillimi erant. Tamquam melioribus? at deteriores erant. Tamquam deterioribus? at quando unquam deteriori causam suam probare conatus est melior? Quid autem pro se tulisset? Philosophum se negasset? mentitus esset. Philosophum se confessus esset? Hoc ipsum erat. cur succenserent. Sed ponamus nihil horum ab co

dicendum fuisse, sed diluendum solummodo crimen. Falsum esse nempe, quod aut iuventutem corrumperet, aut Deos nevos induceret. At quis imperito artis ea persuadeat, quaesine arte ea, cognosci non possunt? Unde etiam ea Atheniensibus peritia, ut quae sit corruptela iuventutis, quae virtus, possint assequi? Quis sit Deus, quo pacto colendus? Nec enim curant mille illi iudices, quos faba creavit: nihil de his Solon scripsit, nihil de his venerandae illae Draconis praecepêre leges. Sed in ius vocare, deferre, accusare, rationem facti exposcere, iuramentum calumniae exigere. aut praestare, aliaque eiusmodi, haec sunt, de quibus curia, quam ibi Heliaeam dicunt, pronuntiat.

IMITATIO.

Laus hic Christiano in Martyrum constantia extollendae campus imitandi patet; si vel Martyrem Ignatium, vel Laurentium, vel D.Catharinam philosophiae, et eloquentiae instructam artibus, fortitudinis tamen gloria potissimum eminentem, exornes.

II. Thesis. Sitne Senectus ob virium imbecillitatem aspernanda? Cicero in Catone Mai. A comparatione et adiunctis.

Probat 1. Quid laudabilius putat ingenio excellere, cum Pythagora, quam cum Pontio et Milone viribus. Quamquam et vires exercitatione, et temperantia ad senium produci possint, ut Rex Massanissa Sapionis quondam hospes fecit.

Prob. 2. Quod vires magnae ad senum officia non requirantur, et si prorsus imbecillae sint, naturae etiam in adolescentibus, non solius aetatis vitium esse.

3. Docet, Senectutis defectum, moderanda vivendi ratione, ne succumbat corpus, et honesta mentis exercitatione, ne languescat animus, corrigi posse, quod Appium, licet caecum, se vero etiam iucunda studior um pertractatione, facere asserit.

Cato senex ad Scipionem et Laelium adolescentes.

Numquam sum assensus illi veteri laudatoque proverbio; quod monet, mature fieri senem, si diu velis senex esse. Ego vero me minus diu senem esse mallem, quam esse senem. antequam essem. Itaque nemo adhuc convenire me potuit, quin fuerim occupatus.

At minus habeo virium, quam vestrum utervis. Necvos quidem T.Pontii Centurionis vires habetis. num iccirco est ille praestantior? moderatio mado virium adsit, et tantum, quantum potest, quisque nitatur: nae ille non magno desiderio tenebitur virium. Olympiae per stadium ingressus esse Milo dicitur, cum humeris sustineret. utrum igitur has corporis, an Pythagorae tibi malis vires ingenii dari? denique isto bono utare, dum adsit; cum absit, ne requiras. Nisi forte adolescentes pueritiam, paullulum aetate progressi adolescentiam debent requirere. Cursus est certus aetatis. et via una naturae, eaque simplex, suaque cuique parti aetatis tempestivitas est data. Ut enim infirmitas puerorum est, ferocitas iuvenum, gravitas iam constantis aetatis: sic senectutis maturitas naturale quiddam habet, quod suo tempore percipi debeat. Arbitror te audire, Scipio, hospes tuus Massanissa, quae faciat hodic, nonaginta annosnatus: cum ingressus iter pedibus sit, in equum omnino non ascendere; cum equo, ex equo non descendere; nullo imbre, nullo frigore adduci, ut capite aperto sit: summam in eo esse corporis siccitatem; itaque exequi omnia regis officia, et munera. Potestigitur exercitatio, et temperantia insenectute etiam aliquid conservare pristini roboris.

Non sunt in senectute vires, nec postulantur quidem vires a senectute. ergo et legibus et institutis, vacat aetas nostra muneribus iis, quae non possunt sine viribus sustineri. Itaque. non modo, quod non possumus; sed ne quantum possumus quidem, cogimur. At iam multi sunt imbecilli senes, ut nullum officii, aut omnino vitae munus exsequi possint. At id quidem non proprium senectutis est vitium. sed communc invaletudinis. Quam fuit imbecillus P. Africani filius, is, qui te adoptavit? quam tenui, aut nulla potius valetudine? quod nisi ita fecisset, alterum ille extitiffet lumen civitatis. ad

panam enim magnitudinem animi doctrina uberior accesserat. Quid mirum igitur in senibus, si infirmi sunt aliquando, cum ne id quidem adolescentes effugere possint?

Resistendum Laeli et Scipio, senecturti est, eiusque vitia diligentiâ compensanda sunt: pugnandum, tamquam contra morbum, sic contra senectutem: habenda ratio valetudinis, utendum exercitationibus modicis: tantum cibi et potionis adhibendum, utreficiantur vires, non opprimantur. Nec vero corpori solum subveniendum est, sed menti, atque animo multo magis. nam haec quoque, nisi tamquam lumini olcum instilles, exstinguuntur senectute. et corpora quidem exercitationum defatigatione ingravescunt: animi autem, exercendo levantur. nam, quos ait Caecilius Comicus, stultos senes, hos significat credulos, obliviosos, dissolutos. quae vitia sunt, non senectutis, at inertis, ignavae, somniculosae senectutis; ut petulantia, ut libido magis est adolescentium, quam senum; nec tamen omn um adolescentium, sed non proborum: sic ista senilis stustitia. quae deliratio appellari solet, senum levium est, non omnium. Quatuor robustos filios, quinque filias, tantam domum, tantas clientelas Appius regebat, et senex, et coecus. Intentum enim animum, tamquam arcum, habebat; nec languescens succumbebat senectuti: tenebat non medo auctoritatem; sed etiam imperium in suos: metuebant eum servi, verebantur liberi, carum omnes habebant, vigebat in illa domo mos patrius, et disciplina. Ita enim senectus honesta est, si se ipsa defendit, si ius suum retinet, si nemini mancipata est, si usque ad ultimum spiritum dominatur in suos. Ut enim adolescentem, in quo altquid senile, si senem, in quo aliquid est adolescentis, probo, quod qui sequitur, corpore senex esse poterit, animo numquam erit. Septimus mihi liber Originum est in manibus; omnia antiquitatis monumenta colligo; causarum illustrium quascumque defendi, nunc quam maxime orationes conficio: ius augurum, Pontificum, civile tracto: multis etiam Graecis literis utor: Pytha goreorumque more, exercendae memoriae gratia, quod quoque die dixerim, audiverim, egerim, commemoro vesperi. Hae sunt exercitationes ingenii, haec curricula mentis: in his desudans atque claborans, corporis vires non magnopere desidero: adsum amicis: venio in senatum frequens:

ultroque affero res multum et diu cogitatas, easque tutor animi. non corporis viribus. quae si exsequi nequirem, tamen me lectulus oblectaret, ca ipsa cogitantem, quae iam agere non possem: sed, ut possem, facit acta vita. Semper cmm in his studiis, laboribusque viventi non intelligitur, quando obrepat senectus. Ita sensim sine sensu aetas senescit, nec subito frangitur, sed diuturnitate exstinguitur.

IMITATIO.

In descriptione ac laudibus senectutis, tum vero earum occapationum, quae animi sunt, si cum corporis occupationibus conferatur. aut senis alicuius encomio, e. g. Caroli Quinti, imperie sese abdicantis atque ad solius animi studia transferentis, hic locus idoneus erit.

III. Thesis. Tam voluptatis, quam secundae fortunae satietas est. Tyrius Dissert. 35. Ab exemplis potissimum.

1. Homo, qui nihil adversi experitur, ipsam denique admittit, et fasti dit voluptatem.

1. Ut ad portum navigaturus gubernatorem tibi eligis, non qui tempestatem ullam, nullos unquam fluctus vidit; sed qui multis ex periculis, longaque malorum experientia paulatim sibi comparavit artem; ita et ego Imperatori minus fido, qui numquam adversis casibus iactatus est, longaque felicitate ebrius, nihil tulit metuendum, ut foitunae Croesi diffidit Solon, Polycratis sorti Amasis. Terram cquis abundantem Croesus, navibus instructum mare possidebat Polycrates; quorum nihil diuturnum fuit, non terra Croeso, non Polycrati mare: Polycratem enim intercepit Orontes, Croesum Cyrus. Ita felicitatem longam, malorum gravis excepit series: Quocircaneque Croesum iudicabat felicem esse Solon; cum

esset sapiens: neque Amasis adhaesit Polycrati, cum periculum subterfugeret. Sic et ego vitam approbo, quae adversam gustavit fortunam, sed gustavit tantum.

Quae virtutem habet, eaque utatur, quoties fortuna invitum petit, sic inter omnes colores, qui maxime elatus est, maxime delectat oculos, nisi tamen fuscum coniungas. magnam illi voluptatis detrahis partem. Ita si secundis rebus misceas adversa, magis virtutem advertes, magis felicitatem senties. Sitis voluptatem bibendi commendat homini, fames voluptatem edendi commendat, nox oculis desiderium solis commendat. Optat homo noctem post solem, famem cum satur est, sitim cum ebrius, quod si demas hanc vicissitudinem, voluptas, quae fuerat, fit dolor. Sic et Artaxerxes Rex Persarum dicitur, prae voluptate nimia continuaque, in qua versatus erat pace, felicitatem aliquamdin ne vidisse quidem suam. Cui cpulum parabat tota Asia, porum praebebant fluvii omnes pulcherrimi. vitae inserviebant artes plurimae. Verum postquam e mari bellum illi est exortum cum decem Graecorum milibus, fortissimisque congressus Imperatoribus, victus in colliculum quendam profugit: in quo noctu cum quievisset, tum primum sitire coepit homo miserrimus. Ubi non Choaspen suum habebat, non Tigrin, non Nilum, non pocula aut pincernas. Hic illi satis fuit, quod a Mardo homine aquae corruptae utrem acciperet: ac tum demum scire infelicissimus potuit mortalium, quis voluptatis sit usus, quid suaviter sit vivere.

2. Ergone voluptatis aliqua erit satietas, secundae fortunae non erit? est, ut arbitror, quam aut cibi ullius, aut vini gravior. Nec enim otiari Achilles potuit, nec silere Nestor, nec periculis carere Ulysses. Licebat enim in pace vivere Achilli, Myrmidonibusque imperare; Thessalam terram colere, Pelei fovere senectutem, Nestori rursus in Pylo praeesse suis sine bello, seniumque otiose transigere. Domi Ulyssi circa frondosum Neritum, in terra, quam felicem iuvenum nutricem Homerus vocat, manere: A ut in umbroso postremum irriguoque Calypsus antro, famulantibus undique Nymphis. mortis seniique ignaro vitam ducere. Sed nec immortalis esse ealege voluit, ut otiosus esset, aut virtutem suam nusquam exhiberet. Necesse enim est hac, qui uti coepit

Quam autem Ulyssi formam relinquis, miseriam si demis? quam Achilli, si Hectorem, si Scamandrum, si

Undecimque urbes, quas in terra? Herculem non aliunde, quam e media cum periculis lucta sustulerunt, Iovique adscripserunt homines. Cui feras si demas, et tyrannos, si plurima illa sursum deorsumque itinera, et adversa omnia. Herculis virtutem mutilasti. Atqui Olympicis Pythiisque ludis Oleastrum nemo, nemo malum consequitur, qui solus secum in pulvere decerta verit: sed ad versario prius opus est, ut praeconis voce victor declareris. In hoc vero vitae stadio, hoc in certamine, quem bono viro adversarium dabis, praeterquam adversae fortunae gustum? Agedum athletas nostros in stadium vocemus. Age, quinam Athenis? Socrates, qui cum Melito, cum vinculis, cum veneno luctaturus est. Quis ex Academia? Plato, qui cum tyranni ira, cum mari multo, cum maximis periculis. Veniat et alius athleta Atticus, qui cum Tissaphernis periuriis, eum Ariaei insidiis, cum proditione Menonis, et occultis regiis decertet consiliis. Volo e Ponto adveniat Athleta, et quidem ad certamen maximum, maximosque adversarios; paupertatem dico, infamiam, famem, frigusque. Ego vero et exercitia eius laudo.

Nec difficulter propterea vicit. Quapropter coronam viris defero, victoresque eos in virturis certamine praeconio meo proclamo. Quod si mala illis, cum quibus luctantur, dempseris, coronam illis demis, demis prius praeconium. Deme Atheniensibus velocem illum ad Marathonem cursum mortemque, quam oppetiere ibi: et Cynaegiri manum, et Polyzeli cladem, et Callimachi vulnera, nihil praeclarum Atheniensibus relinquis: nisi forte Erichthonium, aut Cecropem, fabulas meras, ne fide digna nomina. Hanc ob causam quam diutissime salva libertas sua Spartanis constitit, quod ne pace quidem otiantur. Habes etiam tum flagra, habes plagas Laconicas, magnumque malorum agmen, virtutibus immistum.

IMITATIO.

Imitaturo serviet, si otiosae etiam vitae magnum esse fastidium doceat; aut contra in constanti virtutum usu diuturnum nullum fastidium obrepere contendat, vel etiam si mutatis exemplus in eadem de fortunae vicissitudine thesi persistat.

IV. Thesis. Voluptatis acsapientiae studium minime conveniunt, Tyrius diss. 34. Similibus variis probatur.

2. Philosophia vera, contra Evicurum, voluptatem respcit. Similis Spartiatae et forti duci.

3. Voluptas Rationi imperans Tyranno insatiabili similis est, qualis Xerxes Rex fuit, tum Tantalo semper sitienti, et mendico plus quam Homerico.

5. Cum mens hominis caelestis, corpus terrenum sit, qui huic vacant merito Centauris et Chimaeris similes habentur.

1. Veram invenire rationem est difficile. Plerumque enim id evenit homini, ut quo fecundiore sit ingenio, eo minus valeat iudicio. Et reliquae quidem artes, in iis circa quae versantur singulae, cum ipso progressu plura semper inveniunt quotidie. Philosophia quo plus proficit, eo contrariis magis, ambiguisque abundat argumentis. Non aliter quam agricolae, qui instrumenta cum habent plurima, minuc fecundo tamen agro utuntur. Et civilia quidem iudicia, sententiae iudicum ac corona, tum pigmenta oratorum populique dirigunt suffragia. Hic vero quis nobis iudex erit, qua tandem verum a falso distinguemus sententia? Ratione? at nullam inventes, cui non dari possit contraria. Affectione

Parum fidum narras iudicem. Multitudine? plures hic indocti sunt. Opinione? Deterioribus favet illa. Ecce tibi. vel in hocipso, de quo agimus, cum voluptas inter se virtusque contendant, atque inter se componantur; nonne et vi sua virtute eicit voluptas, et opinione vulgi superior evadit, et numero vincit testium, et vehementius afficit? Illud vero quod restat, in quo omni virtuti est praesidium, ipsa ratio, non minus secatur, non minus dividitur, nec raro suum voluptati defert patrocinium. Invenies aliquem, qui ornate pro voluptatibus dicat, virtut em vituperet; et quod dici solet, a viris ad feminas transferat imperium. Simulque et habirum mutet Philosophi, et retineat nomen. Relinque mi homo, una cum oratione tua et nomen: ipsa fundamenta evertis.

2. Nihil Philosophiae cum voluptate est commune. Alius est voluptatis, alius sapientiae studiosus. Distincta sunt nomina, distincta sunt opera, distinctum est genus. Sicut aliud est Laconium, quam Atticum, aliud Barbaricum, quam Graecum. Si enim Spartiatam te esse dicas, aut Graecum, aut Doricum, aut Heracliden, et tiaram tamen admireris Medicam, aut mensam Barbaricam, aut essedum Persicum, iam ad Persas deficis, transis ad Barbaros: Pausaniam exuisti, Medus es, es Mardonius. Depone et nomen cum genere, et vulgus quidem cum voluptatem laudant, facile ferre possum. Animus enim illis illiberalis est. rectaeque rationis penitus ignarus: cuius miseriam deplorare, cuius ignorantiae possis ignoscere. Epicuri vero nomen cum recordor, ferre hominem non possum. Nec enim Philosophiam admitto, quae lasciviat. Sicut Imperatorem non fero, stationem quideserat, tantumque in fuga dux sit, nec agricolam, qui segetes suas incendat, nec gubernatorem, qui marinos metuat fluctus. Navigare oportet, imperare oportet, terram colere oportet. Laborum plena haec sunt omnia. Nihil quod pulchium, quod honestum sit, ab ignavia producitur.

3. Quod si ea, quae honesta sunt, voluptates dicas sequi, concedam: sequantur; dum modo ubique praecedat honestas:

ut imperet voluptas, morem gerat ratio; durum animo tyrannum et inexorabilem praeficis. Cui ubique et sine excusatione ulla serviendum est: etiam cum foeda et iniusta imperat. Quem enim voluptati terminum praescribes? a cupiditatum licentia sibi vires reassument; insatiabilis hic tyrannus est, qui, et quae adsunt, despicit, et quae non adsunt, desiderat: qui et abundantia accenditur, et spe erigitur, nimiaque lascivit copia. Hic tyrannus contra honestatem irritat turpitudinem contra iustitiam armat iniustitiam. Nihil enim est, quod facilius sibi satis fierit patiatur, quam corporis necessitas. Sitit aliquis? ubique fontes sunt: esurit aliquis? ubique fagisunt. Sol ille, quem vides, quavis penula calidior est. Haec prata quovis spectaculo amoeniora sunt. Hi flores genuinum odoris oblectamentum sunt. Et hactenus quidem voluptati praefigi potest terminus: ipse nimirum usus. Quem si semel transcenderis. longiusque processeris, liberum voluptati cursum, nullisque definitum spatiis concedis, virtutemque penitus intercludis. Hoc est, quod plus habendi semper sitim excitat, hoc est, quod tyrannides creat. Sicut nec regio angusta Pagasardae Persarum Regi, neque Cyri sufficit nasturtium: verum universa voluptatibus illius vectigalis est Asia. Nisoeos illi equos alit Media meretriculas Graeculas Ionia, barbaros Eunuchos educat Babylon: artes cuiuscumque generis fubministrat Aegyptus, ebur suum Indi.odores Arabes Ne ipsi quidem nihil voluptatibus illius suppeditant fluvii. Pactolus aurum, triticum Nilus, aquam praebet Choaspes. Quid? quod ne haec quidem illi sufficiunt, quin peregrinas amare incipit voluptates? Atque co fine Europam petit, Scythas persequitur, Poeones evertit, Eretriam capit, navibus Marathonem invadit, ubique oberrat denique. O deplorandam in homine paupertatem! Quis enim pauperior illo esse potest, qui numquam concupiscere desinit? Animus enim humanus, cum semel ultra quam flagitat necessitas, voluptates gustaverit, priora semper negligit, optatnova Ut revera Tantali de hoc mutato nomine narretur fabula. Quid enim aluid est, quam perpetua sitis eius hominis, quem explere voluptas non potest? quid aliud, quam cupiditatum aqua, quae fluit semper, aut refluit: quae tristissimis semper imbuuntur curis, tumultu ac metu. Si adsit, times ne non veniat. Ut eum, qui haec

sectetur, nec ullas sentire voluptates sit necesse, perpetuaque in confusione rerum et ambiguitate versari. Iam cogita, quem qualemque animo praeficias tyrannum. Ut si Critiam loco Solo nis Atheniensibus, ut si Pausaniam loco Lycurgi praeficias Lacedaemoniis. Ego enim, qui libe tatem amo, lege opus, opus ratione habeo. Haec erectam immobilemque felicitatem mihi, sine metu ullo, nullius ind gnam auxilii, Non deiectam animo, non quae illiberalibus se submittat artibus: a quibus tamquam rem magnam, paulatim voluptatem emendicet suam. Non fiustum panis tantum, ut mend cus ille Homericus, mehercules.

Solum, sed quae etiam his absurdiora sunt. Obsonium a Mithaeco videlicet, vinum a Sarambo, citharam a Canno, cantum a Milesia. Et quis erit horum modus, quis felicitatis eius, quae ex voluptate oritur, terminus? ubi tandem consistemus? cui deferemus praemium? Quis tam beatus ille, tam vigil, tam industrius, quem nec noctu, nec interdiu ulla latet, aut praeterit voluptas? Quiomnem animum, omnes sensus, non aliter quam flagella sua mannus polypus, eo intendit ut omnes simul, quae ubique sunt, attrahat voluptates.

4 Fingamus, si videatur, hominis, quem voluptatum beat felieiras, huiusmodi imaginem. Unum esse, qui eodem tempore colores videat iucundissimos, sonos aud at suavissimos naribus odores percipiat gratissimos, sucos gustet diveisissimos, tepore foveatur iucundissimo, Veneieae rei sit intemus. Si enim spatium concedas intermedium separesque voluptates. ac disiungas sensus, enervas volup atem. Cuius enim iuvat praesentia, eius necessario nocet absentia Quis ergo tam firmus est animus, ut tantum voluptatis ferre possit impetum, quae quietem nullam, respirationem admittat, nec minimam? Quis m serrime cum hoc agi non intelligat, futurumque, ut otiari aliquando et vacarc ipse desideret? quae enim diutius perseverat voluptas, fit molestia. Quid ergo miserius ea esse voluptate potest, quae commiseratione digna videtur? O Iupiter Diique reliqui patres artificesque terrae et maris, quaeque vigent in illis, quodnam hoc est animal, cui hunc locum, hanc vitam

tribuistis: quam audax, quam temerarium, quam loquax! bonum non respicit, quod agendum est praetermittit, voluptatibus pascitur: sicut ducem populus, ita hanc sequitur.

Interire totum hoc genus: Si nihil voluptate a vobis maius poterit consequi. Quomodo autem non posset? respondeamus enim, cum Homero, pro Iove: Habet, inquam, habet mentem, habet rationem. Vita praeterea eius ex mortalibus constat, immortalibusque principiis. Estque tamquam animal in medio utriusque positum: quod ab humana quidem contagione corpus deducat, e divino autem fontemen. tem. Iam corpori proprium est voluptas, menti ratio. Et corpus quidem cum brutis commune habet, peculiarem autem sibi mentem. Quare ibi quaere bonum hominis, ubi eius est operatio, ibi operationem, ubi instrumentum, ibi instrumentum, ubi eius conservatrix pars est. Ab ea iam incipe. Utrum alterum conservat, corpus anima, an animam corpus? conservatricem invenisti partem. Quod animi instrumentum est? mens. Operationem quaere. Quae mentis operatio est? prudentia. Invenisti id quod bonum dicimus. Si quis vero hanc in homine partem, quae prudentiae capax est, qui Deum respicit, contemnat, foedam illam alteram (corpus nimirum) voracemque, quae voluptates curat, velit pascere, cu hunc dicimus esse similem? fabulae huic mehercules. Fingunt in Thessaliae Pelio fuisse homines Poetae, monstroso corpore, qui ab umbilico equi pone attrahebant formam. In eiusmodi forma monstrosa necesse fuit bellumam una saginari partem: loqui quidem ut hominem, saginari autem ut belluam. Videre ut homines, coire ut belluas Euge poetae poetarumque filii, antiquae generosaeque Musae primi parentes: quam manifeste nobis illud, quod voluptatibus nos coniungit, ostendistis vinculum. Simul ac enim belluinae imperant animo libidines, formam quidem integram relinquunt, sui vero obsequio, eum, qui utitur, hominem in belluam convertunt. Hoc sibi Centauri volunt. hoc Gorgones, hoc Chimaerae, hoc Cecropes.

IMITATIO.

Serviet in Salomonis veprehensione, qui solo voluptatis studio, in senio desipuit. aut laudibus D Augustini, qui ad veram sapientiam, a voluptatibus se transtulit.

V. Thesis. Laudabilius ne sit res bellicas, quam urbanas administrare? Cicero pro se atque urbanis rebus sentit, l. 1. Offiic. Et rationem optimam belli gerendi administrandique Remp. ostendit, ab exemplis et attributis officiorum.

1. Statuit, ves urbanas clariores esse bellicis. Probat 1. exemplis legislatorum Solonis apudAthen. quem opponit Themistocli, Archistratego, et Lycurgi apud Lacedaemonios, quem comparat Pausanie et Lysandro belli Ducibus. deniquae et Romanos bellatores eiusdem urbis Consulibus componit, concluditque, ccdant arma togae, idque suo postremum exemplo confirmat.

2. Prob. 2. Quod honesti ratio potissimum in animi curae consistat, et consilio eorum fere bella administrentur, qui Reip. domi praesunt. Ubi non minus fortis praesensque ad omnem casunt animus, quam in bello opus.

3. Ostendit quomodo et quando viro forti bellandum. pericula quidem ultro accersenda non esse; sed nec pro patria declinanda, cuius etiam commodis proprius honor posthabendus, quod mole Callicratides et Cleombrotus apud Graecos neglexit, bene Fab. Maximus apud Rom praestitit.

4. Reipub. bene administrandae rationes explicat stat vitque. non esse tantum parteci vium favendum. quod seditionem generat; non inv diae, non ambitiont, non irae succumbendum, non secundis rebus efferendum animum, nihil adulationi dandum.

5. Concludit in Reip. cura, sematos a bello, quosdam etiam etiosos, magnitudinem animi declarare egregie posse.

Cic. ad M. Fil.

1. Cum plerique arbitentur res bellicas maiores esse. quam urbanas; minuenda est haec opinio. multi enim bella saepe quaesiverunt propter gloriae cupiditatem: atque in magnis animis ingeniisque id plerumque contingire, oque magis, si sunt adrem militarem apti, et cupidi bellorum gerendorum. Vere autem si volumus iudicare, multae res extiterunt Urbanae maiores, clarioresque, quam bellicae. Quamvis enim Themistocles iurelaudetur, et sit eius nomen, quam Solonis, illustrius; citeturque Salamis clarissimae testis victoriae, quae anteponatur consilio Solonis, et, quo primum constituit Arcopagitas, non minus praeclarum hoc, quam illud, iudicandum est. Illud enim semel profuit, hoc semper proderit civitati: hoc consilio leges Atheniensium, hoc maiorum instituta servantur. et Themistocles quidem nihil dixerit, in quo ipse Arcopagum adiuverit: at ille adiuvit Themistoclem, est enim bellum gestum consilio senatus eius, quia Solone erat constitutus. Licet eadem de Pausania, Lysandroque dicere, quorum rebus gestis quamquam imperium Lacedaemoniorum dilatatum putatur: tamen ne minima quidem ex parte Lycurgilegibus, et disciplinae conferendi sunt: quin etiam ob has ipsas causas, et paratiores habuerunt exercitus, et fortiores. Mihi quidem, neque, pueris nobis, M. Scaurus, C. Mario; neque cum versaremur in rep. Q. Catulus On. Cn. Pompeio cedere videbatur. parva enim sunt forisarma, nisi est consilium domi: nec plus Africanus, singularis et vir et imperator, in excidenda Numantia reip. profuit, quam eodem tempore P. Nasica privatus, cum T. Gracchum interemit. quamquam haec quidem res. non solum ex domestica est ratione: attingit enim et bellicam, quoniam vi, manuque confecta est. Sed tamen idipsum gestum est consilio urbano, sine exercitu. Illud autem optimum est, in quo me invadi solere ab invidis, et improbis audio:

Ut enim aliorum omittam, nobis remp. gubernantibus, nonnetogae arma cessere? neque enim in repub periculum

fuit gravius unquam, nec maius otium, ita consiliis, diligentiaque nostra celeriter de manibus audacissimorum civium delapsa arma ipsa ceciderunt. Quae res igitur gesta est unquam in bello tanta? quis triumphus conferendus? licet enim, Marce fili, apud te gloriart, ad quem et haereditas huius gloriae et factorum imitatio pertinet. mihi quidem certe vir abundans bellicis laudibus, Cn. Pompeius, multis audientibus, hoc tribuit, ut diceret, fiustra se tertium triumphum deportaturum fuisse, nisi meo in lep. beneficio, ubitriumpharet, esset habirurus. Sunt ergo domesticae fortitudines non inferiores mihtaribus.

2. In quibus plures etiam, quam in his, operae studiique ponendum est. Omnino enim illud honestum, quod ex animo excelso magnificoque quaetimus, animi efficitur, non corporis viribus. Exercendum tamen est corpus, et ita afficiendum, ut obedire consilio rationique possit, in exsequendis negotiis, et in labore tolerando. Honestum autem id, quod exquirimus, totum est positum in animi cura, et cogitatione. In quo non minorem utilitatem afferunt, quitogati Reip. praesunt. quam qui bella gerunt. Itaque eorum consilio saepe, aut non suscepta, aut confecta bella sunt, nonnumquam etiamillata. ut M. Catonis consilio bellum tertium Punicum: in quo mortui valuit auctoritas. Quare expetenda quidem magis est decernendi ratio, quam decertandi fortitudo: sed cavendum, ne id bellandi magis fuga, quam utilitatis ratione faciamus. Bellum autem ita suscipitatur, ut nihil aliud, nisi pax quaesita v deatur. Fortis vero animi et constantis est, non perturbari is rebus asperis, nec tumultuantem de gradu deici, ut dicitur; sed praesentis animi uti consilio, nec a ratione discedere. Quamquam hoc animi, illud etiam ingenii magni est, praecipere cogitatione futura, et aliquanto ante const tuere, quid accidere possit, in utramque partem; et quid agendum sit, cum quod evenerit; nec committere aliquid, ut aliquando dicendum sit, Non putaram. Haec sunt opera magni animi, et excelsi, prudentiâ consilioque fidentis.

3. Temere autem in acie versari, et manu cum hoste confligere, immane quiddam et belluarum simile est; sed, cum tempus est, necessitasque postulat, decertandum manu est, et mors servituti turpitudinique anteponenda.

De evertendis autem, diripiendisque urbibus valde illud considerandum est, ne quid temere, ne quid crudeliterfiat. Idque est viri magnanimi, rebus agitatis punire sontes, multitudinem conservare, in omni fortuna recta atque honesta retinere. Ut enim sunt, quemadmodum supra dixi, qui urbanis rebus bellicas anteponunt: sic reperias multos, quibus periculosa et callida consilia, quietis cogitationibus splendidiora, et maiora videantur. numquam omnino periculi fuga committendum est, ut imbelles, timidique videamur: sed fugiendum etiam illud, ne offeramus nos periculis sine causa, quo nihil potest esse stultius. Quapropter in adeundis periculis consuetudo imitanda medicorum est, qui leviter aegrotantes leviter curant; gravioribus autem morbis periculosas curationes, et ancipites adhibere coguntur. Quare in tranquillo tempestatem adversam optare, dementis est; subvenire autem tempestati quavis ratione, sapientis, eoque magis, si plus adipiscare re explicata boni, quam addubitata mali. Periculosae autem rerum actiones partim iis sunt, qui eas suscipiunt; partim Reip. Itemque alii de vita, alii de gloria, de benevolentia civium in discrimen vocantur. Promptiores igitur debemus esse ad nostra pericula, quam ad communia, dimicareque paratius de honore et gloria, quam de caeceris commodis. Inventi autem multi sunt, qui non modo pecuniam, sed vitam etiam profundere pro patria parati essent; iidem gloriae iacturam ne ninimam quidem facere vellent, ne rep. quidem postulante: ut Callicratides, qui cum Lacedaemoniorum dux esset, Pelopennesiaco bello, multaque fecisset egregie, vertit ad extremum omnia, cum consilio non paruit eorum, qui classem ab Arginusis removendam, nec cum Atheniensibus dimicandum putabant. Quibus ille respondit; Lacedaemonios classe illa amissa, aliam parare posse; se fugere sine suo dedecore non posse. Atque haec quidem Lacedaemoniis plaga mediocris fuit; illa pestifera, qua, cum Cleombrotus, invidiam timens, temere cum Epam nonda conflixisset, Lacedaemoniorum opes corrucrunt. Quanto Q. Maximus melius: de quo Ennius:

Urbanis. Sunt enim, qui quod sentiunt, etiamsi optimum sit, tamen invidiae metu non audent dicere.

4. Omnino, qui Reip. praefuturi sunt, duo Platonis praecepta teneant; unum, ut utilitatem civium sic tucantur, ut quidquid agunt, ad eam referant obliti commodorum suorum: alterum, ut totum corpus reip. curent; ne dum partem aliquam tuentur, reliquas deserant. ut enim tutela, sic procuratio reip. ad utilitatem eorum, qui commissi sunt; non ad eorum, quibus commissa, gerenda est. Qui autem parti civium consulunt, partem negligunt, rem perniciosissimam in civitatem inducunt, seditionem atque discordiam. Ex quo evenit, ut alii populares; alii studiosi optimi cuiusque videantur; pauci universorum. Hinc apud Athenienses magnae discordiae ortae, in nostra republica non solum seditiones, sed pestifera etiam bella civilia. Quae gravis et fortis civis, in republica dignus principatu, fugiet atque oderit, tradetque se totum reip neque opes, aut potentiam consectabitur, totamque eam sic tuebitur, ut omnibus consulat Nec vero criminibus falsis in odium aut invidiam quemquam vocabit: omninoque ita iustitiae, honestatique adhaerescet, ut, dum eam conservet, quamvis graviter offendat, mortem appetat potius, quam deserat illa, quae dixi. Misetrima est omnino ambitio, honorumque contentio: de qua praeclare apud cundem est Platonem: similier facere eos, qui inter se contenderent, uter potius remp. administrent, ut, si nautae certarent, quis eorum potissimum gubernaret. Idemque praecipit, ut eos adversarios existimemus, et qui arma contra ferant; non eos, qui suo iudicio tueri rempublicam velint: qualis fuit inter Publ Africanum, et Q. Metellum sine acerbitate dissentio. Nec vero audiendi, qui graviter irascendi inimicis putant, idqud magnanimi et fortis viri esse censent. nihil enim laudabilius, nihil magno et praeclaro viro dignius placabilitate, atque clementiâ In liberis vero populis et iuris aequalitate, exercenda etiam est facilitas, et altitudo animi, quae dicitur: ne, si irascamur aut intempestive accidentibus, aut impudenterrogantibus, in morositatem inutilem, et odiosam incidamus. Et tamen ita probanda est mansuetudo, atque clementia, ut adhibeatur reip. causa severitas; sine qua administrari civitas non potest. Omnis autem et animadversio et castigatio contumelia vacare debet; neque ad eius, qui

punit aliquem, aut verbis castigat, sed ad Reipubl utilitatem referri. Cavendum est etiam, ne maior poena, quam culpa sit; et, ne iisdem de causis alii plectantur, alii ne appellentur quidem. Prohibenda autem maxime est ira in puniendo. numquam enim iratus, qui accedet ad poenam, mediocritatem illam tenebit, quae est inter nimium et parum: quae placet Peripateticis, et rectê placet, modo ne laudarent iracundiam, et dicerent itiliter a natura datam. Illa vero omnibus in rebus repudianda est, optandumque, ut ii, qui praesunt Reipubl. legum similes sint: quae ad puniendum, non iracundiâ, sed aequitate ducuntur. Atque etiam in rebus prosperis, et ad voluntatem nostram fluentibus. superbiam magnopere, fastidium, arrogantiamque fugiamus. Nam ut adversas res, sic secundas immoderate ferre, levitatis est. praeclaraque est aequabilitas in omni vita, et idem semper vultus, eademque fions: ut de Socrate, item de Caio quoque Laelio accepimus. Philippum quidem, Macedonum Regem rebus gestis, et gloria superatum a filio, facilitate et humanitate video superiorem fuisse. Itaque alter semper magnus, alter saepe turpissimus fuit. ut recte praecipere videantur, qui monent, ut, quanto superiores simus, tanto nos submissius geramus. Panaetius quidem Auditorem Africanum. et familiarem suum solitum, ait, dicere; ut equos, propter creatas contentiones praeliorum, ferocitate exsultantes, domitoribus tradere soleant, ut his facilioribus possint uti: sic homines secundis rebus effrenatos, sibique praefidentes, tamquam in gyrum rationis, et doctrinae duci oportere, ut perspicerent rerum humanarum imbecillitatem, varietatemque Fortunae. Atque etiam in secundissimis rebus maxime est utendum contilio amicorum: hisque etiam maior, quam ante, tribuenda est auctoritas. Iisdemque temporibus cavendum est, ne assentatoribus patefaciamus aures, nec adulaii nos sinamus; in quo falli facile est. tales enim nos putamus, ut iure laudemur: ex quo nascuntur innumerabilia peccata; cum homines, inflati opinionibus, turpiterirridentur, et in maximis versantur erroribus.

5. Sed haec quidem hactenus, illud autem sic est iudicandum, maximas res geri, et maximi animi ab iis, qui Rempubl. gerant; quod corum administratio latiffime pateat, ad pluriniosque pertineat; esse autem magni animi, et fuisse etiam

in vita otiosa, qui aut investiga, ent aut conarentur magna quaedam, feseque suarum rerum fimbus continerent; aut interiecti inter philosophos, et eos qui Rempubl. administrarent, delectarentur re sua familiari, non eam quidem omni ratione exaggerans, neque exe udentes ab eius usu suos, potiusque et amicis impartientes, et reipub. si quando usus essct. quaeprimum bene parta sit, nulloque turpi quaestu, neque odioso: tum, quam plurimis, modo dignis, fe utilem praebeat: deinde augeatur ratione, diligentia parsimoma: nec libidini potius luxuriaeque, quam liberalitati et beneficentiae pateat. Haec praescriptaservantem licet magnifice, graviter, animoseque vivere, atque etiam simpliciter, fideliter, viraeque hominum amice.

IMITATIO.

Serviet primo quidem in politica instructione, qua alicuiratio bene remp. administranti ostenditur. Deinde et in laudibus eorum, qui non minus domi in pace, quam foris in bello claruere, in quibus Octavius Augustus, Carolus etiam Quintus Imperator Rom altique censeri possunt.

VI. Confirmatio Thesis cum Refutatione oppositi. Cic. l. 3. Offic. In negotiis utilitatem ab honestate seiungisine scelere non posse.

Aristidis et Antipatri Stoici, contra Diogenem Magistrum, sententia, exemplis veris fictisque: tum inprimis Pythii Canium emptorem fallentis ostendit, turpe esse utilitatem sine honestate sectari.

Cicero ad M. fil.

1. Themistocles post victoriam qius belli, quod cum Persis fuit, dixit in concione, sehabere consilium Reip. salutare, sed id scire opus non esse. Postulavit, ut aliquem populus daret, qui cum eo communicaret. Datus est Aristides; huicille; classem Lacedaemoniorum, quae subducta esset ad Gythaeum,

clam incend posse: quo facto frangi Lacedaemoniorum opes necesse esset. Quod Aristides, cum audivisset, in concionem magna exspectatione venit, dixitque perutile esse consilium, quod Themistocles daret, sed minime honestum. Itaque Athenienses quod honestum non esset, nec utile quidem putarunt, totamque eam rem, quam ne audiverant quidem auctore Aristide repudiarunt. Melius hi, quam nos, qui piratas immunes, socios vectigales habemus. Maneat ergo, quod turpe sit, d numquam esse utile; nec tum quidem, cum id, quod esse utile putes, adipiscare. Hoc enim utile putare, quod turpe sit, calamitosum est

2. Sed incidunt saepe causae, cum repugnare utilitas honestati videatur: ut animadvertendum sit; repugnetne plane, an possit cum honestate coniungi: Eius generis hae sunt quaestiones, si, exempli gratia, vir bonus ab Alexandria profectus Rhodum magnum frumenti numerum advexerit, in Rhod orum inopia et fame, summaque Annonae caritare, si idem sciat complures mercatores ab Alexandria solvisse, navesque in cursu frumento onustas petentes Rhodum viderit; decturusne sit id Rhodiiis, an silentio suum quam plurimum venditurus? sapientem et bonum virum fugimus, de eius deliberatione et consultatione quaerimus, qui cleaturus Rhodios non sit, si id turpe iudicet, sed dubitet, an turpe non sit? In huiusmodi causis aliud Diogeni Babylonio videri solet, magno et gravi Stoico, aliud Antipatro, discipulo eius, homini acutissimo. Antipatro, omnia patefacienda; utne quid omnino, quod venditor norit, emptor ignoret; Diogeni venditorem, quatenus iure civili constitutum sit, dicere vitia oportere, cetera sine insidiis agere, et quoniam vendat, velle quam optime vendere. Advexi, ex posui; vendo meum non pluris, quam certi, fortasse etiam minoris, cum maior est copia: cui fit iniuria? Exoritur Antipatri ratio ex altera parte. Quid agis? tute cum hominibus consulere debeas, et servire humanae societati; atque lege natus sis, ut ea habeas principia naturae, quibus parere, et quae semper sequi debeas; ut utilitas tua, communis utilitas sit; vicissim et aeque communis utilitas, tua sit: celabis homines, quid us adsit et commoditatis, et copiae: Respondit Diogenes fortasse sic; aliud celare, aliud est tacere. neque ego, nunc te cclo, si tibi non dico, quae natura Deorum

sit, quis sit finis bonorum, quae plus tibi prodessent cognita, quam tritici vilitas. Sed non, quidquid tibi audire utile est, id mihi dicere necesse est: siquidem inter homines natura meministi coniunctam societatem. Memini, inquit ille; sed num ista societas talis est, ut mihil suum, cuique sit? Quod si ita est, nec vendendum quidem quidquam est, sed donandum. Vides in hac tota disceptatione non illud dici: quamvis hocturpe sit, tamen quoniam excedit, faciam: sed ita expedire, ut turpe non sit: ex altera autem parte, care, quia turpe sit, non esse faciendum.

3. Vendat aedes vir bonus propter aliqua vitia, quae ipse norit, ceteriignorent: pestilentes sint, et habeantur salubres: ignoretur, in omnibus cubilibus apparere serpentes; male materiatae, ruinosae: sed hoc praeter Dominum nemo sciat. quaero si hoc emptoribus venditor non dixerit, sedesque non vendiderit, pluris multo, quam se venditurum putarit: num id iuste, an improbe fecerit? Ille vero, inquit, Antipater, improbe facit. quid enim est aliud, erranti viam non monstrare (quod Athenis exsecrationibus publicis fancitum est) si hoc non est, emptorem pati ruere. et per errorem in maximam fraudem incurrere? plus etiam est, quam viam non monstrare. nam est scientem, in errorem alterum, inducere. Diogenes contra: Num te emere coegit, qui ne hortatus quidem est? ille, quod non placebat, proscripsit: tu, quod placebat, emisti. Quod si, qui proscribunt villam bonam, ut ipsi asserunt, beneque aedificatam, non existimantur fefellisse, etiam si illa nec bona est, nec aedificata ratione, multo minus, qui domum non laudarunt. ubi enim iudicium emptoris est, ibi fraus venditoris quae potest esse? sin autem dictum non omne praestandum est, quod dictum non est, id praestandum putas? quid vero stultius, quam venditorem eius rei, quam vendat, vitia narrare? quid autem tam absurdum, quam, si domini iussu ita praeco praedicet; domum pestilentem vendo? sic ergo in quibusdam causis dubu is ex altera parte defenditur honestas: ex altera ita de utilitate dicitur, ut id, quod utile videatur, non modo honestum facere sit, sed etiam, non facere turpe.

4. Haec est illa, quae videtur utilium fieri cum honestis saepe, dissensio. quae diiudieanda sunt: non enim, ut quaeteremus, exposuimus, sed ut explicaremus. Non igitur

videtur nec frumentarius ille Rhodium, nec haec aedium Venditor celare emptores debuisse. neque enim id est celare, quidquid reticeas: sed cum, quod tu scias, id ignorare emolumenti tui causa velis eos, quorum intersit id scire. Hoc autem celandi genus quale sit, et cuius hominis, quis non videt? certe non aperti, non simplicis est, non ingenui, non iusti, non viti boni; versuti potius, obscuri, astuti, fallacis, malitiosi, callidi, veteratoris, vatri. Haec tot, et alia plura nonne inutile est vitiorum subire nomina?

5. Quod si vituperandi sunt, qui reticuerunt: quid de iis existimandum est, qui orationis vanitatem adhibuerant? C. Canius, eques Rom, homo nec infacetus, et satis literatus, cum se Syracusas otiandi causa, non negotiandi, ut ipse dicere solebat, contulisset, dictitabat se hortulos aliquos velle emere, quo invitare amicos; et ubi se oblectare sine interpellatoribus posset. Quod cum percrebuisset, Pythius ei quidam, qui argentariam faceret Syracusis, dixit venales quidem se hortos non habere, sedlicere uti Canio, si vellet, ut suis: et simul ad cenam invitavit in posterum diem. Cum ille promisisset, tum Pythius, ut argentarius, qui esset apud omnes ordines gratiosus, piscatores ad se convocavit, et ab us petivit, ut ante suos hortulos postera die piscarentur, dixitque quid eos facere vellet. ad cenam tempore venit Canius Opipare paratum erat convivium, cymbarum ante oculos multitudo: pro se qui que quod ceperat, afferebat: ante pedes Pythii pisces abiciebantur. Tum Canius, quaeso, in quit, quid est o Pythi, tantumne piscium? tantumne Cymbarum? et ille, quid mirum? inquit: hoc loco est, Syracusis quid quid est piscium: hic aquatio: hac villa isti carere non possunt, incensus Canius cupiditate, contendit a Pythio, ut venderet. Gravate ille primo. Quid multa? impetrat: emit homo cupidus et locuplest tati, quanti Pythius voluit, et emit instructos: nomina facit: negotium conficit. Invitat Canius postera die familiares suos: venit ipse mature: Scalmum nullum videt, quaerit ex proximo vicino, num feriae quaedam piscatorum essent, quod eos nullos videret. nullae, quod sciam, inquit ille: sed hic piscari nulli solent: itaque heri mirabar, quid accidisset. Stomachari Canius: sed quid faceret? nondum enim Aquilius, collega et familiaris

meus, protulerat de dolo malo formulas. In quibus ipsis. cum ex eo quaereretur; quid esset dolus malus? respondebat, cum esset aliud simulatum, aliud actum. Hoc quidem sane luculenter, ut ab homine perito definiendi. Ergo et Pythius, et omnes aliud agentes, aliud simulantes, perfidi, mprobi, malitiosi sunt. nullum igitur factum eorum potest utile esle, cum sit tot vitiis inquinatum.

IMITATIO.

Ad laudem candidae simplicitatis sinceritatique haec exempla pleraque non incommode transferri poter unt, aut ad fraudis etiam duplicisque animi detestationem adbiberi. Seu, cum honoris atque existimationis rationem prae commodo habendam doeveris.

CAPUT XX. De Chria, et illius ad eloquentiam utilitate.

AD communem iuventutis exercitationem, quae ab utilitate Chriae nomen ducit, accedimus, cui merito illam, quam sententiae dicimus, tractationem accensemus, ratio enim nulla est, cur hoc loco distinguantur.

Harum vero usus, quam quam inter Oratores Scriptoresque alios, ea lege, qua inter adolescentes instituitur, rarus sit, tamen per quam ad profectum est accommodatus, eo quod rudiorem etiamnum iuventutem, facili via, per locos extrinsecos, ad rem aliquam illustrandam ampl ficandamque ducat. Me vero ad has longe promptius absolu iusque deinde tractandas, emolumenti aliquid attul sse existimo, quando eam argumentorum inventionem institui, qua in locos proprios, sive intrinsecos, et communes, sive extrinsecos tota inveniendiratio, certa lege atque ordine dist nguitur.

Hoc igitur emolumentum, in quo consistat, iam tibi aperio. Qui recte disserendi facultatem, non qua emcumque, sed absolutam suis volet tradere discipulis, aut ipse etiamnum rudior capessere huic per omnia inveniendi loca ita sensim incedendum est, ut non tantum quemadmodum

ex singulis rem aliquam locupletare dicendo possit, verum etiam quo pacto quisque per se locorum, excuti, diduci, ornarique queat, id penitus assequatur. Ad quam Chria, aut sententia. suis legibus diducta inprimis facit. Haec enim (quod maxime observandum censeo) loca quaelibet argumentorum, quae nos propria dicimus, discutienda, atque exornanda per locos communes suscipit, facto aliquo dictove illustri in thematis occasionem assumpto. Illud vero eiusmodi exercitio varie simul utiliterque instituto obtinebis, ne eundem semper, quodaiunt, funem scribendo trahas: modo per illa, uti nos distribuimus loca, ita incedas, ut ab uno ad alium per diversa evageris, nihilque te eorum fallat, quae concipiendi aliquam varietatem et copiam possint conciliare. Quod nullum hactenus scriptorum, qua ratione freri possit, observare memini. Quare illud, in quo potissimum ad profectum, hoc in studio, momentum esse positum sentio, propositis in medium exemplis declarabo, ubi primam docuero, cur ante Chriam, per theses locosque communes iuventus exercenda videatur.

§. 1. Chria post locos communes et theses tractanda est.

Causa est, quae hunc nobis ordinem suadeat. Quod Chria arctioribus saepe constringatur terminis, sive materiam, sive tractandi rationem spectes. Nam materia licet in his etiam universalis esse possit, tamen plerumque adstrictior, ideoque minus argumentis dicendi fecunda est. Ut si dicas, virtutem honori praeferendam esse, aut honorem opibus; vel etiam quaeras, an vita propter opes in discrimen adducenda sit? locum communem, aut thesin ad disserendum habiturus es, pluresque sese etiam inquirenti rationes offerent, quas in partem utramque, pro contraque, licebit inducere: quae res maiorem sub icit dicendi copiam Sed per Chrias plerumque haec materies limitatur, minusque patens est. Ut si ex Tacito dicas, Gloria virtutis pedissequa est, quam Chriam si expendas, aliud nihil licebit ostendere (quamvis loco communi ante memorato affinis sit) quam ex virtute sequi gloriam. Cuius rationem ex ipsa deseriptione gloriae eruere poteris? quod gloria aliud nihil sit, quam bona existimatio hominum. de

alterius praestantia. Et huic rationi exornandae impendenda deinde erit oratio. At in loco communi, quod virtus honori praeferenda sit, virtutis naturam, causas, effectus, adiuncta praemia; contraque honoris levitatem atque inconstantiam, effectusque ac praemia nulla, magna dicendi copia facilius declarabis.

Plures itaquc chrias sub uno illo loco communi aut thesi reperturus es. Ut illud Publii Syri, Honor fugientes sequitur, sequentes fugit. Gregorii Magni, Deicitur cum elevatur, qui honoribus proficit, et moribus cadit. Valerii Max, Virtutis uberrimum alimentum est honos. Quarum pleraeque sententiarum unam praecipuerationem ex loco communi includunt. Ut prima illam ex attributis virtutis et vitii: quod demissionis virtus, qua honorem devitamus, omni honore digna sit, contraque arrogantia, qua nobis indebitam gloriam vendicamus, ut merito contemnenda. Altera, ex affectis vitiorum, quod malimores optimam hominis partem, hoc est, mentem inquinent, ac deprimant, abiectusque ille sit, quantumvis magnus, qui carni ac vitiis serviat. Tertia a causis moventibus, qualis merito esse potest, aeterna in caelo gloria, honorque ad virtutis incitamentum propositus. Quae rationes cum singulis Chris sufficiant, ad eundem tamen communem locum exponendum possunt concurrere.

Rursum si tractandi methodum spectemus, haec in Chriis ad contrarium, exemplum, simile, auctoritatemque confirmantis adstringitur, in locis communibus thesibusque magis est libera, et illa vel negligit, vel cum inducit pluribus aliquando exemplis, aut testibus, in thesi praesertim, luxuriat. Quae iccirco disserui, ut ostenderem, ante in eiusmodi locis thesibusque, quam in chriis sententiisque iuventutem excolendam esse.

§. 2. Chriarum ab ipsa varietate utilitas.

Nunc ad ipsam Chriarum diversiratem, tradendique ac tractandi rationem veniamus, in qua pauci illa, quae maxime utilis esse possit, via insistunt; sed arrepto temere aliquo, quod se primum obtulit dicto factove, nunc hoc, nunc illud

argumenti genus sequuntur, nec uni cuipiam exhauriendo insistunt, ut quemadmodum in materia eadem varie copioseque versari iuventus possit. hoc pacto intelligat. Levissimum hoc in illo scribendi est genere, quod aliquid primum putant, ut Contrario, Exemplo, simili, ac testimonio resuna diducatur; hoc enim ubi semel iterumque adolescens fecerit, facile appreh endet sibi in Chria semper esse faciendum. Imo nec hoc quidem tanta, ut nonnulli volunt, religione observandum duxerim. quid enim obstabit, si vel exemplum, vel Testimonium praeterieris, ubi in promptu nullum fuerit, an non hoc passim scriptoribus usitatum? Minimum itaque chriae hac in re momentum est. Lex est illa Aphthoniana, quam sine crimine violaveris. Sed nec ordo ab eodem proscriptus quicquam habet religionis, sive enim praemiseris simile Exemplo, sive postposueris, quid ad causae, quam tractas, momentum attinebit? imo ad illius vim et rem natam intererit quandoqueneglexisse. Hae igitur leges Rhadamantheae non sunt, hic pondus Chriae non libratur. Aliud est, quod in illius usu magistatuo observandum.

Etenim cum ad eloquentiam nihil magis necessarium sit, quam quaedam dicendi copia. ut et ex ipsa copia delectus quidam institui, et ornatus dictionis magnaterum varietate (sine qua inanis est) fulciatur. Ad hanc iuventus per ipsa exercitia scriptionis ita ducenda est, ut simul intelligat ex quo fonte hauriat. Et unde plura haurire possit. Hoc autem facturus es, si cum Chriam, aut sententiam diducendam praescribis, simul ostendas, ex quo fonte inventionis rationem sive causam, ut vocant, sententiae depromas. Haec enim ratio totius debet esse Chriae et orat onis diducendae fundamentum. Tum deinde ostendas, quo pacto vel eadem Chria diversis rationibus diduci possit; vel certe res eadem, de qua agitur (ponamus literatum studia suaderi) diversis Chrisae dissertationibus pateat, ob diversas sententias rationesque ad idem propositum suadendum opportunas. exemplis rem citius apprehensurus es.

§. 3. Quomodo rationes variae eruantur, et quanto hoc fiat ad eloquentiam emolum ento?

Ad hoc Orator instituendus est, ut in re ad disserendum, proposita, universas, quae ad illius confirmationem faciunt, rationes in promptu habeat, ut quae tam dissertationis cuiuslibet, quam Chriae etiam inducendae et exornandae sunt fundamentum.

Rationis autem inventio in Chria fere ab adolescentibus per hanc quaestionem, Quare hoc dixit, aut fecit? elici poterit. Modo ne nimium singularis at que infecunda mater: es sit. Ut Cicero dixit lib. 1. Officior. Adolescentis est maiores natu revereri. Quaero, quae causa est. cur talis reverentia adolescentes deceat? respondebit iam ad fontes inventionis proprios instructus.

I. Ex natura et disinitione talis reverentiae; quia adolescentes decet hac virtute ac bonis monbus instructos esse, quae est ra io quae dam universalis desumpta a genere. Aut dicet; senum aetati, auctoritati, ac sapientiae honor deferendus est, quae ratio a forma seu differentia sumitur. Aut utrumque coniunget dicendo; virtus illa, qui tenum auctoritatiac prudentiae cum submissione honorem defert, maxime adole scentes decet. Quae ratio a definitione petita est.

II. Ex causis rationem responsurus depromet. Si dicat, Deus atque ipsa in nobis ratio ita esse faciendum docet atque imperat. Vel, Christus verbo atque exemplo, cum patentibus subditus esset, hoc a nobis exigit. Quae ratio est a causa movente, et exemplari. vel senibus honorem et obsequium adolescentes debent, ut ab illis ad sapientiam erudiantur. Quae est causa finalis

III. Ab attributis rationem petet. Ut quod honestum illud genus oofficii sit adolescentibus, quod facile, quodque utile.

IV. Ab effectis quod senes haec observantia delecter, excitet ad benefaciendum. Honor ste senibus delatus, in ipsos adolescentes redundet, sitque magis in honorantibus.

plerumque ceterae virtutes adolescentibus dignae coniungantur. Quod ab hac eorum observantia, de indole atque ingenaitate sumatur iudicium. En ut repente sub unius Chriae sententia plurium diversarumque tibi dissertationum seges nascatur. Nam ut quaelibet harum rationum ab altera pene diversa est. Ita et contrarium ipsius diversum erit et similia exemplaque poterunt esse diversa, adeoque sub unius Chrae titulo, variae illius tractationes institur, campusque ille aperiri adolescentibus poterit, in quo praecipue solet triumphare eloquentia.

Altera tamen ratio Chrias in eadem materia, per apertos a nobis inventionis fontes, diducendi aliquanto plus habet varietatis. Ut propositum tibi est, pravam societatem dissuadere adolescentibus. Aperis gitur librum aliquem (exempligraria, florilegium Langii) atque hinc sententias de eodem themate diversas ac sub his diversas quoque rationes contentas colligis, quae ad singula inventionis loca haud difficulter haberi poterunt. similia exempla, et testimonia indidem promis: mox in quandam de eademre Chriarum classem dividis. Neque tamen necessarium crit, ut sicubi, vel exemplum, vel simile, aut testantis auctoritas deficiat, illic haereas, et materiam chriae idoneam deesse existimes. Satis erit rationem contrariumque (quae nusquam deerunt) cum aliquo istorum sociari. Ita enim adolescentes ad hoc sensim adduces, ut plerasquas materias investigando exhaurire norint, et vix desit scribentibus copia. Qui si minus ad lios iaventionum fontes identidem recurrere doc eantur, et scripturi, velut ad aerem hiantes exspectent, num quae ratio in mentem denique advolet, parum ad eloquentiam momenti, nisi fortassis phrasis aliquem aut figurae leviculum cultum allaturi sunt. Ubi vero hac arte in Chriss exercitati fuerint, iam ad omne dicendi genus expeditum iter tenebunt. Nihil enim aliud plures eiusmodi Chriae, de eadem institutae materia, futurae sunt, quam membra quaedam integrae atque absolutae orationis, quae nullo deinde negotio in ordinem ad persuasionem accommodate digerentur. Et hoc est singulare illudemolumentum, quod in eiusmodi Chriarum tractatione latere sentio. Tum vero et alterum multo rarrus expeditisque eloquentiaesecretum, hac exercitatione abditur; quod, qui hanc viam disserendi aliquo usu triverunt, ex tempore de oblato

quovis dicendi argumento (modo omnino reconditum non sit) facile possint disserere, si illa videlicet investigandi arte, qua in primo exemplo usus sum, rationes ex singulis fontibus a se deposcant, simulque ad contraria, et si quae occurrant, vel similia, vel exempla, dilabantur. Iuveritque hanc ad rem aliquando Magistrum publice facto aut dicto cuiuspiam celebri proposito, rationes per ordinem a suis poscere, atque ubi haeserint suppeditare: tum deinde ad hoc similia exrebus naturalibus variaque artium cognitione petere. Quae expeditius subvenient, modo illa, quae caelum, quae aer, quae mare, quae terra, quae urbes, in plantis, fructibus, feris, studiis hominum diversis complectitur, velut in imagine quadam oculis subiecta celeri mente percurrat. Exempla ex profanis sacrisque iuxta historiis narratione brevi suppeditanda sunt. Quo pacto se non minus, quam discipulos Magister perfecturus est.

CAPUT XXI. Praxis Chriarum diversarum de eodem argumento instituendarum.

DEcreveram quidem meis exemplis hoc in opere abstinere, tum quod prima Romanae eloquentiae prae cepta capientem, tutius sit veterum prototypis uti, ad quae recentiorum auctorum scriptio, ut laudem mereatur, componenda est: tum quod plerosque, qui suis hanc viam exemplis designare aggressi sunt, parum ab eare, vel existimationis suae, velutilitatis alienae reportasse videam. Sed ioc in loco, cum nec veterum quispiam, nec recentium ita versatus sit, ut maxime in illo genere exercitationis conveniens iuventuti videtur, dabit veniam lector, si ad rei literariae emolumentum, unius materiae exemplo, per Chrias quinque ita diducto utar; ut intelligant eloquentiae studiosi, quam hic potissimum tractandi rationem exigam, qua ad integras orationes, magna dicendi copia explicandas disponantur.

Thema illud ist, quod non minus sua veritate, quam eloquendi disciplina adolescentibus incalcandum est:

Insistamus hic viae alteri, quam supra dedimus, pergnomas sive sententias, et facta diversorum diversa. Ita enim facilius etiam tres istas Chriarum formas, quas Aphthonius praefixit, hoc est, verbalem, realem, et mixtam, tum deinde etiam illam, quae solius est, ac dicitur sententiae, persequemur.

I. Illud Apollonii Thyanaei votum. NOsse bonos, vitare malos. Quaero, qua de causa ita senserit? Et ex fonte in venrionis, a definitione societatis humanae illam sumo, quod sit communicatio quaedam ob bonum mutuum, quae a malis sperari non possit. En fundamentum totius discursus.

Quaero, curid prohibuerit? et ex w. fonte inventionis de causis responsionem accipio, quia finis noster est in mutua socitate, ut alter alteri in corporis et animibonis opem praestet, quod improbi raro facient.

III. Ob varietatem, nudam sententiam proverbialem posui, ut, homo homini Deus est; homo homini lupus.

Quaero, quae eius rei causa? Et hanc ex 3. fonte inventionis de Attributis capio; quod hominis hac in vita iucunditas, utilitas, et honestas, bona societate aliorum hominum maxime alatur, mala evertatur.

IV. Historiam Dionysii Tyranni Dionis filium per malos socios corrumpentis exposui; ut Chriam realem quoque adhiberem.

Quaero, qua de causa id fecerit? Et oecurrit ex 4. fonte de effectis, quod hac ratione unicum haeredem Dionis statuerit perdere. ut et factum est.

V. Factum et dictum (quo Chriam mixtam complecterer) D. Ioannis Apostoli Cerinthum haereticum fugientis induxi.

Quaero, cur id fecerit, dixeritque? Et ex fonte quinto adiunctorum causam depromo, quod sciret, aliquando probos cum improbis eadem poena opprimi.

En de eadem materia ex singulis inventionis fontibus rationem unam aliquam quae pro Chria pertractanda, atque ex locis communibus, hoc est, contrario, simili exemplo, testimonioque diducenda sufficit. Quibus si quis rationes alias adiecerit, novis etiam Chriis occasionem parem daturus est.

Nobis hae quinque ad exemplum qualecumque visae sunt sufficere. Quibus aliquas deinde in priscis auctoribus repertas subiciemus.

Porro ad integrae alicuius orationis corpus ex his Chriis construendum parum admodum defuturum est. Cum robur orationis totius in argumentis aliquot erudite diserteque atque ad persuadendum accommodate explicatis consistat. Illud tantummodo observandum est, ut validiores in finem rationes seponantur, minus firmae collocentur in medio, tum vero iste ordo tractandi, quo auspicamur a sententia, aut facto ac deinde ad rationem contrariumque, ab his ad simile exemplumque transitur, nonihil immutetur, exordio tali ad testimonia, vel exemplareiecto, quin his quandoque, ubi minus urgent, neglectis, et rationibus pluribus in rem eandem acervatis. Neque enim hic ordo, praesertim saepius in eadem oratione recurrens, observandus est. Quocirca et in his Chriis nonnumquam confudi, et contrarium atque expositionem causae miscui, ut et hoc decere ostenderem: et alibi in Exercitationibus meis Oratoriu dissertationem unam de macilentis et pinguibus varia Chriarum tractatione pertexui, quo plurium avidum lectorem remitto.

Nunc ut facilem quoque Chrias disponendirationem oculis subiciam, Inventionem, seu distributionem Chriae primo, deinde elocutionem proponam. Denique et singularem eius partium rudem quandam tractandi viam ac varietatem.

Chria I. Verbalis. Apollonius Thyanaeus hoc praecipue a Diis postulat. Nosse bonos, vitare malos. Alex. ab Alex. lib. 4. cap. 7. INVENTIO.

Causa, quae est fundamentum discursus, statim inquirenda est. Neque enim Exordium et expositio difficultatem habent.

Qua ratione, ut hoc unice peteret, inductus est? Respondebit facile ex descriptione societatis! Quia societatem humanam noverat esse communicationem quandam mutuam in rebus

et verbis, ob fructum aliquem ex illa speratum. qui cum a solis bonis, non vero a malis sperari posset, Apollonius hoc merite precabaetur.

Contrarium ex ratione ac sententia simul expensa promptum est. ut qui solicitus non est, ut bonos norit et malos devitet, sed quorum vis promiscue familiaritatem admittit, hic naturam, et bonum humanae societatis destruit, et pro fructu, ingentia ex illa incommoda colligit.

Simile ex aliqua re naturali aut artificiali, quale esse aucupis hic potest, quiper avem unam plures sociarum adductas capit.

Exemplum Iosephi Patriarchae, qui fratrum improborum consortium vitavit, quae res illi primum quidem nocere, deinde prodesse visa est.

Testis Aristoteles I. Pol. qui ait, Omnis societas alicuius boni causa facta est, quae non potest a malis sperari.

ELOCUTIO.

Exordium. NOn omnis Thyanaei illa, quam de moribus tradidit, disciplina damnanda est, quamvis ipse Magicarum artium infamia inter posteros notetur, quaedam ipse, ut rectae institutioni aliorum idonea tradidit, item exemplo non malo secutus est. inter quae hoc familiare illi votum iure retuleris.

Expositio. Erant hae Philosophi istius preces, quibus hoc praecipue spectare visus est, ut in so cietate hominum deligenda, probos ab improbis discerneret, nec his potius ad perniciem, quam illis ad separatam aliquam societatem iungeretur.

Causa. Nec iniusta huius voti causa fuit. Cum enim illa sit natura societatis humanae, hoc fine consilioque a Deo auctore instituta sit, ut communicatione quadam cum sententiarum, tum actionum, ope mutua auxilioque fulciamur, in rebus dubus perplexisque utamur consilio, in adversis casibus solatio, in laetis secundisque aliorum applausu: gaudia

doloresque, opes inopiamque participatione aliqua boni malique, una cum aliis feramus; quis omni studio providendum non existimet, ne in familiaritatem improborum admittatur, a quibus non minus in vitiorum, quam manium quorundam gaudiorum societatem trahatur, quod incautae praesertim adolescentiae offendiculum metuendum est, ut quae nulla malorum experientiae adversus hos casus praecipitiumque salutis, satis etiamnum si mata sit. Est, fateor, honestae consuetudinis fructus multiplex, ususque periucundus. quidquid enim sive in adversitate malorum ingruit, sive in prosperitate affluit bonorum, nisi cum aliquo amic orum communicemus, aut magis gravae, autminus recreat. Doles? dolorem quereris, et levius fertur. gaudes? perit gaudiorum iucunditas, nisi in amici sinum transfundatur. Opes amisiti? honor laesus est? vulnus accepisti? exponis familiari, primumque hinc malis hauris solatium. insperata tibifortuna risit? accessit dignitas? sanitati in exspectarae es redditus? si desit, qui cum haec communices, fructum tuae felicitatis potissimum perdidisti. Tantum a sola animorum familiari coniunctione pondus est. At sociari non possunt animi, nisi alter ad alterius mores accesserit, sive ad vitium illi, sive ad virtutem propendeant.

Nihil igitur in hoc consuetudinis aditu, maiori cura studioque agendum est, quam illud Apollonii, ut videlicet bonos noris, et malos devites.

Contrarium. Sin absque hac cura, in quorumvis te sociorum familiaritatem immiseris, dissolutione illorum etiam oblecteris, risu traharis incond to, garrulitate pascaris, scurrilibus lacteris verbis, inverecundam frontem, linguam Venere tinctam, vitam lubricam, a modesto vultu, sermone casto, vita continente, nec distinguas, nec seligas; nescis profecto in quem usum humana societas reperta sit, huius naturam rationemque subvertis, illumque, qui honestae solet esse consuetudinis, fructum amisisti. Certe omnis potius ab hominibus societas ad brutas animantes ablegetur, quam ut rationem bonumque omne, ad cuius stab limentum reperta est, secum ipsa destruat, et non tam societas, ac praesidium, quam hostilis quaedam inimicitia, atque eversio bonorum dicenda sit. Caveat hoc tantum malum imprudens adolescentia, ne in hosce se laqueos induat, unde difficilis imposterum sit exitus.

Simile. Nam, ut auceps; ad plurium avium perniciem, unam aliquam eiusdem generis, caveae aut laqueo illigatam, solet exponere, ut illae in socletatem huius strepitu cantuque provocatae, visco aut laqueis; ad insidias dispositis, intercipiantur: ita Daemon nostrarum auceps animarum, ad multotum adolescentum ruinam, depravatos quosdam suisque iam vinculis irretitos iuvenes, velut ad insidias et illicium aliorum exponit, quibus sociari, petire est: qui suavi illecebra o tii, vini, ac Veneris incautos tapiunt, secumque in exitium plerumque devolvunt sempiternum. Ut enim avibus semel interceptis difficilis rarusque ad libertatem est exitus; ita adolescentibus semel hac esca captis, arduus ad salutem receptus est.

Exemplum. Non ignoravit hanc fraudem insidiatoris nostri prudens castusque adolescens Israeliticus Iosephus; quando et fratrum suorum pessimo in scelere accusator, quam socius esse maluit: illorum etiam odia, machinationelque in caput vitamque negligere, quam familiaritatem moresque non dissimiles amplecti. Quam vero illud egregio gloriosoque sibi exemplo praestiterit, honor post brevem ipsius calamitatem consecutus, Aegypti imperium, fratrum submissio, hominum Superumque favor um Iosepho impensus, abunde testantur. Contempta improborum societas, illi deinde longe lateque probos omnes improbosque subiecit. ut his terrorem incutetet, suum illis impenderet amorem. Tantum est bonos novisse, simul et malos devitasse.

Vide ne illi te iungas, unde turpem potius morum colotem, quam fructum aliquem societatis trahas. Omnis enim societas, si credimus Aristoreli (Polit. lib. 1.) alicuius boni causa instit ut a est. Tolle hoc bonum, et societatis ratio naturaque sublata est.

Conclusio. Quisquis igitur humanae societaris bonum esse integrum voluerit, quique sperato eius fructu potiri, hoc cum Apollonio a Superis precetur, hoc totius vitae instituto agat, ut ingenia moresque sociorum prius noverit, quam amplectatur: probis sese non subtrahat, improbisnon adhaerescat, et siccubi errasse in delectu se deprehenderit, malit inique

Chria II. Verbalis. INVENTIO.

Pythagorae monitum est: Ne curvis inicias dexteram, hoc est, quibus libet sociis coniungaris.

Causa. Quia societas inter homines instituitur, ut alter alteri subsidium, vel in corporis, vel animi bonis praestet; quod ab hominibus sceleratis exspectari vix poterit, a virtute praeditis potest. Igitur deligendi probi sunt.

Contrarium. Qui enim improbis adharescunt, ut adolescentes, qui voluptate capiuntur facilius, quam senes assolent. finens institutae societatis evertunt.

Simile. Uti Pastor, qui gregem colligit, ut collectus simulpascatur, si scabiosas ad illum oves admiserit, facile totum gregem inficit.

Exemplum. Cognitum illud in adolescente, quem D. Ioannes Apostolus Episcopo cuidam educandum commiserat, qui ubi ad consortia perditorum delapsus est, perdite vixit; ubi ab Apostolo revocatus fuit, bonorum presidio melior est redditus. Ut habet Euseb. lib. hist. Eccl. cap. 17.

Testimonium. Agnovit Seneca quantum in societate commodi esset. l. 4. de benef. cap. 18. et Aristoteles lib. 8. Eth. cap. 3. Adolescentes voluptate maxime capi sensit, ut his iure providendum sit, ne aberrent.

Conclusio. Cavendum igitur erit, ne rem ob commune praesidium hominum institutam, male delectis sociis, vertamus in nostrum exitium.

Exordium. Pythagoras veteris Philosophiae per Italiam primum decus, postquam varias peragrasset orbis oras, ut quod optimum vitae disciplinaeque genus comperisset, id suis aliquando auditoribus Magister traderet, denique apud Crotoniatas celeberrimum sapientiae Gymnasium aperuit, neque interdiu tantum, sed et noctu summa affluentium frequentia auditus est. Quibus ut multa ad honestae vitae institutionem praeclara reliquit, ita brevibus quibusdam

atque aenigmaticis sententiis reconditam quandam sapientiam complexus est. Ut cum monuit:

Expositio. Nimirum sensit vir sapiens, non cuiusvis tibi hominis societatem, velut iniecta manu, prensandam esse at que ut is, qui temere cuiquam manum inicit, vel illam facile inquinat, vel certe offensione aliqua perstrictam serius reducit; ita in humana evenire consuetudine, tu si temere aliorum temet lateri applices, notam, offensionemque non evites: expendendum proinde iudicavit; quisnam ille sit, quem socium adsciscas, et qua de causa illius familiaritatem ambias, ut si minus honesta sit, ac probata socii vita, tempestive hoc consortium averseris.

Causa. Quid ni enim ita suos Pythagoras instituat, cum societas mutuainter homines hac de causa potissimum reperta sit, ut sese adversus hostium insidias, impensa vicissim defenlione firment, alter alteri subsidium in adversitate praestet, commerciorum vicissitudine necessitates mutuas sublevent, neque solis corporibus opem in egestate, remediumque in morbis praestent, verum animis quoque ad salutem, felicitatemque aeternam natis praesidium atque incitamentum adferant. Hunc in finem immortalis conditor, mortalem genuit hominem, quem licet non agnosceret Pythagoras, solius tamen corporis, praesentisque vitae felicitas ex illa hominum societate nisi male confletur, suspensa tantum apud Philosophum illum valuit, ut circumspecte hanc prudenterque conciliandam praeciperet, quod animadverteret, non eodem omnes eventu societates adiri, con flarique amicitias. Ab hominibus sceleratis in familiaritatem receptis exspectari non posse, ut fidem, ut constantiam, ut virtures praestent reliquas, quas ipsi non possident; aut alienae saluti consulant, qui pessundant propriam. Haec proborum tantum esse hominum: a quibus si in sociorum delectu aberret quispiam, causas omnes, propter quas huma na societas instituta sit, praeterire.

Contrarium. Haec consilia qui negligunt, quique inconsulte cuivis sociorum, ut primum arrisit, lepidiorque atque humanior visus est, dexteram iniciunt non modo nihil ex eiusmodi societate praesidii, verum et incommodi plurimum, non raro accipiunt. Qua in re iuvenum quam senum

pronior esse solet offensio. Senes cunctantius in consuetudinem accedunt, verum et constantius; adolescentum, ut repentina saepe, ita inconstans familiaritas est. Illi ex honestate et commodis: hiex voluptate plerumque societatis bonum metiuntur. illi hac firmant rempublicam, pacem fovent, concordiam stabiliunt, negotiationem alunt, privatae communique saluti consulunt: hi illa ad lusus, otia, compotationes, Venerem non raro abutuntur. Nec alia tum diversi exitus ratio est, quam quod illi prudenti delectu frugi hominum societatem amaverint; hi tales, quos cupiditas potius, quam ratio socios obtulit, sine cunctatione, sine sensu sine consilio admiserint.

(Simile) Prudens ovium pastor, si quas in consortium totius gregis admittat, eo consilio accepit, ut communi fruantur ductu, pabuloque alantur: pari. quo grex totus, defendantur praesidio, et adversus fures luposque tutae sint. ita par illis pratum, par in societate custodia, par tutela adhibetur. qui si tamen quascumque alias etiam scabie inquinatas citra delectum patiatur accedere, facile totum gregem infecerit, unius contagione in plures sparsa. Parem, quis non intelligat, inter homines consuetudinis rationem esse? Bonorum societas ad mutuam defensionem salutemque spectat; immixta pravorum consuetudo, hoc, quod integrum est, facilius eadem peste afflat, quam remediis ullis persanatur. Quod nos pluribus verbis, hoc Poeta non invenustus paucioribus est complexus, dumin quit.

Exemplum. Illustre huius in D. Iohannis Apostoli vita exemplum nobis relictum est. Adolescentem ille probe institutum, sibique ob in dolem admodum carum Episcopo omni studio curaque educandum tradidit, cui quidem Episcopus principio singularem vigilantiam atque industriam impendit, Christianis sacris pie imbuit, sed cum deinde oculos animumque minus adverteret, societate improborum captus primo, sensimque adeo depravatus est iuvenis, ut rebus per luxum dissipatis, praedonum etiam antesignanus

factus sit, qua re intellecta Apostolus, gravissima oratione Episcopi negligentiam cast gavit, et per avia silvasque assecutus denique iuvenem, verbis amore plenissimis, ad scelerum paenitudinem, obsequiumque pristinum aegre inflexit. Quae tam repentina eiusdem adolescentis mutatio? humana videlicet societas, quae et honestatis studium inter bonos; et voluptatis rursus amorem inter malosfacile persuasit. Unde probus ille sanctusque adolescens in proborum consortio probus, in sceleratorum familiaritate perditus fuit. Tanti refert quibuseum, et quo fine iungaris cum aliis. Ad conservandum genus humanum, ad salutem privatam communemque stabiliendam societas conflanda est, ad perniciem nulla concilianda.

Testimonium) Praeclare, ut in ceteris, ita hic etiam Seneca Hominem (ait de benef. 1. 4. cap. 18.) non unguium vis, nec dentium terribilem cateris fecit, nudum et infirmum societas munit. Haec tam utilis, quam honesta societatis mutuae causa est, data atque accepta defensio. Nulla hanc cupiditas, nulla voluptas corrumpat, cum aequis honestisque ad par virtutis studium sociemur, et laudabilis futura societas est. Rem quidem arduam inculo adolescentibus, quorum omnis amicitia (ut Aristoteles loquitur, lib. 8. Eth. c. 3.) voluptatis causa instituta est. verum tamen necessariam suadeo, nisi virtutis iuxta salutisque curam abiciant.

(Conclusio.) Quocirca si hominum sapientium consiliis obsequi, si parere rationi, si proborum imitari exempla volumus, si nobis utilitas, si virtus, si propria salus cordi est; omnistudio diligentiaque in sociorum delectu utamur, ne improbis malo errore coniungamur, et rem praestantissimam ad salutem mortalium a Deo institutam, ad nostrum aliorumque vertamus interitum.

Sententia, vel Chria III. Verbalis. INVENTIO.

Expositio. Quo pacto significare voluerunt, hominem alteri homini et prodesse maxime, et rursum obesse.

Causa haec est, quod ex proba fidaque hominum consuetudine maxima hominis in hac vita felicitas pendeat, ob voluptatem, utilitatem, honestatemque, quam ex illa colligit.

Contrarium. Secus vero evenit, ubi socios parum probos, filiosque nactus est, qui et opes et famam, et conscientiam facile profligant.

Simile. Ut enim illi, qui ex opobalsami officina prodeunt gratum odorem, quo delectamur; contra ex cerdonum domo ingratum adferunt? ita quiex consuetudine proba, improbave veniunt.

Testimonium. Vere Horat. Quo semel est imbuta recens servabit odorem Testa diu, lib. 1. Epist.

Exemplum, suo illud exemplo Augustinus docuit, qui eo improbitatis per socios pravos deductus est, ut puderet non esse impudentem.

Conclusio Cautiores igitur adolescentes ipsius periculo cognito esse convenit, et homines adeo noxios devitaere.

ELOCUTIO.

Exordium. Multa sunt, quae ad humanae societatis commendationem faciunt, nec pauca, quae ad illius reprehensionem detorquentur, ut non immerito quidam dixisse memoretur.

Cuius ego quidem sententiae, ut gratiam, quae in brevitate atque energia est, veneror, ita etiam veritatem amplector, ill imque omnium mentibus, praesertim adolescentum, defixam cuperem, ne in quorumlibet promiscue, sibi licet blandientium, familiaritatem irruerent; sed ex honestare atque utilitate societatis, illius aest mationem facerent.

(Expositio.) Nihil enim hoc dicto magis nobis suadetur, quam ingens esse discrimen humanae societatis. Magne esse quorundam hominum erga alios beneficia, queiundam offensiones etiam in alios gravissimas, ut illi officium Dei, bi luporum occupasse videantur.

(Causa) Et sanesi originem cum felicitatis nostrae, tum infelicitatis praecipuae hac in vita spectemus, ab homine illa in hominem, ex mutua conversatione potissimum existit. Quae enim cuasa, cur felices nonnulli, et multi infelices, nisi, quod hi cum malis, cum probis illi socientur?

siquidem hoc bonorum consuetudini proprium est; quod iucunditatem pariat, quod utilis, atque honesta sit; ut proinde in usu fructuque ipsius magna pats humanae felicitatis consistat: Ecquid enim homini volupe magis, quam habere in ciius sinum secreta animi sui depromat, excrpiatque vicissim aliena; habere qui suas opes communicet, et cuius vicissim facultatibus fivatur; habere cuius nitatur in adversis praesidio, et in secundis laetitia non destituatur, tolle eiusmod ex humana vita societatem: ex societate iucunditatem, et magnam felicitatis quoque partem sustulisti Iam quis vilitatem ex eadem natam sat dignis verbis depraedicet? quae terra vasta adeo fertilisque est, quae ad humanos usus pariat universa? quae urbs, quae agrestium non egeat praesidio, qui agrestes, qui urbium emolumentis non fruantur? quae familia sic ad suam necessitatem colleg tomnia, ut alterius familiae commodis non sustentetur? quid de artium officiorumque commerciis differam, mutua haec cuncta o pefulciuntur, et sine societate, sine fide, sine amicitia hominum non possunt in stabilem fidamque communicationem coalescere. De honestate porro eiusmodi socieratis illud dicam, et vere dicam, quod si qua virtus politica decus existimationemque inter homines mereatur, ea scit integram cum hominibus fidem colere, veritatem amare, candidum nudumque in amicitiis pectus ferre, proximi non minus quam suum ex consuetudine emolumentum quaerere, numquam irrogare alteri, quod sibi factum non optet, haec sunt quae humenam societatem sine vitio conflant, et sine pernicie cuiusquam conservant, quae florem urbibus, agris quietem, pacem civibus, honestatem universo populo conciliant. Eiusmodi vero societas, tam sancta, tam bonesta, tamutilis, tamiucunda, nisi cum probis sperari non potest. Ut hi solisint, a quibus haec beneficia consuetudinis, hac in vita, exspect mus.

(Contrarium.) Faciamus tamen hominem esse (qualem reperire non sit diffic le) qui cum sine delectu societates init, parum probatae vitae socios nactus sit. Cum illis, ut solet, sua etiam flagitia communicet, nec timide, quae in eisdem intuetur, et laudarietiam audit, scelera perpetret. Quae potest esse tali in vita ac societate, sincera constansque iucunditas? An omnino alia, quam quae ex turpi ac flagitiosa vita,

non sine acerbo conscientiae vulnere ac futurorum metu percipitur? ridenti saepe vultu, exsultantibus verbis, dissoluto gestu, laeditur, iocatur, plauditur; ut arcanus animi maeror, qui omnem iucunditatem inficit, ficta aliqua laetitia obruatur; sed veram tales liquidamque, quae ex pura fluit conscientia, voluptatem numquam occupabunt. Iam vero quae ex eadem sumiliaritate exspectetur utilitas? Noque enim alia facile de causa haec inter sceleratos conflatur, qua ut sua quisque ernolumenta, suam ex illa captet voluptatem, quae si quando negetur, aut differatur, impatiens animus facile in indignationem dissolvitur, societatis atque amicitiae iura conculcat, offensionesque tanto saepe graviores suscipit, quanto amte maior erat familiaritas. Hinc videas in repentinas dissensiones, pugnas, duella, parricidia has subito divelli societates, amorem abrumpi odis, ac sanguine funestari. Nec ipsa fratrum caritas, nec cognatorum fides, aut parentum observant a, ad officium revocat, ubi illam semel consuetudinem rupit indignatio, quam proprii amor com modi, et improbitas potissimum alebant. Denique honestatis studium eiusmodi plane excludit consortia, quae verecumdiam sensim a mente, ab oculis, a verbis, a manibus excludunt. Liberioraprimum verba, deinde scurrilia, demum prousus impudica; nec oculi sensim, manusque se continent. quod loqui non puduit, facere postremo, vel hortatu, vel exemplo improb rum non erubescunt, ita conscientiae, virtuti, famae, et honori obnuntiant; cum diu latere non possit, quod in socierate perditorum geritur quod inter pocula et vinolentorum gregem perpetratur. Vides igitur, quisquis in hominum dissolutorum familiaritatem sese immittit, quam procul a vexa iuc unditate abeat, a propria utilitate recedat, a laudabili honestate seiungatur; ad gravem maerorem, damna ingentia, pudendamque turpitudinem deslectat.

(Simile.) Tam durus non sum, ut omnem adolescentibus societatem dissuadeam, talem suadeo, quae isti, quam memoro, dissimillima sit, quae inter probos, quae studiorum gratia coalescat, quae ab omni turpitudine abhorreat; ut ex contactu bonus odor potius, quam foe or adhaerescat. Longe en m diversus eorum odor est, qui ex aromatum atque opobalsami officina prodeunt, quam illorum, qui cerdones inter et alutarios habitant.

(Testimonium.) Neque fefellit Horatium similis experientia, cum eodem ipectans caneret.

(Exemplum.) Suo hoc exemplo Augustinus illud Africae atque Ecclesiae totius lumen, testatum nobis reliquit, ingenue is libere que, scripto de se Confessionum libro secundo cap. 3. profitetur, co per improbam denique malorum societatem sese prolapsum impudentiae, ut dum virtus et probitas inter sodales ridetur, laudantur ac praedicantur scelera, puderet non esse impudentem. Deum immortalem, quaenam haec non a virtute tantum, sed ab omni humana ratione aversio est! Hominem caelo natum, Deique insignitum imagine, ad hanc profligatae vitae turpitudinem devolvi posse, ut iam non solum virtutisneglector, sed et contemptor, non modo sectator flagitiorum, sed et praedicator existat, in honestatis stud is erubescat, in turpitudine glorietur? Attamen eo deductum se Augustinus propalam fatetur. Qua via? qua aberratione? qua tanta dementia? Unius depravatae societatis deductio et crimen fuit. Huic tantum scelus vaecordiamque impurat. Atque utinam vel solus, vel inter paucos ille ad hunc adolescentiae scopulum navim impegisset, utinam non mille alii, et plerique in prima naufragantium innocentia, ad eandem scyllam deferrentur.

Felix, quisquis Augustini lapsu territus, pedem retrahit, ne forte eodem cum illo luto provolutus, non eadem felicitate ex sordibus resuigat. Multi illum sequuntur labentem, non multi, tam egregia fortitudine, perniciosae societatis vincula abrumpentem. Facilis in hunc labyrinthum ingressus est, at diffic lis reditus.

(Conclusio.) Intueantur hoc igitur tanti viri exemplum adolescentes, querelas ipsius et gemitus, quo lapsum deplorat, audiant; labores doloresque, quos in tam arduo sustmuis reditu, matura deliberatione expendant, artendant, quantum in proborum societare ad virtutem omnem praesidii sit, quantum in malorum consuetudine detrimenti. Teneat illos verecundia, trahat utilitas, honestas provocet, neque tam levibus fluxisque periturae voluptatis momentis, quae eximproborum consortio speratur a tam certis verisque bonis ab ducantur.

Chria IV. realis, seufacti. INVENTIO.

Exordium. Dion) sius Siciliae Tyrannus, cum hostem suum Dionem egregie ultum vellet, filium eius molliter in prava aulae societate educatum, corrupit.

Causa erat: quod nulla re magis perverti, et in extium trahi, quam depravata societate adolescentes Tyrannus sciret. ut huius expositione facti eventuque probatum esse docebis.

Similia. Ex veste candida, speculo nitido, et flore intacto, quam facile contrectata labem trahant, ostendes.

Exempla. Filiorum Heli, Absolonis, et Roboami ex consortio aliorum secuta corruptio satis idem demonstrat.

ELOCUTIO.

Quanta fuerit Dionysii, Sicula tyrannidefamosi, Regis, et ad aemulos subvertendos vafricies, et ad perdendos homines malitia, uno hoc facto non obscure cognoveris. Dionem ille ex regni proceribus oderat, neque illas, quas voluit de fugitivo poenas, sumere poterat. Ergo in filio ulturus patrem, non aliud vindictae genus acerbius reperit, quam ut filio in aulam accersito, omnium inter aequales faceret voluptatum copiam. Nec fefellit ultio. Filius enim in hac libertate educatus, cum deinde ad patrem rediisset, neque par illi fieret, aut licentia, aut peccandi impunitas; patrem vitamque tam duram execratus, exalto sese egit praecipitem, ac spe succelsionis maestum genitorem destituit, exspectatoque Dionysium gaudio comulavit.

(Causa cum expositione facti et contrario.) Siquidem non ignorabat illeryrannorum vaferumus, nihil esse quod ad tantam desperationem retum omnium praecipitaret adolescentiam, quod tantum bonorum everteret, malorumque conciliaret, quantum soluta in pravos mores luxumque ac libertatem vitae societas. Si quam enim ad hanc aetatem prudentiam

natura adfert, si quam animi magnitudinem vigor iuvenilis subicit, si quam iustitiae et pietatis aestimationem recta suadet institutio, si qua temperantiae pulchritudo sensum stimulat, totum hoc, quantumcumque est, quod natura, quod ratio, quod institutio, quod Deus inculcat, unius corruptae Societatis consuetudine, primum quidem obscuratur, deinde vilescit, postremo etiam contemnitur. e diverso illa vitiorum deformitas, illa sceleratorum hominum infamia, illa conscientiae per flagitia temeratae obluctatio, ille imminentium sceleribus poenarum horror, principio quidem nonnihil retardat, et quandoque fluctuantem animum ad saniora consilia revocat, verum sensim sine sensu, consuetudo improborum, ac vitiorum exempla hunc rigorem molliunt, pulchriorem habitum flagitiis induunt, negligere docent infamiam, conscientiae vulnera leniunt, poenarum cogitata, aut submovent, aut ad incerta reiciunt, donec cupiditate iam victricia esserente signa, de virtutibus triumphant vitia, de honestate turpitudo, de providentia temeritas, de veritate mendacium, de religione impietas, de observantia despectus, de modestia superbia; prodigalitas de frugalitate, ebrietas de abstinentia, libido de continentia, impudentia de pudore.

Proponite vobis, obsecro, adolescentem illum Dionis filium ex paterna domo, ab illo domesticae disciplinae cultu, rectae institutionis Schola, studiorum palaestra, ab illo henestae exercitationis labore, maiorum observantia, virtutis et verae gloriae aestimatione ad aulam Dionysii et dissolutorum adolescentum contubernium transeuntem, quam serena frons, modesti oculi, submissus vultus, gestus compositi, incessus moderatus, vox adstricta et cogitata. Videte, ut primum verecunde limen augustum subeat, ad consortia deinde lususque gregalium timide accedat; ut ad illam libertatem, strepitumque ac licentiam aulicorum iuvenum haeret, ut stupet, ut admiratur! Haec igitur (ita secum loquitur) qualis demum vita? qualis rerum facies? quam ab illa, quae paternae domus fuit, dispar? quam multa hic illorum factis iuvenum probantur, quae nec domi quidem cogitare fas erat? quam hic verba profusa, quam actus liberi! quantum ludorum, quanti apparatus, quis luxus, inter patrios hactenus lares nec auditus quidem! quantum ab istis me deliciis abesse pater voluit, quando per varias artes laboresque educatum,

ad similia animi laxamenta, non nisi raro et perparce admitti voluit! Sane illius disciplina ad omnem propius vittutem duxit: hic vitiorum amplissimus campus est. Intet ista dum cunctatur, dum secum pugnat, dum reditum circumspia cit; adsunt aequalis aevi nobilitatisque socii, blandiuntur, uliciunt, invitatit: maerorem intempestivum arguunt, aetate, occasione, gaudio omnibus innoxio frui iubent: moment, neram demens sit, qui solum se credat sapere, totexemplis dignam se vitam apprehendat, probatam tot hominibus, ipsique adeo Regi, voluptatcm non respuat: sine hac libertate placere in aula neminem posse. Paulatim ad haecadolescens benevolas aures adhibuit, atque illam animi frontisque feveritatem inflexit, solutiora primum verba et admitterecupldius, et libenus reddere, leviculis in rebus iocari, et, ceu pila; mollioribus dictis ludere, exporigere frontem advibratas ex Veneris officina sententias, quatundam etiam explicationem deposeere. Meditari pares in setmone argutias venustaresque, iin comptas iacere soeminas oculos, dictisque iocosis lacessere ac prompta his deferre obsequia. Formaevestiumque, quibus his placeat cogitare illecebras, familiare ambire consortium. illic crebro itare, ubi inter lufus et convivia, inter vina et pocula, iner comites adolelcentulas otium falleret, et pasceret amorem. Qualis ad hoc, quam divetfus a nupero iuvenis! explicata nuper frons nunc cincinnis inumbrata: nativus capillorum color, nunc fuco odorarisque pulveribus tinctus, vestis patrio culcu nitens, nunc peregtinis coloribus, lemniseis, formaque dissolura: par gestus, totiusque corporis hab tus, nihil in oculis, verbis, gestu, incessu moderatum; ut nonnemo hunc prudentior conspicatus, hoc versu in ullum luderet.

Totus ad profligatae aulae speciem compositus, pristina illa morum indoles, vultus modestia, observaria in patrem, obsequendi promptitudo iam protsus evanuerant. In horum locum subierat levitas in gestu, in oculis procacia, in verbis arrogantia, in obsequio contumacia. Obstupit haesitque attonitus pater, neque quae Medea, aut Circe ita hunc

intaffet, demutassetque filium, satis superque poterat admirarr. praesenrem ille aodlescentis habitum, cum pristino conferebat, spem unicam posteritatis atque aviti nominis, tanra nuper exspectatione florentem, tam repente, mala afflatam depravatae societatis volupratisque auta, dolebat emarcessere. tam exitlalem Tyranm artem ingeniumque execrabatur. Agnovit denique vulnus, quod in filio accepisset. Traditam olim pucro vivendi disciplinam, honestatis leges, vittutis commendarionem, fcelerum turpitudinem subiic ebat animopater, sed surdo fabulam, iam ad ista mens obtorpuetat, longeque diversis capiebatur affectibus. Verlus ad blanditias genitor, nihil quod Ienem amantemque suae prolis parentem decere possit intentatum reliquic, ingentibus promissis lactare iuvenent, honoribus ad exemplum Maiorum propositis excitare, decus familiae, opes, famae propagationem ad posteros ostentare, licitas quoque voluptates opportuno loco ac tempore polliceri. Qui cum minus ex voto animadverterer codere, magis eriam ad haec patris blandimenta intractabilem reddifilium, auctoritate usus patria, iuvenem vigili septum custodia, severisque coriectoribus traditum, a sociis, a ludis, aluxu, ad voluptatibus prohibuit, ut is denique rigidioris disciplinae impatiens, cum improbis desideriis ex voluntare obsequi non posset ad ultimae desperationis remedia confugerit, vitam sibt, atque exspectationem patri, ex aedium fastigio, praeceps abruperit, et mori turpiter, quam honeste vivere maluerit. Tantum probis adolescentibus ab improba societate metuendum est.

(Similia.) Speculum in prima innocentia adolescens putum est, vestis candida est flos illibatus. Ubispeculum vitiosoafflaris anhelitu, ubi sordidis atrectaris manibus vestem, ubi florem insixo ungue carpseris, speculum suum amittet fulgorem, vestis candorem, flos integritatem. Adeo pulcherrimarum saepe rerum iactura est facilis.

(Exempla) Non solus hoc suo in filio Dio expertus est. Alii sanctiorbius etiam legibus imbuti iuvenes ubi libertatem nacti, atque ad societatem patum se dignam admissisunt, non disparise parentesque exitio multaiunt, Celebris ille Iudaici populi Ant stes Heli, dum filus indulgentior soeminarum consortio noninterdicit, dum gulaeillorum prosuprema auctoritate non obnititur, dum serius denique, verbisque

mollioribus ad officium revocat, et sacrorum thesaurus arca. et filii ab hostibus occupati, et pater cervice fracta, hanc luunt vaecordiam. Quid Absolones sub optimo parente Davide, sub Davidide sapientissimo Roboamos memorem? hostales tantosque sola libertas ac societatis improbae perversitas in ruinam praecipitavit. Exemplis nihil ad persuadendam improbitatem validius est. Reliqua tantum ad scelus alliciunt, haec etiam impellunt. Facilius hac via itur, qua multi incesserunt.

(Testimonium.) Senecae, hac in re non imperiti iudicis, voces funt (Epist 7.) Unum exemplum aut luxuria, aut avaritia multum facit. Convictor delicatus paulatim enervat et emollit: vicinus di ves cupiditatem irritat: malignus comes, quamvis candido et simplici rubiginem suam affricuit: quid tu accidere bis credis, in quos publice factus est impetus?

(Conclusio.) Concludam cum eodem. Necesseigitur est, ut aut imiteris malos, aut oderis. Utrumque aute de Vitandum est: ne vel similis malis fias, quia multi sunt; neve inimicus multis, quia dissimiles sunt. Recede in teipsum quantum potes. Cum bis versare, qui te meliorem facturi sunt; illos admitte, quos tu potes facere meliores.

Chria V. mixta, ex verbali et reali. INVENTIO.

Exordium. S. Ioannes Apostolus Balneum ingressus, cum Cerintbum illic bereticum conspexisset, subito regressus. Fugiamus, unquit, ne iplain nos balnca corruant, in quibus Cerinthus lavatur.

Causa Er merito, quia pleraque, quae innocentes etiam homines, premunt mala, ut sunt morbi, tempestates, bella, a Deo ad improborum punitionem immituntur. Quibus boni involvuntur, quia immixti sunt.

Exempla, Sodoma et Gomorrhaigne caelesti, Solyma bello, fame et vastitate consumta, quam multos simulparvos, et innoxios in volvit.

Simile. Ut igitur prudentis naute est illos vitare Scopulos, ubi multi naufragium passisunt. Ita et probi Christiani tales socios, per quos multi perierunt.

ELOCUTIO.

(Exordium.) Quanto nobis studio pravorum hominum societas declinanda sit, suo nobis exemplo ille dilectus Servatori nostro Apostolus Ioannes declaravit. Balneum is forte ingressus, quosdam illic conveniendi gratia, in quo cum Cerinthum, hominem non moribus minus, quam doctrin corruptum deprehendisset; subito pedem retulit, atque ade comites versus, fugiamus, inquit, ne ipsain nos balnea corruant, in quibus Cerintbus lavatur. Mirentur sane in Ioanne castimoniam alii, qua Christo inprimis placuisse memoratur; amorem alii, quo et Servatorem ipse suum amplexus est; et ab illo vicissim ad arcana quaeque, ipsumque adeo sinum Numinis admissus est, sapientiam alii divinarumque rerum cognitionem, qua non praesentia modo; sed et futura post serempora ac summam aeternae felicitatis habitationem penetiavit; ego in hac eius circumspectione, et integritatem, qua corrupti etiam hominis consortium horruit, et amorem, quo Deilegem est prosecutus, et sapientiam, qua periculum societatis improbae abunde perspexit, veneror.

(Expositio.) Sensit enim non leve discrimen adire homines, sinon falutis, certe poenarum improbis imminentum, qui corum consortio immiscentur.

(Causa.) Er merito ita sensit, Dei enim hostis est, quisquis a virtute, et honestate aversam vitam agit; Daemonis, capitalis generis nostri inimici, amicus est; urquidquid vel ille malorum inferre voluerit, vel hic potuerit, hoc improbis iure sit formidandum. Quibus obsecro, Deus ror tamque gravia bellorum infligit fulmina, praeterquam sceleratis hominibus, quae cum integraesaepe urbes, nationes, ac regna devastantur, probosiuxta improbosque involvunt: quibus tam violentae regionum inundationes, tam repentina urbium

diversarum incendia, tot tamque graves annitempestates, caelique, aut sicci nimium, aut frigidi, aut etiam humidioris iniurie, per varios late populos divisae intentantur, nisi Dei aequitatilque hostibus, et nefando flag tiorum coeno irretitis? neque tamen omnes quorquot haium calamitatum participes sunt, sunt eriam eiusdem impieratis. Qibus ditae per orbem fames, pestilentesque morbi, et to hominum saqpe una occumbentium lues nascitur nisimoribus ante perditis, quam morte perdendis morialibus? qui tamen cadem secum contagione etiam insontes abstrahunt, docentque lat us saepe cladem, quam crimen spargi. Vitavitigitur Apostolus, et caute profligatae vitae haereticum vitavit. ne folumen in perdium hominem iusto Dei iudicio aliquando destinatum, illo fortassis feriret tempore, quo Apostolus accessisset, satisque Deo ad poenam innocentis etiam videretur, cum nocente sociari.

(Contrarium.) Quam multi improvisa mortefulminati non iacerent, nisi improbis societate iuncti fuissent! O si istr tam felices forent, utexsepulchris rprsum ad vitam emergere possent, siretro adstatum pristinum fata viam indulgerent, quantailli orationis vi, in perniciosa haec consoitia detonarent, quotscopulos offensionum apenrent, quot poenarum acerbitates deregerent. Quantum in hac iocietate insidiarum, quantum latere calamitatum ostenderent. Sub illius umbraculis suas Daemonem explicare artes, machinationes recondere, spicula rentationum figere, vu nera malorum infligere, sepulchra, atque utinam non etiain internum, hominibus implere docerent. Sed cur a mortuis vocem exspectamus, quando tot invita, atque omni retro h storia restes suppeditantur, ut contra experientiam solemque ipsum clarissimae veritatis pugnare censendus sit, siquis haec ausit inficiari.

(Exempla.) Quot Gen. 19. in Sodoma ac Gomorrha infantes nulio scelere pollutos, quot in generali illa orbis eluvione innocentes fuisse creditis, quando ex istis unius Lothi, ex hac unius Noefamilia rantum est conservata Illic Deusigne rapuit, hic aqua suffocavit, quidquid sceleratorum consortio immistum erat: non illos aetas, non integritas a crimine, non divina mantuetudo subduxit, permixtum flagitionsis esse, etiam sine flagitio, satis ad communis

exitii calamitatem incurrendam fuit. Quot Solyma insontium Iudaeorum complectebatur, quando a Tito Vespasiano quinque mensium obsidione pressa, interceptaque est! Confluxerat solenniori festo multitudo ad vibem ingens, acrepente milite et vallo S Stadiorum cincta, co inediae redacta est, ut ad obscoenos quosque cibos, et humanae etiam carnis esum verteretur. plusquam quingenritransfugatum, atque interceptorum, indies ex crucibus suffixi miserandum urbi praebuere spectaculum et Christi olim innocenter crucifixi reduxere memoriam. Denique eo Iu'aeorum clades, urbeiam occupata, pervenisse censa est, utundecies centena milia pereuntium, venditorum sub con ona haud infra decem milia numerarasint. Quot hic, innoxiinocentium calamitatibus involutiperierunt! quot vivere atque extra periculum subsistere poterant, si Ioannis exemplo cautiores, improbae Pharisaeorum sectaetemere no adhaesissent! Placuit illi Noe potius; Lothique vestigiis inhaerere, qui cum monitisceleratorum hominum societati primo quidemo obsisterent, deinde etiam absisterent, sibi securitatem, aliis exemplum resistere, quo periculosum esse societati flagitio sorum immisceri, posteriagnoscerent.

(Simile.) Etenim ut naurae imprudentis est, ea non declinare loca, quae aliorum esse naufragiis did cit esse infamia, sic hominis inconsulti est, ea minime consortia devitare, quae cum salutis discrimine frequentantur. Et tanto quidem hicillis stultior habendus, quanto salus animae, opum vitaeque conservatione est potior. Pereunt naufragio merces et possunt instaurari, innocentiae nulla reparat o est: quae cum semelperit, aeternum perit. Navis colliditur, et alia superest, vita etiam quandoque amittitur, et restat probis melior: saltusi iactura in pravorum socretate facta, non raro percennis est, cum difficile sit, ab his semel Sirenibus abducto. atque ad hanc Scyllam adhaerenti retrio pedem ad tutiora subducere. Minora his pericula Ioannes cum Cerinthum fugeret, timuit, et tamen fugit, satis illiad declinandum hoc consortium fuit, quodturpe esset etiam innocenti cum improbis occumbere; ut turpe natae est in Scopulum impingere, plurimorum iam naufragiis celebratum.

(Testimonium) Breve argutumque Poetae dictum est, Fide, sed cui vide. Non tibinegavit fidem alteri dandam, non

prensandam socieratem, non abiciendam amicitiam Delectum habere voluit; ut cuite adiungeres, quam beni nominis, laudaraeque vitaehomini, hoc inprimis omnistudio provideres, ne in syrtes, aut scopulos impingas, ne virtutis inimicum amplectatis, et exemplo Amalae inter peifidae cuiusdam Ioabibrachia, dum olcula exsperctas, pugione inflcto confodiaris. Illud lubens repeto, Fide sed cui vide.

Conclusio. Ille profecto sapit, qui tutissimo Aostoli consilio utitur, et ab improborum consortio pedem subtrahit, nec eodem quidemtecto, dum licet, moratur. Nec vindicem Dei itam, eius saepe hostibus imminentem, experiatur. Siquidem

CAPUT XXII. De partibus Chriae, ac sententioe expositae.

DE singulis Chriae partibus quaedam etiam observare libet, ur copia et varietas tractandi adolescentibus suppediretur, quinisi a perito Magisto regantur, iisdem pleraque coloribus solent depingere, et in unius Chriae formam res universas transfundere.

De exordio eiusque tractandi varietate.

Sive dictum, sivefactum aliquod Chriae legibus amplificandum sumpseris, Exordium atque expositio brevis esse debet; cum sint tantum ingressus quidam, ac veluti praeparatio ad remipsam. Quare stultum sit, cum Philosophi alicuius, aut Historici dictum, aut sactum viri principis exornandum susceperis, velle in laudem Philosophiae, historiae, principatus, aut singulares etiam virtures illorum concurrere, quam ad rem venias praesentem. Rursum vellesententiarum utilicatem, exemp orum vim, aliaque id genus universe laudando prosequi, ac deinde ad singulare dictum factumque descendere, ut nonnulli de Chrus praeciprunt, nimium est puerile, nec a Scriptoribus usurpatum. Cicero,

licet Oratorum facile copiosistimus, ad eiusmoditamen theses, sevinfinitas dissertariones, ab hypothesi, vel iaro, velomnino strictim transgreditur.

Primo igitur ordiri potes a laude auctoris, eig Horarli Poctaerqui. (ursupra) dixit. raro antecedentem scelestum, etc. idque varie.

1. Horarium multis aliis Poetis veterum in gravium sententiarum sapientiusu praeferendo, quibus illetamquam illustribus quibuldam stellis poesin suam exornarit.

2. Comparando eundem in doctsina secum, ita ut dicas: multa quidem praeclaro scribendi ornatu ac nitore complexum sua in pocsi Horarium nullo tamen perinde cultu, quam lumintbus sententiarum illucescere.

3. Virtutes moresque scribentis cum aliis conferendo. Ut, quod multis Christianorum homo gentilis nuliaque veri Numiniscognitione imbutus, facem ad virtutes praeferat, incitamenta et stimulos subiciat, poenis scelerum terreat, ut praesentisententia praeclare factum.

4. Sceum rursum in moribus conferendo, quod dupliciter fieripoterit, vellaudando tantum, ut sidiens. Horatium multos quidem proposita virtutis glotraac honestare ad illius amorem provocasse, acrius tamen poenis flagitiorum expositis, a sceleribus mortales revocasie. Vel laudando partim, et partim reprehendendo. Vi si dicas, Horatium quidem in sua poesi quibusdam favisse scribendo vitiis, et velut Sirenes vasto in mari errantes sparsille, his tamen locis declnandum, atque illic audiendum, ubi sapienter fortiterque calamum in flagitia mortalium distrinxit.

5. Doctrina etiam cum moribus auctoris, vel cum aliis, vel inter se ita ronferri poterit, ut alterum alteri vel aquetur, vel preferatur. Ut si dicas. Vixisse quidem Horatium inter vina cyathosque more vererum poetarum liberius, catamen calamodoeto iuxta sapientique exarasse, quae posteritatem totam, nonmodo ecteloqui, sed et vivere doceant.

Secundo. lpsasententia eiusque vis, cum universe, tum sigillatim maxime iuxta causas, effecta, velattributa quoedam expendi poterit. quoderit ex re ipsa et causa visceribus exordium depromere. Ut depredicta Horatii sententia.

I. Universe vela forma, ut, Magnum in omni vita brevium saprentiumque dictorum pondus est, cum paucis animo veritatem subiciant, et ad honestae reistudium

amoremque, velut quasdam faces, admoveant. Qualibus Venusini Poetae scripta passim collucent. Veletiam a materia, ut, Veterum ego Poetarum scripta, illa cumprimis in manibus adolescentum probo quae suis expurgara sordibus, Veneris non exhalant odores; sed gravibus ad virtutem montris implentur, qualem hodie in Orthodoxae fidei assertorum manibus Horatium intuemur, etc. Velafine, ut, Cum omnis scribendi ratio, eo porissimum consilio susceptasit, ut posteritatem. vel in bonarum artium, vel morum disciplina erudiamus, docto illud utilique Poesios genere inprimis Horatius praestitit, in quo cum multa illustria documenta reliquit, tum certe illud omnibus lceleratis iure perpendendum, etc.

2. Sigillatim ab illius, quam proponis, sententia attributa aliquo, veleffectu, ut, quodillius dicti magna, velutiliras, vel honestas sit. quod memoria illius per quam homini, ad vitam, sine gravi Numinis offensione traducendam, salutaris, quod horrorem illa iustum periculorum incuriat, etc. Qua universaexemplis stabilire longum sit. et hominu alieno nimium inge, nio diffidentis.

De Expositione, seu paraphrasi.

Expositio in re clara atque enucleate satis proposira locum non habet, in aliis, quae vel patum integre vel ceite obscure proponuntur, adhlbenda est. Quae tam brevitate, quamclaritate suam laudem meretur, cum quisque doctrinam propositam, quam citissiinee brevissimeque apprehendere desiderer, moraque et circuitus hic omnis fastidiosus sit. Quareilla, quaesupra in Chriis dedimus exempla, consulas. Ubi reperies in illo Pythagorae obscuriori: ne cuivis inicias dexteram, plus verborum adhibitum, cum inclusa sententiae comparatio simul evolvenda esset. Expositionisigitur varietatem res ipsa secum adfert.

De Causa, seu ratione.

Hauciam supra ostendimus ex omnibus fontibus inventionis, perlocos proprios, sevintrinsecos peti posse, quos in lib thoc versu complectimur.

Quid? per quae? quale est? effectaque [(transcriber); sic: effecta,] iunctaque poscas.

Hoc fundamentum totius esse discursus debet, et aute omnia invest ganda est, tum deinde loci communes universi ad hanc ornandam adhiberipoterunt, necilli solum, quos Aphthonius assignat, sed quotquot ego altero versu complexus sum.

Toties igitur una Chria, velsententia, aut factum variati poterit, quoties alia, atque alia ratio ex locis propriis deprometur. Quod quemadmodum ac quoties fieri possit, tradidilib 1. cap. 3. per fontes quinque. Ubi ex uno fonte diversas in eadem de ebrietate materia rationes manare docui.

Has autem exornariomni Rhetorum arrificio posse, acpro re nata ab excellenti Oratore debere, non est qui debitet. Quamquam ab adolescentibus, in progymnasticis hisce exercitationibus, summaperfectio, ardentioresque figurae non postulentur.

Communis autem facillimusque rationem diducendi modus est. per enumerationem partium Sivererum adeundem rationem concurrentium, utnos Chria 3. 4. et 5. fecisse observabis.

Quandoque etiam propositiones sententiarum, vel adro universales, velceriaesunt; utratio, nisiab experientia, et singularium per inductionem enumeratione, peri non possit. Ita Biantis unius ex septem Graeciae Sapientum effatum erat,
[Gap desc: Greek words]
, plures mali. Cuius rationem non aliunderectius quam ab experientia petituruses Ergo per inductionem vel partium materiae, seu, ut Philosophi loquuntur, subiecti, hocest, hontinum; vel formae auto praeidcati, hoc est, diversorum scelerum, quae a malis perpertantur, hoc thema probabis. Inter homines numerabis divites, pauperes, adolescentes, senes, gentiles, Christianos, nobiles, ignobiles, etc. inter scelera, quidquid vitiorum per hos patrari noveris.

De contrario.

Contrarium hoc, vel sententiae, velrationis, seu causae, vel utriusque esse poterit. Exempla diversiratis in Chriis a nobis datis suppeditantur. Nam in Chria nutriusque sententiae et rationis oppositum usurpatur, in 2. sententiae: in 3 et 5.

rationis contrarium adhibetur. in 4 verosingularitractandi methodo, contrarium in iplius cavisae et sententiae expositione miscetur. Quare perquam facilis est inventio diductioque contrani, postquam ratio inventa atque amplificata est: eam exdiversis illis contrariorum generibus, de quibus lib. I. cap. 13. egi, facilie unum ad oppositionem inducendam convenit. Ideoque contrarium plerumque non minus late pateat quam causa ipsa.

De simili.

Simile alteri dicimus, quod in aliqua proprietate rerum, cum altero, ad cuius illustrationem adhibetur, convenit; in caetetis dissidet.

Quae convenientia tanto est gratior, quanto in rebus magis natura separatis reperitur. Varie autem, utnos in praemissis exemplis, adhibetur.

1. Vina et simplex res per protasin in comparationem addueitur. Et illud, cui comparatur per apodosin, subicitur. Qua est obvia communisque similium usurpandorum ratio. Vi protasis est, quemadmodum vestis cand da sordidis contrectata manibus maculas contrahit; (ita sequitur apodosit.) adolescens innocens improborum consortio delectatus facile corrumpitur.

2. Communialiquo dicto utrisque conveniente protasis et apodosis concluditur; ut, quod candida ucstis in manibus sordidorum, hoc adolescens innocens in consortio improborum, utrumque inficitur, suamque puritatem amittit.

3. Apodosis cum protasimiscetur, ut, adolescens innocens candidae parvestiest. Haec facili contactu sordidarum manuum inficitur, ille improbae socieratis contagione vitiatur.

4. Idem simile a contrario induci poterit, ut sidicas. Pura vestis quamdiu a puris manibus cau e tractatur, haudfacile maculis sordibusque inquinatur, at ubi in sordidas illotasque, manus delapsa est, nitorem inter has pristinum facile amittit; ita adolescens, et c.

5. A dissimili, ut, illa auri gemmarumque vis est, ut inter nebulas sordiumque purgamenta, nitorem virtutemque pristinam haudfacile amittant; verum hoc quis sibi detenera innoxiaque adolescentum aetate, ubi in sordidam

improborum societatem incidit, ausit pollicert? mollior illa prorsus est, et propinquam contagionem ab exemplotrahit; aurum esse desinit, ubi in has sordes delabitur, etc.

6. Plura inter sesimilia, vel eriam dissimilia una cum similibus permiscere poteris. Ut a nobis in exemplo Chriae IV. factum est.

De Exemplo.

Eadem pene huius, quaesimilis, est inducendi ratio ac varietas. Consistit enim in convenientia quoque cum sententia aut facto alterius, licetab hominibus tantum petatur, suoque eventu, id quod in causa affirmamus stabilit. Accipiamus in supra nobis usurpato themate, quod piava socieras no xiasit adolescentibus, Roboami Salomonis filit exemplum, qui, spreto senum consilio, iuunes secum in deliciis nutritos secutus, cum aggravare statursset iugum Israelis, ab eo desertus est.

1. Historia protasis loco reritari potest, ut sententia apodosis partes expleat, ut, Roboamum accepimus iam defuncto Salomone Patre, interaulicos iuvenes, quos in deliciis et voluptatibus habebatsocios, regni quoque moderondiconsilia, at successu parum felici, agitasse. Querebantur subditigravioribussese, quam par esset, tributis opprimi, ideoque abs Kege novo, mitius, quam Salomon in senio gesserat, regnum sperabant; Igitur supplices ad pedes Roboamus cumcerneret, senumque consilio moderatius agendum inteiligeret: plus tamen apud illum inconsulta iuvenum, quibus assueverat, temeritas valuit; quam senilis maturitas: neque reiectis solum precibus spem omnem praescidit clementiae, verum etiam graviora interminatus supplicia; se usurumillic scorpionibus asseruit, ubi pater flagellis tantum in illos animadvertisset. Necmora, indignati Israelitaeiugum Roboami excussere, suisque deinde Regibus a Iuda divisisunt. Roboamus exutus regno sero didicit improborum adolescentum socierate et consilio, sese actum praecipitem, honore maiorum et regno patrio excidisse. Plava enim societas diuconstanterque culta, in exitio plerumque repen ino concluditur, blanditurprimum, illa, quam ostentat viraelibertate, animum deinde sui amore occupat, postremo sanum omne

rationis consilium aspernatur. Quaesoena aliter, quam infelici, ut in Tragoediis solet, exitu non terminatur.

2. Sententta, sive eiusdem rationis expositio generali aliquo pronuntiato comprebensa, et pramissa per exemplinudam appositionem confirmatur, ut multos inconsulta adolescentumfa milraritas repentina calamitare perstrinxt. Testis Roboamus amplissimaregoihaereditare a Salomone parre donatus. quod neglecto senum consilio, praecipitiiuvenum, cui adhaeserat, temeritate everrit.

3. Contrarium illius thematis, quodtracto, per exmplumillustratur, ut. gravium prudentiumque hominum locietate utatur, quisquis inter alios, atque ex aliorum consilio vi tam instiruit, magis ab omni diserimine abfururus est. Quodutinam consinum Roboamus olim secutus esser, fidisque acrecta suadentibus senioribus obsecutus, regno non excidisset, etc.

4 Utrumque opposirorum in eodem exemplo coniungipotest, ut, Multos prudenslocretas conservavit, perdidit inconsulta. Roboamus utriusque exemplum esse potest. Dum sub prudentissimi parentis Salomonis d seiplina atque institutione agit, dumque senioium sibi adiunctorum consilia sequitur, cessere ex voto omnia, ipse extanto prolium regiarum numero solus regoi haereditatem adiit, solus a tot subiectis nationibus Rex adoratus est; at cum ad iuvenum inconsultorum monita aurem animumque inflexit, cum praecipitiillorum furori, quam senum mansuetudini obsequi maluit, felicitate pristina excidit, regnum everrit, etc. Tantirefert, quorum ad recteimperandum societare ac consilio utaris.

5. Per exemplum dissimile idem thema stabiliri potest, ut si in materia proposita dicas, Salomon optimorum principum in iuventute exemplar optimum, cum a Davide patread omnem scientiarum disciplinam, et aequi honest que amorem, intersuae aeratis adolescentes, educatus esset, dignam magno Principe sapientiam potius, quam aurum opesque a Deo postulare didicit, moderato suos onere subditos pressit, gratus omnibus, invisus nemini, pacis opulentiaeque huic iunctaepossessor feircissimus. Quam sortem rectae Parentis institutioni, morumque Mag stris et incorruprae aliorum societatipotissimum debuit. Numquamtanta regnaturus inter suosgloria, fililla defuissent.

6. Pluraetiam exempla, velsimilia, vel dissimilia, velgeneris utriusque per oppositionem collata adhiberi possint, idque aut brevius, aut quibusdam etiam prolixius, reliquis vero praeteritione sola memoratis, ut in quibuslibet fere dissertationibus obvium est. Nonetiam in superioribus, quamvis breviter, Chria 4. et c. fecimus.

Hoc autem in exemplorum inductione cumprimis elegans est, sisententioso aliquo epiphonemate concludantur, ut u 4. fecimus, et Valerio Maximo familiare est.

De Testimonio.

Testimonii et exordii in Chria magna affinitas est, nec obstar quo minus usurpentur eadem, presertimilla, que de attributis personae sententiaeque singularibus disseruntur; nam ad generalia hie transire illaudabilefuerit.

Quod sietiam obscurius restomonium sit expositione aut paraphrasi illustrari debet. Obscurus enim, aur minus explicatus testis, parum valdeurget. Poterit vero pertestimonium, velipsasentenria, veleius ratio, veletiam oppositum confirmari, verbo quidquid ad un versam causamfacit. Ita ut nonnumquam et ipsum simile stabiliatur. Ut Chria 3. a nobis suprafactum est. In singulis autem Chriis diversam penetestimonii in ducendi rationem secutisumus

In 1. et 2. plura ded mus, quae causam confirmarent, testimonia. Nihilenim veratidem pluribus firmarirestibus. In 4. nudum Senecae restimonium per se satis explicatum subiecimus exemplis, quod corum veritatem roboraret. In 5. per brevem senrentiam, quae testimonilloco esset, ipsum Chriae sectum probatur.

De Conclusione.

Conclusio, velsimpliciter sit, cum repetitione sententiae in exordio propositae. Ur, prudens igitur illa fuit Apollomiad Deos instiruta oratio, qua precabatur, utbonos nosle et malos devirare posset.

Veletiam exempliimitatione, aut evitatione proposita, qua no, Chria 3 usi sumus.

Vel plerorumque quae in Chria tractata sunt, compendiara repetitione, ut in Chria 2. factum inrelliges.

Vel alicuius sententiae clarae, quae ad praesens institum recte concludendum faciat recitatione, ut Chria 4. conclusum videbis.

Vel postremo sententiae aut rationis in Chria propositae repetitione, per aliam gnomen, tamquam epiphonema, conclusa, ut Chria 5. a nobis factum est.

De Transitionibus, seu connexione partium.

Ad magnam varietatem in Chriarum tractatione adhibendam, iuverit Transitiones illas Oratoribus familiares, quibus ab una parte ad aliam, cum ornatual quo, autfigura dictionis idonra transitur, habereperspectas. Hinc enim illud ad eloquentiam emolumenti adolescens capiet, utrem eandem licet saepius recurrentem, alio tamenalioquesemper modo cultuque pertractare noverit, et rebus etiam simplicibus minime simplicem induere habitum. Has autem Transitiones qui in Chria lemel apprehenderit, quavis deinde Orationis parte opportune usurpabit. Dedilillas primolib, de Elocutione cap. 31. et seq. quo studiosum Lectotem remitto

CAPUT XXIII. Veterum auctorum Chriae. Chria Verbalis I. Maius malum dedecus, quam dolor est. Ita Brutus apud Cicer lib. 2. Tusc. qq. n. 27.

1. Orditur a Bruti sententia, quodiuxtaillam, honestiratio virtusque dolorem vincat.

1. SAtis mihi dedisti, Brute, cum respondisti, maius tibi viderimalum dedecus, quam dolorem. Hoc enim sitenebis, intelliges quantum obsistendum sit dolori.

Hoc enim proposito tantum excellet illud, quod honestum, quod rectum, quod decorum appellamus (quodidem interdum virturis nomine complectimur) ut omnia, praerer ea, quae bona corporis et fortunae putantur, perexigua et minuta videantur: nec malum quidem ullum, nec si unum in locum collata omnia sint, cum turpitudinis malo comparandum.

Quare si, ut initio concessisti, turpitudo peius est, quam dolor nihil est plane dolor. Nam tum tibiturpe, nec dignum viro videbitur, gemere, eiulare, lamentari, frangi, debilitari, dolere; tum honestas, tum decus aderit, tuque in eaintueberis, et recontinebis. Cederprofecto vituti dolor, et animi inductione languescet.

2. Aut enim nulla virtus, aut contemnendus est omnis dolor. Prudentiamne vis esse, sine qua nec intelligi quidem ulla virtus potest: Quid ergo? ea, parieturnete quicquam facere, nihil proficientem, et frustralaborantem? An temperantia sinet te immoderare facere quicquam? an coliiustitia poterit ab homine, propter vim doloris, enuntiante commissa, prodente socios, multa ossiciarelinquente? Quid fortitudini, comitibusquie eius magnitudini animi, gravitati, patientiae, retum humanarum despicientiae, quomodorespondebis? afflictusne, et iacens. et lamentabili voce deplorans, audies, O virum fortem! Te veroita affectum, ne virum quidem dixerit quisquam. amittenda igiturfortitudoest, aut sepeliendus dolor. Numfortem virum, num magnoanimo, num patientem, num gravem, num humana contemnentem potes dicere Prometheum aut Philocteren illum? A re enim molo discere, sed ille certe non fortis, qui iacet in lectulo humido,

Non ego dolorem, dolorem esse nego, cur enim fortitudo desideraretur? sed eum opprimi dico patientia; sinulla est, quod exornamus Philosophiam? aut quid eius nomine glotiosi sumus? pungit dolor, velfodiatlave. Sinudus es, da iugulum: sintectus Vulcaniis armis, id est, fortitudine, resiste. haec enim te, nisi ita facies, custos dignitatis relinquet et deseret.

3. Cretum quidem leges (quas sive Iupiter, sive Minos sanxit) de Iovis quidem sententia, ut Poetae ferunt, itemque Lycurgi, laboribus erudiunt iuventutem, venando, currendo, esuriendo, sitiendo, algendo, aestuando. Spartae vero pueri ad aram sic verberibus accipiuntur, ut multus e visceribus sanguis excat, nonnumquam etiam, ut, cumibiessem, audiebam, ad necem: quorum non modo nemo exclamavit unquam; sed ne ingemuit quidem. Quid ergo? hoc pueri possunt, viri non poterunt? et quod mos valet, ratio non valebit?

Hoc Spartiatae etiam in feminas transtulerunt, quaceteris in urbibus mollissimo cultu parietum umbris occuluntur: illi autem voluerunt: nihil horum simile esse apud Lacaenas virgines: Quibus magis palaestra, Eurotas, sol, pulvis, labor, militia, studio est, quam fertilitas barbara. Ergo his laboriosis exercitationibus et dolor incurrit nonnunquivam: feriuntur, impelluntur, abiciuntur, cadunt; et ipse labor quasi callum quoddam obducit dolori. militiam vero nostram dico, non Spartiararum (quorum procedit ad modum, et tibiam, necadhibetur ulla sine anapaestis pedibus adhortatio) quam laboriosa est? nostriexercitus primum unde nomen habeant, vides; deinde qui labor, quantus agminis, ferre plus dimidiati mensis cibaria! ferresiquid ad usum velint: ferre vallum. nam scutum, gladium, galeam, inonerenostrimilites non plus numerant, quam humeros, lacertos, manus. armaenim membramilitis esse dicunt: quae quidemita geruntur apte, ut siususforet, abiectis oneribus expeditis armis, ut membris pugnare possint. quid exercitatio legionum? quidille cursus, clamor, quantilaboris est? Ex hoc ille animus in proeliis paratus ad vulnera. Adduc parianimo inexercitatum militem: mulier videbitur. Cut? tantum interest, inter novum et veterem exercitum, quantum experti sumus aetastyronum plerum.

que melior; sed ferre laborem, contemnere vulnus, consuetudo docet, etc. ergohar veteranus miles facere poterit: doctus vir sapiensque non potent: ille viro melius, ac non paulo quidem. Sed de consuetudine adhuc exercitationis loquor, nondum derarione et sapientia. aniculae saepe inediam biduum ac triduum ferunt. subduc cibum unum diem athlerae, Iovem Olympium eumipsum, cuise exercebit, implorabit: serre se non posse clamabit. consuetudinis magna vis est. pernoctant venatores innive, in montibus, urisepatiuntur. inde pugiles caestibus contusine ingemiscunt quidem. Sed quid hos, quibus olympiorum victoriaconlulatus ille antiquus videtur? glad atores, aut perditi homines, autbarbari, quas plagas perferunt? quomodo illi, qui beneinstiturisunt, accipere plagam malunt, quam turpiter virare? quamsaepe apparet nihil cos malle, quam vel domino sat sfacere, velpopulo? mittunt etiam vulnetibus confectiad dominos, qui quaerant, quid velint? siis satisfactum non sit. le velle decumbere, quis mediocris gladiaror, ingemuit? quis vultum mutavit unquam? quis non modo sterit. Verum eriam decubuit turpirer? quis cum decubuisset ferrum recipereiussus, collum contraxit? tantum exercitatio meditatio, consuetudo valet. Ergo hoc porerit: Sammis spurcus bomo, vita illa dignus locoque: vir natus ad gloriam, ullam patrem animi tam mollem habebit, quam non meditatione et ratiorecorroboret? crudele gladiatorum spectaculum, et inhumonum nonnullis videri solet: et haud scio, an ita sit, ur nunc sit, cum vero lontes ferro depugnabant, auribus fortasse multae, oculis quidem nulla poterar esse fortior contra dolorem et mortem disciplina.

4. De exercitatione et consuetudine, et commentatione dixi: agesit, nunc de ratione videamus: Sirneigitur malum dolor, encne, Stoicividerint, quicontortulis quibusdam ac minutis conclusiunculis, nec ad sensus permanantibus effici volunt, non esse malum dolorem. ego illud, quicquid sic, tantum esse, quantum videatur, non puto: falsaque eius visione et specie moveri homines dico vehementius, doloremque eius omnem esse rolerabilem. Undeigitur ordiar? an eadembreviteraitingam, quae modo dixi quo facilius oratio progredi possit longius? Inter omnesigitur hoc constat, nec doctos homines ollum, sedetiam indoctos:

virorum esse fortium, et magnanimorum, et patientium, et humana vincentium, rolerantes dolorem pati: nec vero quisquam fuit, qui eum, quiita pateretur, non laudandum putaret. quod ergo et postulatur a fortibus, et laudatur, cum sit, id aut extimescere veniens, aut non ferre praelens, nonne turpe est? atqui vide, ne, cum omnes rectae animi affectiones, virtutes appellentur, non sit hoc proprium nomen omnium: sed ab eauna, quae ceteris excellat, omnes nominataesint, appellata est enim a viro virtus: viri autem propria maxime est forritudo: cuius munera duo maxima sunt, moreis dolorisque conremprio. Utendum estigitur his, si virtutis compotes, vel potius, si viri volumus esse, quoniam a viris vittus nomen est mutuata.

IMITATIO.

In militari virtute, veletiam Christiana fortitudine laudanda, que per gladios bostiles et vulnera, ad palmam contendit, spretis generose doloribus, servire bac Cbria imitaturo poterit. Quare ad M. Attilii Reguli, aut Scavole, aut Martyris etiam Cbristiani alicuius laudem hac referripossunt.

Chria Verbalis II. Beatam vitam in Phalaridis Taurum descensuram. Ita veteres Philosophi.

1. Exorditur a Peripateticorum sententia, docetque turpe essevirtutem dolori suocumbere.

2. Exemplo et comparatione puerorum apud Lacones, Mulierum Indarum et Aegyptiorum, denique et bestiarum disra sustinentium, ostendit dolorem posse superari.

Cicero ad Brutum Tuscul, q. lib. s. n. 76.

1. Me quidem autore Peripatetici veteresque Acaderniei balbutire desinant aliquando, apertequove et clara voce

audeant dicere; beatam vitam in Phalaridu taurum descensuram. Sint enim tria genera bonorum, dum corporis et erterna iaceant humi et tantummodo quia sumenda sunt, apellentur bona; alia autern divinailla (virtutumbona) longe lateque sepandant, caelumque contingant.

Dolor esse videtur acerrimus virtuti adversarius, is ardentes faces intentat; is fortitudinem, magnitudinem animi, patientiam se debilitaturum minatur. huic igitut succumbet virtus? huic beata sapientis, et constantis viti vita cedet? quam turpe! ô Dii boni!

2. Pueti Spattiatae non ingemiscunt verborum dolore laniati. Adolescentium greges Lacedaemone vidimusipsi incredibili contentione, certantes pugnis, calcibus, unguibus, morsu denique ut exanimarentur, priusquam se victos faterentur. Quae batbara India vastior, aut agrestior? in eatamen gente primumii, qui sapientes habentur, nudi aeratem agunt, et Caucasi nives, hiemalemque vim perferunt sine dolore; cumque ad flammamse applicuerint, sine gemitu aduruntur: Mulietes vero in India, cum est cuiusque earum vir mortuus, in certamen, iudiciumque veniunt, quam plutimum ille dilexerint. plures, singusis solent esse nuptae. Quae est victrix, ealaeta, ptosequentibus suis, una cum viro in rogum imponitur: illa victa, maesta discedit. Numquam naturam mos vinceret, est enim ea semper invicta, Sed nos umbris, deliciis, otio, languote, desidia animum infecimus: opinionibus, maloque more delinitum mollivimus. Aegyptiorum morem quis ignorat? quorum imbutae mentes privatis erroribus, quamvis carnificinam ptius subterint, quamibim, aut aspidem, autfelem, aut canem, aut crocodilum violent: quorum etiam si imprudentes quippiam fecerint. poenam nullam recusent.

Dehominibusloquor, quid bestiae? nonne frigus, nonnefamem, nonne montivagos, atque silvestres cursus lustrationesque patiuntur? nonne pro suo partu ita repugnant, ut vulnera excipiant? nullos impetus, nullos ictus, reformident? omitto, quae perferant, quaeque patiuntut ambitiosi, honoris causa: laudis studiosi, gloriae causa: amore incensi, cupiditatis: plena vita exemplorum est. Sed adhibeat oratio modum, et redeat illuc, unde desluxit, Dabis, dabit, inquam, se in tormenta vita beata: nec

iustitiam, temperantiam, inprimisque fortitudinem, magnitudinem animi, patientiam prosecura, cum tortoris os viderit, consistit; virturibusque omnibus sine ullo animi terrote ad cruciatum profectis, resistet extra sores, (ut ante dixi) limenque carceris.

Quid enim ea foedius, quid deformius sola relicta, comitatu pulcherrimo segregata? quod tamen fieri nullo pacto potest, nec enim virtutes sine beata vita cohaerere possunt, nec illa sine virtutibus.

3. Itaque eam tergiversari non sinent, secumque rapient, ad quemcumque ipsae dolorem, cruicuatumque ducentur. Sapientis est enim proprium, nihil quod paenitere possit, facere, nihil invitum: splendide constanter, graviter, honeste omnia: nihil ita exspectare, quasi certo futurum: nihil, cum aciderit, admirari, ut inopinatum, ac novum accidisse videatur: omnia ad suum arbitrium referre: suis stare iudiciis. Quo quid sit beatius, nihil certe in mentem venire non potest.

IMITATIO.

Serviet de patientia, constantia, contemptu doloris, fortitudine in rebus ad versis, ut in morbo, bello, iniuriis, etc. seriptisro: Latissimus enim buius materiae campus est.

Chria Verbalis III. Quidam numquam minus otiosisunt, quamcum sunt ottosi. Cic. lib, 3. offic. ubi pro exordio libri hac Chria utitur. Ciceroad M. fil.

(Exordium.) P. Scipionem, M. fili, eum qui printus Africanus appellatus est, dicere solitum scripsit Cato, qui fuit fere eius aequalis, numquam se minus otiosum esse, quam cum otiosuns; nec minus solum, quam cum solus esset.

vero vox, et magno vito, et sapiente digna, quae declarat, illum et in otio de negotiis cogitare, et insolitudine secum loqui sol tum; ut neque cessaret unquam, et interdum colloquio alterius non egeret, itaque duae res, quaelanguotem afferunt ceteris, illum acuebant, otium et solitudo. Vellem et nobis hoc idem vere dicere liceret: sed, si minus imitatione tantam ingenii praestantiam consequi possumus, voluntate certe proxime accedimus. nam, et a Reipublicae sorensibusque negotlis, armis impiis, vique prohibiti, otium persequimut: et ob eam causam urbe relicta, rura peragrantes, saepesoli sumus. Sed nec orium hoc cum Africani otio, nec solitudo cum illa comparanda est. ille enim, requiescens a reipubl. pulcherrimis muneribus, otium sibi sumebat aliquando, et a coetu hominum frequentiaque interdum, tamquam in portum, se in solitudinem recipiebat: nostrum autem otium negotii inopia, necrequiescendi studio, constitutum est. Exstincto enim senatu, deletisque iudiciis, quid est, quod dignum nobis, aut in curia, aut in foro agere possimus? Ita, qui in maxima celebritate, atque in oculis civium quondam viximus, nunc fugientes conspectum sceleratorum, quibus omnia redundant, abdimus nos, quantumlicet, et saepe solisumus.

Ratio, cum exemplo et comparatione Africant.

Sed quia sic ab hominibus doctis accepimus, non solum ex malis eligere minima oportete, sed etiam excerpere ex his ipsis, si quid inesset boni, propterea et orio fruor, non illo quidem, quo debet is, qui quondam pepetisset otium civitati; nec eam solitudinem languere patior, quam mihiaffert necessitas, non voluntas. Quamquam Africanus maiorem laudem, vel meo iudicio assequebatur; nulla temen eius ingenii monumenta mandataliteris, nullum opus otii, nullum solitudinis munus extat. Ex quo intelligi debet, illum mentis agitatione, investigationeque earum rerum, quas cogitando consequebatur, nec otiosum, nec solum unquam fuisse. Nos autem, qui non tantum roboris habemus, ut cogitatione racita a solitudine abstrahamus, ad hanc sctibendi optram omne studium curamque

convertimus. Itaque plura brevit tempore, eversâ, quam multis annis, stante Republ. scripsimus. Sed cum tota Philosophia, mi Cicero, frugifera et fructuosa, nec ulla pars eius inculta ac deserta sit: tamen nullus ferocior in ea locus est, nec uberior, quam de officiis: a quibus constanter honesteque vivendi praecepta ducuntur.

Conclusione hortatur filium, ut honeste vivendi officia audiat, et sequatur.

Quare, quamquam a Cratippo nostro, Principe huius memoriae Philosophorum, hoc te assidue audire atque accipere confido; tamen conducere arbitror, talibus aures tuas vocibus undique circumsonare, nec eas, si fien possit, quicquam aliud audire. Quod cum omnibus est faciendum, qui vitam honestam ingredivolunt; tamen haud scio, a nemini potius, quam tibi. Sustines enim non parvam exspectationem imitandae industriae nostrae, magnam honorum, nonnullam fortasse nominis. Suscepisti onus praeterea grave, et Athenarum, et Cratippi: ad quos cum tamquam ad mercaturam bonatum artium sis profectus, inanem redire turpissimum est, dedecorantem et urbis auctoritatem, et magistri. quare, quantum conniti animo potes, quantum labore contendere (si dicendi labor est potius, quam voluptas) tantum sac, ut efficias; neve committas, ut cum omnia suppeditata sint a nobis, tibi defuisse videare.

IMITATIO.

Conveniet, si otium religiosi homiinis, aut in contemplatione Dei rerumque divinarum, aut certe in studiu liberalibus saerisque positum, cum labore profanorum hominum saepe otioso atque inutili comparabis.

Chria Verbalis IV. reprehensiva. Si violandum est ius, vegnandi gratia violandum est Ex Euripide Cic. lib. 3. offic.

I. Negat exemplo Pompeii, qui augenda potentia causa Caesaris siliam, non optimi nommu, duxit. improbosque Euripidis versus reicit, Caesari familiares.

2. Regem fuisse Caesarem popul. Rom. per nefas factum, sed infelicem, et ipsius conscientia, et exitu declarat.

3. Contra C. Fabricium commendat, quod legatum Pyrrht hostis, proditorem sui Domini, captam remiserit; ne parum ho. neste hostem super asse videretur.

Cicero ad M. fil. Exordium.

Nulla res tanti est, aut commodum ullum tam expetendum, ut viri boni splendorem ac nomen amittas. Quid enim est, quod adferre tantum utilitas ista (quae dicitur) possit, quantum auferre, si boni viri nomen eripuerit, fidem iustitiamque detraxerit? Nam quid interest, utrum ex homine se convertat quis in belluam, an in hominis figuta immanitatem gerat belluae? Quid? qui omnia recta et honestanegligunt, dummodo potentiam consequantut; nonne id faciunt, quod is, qui etiam soeerum habere voluit eum, cuius ipse audacia potens esset? utile enim videbatur plurimum posse alterius invidia. Id quam iniustum in patriam, quam inutile, quam turpe esset, non videbat. Ipse autem socer in ore semper Graecos versus Euripidis de Phoenissis habeat: quos drcam, ut potero; incondite fortasse, sed tamen, utres possit intelligi.

Expositio et Ratio.

Capitalis Eteocles, velpotius Euripides, qui id unum solum, quod omnium sceleratissimum fuerat, exceperit. Quid igitur minuta colligimus, haereditates, mercaturas, venditiones fraudulentas? ecce tibi, qui Rex populi R. dominusque omnium gentium esse concupierit, idquove patefecetit. Hanc cupiditatem si quis honestam esse dicit, amens est: probat enim legum et libertatis interitum, earumque oppressionem tetram et detestabilem, gloriosam putat. Qui autemfateatur, honestum nonesse, in ea civitate, quaelibera fuit, quaeque esse debeat, regnare, sed ei, qui id facere possit, esse utile, qua nunc obiurgatione, aut quo potius convitio a tanto errore coneravertere? Potest enim, Dii Immortales, cuiquam esse utile foedissimum, et teterrimum parricidium patriae; quamviseo, qui se obstrinxerit, ab oppressis civibus parens nominetur. Honestate igitur dirigenda utilitas est: et quidem sic, ut haec duo verba inter se discrepare, sedtamen unum sonate videantur. Nunc abco ad vulgi opinionem.

2. Ab Exemplo.

Quae maior utilitas, quam regnandi esse possit? nihil contrainutilius ei, qui id iniuste consecutus sit, invenio, cum ad veritatem coepi revocare rationem. Possunt enim, cuiquam esse utiles angores, sollicitudines, diurni et nocturni metus, vita insidiatum periculorumque plenissima? multi iniqui atque infideles regno, pavei boni sunt, inquit Attius: at cui regno? quod a Tantalo et Pelope proditum iure obtinebatur. Nam quanto plures ei Regi putas, qui cum exercitu Pop. Rom. populum ipsum Rcmanum oppressisset, civitatemque non modo libetam, sed etiam genribus imperantem fibi servire coegisset? Hunc tu quas conscientiae labes in animo censes habuisse? quae vulnera? cuius autem vita ipsi potest utilis esse, cum eius vitae ea conditio sit, qui eam eripuerit, in maxima gratiafuturus sit, et glotia.

3. A Contrario.

Quod si haec utilia non sunt, quae maxime videntut, quia plena sunt dedecoris, acturpitudinis; satis persuasum esse debet, nihil esse utile, quod non honestum sit. Quamquam id quidem. cum saepe alias, tum Pyrrhi bello a C Fabricio Consule iterum, et a Senatu nostro iudicatum est. cum enim Rex Pyrrhus Pop. Rom. bellum ultro intulisset; cumque de imperio certamen esset, cum Rege generoso ac potente; persuga ab eo venit in castra Fabricii, eiqueve est pollicitus: sipraemium sibi proposuisset, se, ut clam venisset, sic clam m Pyrrhi castrarediturum, et eum venenonecaturum. Hunc Fabricius reducendum curavit ad Pyrrhum, idque eius factum a Senatu laudatum est. Arqui. si speciem utilitatis, opinionemque quaerimus; magnum illud bellum perfuga unus, et gravem adversarium imperii sustulisset: sed magnum dedecus et flagitium, qui cum laudis certamen fuisset, eum non virtute, sed scelere superatum. Utrumigitur utilius, vel Fabricio, qui talis in hac urbe, qualis Aristides Athenis fuit; vel Senatur nostro, qui numquam utilitatem a dignitate seiunxit? armis cumhoste certate, an venenis.

4. Conclusio.

Si gloriae causa imperium expetendum est: scelus absit, in quo non potest esse gloria.

IMITATIO.

In pari materia hic locus serviet, si doceas Regem, qui publicae utilitiatis causa reipubl. praepositus est, non debere privatis commodis a suo officio retardari. vil, turpe esse, si suis regatur cupiditatibus, qui aliu hominibus imperat. vel, si quid patiendum sit, regni caelestis causa patiendum esse, quod hoc regnum vim patiatur.

Chria V. Activa. Socrates recte mortem contempsit. Cicero I. Tuscul. q. n. 17.

1. Exorditur ab ipsa ratione, quod animus simplex atqueincomposicus, corpore soluto interire non possit; sed caelum petat, si bic integre vixerit.

2. Simili a Cygno vicina morte lato, et Magistratu discessum imperante res illustratur.

3. Alteraratio a brevitate vitae sumptaeper similitudinem bestiolae unius diei declaratur.

4. Exemplo theramenis generose mortis contemptu, venenum bibentis, et Socratis oratione (quae ex societate iustorum in futura vita sese solatur) mortem minime timendam esse tradit.

I. Propositio cum ratione.

In animi cognitione dubitare non possumus (nisi plane in Physicis plumbei sumus) quin nihil sit animis admixtum, nihil concretum, nihil copulatum, nihil coagmentatum, nihil duplex. Quod cum ita sit, certe nec secerni, nec dividi, nec discerpi, nec distrahi potest: nec interireigitur. Est enim interitus quasi discessus, et secretio, ac direptus earum artium, quae antc interitum iunctione aliqua tenebantur.

Ab exemplo et auctoritate.

His et talibus adductus Socrates, nec patronum quaesivit ad iudicium capitis, nec iudicibus supplex fuit: adhibuitque liberam contumciam, a magnitudine animi ducta, non a superbia, et supremo vitae die, dc hoc ipso multa disseruit et paucis ante diebus, cum facile posset educi e custodia, noluit: et cum pene in manu iam mortiferum illad eneret poculum, locutus ita est, ut non ad mortext trudi, verum in caelum videretur ascendere. Ita enilcensebat. itaque disseruit: duas esse vias, duplice que cursus animorum

e corpore excedentium, nam qui se humanis vitiis contaminassent, et se totos libidinibus dedissent, quibus caecati velut domesticis vitiis, atque flagitiis se inquinassent, vel in republica violanda fraudes inexpiabiles concepissent, iis demum quoddam iter esse, seclusum a concilio Deorum. Quiautem se integros, castosque fervavissent, quibus minima fuisset cum corporibus contagio, sefeque ab his semper sevocassent, essentque in corporbus humanis viram comitati Deorum: his ad illos, a quibus essent profecti, reditum facile patêre.

A similibus.

Itaque commemorat, ut cygni, qui non sine causa Apollini dicati sunt, sed quod ab co divinationem habere videantur, quâ providentes, quid in morte boni sit, cum cantu et voluptate moriantur; sic ommbus, et bonis, et doctis esse faciendum. Nec vero de hoc quisquam dubitare posset, nisi idem nobis accideret, diligenter de animo cogitantibus, quod iis saepe usu venit, qui acriter oculis deficientem solem intuerentur, ut adspectum omnino amitterent. Sic mentis acies se ipsam intuens, nonnumquam hebescit: ob camque causam contemplandi diligentiam amittimus. Itaque du. bitans, circumspectans, haesitans, multa adversa reverens, tamquam ratis in mari immenso, nostra vehitur oratio.

Sed haec et vetera, et a Graecis. Cato autem sic abiit e vita, ut causam moriendi nactum se esse gauderet. Vetat enim dominans ille in nobis Deus, iniussu hinc nos suo demigrare, cum vero causam iustam Deus ipse dederit, ut tunc Socrati, nunc Catoni, saepe multis: nae ille, mediusfidius, vir sapiens, laetus, ex his tenebris, in lucem illam excesserit: nec tamen illa vincula carceris ruperit. Leges enim vetant. Sed tamquam a magistratu, aut ab aliqua potestate legitima, sic a Deo evocatus, atque emissus exietit. Tota enim Phil sophorum vita, ut ait idem, commentatio mortis est. Nam quid aliud agimus, cum a voluptate, id est, a corpore, cum re familiari, quae est ministra, et famula corporis, cum a republica, cum a negotio omni sevocamus animum? quid, inquam, tum agimus, msi animum ad seipsum advocamus, secum esse cogimus, maxmeque a corpore

abducimus? secernere autem animum a corpore, nec quidquam aliud est, quam emori discere. Quare hoc commentemur, mihi crede, disiungamusque nos a corporibus, id est, consuescamus mori. Hoc et dum erimus in terris, erit illi caelesti vitae simile; et cum illuc ex his vinculis emisli feremur, minus tardabitur cursus animorum. Nam qui in compedibus corporis semper fuerunt, etiam cum soluti sunt, tardius ingrediuntur, ut ii, qui ferro vincti multos annos fuerunt, quo cum venerimus; tum denique vivemus. Nam haec quidem vita mors est, quam lamentari possem, silibêret.

3. Ratio altera a simili.

Apud Hypanim fluvium, qui ab Europae parte in pontum influit, Aristoteles ait, bestiolas quasdam nasci, quae unum diem vivant. Ex his igitur, hora octava, quae mortua est, profecta aetate mortua est: quae vero occidente sole, de crepita: eo magis, si etiam Solstitiali die. Confer nostram longissimam aetatem cum aeternitate, in eadem propemodum brevitate, qua illae bestiolae, reperiemur. Contemnamus igitur omnes ineptias. Quod laevius huic levitati nomen imponam? totamque vim bene vivendi in animi robore, ac magnitudine et in omnium rerum humanarum contemptione, ac despicientia, et in omni virtute probamus. Nam nunc quidem cogitationibus mollissimis effeminamur, ut, si ante mors adventet, quam Chaldaeorum promissa consecuti sumus, spoliati magnis quibusdam bonis illusi, destitutique videamur. Quod si exspectando, et desiderando pendemus animis, cruciamur, angimur; proh, dii immortales, quam optabiliter iter illud iucundum est, quo confecto, nulla reliqua cura, nulla sollicitudo futura sit.

4. Ab exemplis et auctoritate.

Quam me delectat Theramenes, quamque elato animo ist: E: si enim flemus, cum leg mus; tamen non miserabiliter vir clatus emoritur, qui cum coniectus in carcerem, triginta iussuty annorum, venenum ut sitiens ebitisset, reliquum sic e poculo eiecit, utid resonaret, quo sonitu reddito,

ridens, propino, inquit, hoc pulchro Critiae, qui in cum fuerat teterrimus. Graeci enim in conviviis solent nominare, cui poculum tradituri sint. Lusit vir egregius extremo spiritu, cum iam praecordiis conceptam mortem contineret: vereque ei, qui venenum praebuerat, mortem est eam auguratus, quae brevi secuta est.

Quis hanc animi maximi aequitatem in ipsa morte laudaret, si mortem, malum iudicaret? Vadit in eundem carcerem, atque ad eundem, paucis post annis, Scyphum, Socrates, codem scelere iudicum, quo tyrannorum, Theramenes. Quae est igitur eius oratio, qua facit eum Plato usum apud iudices, iam morte multatum? magna me, inquit, spestenet, iudices, bene mihi evenire, quod mittar ad mortem. Necesse est enim, si alterum de duobus, ut aut sensus omnino mors omnes auferat, aut in alium quendam locum, ex his locis morte migretur. Quamobrem, sive sensus exstinguitur, moisque ei somno similis est, quinonnumquam etiam sine visis somniorum, placatissimam quietem affert: dii boni, quid lucri est emori? aut quam multi dies reperiri possunt, qui tali nocti anteponantur, cui similis est futura perpetuitas omnis consequentis temporis? quis me beatior? sin vera sunt, quae dicuntur, migrationem esse mortem, in eas oras, quas, qui e vita excesserunt, incolunt: id multo iam beatius est, te, cum ab iis, qui se iudicum numero haberi volunt, evaseris, ad eos venire, qui vere iudices appellentur. Minoem, Rhadamanthum. Aecacum, Triptolemum. Convenireque cos, qui iuste, et cum fide vixerint. Haec peregrinatio mediocris vobis vid cri potest? ut vero colloqui cum Orpheo, Musaeo, Homero, Hesiodo liceat, quanti tandem aestimatis? equidem saepe mori, si fieri posset, vellem, ut ea, quae dico, mihi liceret invenire, quanta delectatione autem afficeret, cum Palamedem, cum Aiacem, cum alios, iudicio imquorum circumventos convenirem! tentarem ctiam summi Regis, qui maximas copias duxit Troiam, et Ulyssis, Sisyphique prudentiam: ne cob cam rem, cum haec exquiram, sicuti hic facicbam, morte damnarer. ne vos quidem Iudices ii, qui me absolvistis, mortem timueritis. Ncc enim cuiquam bono mali quidquam evenire potest, nec vivo, ne mortuo; Nec unquam eiva ICS a Diis immortalibus negligentur, nec mihi ipsi hoc

aecidit fortuito, nec vero iis, a quibus accusatus sum, aut a quibus condemnatus, habeo quod succenseam, nisi quod mihi nocere se crediderunt.

IMITATIO.

In quorumvis Martyrum constantia, mortisque contemptu, et fortitudine dignis laudibus celebranda, buius loci imitatio perquam utilis futura est: cum non paria tantum Socrati aliisque mortis contemptoribus aggressi sint, sed longe etiam maiorae ausi.

Chria VI. Mixta. Anaxagoras filii mortem aequo ferens animo dixit: Sciebam me genuisse mortalem. Cicero lib 3. Tusc. q. n. 30.

1. Exorditur a dicto Anaxagorae, cuiw rationem exponit, confirmatque sententia Terentii, et moribus Socratis.

4. Virtutum praesidio dolorem mitigariostendit, per elegantem testimoniorum Pythagora. Socratis, et Platonis introductionem.

Cicero ad Brutum. Propositio.

Anaxagoram ferunt, nuntiata morte filii dixisse, Sciebam me genuisse mortalem. Quae vox declarat, iis esse hec acerba, a quibus non fuerint cogitata. Ergo id quidem non est dub um, quin omnia, quae mala putantur, sint improvisa graviora. Itaque quamquam non haec unares efficit maximam

aegritudinem: tamen quoniam multum potest provisio animi, et praeparatio ad minuendum dolorem, sint semper omnia homini humana mediata. Et nimirum, haec est illa praestans et divina sapientia, perceptas penitus, et pertractatas humanas res habere: nihil admirari, cum acciderit, nihil antequam evenerit, non evenire posse arbitrari.

A testimonio.

Ergo hoc Terentius a Philosophia sumptum, cum tam commode dixerit, nos, e quorum fontibus, id haustum est. non et dicemus hoc melius, et constantius sentiemus.

Ab exemplo.

Hic est enim ille vultus semper idem; quem dicitur Xantippe praedicare solita in viro suo fuisse Socrate, codem vultu semper se vidisse exeuntem illum domo, et revertentem, nec vero frons erat, quae M. Crassi illius veteris, quem semel ait in omni vita risisse Lucilius: sed tranquilla, et serena, Sic enim accepimus. Iure autem erat semper idem vultus, cum mentis, a qua is fingitur, nulla fieret mutatio.

Quare accipio equidem a Cyrenaicis haec arma contra casus, et eventus, quibus corum advenientes impetus diuturna praemeditatione frangatur: simulque iudicio malum illud, opinionis esse, non naturae. Si enim in re essent, cur fierent provila leviora.

A contrario testimonio.

si prius Epicuri sententiam videtimus: qui censet, necesse esse omnes in aegritudine esse, qui se in malis esse arbitrentur. sive illa ante provisa, exspectata sint, sive inveteraverint. Nam neque vetustate minui mala, nec fieri praemeditata leviora: stultamque etiam esse meditationem futuri mali, aut fortasse nec futuri quidem: satis esse odiosum malum omne, cum venisset: qui autem semper cogitavisset, accidere posse aliquid adversi, ei fieri illud sempiternum malum: si vero ne futurum quidem sit; fruftra suscipi miseriam voluntariam: ita semper angi, aut accipiendo aut cogitando malo. Levationem autem aegritudinis in duabus rebus ponis, avocatione a cogitanda molestia, et revocatione ad contemplandas voluptates. Parere enim censet animum rationi posse, et, quo illa ducat, sequi. Vetat igitur ratio intucri molestias: abstrahit ab acerbis cogitationibus. Hebetem aciem ad miserias contemplandas: a quibus cum cecinit receptui, impellit cursum, et incitat ad conspiciendas, totaque mente contrectandas varias voluptates: quibus ille et praeteritarum memoria, et spe consequentium, sapientis ultam refertam putat.

Ratio cum adversariorum refutatione.

3. Haec nostro more nos diximus, Epicurei dicunt suo. Sed, quae dicant, videamus quo modo negligamus. Principio male reprehendunt praemeditationem rerum futurarum. Nihil est enim, quod tam obtundat, elevetque aegritudinem, quam perpetua in omni vita cogitatio, nihil esse, quod accidete non possit: quam meditatio conditionis humanae: quam vitae lex commendatioque parendi, quae non hoc affert, ut semper maereamus, sed ut numquam. Neque enim qui rerum naturam, qui virae varietatem, qui imbecillitatem generis humani cogitat, maeret cum haec cogitat, sed tum vel maxime sapientiae fungitur munere. Utrumque enim consequitur, ut et considerandis rebus humanis proprio Philosophiae fruatur officio, et adversis casibus triplici consolatione sanetur. Primum, quod posse accidere diu cogitaverit, quae cogitatio una maxime molestias omnes extenuat, et diluit: deinde, quod humana ferenda, intelligit: postremo, quod videt nullam malum esse, nisi culpam, culpam autem

nullam esse, cum id. quod ab homine non potuerit praestatis evenerit. nam revocatio illa, quam affert, cum a contuendis nos malis avocat, nulla est, non est enim in nostra potestate fodicantibus tis rebus, quas malas esse opinemur, dissimulatio, vel oblivio. Lacerant, vexant, stimulos admovent, ignes adhibent, respirare non sinunt. Et tu oblivisci iubes, quod contra naturam est? quod a natuta datum est auxilum, extorques, inveterati doloris? cst enim tarda illa quidem medicina, sed camen magna, quam affert longinquitas, et dies. Iubet me bona cogitare, oblivisci malorum. dicetes aliquid, et magno quidem Philosopho dignum, si ea bona sentires esse, quae essent homine dignissirna.

Ab auctoritate ratio firmatur.

4. Pythagoras mihi sic diceret, aut Socrates, aut Plato: Quid iaces? aut quid maeres? aut cur succumbis, cedisque fortunae? quae pervellere te forsitan potuerit, et pungere: non potuerit certe vires frangete: magna vis est in virtutibus, eas excita, si forte dorm unt. Ita tibi aderit princeps fortitudo quae te tanto animo esse coget, ut omnia, quae possint homini evenite, contemnas, et pro nihilo putes. Adenittemperantia, quae est eadem moderatio, a me quidem paulo ante appellata fragilitas: quae te turpiter, et nequiter facere nihil patiatur. Quid est autem nequius aut turpius affeminato viro? ne iustitia quidem sinet ista facere, cui minimum esse videtur in hac caula loci: quae tamen ita dicet, daplicuer te esse iniustum, cum et alienum appetas, qui mortalis natus, conditionem postules immortalium, et graviter feras, te, quod utendum acceperis, reddidisse. Prudentiae vero quid respondebis, dicenti vittute ie esse contentam, quo modo ad bene vivendum, sic et ad beate? quae si extrinsecus religata pendeat, et non oriatur ex se, et rursus ad se revertatur, et omnia sua complexa, nihil quaerat aliunde: nonintelligo, cur aut verbis, tam vehementer ornanda, aut re tantopere expetenda videatur. Ad haec bona me, si revocas, Epicure, pareo, sequor, utor te ipso duce, obliviscor etiam malo, ur iubes, eoque facilius, quod co nc in malis quidem ponenda censeo.

IMITATIO.

In consolatoriis literis orationibusque sive ob mortem, sive ob aliam calamitatem institutis imitanti hac ser vient. Erit etiam locus imitationi, si viri, aut facti cuiu spiam, generosi, patientis, fortis, in ferendis prasertim adversis, laudes prosequaris.

SENTENTIA.

Exordium cum propositione.

Vereor ne cui vestrum ex Stoicorum hominum disputationibus, non ex meo sensu deprompta haec videatur oratio: dicam tamen quod sentiam: et dicam brevius, quam res tanta dici possit. Numquam me Hercule ego, neque pecunias istorum, neque tecta magnifica, neque opes, neque imperia, neque eas, quibus maxime adstricti sunt, voluptates, in bonis rebus numerandas esse duxi.

Ratio.

Quippe cum viderem, homines rebus his circum fluentes, ea tamen desiderare maxime, quibus abundarent. Neque enim unquam expletur, nec satiatur cupiditatis sitis: neque ea solum, quae habent, libidine augend cruciantur, sed etiam amittendi metu. In quo equidem continentissimorum hominum, Maiorum nostrorum, saepe requiro prudentiam, qui haec imbecilla, et commutabilia pecuniae membra, solo verbo bona putaverint appellanda; cum re ac saetis longe aliter iudicavissent Potestne bonum cuiquam malo esse, aut potest quisquam, in abundantia

bonorum, ipse esse non bonus? Atqui ista omnia, talia videmus, ut etiam improbi habeant, et obsint probis Quamobrem licet irrideat, si quis velit: plus apud me vera ratio valebit, quam vulgi opinio. Neque ego unquam illum bona perdidisse dicam, si quis pecus, aut supellectilem amiterit.

A testimonio.

Nec non saepe laudabo sapientem illum Biantem; ut opinor, qui enumeratur inter septem Sapientes: cuius cum patriam Prienem cepisset hostis, ceterique ita fugerent, ut multa de suis rebus secum asportarent: cum esset admonitus a quodam, ut idem ipse faceret: Ego vero, inquit, facio. Nam omnia mea porto mecum: Illa haec ludibria fortunae, ne sua quidem putavit, nos appellamus etiam bona. Quid est igitur, quaeret aliquis, bonum? si quid recte sit, et honeste, et cum virtute, id bene fieri et recte dicitur: et, quod rectum et honestum, et cum virtute est, id solum opinor bonum.

Ab exemplis.

Sed haec videri possunt obscuriora, cum sine appositione exemplorum lentius disputantur. Vita atque factis illustranda sunt summorum virorum haec, quae verbis subtilius, quam satis est, disputari videntur. Quaero enim a vobis, num ullam cogitationem habuisse videantur ii, qui hanc remp. tam praeclare fundatam nobis reliquerunt, aut auri, aut argenti ad avaritia, aut amoenitatum ad delectationem, aut supellectilis ad delicias, aut epularum ad voluptates? Ponite ante oculos unumquemque Regum. Vultis, incipiam a Romulo? Vultis post liberam civitatem, ab iis ipsis, qui liberaverunt eam? Quibus tandem gradibus Romulus ascendit in caelum: iisne, quae isti bona appellant? an rebus gestis, atque virtutibus? Quid autem Numa Pompilius? minusve gratas Diis immortalibus capedines, ac fictiles urnulas tuisse, quam delicatas aliorum pateras arbitramur? Omitto reliquos: sunt enim omnes pares inter se, praeter superbum. Brutum vero si quis roget, quid

egerit, in patria liberanda: si quis item reliquos eiusdem consilii socios, quid spectaverint, quid secuti sint: num quis existat, cui voluptas, cui divitiae, cui denique, praeter officium fortis, et magni viri, quidquam aliud propositum videatur? Quae res ad necem Porsennae Q. Muclum impulit, sine ulla spe salutis suae? Quae vis Horatium Coclitem contra omnes hostium copias tenuit in ponte solum? quae patrem Decium, qui filium devovit, atque immisit in armatas hostium copias? Quid continentia C. Fabritii, quid tenuitas victus M. Cun, sequebatur? Quid duo illa propugnacula belli Punici, Cn. et P. Scipiones, qui Carthaginensium adventum corporibus suis intercludendum putaverunt? Quid Africanus maior? quid minor? quid inter horum aetates interiectus Cato? quid innumerabiles alii? nam domesticis exemplis abundamus. An putamus quemquam horum cogitasse quidquam in vita sibi expetendum, nisi quod laudabile esse, et praeclarum videretur? Veniant igitur irrisores huius orationis, ac sententiae: et iam vel ipsi iudicent, utrum se horum alicuius, qui marmoreis tectis, ebore et auro fulgentibus, qui signis, qui tabulis; qui caelato auro, et argento, qui Corinthiis operibus abundant, an C. Fabricii, qui nihil corum habuit, nihil habere voluit, similes esse malint.

Obiectio.

Atque haec quidem, quae modo huc, modo illuc transferuntur, facile adduci solent, ut in rebus bonis esse negent: illud tamen accurate tenent, accurateque defendunt, voluptatem esse summum bonum. Quae videm vox pecudum videtur esse, non hominum. Tu, cum tibi, sive Deus, sive mater (ut ita dicam) rerum omnium, natura, dederit animu, quo nihil est praestantius, neque divinius: sic te ipse abicies, atque prosternes, ut nihil inter te, atque inter quadrupedam aliquid putes interesse? Quidquamne bonum est, quod non eum, qui possidet, meliorem faciat: Ut enim quisque est maxime boni particeps, ita et laudabilis maxime: neque est ullum bonum, de quo non is, qui id habet, honeste possit gloriari. Quid autem est horum in voluptate? Melioremne efficit, aut laudabiliorem virum?

Conclusio.

Atqui si voluptas, quae plurimorum patrociniis defenditur, in rebus bonis habenda non est: eaque, quo est maior, eo magis mentem e sua sede, et statu dimovet: profecto nihil est bene, et beate vivere, nisi honeste, et recte vivere.

IMITATIO.

In mundi, opum, honoris, voluptatis contemptu, virtutumque utque aeternae felicitatis consequendae studio collaudando, sive etiam bonesto fine actionum nostrarum commendo, hic locus utiliter legetur.

Appendix et observatio.

Haec petita e priscis exempla sufficient, quibus facile intelliges, quis qualisque apud Priscos fuerit Chriarum et sententiarum usus; quis in continua oratione, unde hae pleraeque depromptae sunt, hodiedum esse possit.

Porro eadem ratione leges latas, aut etiam Symbola a sapientibus atque heroicis viris lemmate aliquo sententioso expressa, vel apophthegmata ornare atque amplificare poteris. Pono exempli gratia septem Graeciae Sapientum pronuntiata, singula singulis propria, quae Ausonius his versibus complexus est.

Haec ex pluribus, quibus omnes passim libri implentur, exempla ob celebre horum Sapientum apud scriptores nomen, suppeditare volui.

Ceterum in Palaestra styli de sententiis non pauca quoque subministravi, quibus hac de re acquiesco. In Exercitationibus orator. plura etiam Chriarum et sententiarum non inamoena exempla reperies.

Palaestrae Oratoriae LIBER III. De propriis Rbetorum, et Oratorum exercitationibus.

CAPUT I. Quid in hoc libro auctor, et quo fine, usuque studiorum tractet.

IAm ad suprema denique huius oratoriae palaestrae exercitia mentes manusque aptandae sunt. Leviora decurrimus. Non hic istis amplius velitationibus praeludendum est, aut in campo Martio ad rudimenta militiae iuventus erudienda est, sed ipsa in acie standum, plenisque manipulis concurrendum est, rationes pro telis, figurae pro arte pugnandi futurae sunt, impellenditamen animi, non corpora; occupanda voluntas, non regio est, vincit, non qui sternit invitos, sed qui persuadet volentibus. Mitior omnino haec victoria sine vulnere ac sanguine est, triumphus sine cuiusquam ignominia gloriosior.

Huc avidum oratorem deduco, arte quidem non inexplorata hactenus, sed ea, qua melior ratione, nondum omnino hactenus tentata. Totus in Ciceronem imitatione exprimendum feror. Huic um exercitio posthabeo omnia. Sed usu non promiscuo, ut hodie amant: labore longo, et saepius sterili. Valde a seipso Cicero dissidet, magis quidem ieiunitate materiae, quam orationis. In spinosos saepe campos, ita causa urgente, impellitur, huc velle passim absque delectu consequi, tempus studiumque prodigere est. Illic inhaerendum pascendusque animus est,

ubi rebus faventibus laeta efflorescit oratio. Hunc ego laborem, aliorum laboribus sublevandis adii. Delectuque instituto illud egi, ut ornatissima lectissimaque dicendi exempla, cuique eloquentiae studioso ad manus essent.

Sed et corporis in oratione totius rationem habendam duxi, ut non minus constaret, qua argumentorum velut in aciem ad pugnandum digestorum, dispositione Cicero usus esset, quam qua dicendi arte eadem instruxisset. Illud tamen minoris longe est operae, quamquam iudicii plerumque maioris. Aetas inveniendi rationem facilitas, artem ornate eloquendi vix subministrat. Quia tamen elocutio sine inventione vana est, inventio sinc elocutione contempta. Utrumque oratori studium est excolendum. Dispositioni etiam, quam vis captu facilis sit, suus honor cultusque tribuendus; ne rationes, tamquam indigestus in aciem miles, pugnent sine victoria.

Dedi igitur operam ut haec omnia ex M. Tullio, velut in brevi tabella, magis exemplis, quam praeceptis inculcarem. In orationibus Ciceronis totam argumentorum seriem, sub una generali quaestione vel argumentatione complexus sum, ut tam fundamentum illius, quam rationum inventio, et dispositio prima fronte occurreret, lectorque atque imitator totius vim orationis intelligere, penetrare, ac sequi imitando posset.

Iterum, ut maiori studiorum compendio, optima quaeque atque ad elocutionem maxime profutura scribendo sectaretur, habito delectu in ordinem illa digessi, quo utiliter per eadem imitando ferri studiosus eloquentiae possit, tum vero magnum etiam Magistris, ad idoneam scribendi materiam discipulis suppeditandam, emolumentum attuli. Quod si, evoluta rerum historia, explicatius aliquanto illorum calamo, et ad Ciceronem accommodate subiecerint, ac deinde per varia imitandi genera, quae in Palaestra styli, dedi, sequi iusserint, brevi, experientur, quanto ad eloquentiam progressu maturiores incedant. Illud affirmare expertus possum, uno anno alterove, quo hac methodo usus sum, tam luculento quosdam ad eloquentiam profecisse scribendi genere, ut facili magnaque copia calamum ducerent, ac saepe difficile mihi esset, illorum scriptionem a

Tulliano stylo discernere. Mevero tum etiam anteacti laboris taedere coepit, quo alia illa diu, ac ne quicquam, viâ tentassem, quod tam expedita ipsi essent assecuti. Ita discipulorum exemplo nonnumquam Magistri discimus.

Hunc igitur sequar ordinem. Ut primo orationes Ciceronis illa, qua vulgantur per volumina tria distributione, in sua resolvam principia, quo facilius ea legendo penetrare studiosus possit, subiecta etiam censura, ut quae imitatione dignissima sint meo iudicio obiter signem.

Deinde praecipua orationum genera et partes illas, quibus potissimum studioso adolescenti immorandum, exemplis lectissimis et imitationi opportunis ita decurram, ut quae plus habent difficultatis, pluribus etiam exemplis ex Cicerone Plinioque Secundo (qui in encomiasticis illi tam propinquus laude, quam dissimilis oratione est) illustrentur. Brevi semper et explicatione praemissa, et applicatione subiecta, ut hinc facem ad intelligendum praeferam, inde ad imitandum calcar addam.

Denique hoc agam, ut quae eloquentiae primum de bet esse fundamentum inventio, semper quibus ex fontibus petita praecipue sit, non ignoretur. Si qua enim ad eloquentiam aspiranti cura adhibenda est, illa inprimis esse debet. Ut non tantum intelligat, quibus ex fontibus inventio argumentorum petenda sit, verum etiam quemadmodum deprompta illinc ratio diducenda et amplificanda. Cuius summum in Ciceronis distinctione artificium est.

CAPUT II. Quemadmodum bis tam Magistri, quam Discipuli ad profectum in eloquentia uti possint.

DEdi instituti mei rationem ordinemque, nunc quemadmodum docendo Magistri, Discipuli vero difcendo, hoc in suum vertere commodum possint, videamus.

Principio Magister inventionis curam pro Discipulis prolixiori aliquanto scriptionis argumento subeat, digito tamen semper in sontem unde argumentum hausit intento, ut hoc ipsi exemplo sequi discant, eandemque pari in re viam terant.

Deinde hoc a discipulis potissimum studium deposcat; ut quam subiecit calamo materiem rudem incultamque, hanc illustrioribus figuris, (quas etiam verbo praescribet) ad ornatum Rhetore dignum excolant. Neque de verborum figuris magnopere laborandum erit, aut sententiarum omnes operose urgendae sunt. Erchim vulgares sponte affluent, satisque has erit solo, ut ita dicam, nomine ac vultu dignoscere. De nobilioribus cogitandum est saepius, ut hae in familiaritatem traducantur. Quarum expeditum variumque usum Transitiones nostrae oratoriae lib I. suppeditabunt. Sed hic labor cum facilis sit, diuturnus esse non debet. Mensis unus ad omnem figurarum apparatum et noscendum et comparandum etiam nimius est. Paucae sunt, quibus haec cura debeatur, et tam rarae pleraeque ut sensum feriant, et bis terve usurpatae in consuetudinem admittantur.

Iudicium suo loco adhibendi aetas acuet, et lectio Tulliana limabit. In hoc vero exercitio, iuverit nonnumquam illa, quae ex Cicerone deprompsimus exempla, aut siquae in manibus adolescentum sunt alia, verbis phra sibusque, quantum licet, retentis, alio tantum figurarum inducre habitu. Magnum enim hinc ad omnem imitationem acce det scribenti emolumentum; cum figurarum promptior omnino sit, quam verborum phrasiumque, permutatio.

Tertio ad ipsam inveniendi disciplinam ita adolecens traducendus est, ut et illa quae in quovis dicendi genere maxime per distributos a me fontes, investiganda sint apprehendat, et quemadmodum ex quibusque copiose hauriendum sit fontibus, non ignoret. In his enim duobus tota copiose ac victoriose disserendi ratio continetur. Solo enim verborum et figurarum lenocinio non perfringes animos praesertim obluctantes, vi ac pondere rationum contendendum est. quibus cum habilis ornataque dicendi facultas accesserit, quidvis obtinebis. Hanc ad rem serviet inprimis illa oeconomia orationum Ciceronis: sub una fere propositione a me exhibita Ut hic velut in tabella ostendas, quemadmodum Cicero, per diversa idem urserit propositum argumenta, et quibus illa fontibus deprompserit, tum deinde ad unius facti, argumentique a me exhibiti exemplum transeas, et qua illud ratione uno pluribusve ex locis amplificaverit, demonstres primo, ac simili postea materia (qualem fere subiect) iubeas imitando sectari. Via nulla ad eloquentiam expeditior est. Huic igitur exercitio, per omnes orationis partes, studiose immorandum, huc omnis conferenda industria, cum Magistris, tum discipulis est. Nihil vero Magistris hac ratione poterit esse promptius, quodque minori ipsi labore praestent, discipuli tractent utiliore.

Nam et ipsi orationes, quae in manibus adolescentum ex more sunt, omnes facili expositiove decurrent, summam rerum inculcando, nobiliora passim loca, transmissis minus illustribus, imitationi, praefigendo: et discipulo nihil corum fugiet, quae in illis observatione digna recondantur, cum alias scientiam omnem in libris, tamquam clausum in vagina gladium gerant. quos principio anni assumant, in fine, parvo ad eloquentiam emolumento, rursum deponant.

Quarto praecipua discipulorum cura sit, in scholis advigilare, quemadmodum idem ex Tullio prototypon, diverso a diversis imitanti labore ac colore expressum est, quidque in ceteris Magister in primis probet, quid emendet, ac de suo adiciat.

elaboratum quippiam atque ad ideam Ciceronis expressum, hoc praelectum observatumque magis etiam profuturum est. Et haec observatio non vulgarem in discipulis profectum habet, cum limitata cuiusque intra certos prototypi terminos scriptio, neque in quodcumque amplisicationis genus effusa, certiorem audienti cognitionem praestet, et faciliori iudicio aestimetur, ut inter illos, qui eadem currunt via, quam qui diversa, quantum quisque antecellat, facilius intelligitur.

Quinto neque Magistro, neque discipulis hac in meta subsistendum est. Quae Suada favente exarata sunt, cultuque elegantiore ornata, haec in libros scriptorios referenda sunt, atque etiam nonnumquam recolenda, quo et quondam abs te natis delecteris, et saepius repetitis eloquentiam nutrias. Etenim et haec, sicut pleraque omnia, neglectu veterascit, ac rubiginem contrahit, nisi retractetur. Magistri igitur solertis est, una alterave septimana lapsâ, suis in armis lustrare hunc militem, et cavere ne hastam clypeumque Palladis abiciat; ne stylum adolescens desidiose verset, ne dormitet in Pluteo Cicero, imitatio iaceat, nihil dignum in adversaria referatur.

Sexto in theatrum quandoque producendus est, exercenda memoria, excolenda vox, mores ad honestam actionem, dissertationemque formandi. Plurimum haec exercitatio ad perfectam eloquentiae rationem conferer. Minus enim longe eloquendi decus est, quod intra solum animi secretum calamique tantum vocalis ductum concluditur, quam quod ex ore diserto fluit, quod linguam, manus, oculosque per Reginam, et dominatricem affectuum eloquentiam moderatur. Quod in sacris exedris, quod in Regum et Principum aulis, quod in consiliis et legationibus, quod in omni communitate hominum quendam occupat dominatum, inflectit, trahit, retrahit, impellit animos longe potentiori imperio, quam supremi etiam tyrannorum sibi queant vendicare. Ad hoc igitur decus flexilem habilemque inprimis iuventutem provocare industrii Praeceptoris est.

Demus vero nonnullos inter adolescentes parum idoneos; paucos tamen in hac exercitatione praeteriri

cupiam. Est saepe informe principio lignum, unde expolitus denique formatur Mercurius. Hoc igitur dicendi onus in plures divisim partiatur, idemque etiam pluribus memoriae tradat mandandum, capaciores vero ex his, et maxime idoneos in publicum producat, reliquisque spem faciat, propediem alia inter rudiores dictione palmam relaturos, dignioresque futuros publico: plusculum adhuc exercitationi tribuendum, ne cum rubore scenam ingrediantur. Plurimum haec industria et Magistro et discipulis est profutura. Illi quidem, ut idoneos plerumque in theatrum producat, delectu ex melioribus habito: his, quod ab hoc exercitio nemo excludatur: omnes, si minus ad dicendum prodeant, certe memoriam excolant, et non parva eloquentiae praesidia animo complectantur: prout etiam aliquam saltem ad recte pronuntiandum agendumque instructionem hausisse, quam maturius deinde iudicium facilius perficiet.

Verum hic providendum inprimis Praeceptori est, ne quid minus apta dictione excultum discipulis et publico committat. Indignum enim est adolescentes inutilium ad eloquentiam rerum exercitatione ita occupari, ut qui plurimum saepe agendo distinentur, ceteris deinde imperitiores sint. Hoc sane esset artem hanc facultatemque evertere, non adstruere. In eloquentiae praesidium haec exercitatio reperta est, non in detrimentum, nec ita in actione formandus est, ut artis cognitio, quae animi est, negligatur: nec frigidis ac male concinnatis dissertationibus memoria fatiganda, mens occupanda est, quando tot hominum eloquentium opera provisum est, ne opportuna disserendi materia desit. Praestat vel magis occupatum, vel minus expeditum eloquentiae Magistrum, aliena, quam minus culta producere. Fructu haec discipulorum, non magistri aestimatione definienda sunt. Sat eruditus Magister, qui eruditos discipulos educat. Mediocrium in docendo solertia, nonnumquam disertissimorum in erudiendo felicitatem superat, et a minus docto Magistro, doctiores prodeunt discipuli. Tantum saepe refert, non a quo, sed quo modo instruatur. Cum utrumque iungitur, et

Porro et illud laudaverim, quod magna studii commendatione a nonnullis vidi praestitum, ut nonnumquam aliam, vel ex Livio causam, belli domive inter diversas partes agitatam, vel ex ipso etiam Cicerone pro rostris, aut in curia ventilatam producerent, tum deinde veteres ex Rosino alilsve depromptos ritus, leges, habitumque, iucunda priscorum temporum imagine, spectatoribus obicerent: illorum, quantum liceret, verbis sententiisque dicentium uterentur. Qua quidem exercitatione non intelligo, quid eruditis spectatoribus possit esse iucundius, quid adolescentibus utilius, quid ipsis facilius Praeceptoribus? e. g. Agitur contra Verrem repetundarum a Siculis postulatum. Instruitur Romani iudicii forma, Actor, Iudices, Testesque Siculi suo quisquis habitu, sua dicendi ratione audiuntur. Quodque Tullianae orationi, aut adiunctum, aut interprositum fuisse creditur, hoc Magistriingenio ac labore suppletur. Alias deliberatio ex iisdem auctoribus instituitur, e. g. de Ciceronis domo, rectene illa fuerit Libertati a Clodio consecrata? hic Pontifices adsint, et testes, qui de ritibus consecrationis male adhibitis, Cicerone provocante, doceant. Augeres explorent, num auspicato Dea Libertas efferri, ac Cicero reduci possit? utrumque iudicetur, ac fiat. Operarii etiam a Senatu mittantur, qui diruta rursum exstruant. Pontifici summo felicem Ciceroni reditum praecanti. Alias gratulatio publica, e. g. Ciceroni in urbem recepto per omnes Italiae ordines praestita instituatur, cui deinde ipse Gratiarum actionem subiciat. Alias ex Livio bellum aliquod solenni ritu per feriales denuntietur, ultro citroque Legatorum orationes pro bello aut pace audiantur, consuetisque haec ritibus peragentur.

Quod si tamen quippiam ex posterioribus sumptum temporibus atque imitatione expressum fuerit, usu quoque legibusque temporum res gerenda est. Quocirca hodiernos iudiciorum ritus, praeter veteres de Antiquatibus in Palaestra styli adieci, ut et his aptari causae possent, ac veluti per quendam eloquentiae ludum, sicut in tesseris pueri

litterarum signa, ita adolescentes hanc satis implicatam iudicandi rationem capere.

Certe ut pleraeque Ciceronis Orationes iudicium spectant, ita minime difficilis fatura est illa rituum legumque praesentium introductio, si causae causis, tempora temporibus permutentur.

His ad communem qua Magistrorum, qua discipulorum instructionem praemissis, ad ipsam Tullianarum Orationum expositionem venio, ut et legere has adolescens cum iudicio, et imitari cum fructu possit.

CAPUT III. Ratio et ordo, in artificio Tullianarum Orationum exponendo, et ad imitationem proponendo, observatus.

QUod in Palaestra Eloquentiae ligatae, in Virgilio Poetarum Principe, tamquam idea perfectissima, exponendo, praestiti: dum conceptus, amplificationemque argumentorum brevi methodo complexus sum, aliaque simul imitationi idonea suggessi; hic non censui omittendum: ne in praecipua eloquentiae parte, tamquam epilogo instructionis meae, qua facilitatem copiamque omnibus ad haec studia comparare conatussum, remissius videar, pro illorum cmolumento, desudasse.

Ageigitur, mi Lector, et velut in parva imagine optimi Oratoris Tullii lineamenta pulcherrima expressa accipe.

1. Quidem totius Orationis locum, tempus, actores, et auditores, ex quibus iudicium facies de accommodata non rebus tantum, sed et temporibus personisque dictione, quae ratio prudenti cuivis Oratori est observanda.

2. Intelliges argumentum, seu quaestionem propositam, cuius summam tibi plenius, cum suis adiunctis historia Ciceronis a me superius data exponet.

quasi pectus complexus sum, ex qua, tam illius artificium, quam distributionem facile comprehendas, quae suas deinde per partes, rationibus subiectis probetur, et amplificetur, parique in materia, sine difficultate, exprimi possit.

4. Ab exordio, ad epilogum usque, totum orationis corpus brevi imagine comprehendo, ut quid in singulis actum partibus, quemadmodum cohaerescant, rudiores etiam queant intueri, atque imitatione, cum opus, reddere, in quo numeris Alexandri Scot adhaerere placuit, qui si desint lectori, facile ex ordine locum assequetur.

5. Censuram dictionis rudem, pro lectoris diligentia, ad optimorum quorumque observationem, exacu enda adiciam; cum omnes omnibus, aut non vacet, aut non lubeat inhaerescere; et constet, non ubique Ciceronem eundem esse; alibi festinantem neglectumque, spinosum alibi; saepe et humilem, submissumque, ad vulgi aures animumque penetrandum. Hic tamen non idem omnium sensus est. Nos in Palaestra styli regulas dedimus, ad quas liceat dissentientes expendere.

6. Materiam imitationi idoneam denique, ad utilissimam iuventutis exercitationem, subicio, nihil enim adolescentes, multarum praeceptionum hac in arte mimus capaces, facilius expeditiusque ad eloquentiam provexit, quam illa ad imitationem instituta exercitatio, ut haec una omnium praeceptorum instar haberi possit.

CAPUT IV. Oratio I. Voluminis Ciceronis. ORATIO I. Pro P. Quinctio.

HAbita est a Cicerone anno aetatis suae 26. Urbis Cond. 672. M. Tull. Decula et Cn. Corn. Dolabella Coss. in Comitio iuxta Curiam.

Quaestio iudicialis, sive controversia est. An Sex. Naevius bonorum P Quin ctii ex edicto Praetoris possessor et Dominus factus sit?

Cicero pro Quinctio adversus Naevium negat. contra affirmat Hortensius, Iudex C. Aquilius datus est, A ssessoribus L. Lucullo Quinctilio et M. Marcello.

Argumentum, quod orationis totius distributionem, et artificium continet, illo enthymemate comprehendimus.

Naevius neque causam habuit possessionem a Praetore ex edicto postulandi, neque adire ex illo potuit, ut cuius verbis comprehensus non esset; nec denique legitime adiit. Ergo nulla ratione possessor ac Dominus factus est.

Exordium ad benevolentiam Iudicis captandam totum fertur a persona sua, cui eloquentia et tempus desit; Quinctii, cui amici, et aequitas hactenus defuerit; Iudicis, quem aequitati, et homini misere iactato defuturum non speret.

Narratio a n. 11. usque ad 35. stylo familiari culta est; exponitque qua ratione in Galliis societas inter Quinctium et Naevium coaluerit, et huius fraude et cupiditate illa sit dissoluta.

Confirmatio positum supra argumentum per tres partes probat. I. Quod Naevius causam non habuerit postulandi ex edicto Praetoris, ut in bonorum Quinctii possessionem immitteretur, sic probat: quia nihil illi Quinctius debuit, cum intra annum et sex menses nihil sit postulatum; neque vadimonium deseruit, quale illi cum Naevio non intercessit: aut si deseruisset, ad hoc extremum non erat Naevio descendendum. usque ad n. 60. Hic locus communis est de iactura famae, quae fit in proscriptione bonorum a n. 49. usque ad n. 55. II. pars, quod edicto Praetoris comprehensus non sit Quinctius. probatur: quia nec latuit, nec solum vertit, nec indefensus fuit. usque ad n. 73. III. pars, quod legitime non audierit Naevius.

Probatur 1. quia non vendidit bona Naevius, nec Sponsores creditoresque reliqui, ut moris, non convenerunt.

2. Ipse Quinctius a Naevio ut socius emptionis adhibitus est, in bonis Sex. Alpheni emendis.

3. Ipse secum Naevius pugnat, quia post Praetoris edictum Romaepostulatum nuntius in Galliam ad Quinctium transire intra biduum non potuit, post quod tamen Quinctius bonis deiectus est. vi igitur edicti deici non poterat usque adn. 85.

(Peroratio) principio destituta, 1. enumeratione brevi praecipuas rationes colligit, usque ad n. 91. Deinde amplisicatione illustri per comparationem, incrementum, et deprecationem extollit calamitatem Quinctii, et Iudicis misericordiam potenter implorat.

CENSURA.

Haec oratio adhuc iuvenile minusque excoctum ad maturitatem Ciceronis ingenium redolet, fractis minutisque exsultat sententiis, et figuris quibus dam affectationem non vitat. Exordium et peroratio plus laboris ostendunt, et eloquentiae, quibus locus unus alter que communis, magis adolescentibus observandus accedit.

IMITATIO. In simili Orationis conceptu et materia.

in Palaestra styli tradidimus, eam vel rerum, vel verborum esse, et utramque, vel proximam, vel remotam. De verborum imitatione illicactum fusius; de rebus hic etiam solliciti erimus. Res autem propinquae censentur, quando sub eodem sunt rerum genere; ut cum sacrilegium sacrilegio, parricidium parricidio comparatur, remotae sub diverso sunt genere, ut cum sacrilegio blasphemia in Deum, quae est quoddam divini honoris furtum, aut cum parricidio peccatum quodvis mortiferum contertur, quia animam hominis occidit. Illa igitur imitatio in proprie, haec in translate similibus consistit, ideoque plus artis ingeniique complectitur; illa rudiorum, haec perfectiorum; ab illa incipiendum, in hac desinendum est. Quo recte expenso, difficile non erit in utroque genere materiam reperire imitationi idoneam, nisi plane antiquitatis et historiarum ignarus ad hunc laborem accesserit.

Orationem pro Quinctio imitari licebit, propinque atque eodem in genere, in defensione Ecclesiasticorum, quos per Europam a novarum religionum sectariis avitis possessionibus exclusos videmus: aut eorum, quos belli iniquitate circumventos eiectosque conspicimus. In priori materia, Romanus actor contra Anglum, vel Germanum, Caesare Iudice, tale formare orationis argumentum ad imitationem Tullianae poterit.

Qui causam non habuit ex edicto Caesaris possessionem Ecclesiasticorum bonorum postulandi; neque adire ex illo potuit, eius verbis comprehensus; nec denique hac via legitime adiit: hic verus possessor habendus non est. Sed quilibet sectariorum, nec causam habuit adeundi, nec ex edicto adire potuit; nec legitime hac via adiit. Ergo non est factus verus possessor.

Propositio maior certa est, ideoque illius probatio ut in Qumctio (ubi idcirco solo enthymemate totum argumentum complexus sum) praetermissa est, ita et hic, tamquam fundamentum disserendi supponitur, confirmatur

Assumptio igitur, per suas partes, ad Tullianam quoque ideam iustis erit rationibus, et stabilienda, et amplificanda. Sed in his rationibus modus tranctandi

Confirmabit primam partem quod causa postulandi defuerit: quod Ecclesiastici neque debuerint Sectariis bona sua, neque haec universe tanto numero Ecclesiarum, quanto ab illis occupata sunt deseruerint. Partem alteram firmabit, cum dicet, edicto Imperatoris, si quod fuerit, non comprehendi iniquos invasores, sed qui titulo iusto occuparint. Deinde iuri Romani Pontificis, quem superiorem hac in re agnoscat, non potuisse derogari, cum hic, neque hanc causam subterfugerit, nec reliquerit indefensam. Partem alteram, quo legitime non adierint, stabiliet, quod nemo haec bona emat; ideque tacito sensu omnium, velut iniqui obtentores damnentur. Deinde, quod alii sectariorum meliori vel pari iure sibi illa deberi titulo religionis contendant, ut inter illos verus hoc nomine Dominus non possit distingui. Denique cum vi atque armis citra Iudicis sententiam, occuparint, illegitime obtinent. Ergo veri esse possessores nequeunt.

En confirmationem qua Romanus causam suam imitando queat tueri, (nihil enim, post inventam expositamque quaestionem, seu controversiam, prius debet) qui deinde perorationem, tum ab enumeratione rationum, tum amplificatione, et exaggeratione calamitatum Ecclesiae veteris facile subnectet, ac postremo ad Exordium se transferet, ubi a Romanae Ecclesiae dignitate, a priscis Germanis cum imperio suscepta et defensa, ab illius nunc misere iactatae discerptaeque specie, a causae ipsius aequitate, auditorum sc Caesaris captabit benevolentiam. Et sic denique totum orationis corpus absolvet.

Quod si deinde et remotam imitationem, sub diverso genere, placeret instituere: assumatur illud, quod Protestantes reponunt: nimirum Ecclesiastica bona se non abstulisse viris dignis; sed ad hos, qui Christi Ecclesiam bonis moribus, et praeceptis verae fidei reformarent, transtulisse, erectam a se rursum iacentem, non prostratam esse, Hinc, inquam, formetur haec controversa inter easdem partes.

Quaestio. An Germani Ecclesiam iuxta legem Christi iam collapsam instauraverint?

Quinec causam ex praecepto Christi Ecclesiam ipsius instaurandi habuit, nec illo praecepto comprehensus est, ut instauraret, nec denique instaura vit, sed destruxit, is immerito sibi hoc officium vendicavit.

Protestantes neque causam habuerunt, neque ullo praecepto comprehensi sunt, nec denique instaurarunt, Ergo immerito hoc sibi munus vendicant. Huius syllogismi assumptio cum tantum negetur, maiore propositione supposita; uti tribus constat partibus, sic per easdem ordine erit probanda, quod in illa sola causae iudicatio, seu crinomenon contineatur.

(Confirmabit) itaque partem 1. quia nondum Christus deseruit Ecclesiam, aut Ecclesia Christum, ut reducendus ab his novis Apostolis fuerit; aut si deseruisset, ab impuris atque ad carnem degenerantibus hominibus reduci non poterat, cum Apostoli ut Christum sequerentur, uxores relinquerent, hi primum quaererent, etc. Deinde Ecclesia his parere, ac subesse, non debuit; cum non posset scire cuius venirent nomine, qui, ut omnes prisci haeretici, verbum Dei ore praeferrent, et opere destruerent.

2. Pars probabitur, quod Deus nullis nisi supremis Ecclesiae Episcopis hanc instaurandi potestatem dederit, aut certe Prophetis, vel Apostolis, per operum miracula suam legationem testantibus, quorum neutrum illis septentrionis Praedicantibus conveniat.

3. Quod non instaurarint, sed destruxerint Ecclesiam patet 1. ex confusione omnium religionum, et summa libertate cum fidei tum scelerum passim, ipso Luthero teste, introducta. 2. Ex cultus divini cum neglectu, tum despectu ubique consecuto, qui inter Catholicos noctu diuque per Ecclesiam magna dignitate apparatuque continuatur. 3. Ex proscriptione consiliorum

Evangelicorum Christi, et enormibus mendaciis, quibus Catholicos onerant; ut plurimi his deprehensis ad mentem ab errore revocentur. Viigitur legis divinae, talem instaurationem auspicari Protestantes non potuere.

En prolixius aliquanto datum, cum propinquae, tum remotae imitationis exemplum; ut noveris in ceteris pari via Ciceronis vestigiis insistendum esse. ubi brevitatis causa mihi lect orique satis fuerit, solam materiam idoneam imitationi paucis designasse: ne alieno studio rem tantillam non videar detulisse. Nolim tamen in huius te orationis imitatione diu morari, at solis dignioribus tantum insistere. Locus ille communis de iactura famae, contra desertores et apostatas nostrae religionis serviet, inter suos alienosque contemptim habitos.

ORATIO II. Pro Sex. Roscio Amerino.

Dicta in foro, annoCIcer. 27. Urbis Cond. 673. Cornel. Sulla et Q. Caecil. Metello Consulibus.

Quaestio duplex est. An Sex. Roscius patrem suum interfecerit? et an eo nomine bona eius ab adversariis iuste occupata sint?

Negat Cicero, affirmat Erutius, cum dubous Rosciis Capitone et Magno, tum Chrysogono Syllae liberto. Iudex M. Fannius, cum assessoribus, Ciceroni assensi sunt, ut Plutarchus memorat.

Contra Tit. Roscius et voluit et potuit. Ergo hic nocens prae illo habendus est.

fundat: Bona Sex. Roscii nullo iure vendi poterant. Ergo iniuste sunt a Chrysogono aliisque occupata.

Exordium ad benevolentiam captandam dispositum est, a persona Tullii reliquis se Oratoribus posthabentis usque ad n. 5. Adversarii Chrysogoni, ut cuius potentia et postulatio improba sit: Sex. Roscii omni auxilio in sua innocentia destituti. usque ad n. 10. denique et persona Iudicis, in cuius aequitate, tum Cicero, tum Roscius, in tam atroci causa, confidat, usque ad. n 14.

(Narratio) illustrem rei gestae, hoc est Sex. Roscii patris occisi, filii vero tamquam parricidae, ac aliis Rosciis, et Chrysogono bonis paternis deiecti, expositionem continet. usque ad n. 35.

Propositio tria esse praestanda docct 1. crimen parricidii ab Eurutio obiectum diluendum, 2. audaciam Rosciorum infringendam 3. et Chrysogoni potentiae resistendum. primum sibi, alterum tertiumque Iudicibus maxime impositum esse declarat, usque ad n. 37.

Confirmatio 1. partis (cui admiscetur Refutatio adversarii) quod Sex. Roscius non voluerit patrem occidere, probatur ex gravitate flagitii; quod homo incorruptus (ut Sextus erat) patrarenon voluerit. Neque obstare aut declarare odium, (ut Erutius obicit) quod ad agros colendos Sextus a parte amandatus sit: cum utilitatis et iucundioris vitae gratia illud a parte factum, aliorum exemplo, et a filio admissum fuerit, ubi a num. 48. usque ad 52. Laus vitae rusticae in priscis Rom extollitur. Alterum adversarii argumentum, quod pater Roscius filium exhaeredare statuerit, negat Cicero, vel causis scelerum datis, vel certa testificatione ab Erutio probari, accusatoris hac in re officio male perfungenti. ubi illustri comparatione, ab anseribus et canibus Capitolii ducta, accusatorum munus exponit a n. 55. ad 58. ac deinde Erutium contemptorem sui exagitat, postremo n. 63. ad illud, unde inceperat, parricidii scelus exaggerandum ab exemplis, a conscientiae obluctatione, a poenis denique gravissimis, revertitur, et sic primum primae partis argumentum concludit n. 73. Deinde non potuisse Sex. Roscium occidere suum patrem, sic probat. vel enim per se, vel per alios id potuisset; per se

non potuisse manifestum est, cum Romae non fuerit, et vita rustica tantam malitiam non suadeat, neque ut n. 77. per servos factum, cum id non probetur ab adversariis, qui tamen abstractos a Sexto famulos in manibus habeant; utnec ab his Sexto ipsi, de caedis auctoribus, liceat investigare. Postremo n. 80 sensim declinat ad retorquendum in ipsos adversarios parricidii crimen transitione illustri.

Pars altera argumenti fundamentalis primi, quod Tit. Roscius et voluerit et potuerit occidere sic probatur, a n. 84. Voluit; tum quia magnum Tit. Roscii ex ea morte commodum, tum quia egens. avarus, audax, interfector inimicissimus n. 86. usque ad 90. ubi rursus Erutium accusatorem canis omnes allatrantis similitudine per digressionem exagitat, usque ad n. 92.

Deinde potuit occidere, quia et Romae fuit, et Sicarius de so cietare Chrysogoni sectoris, hoc est, emptoris bonorum a Sulla damnatorum n. 39. sed et occidisse merito visus est, cum Glaucia cliens Titi, et sceleris patrator, una nocte admissum parricidium, Roma Ameriam excurrens, Roscio Capitoni complici nuntiaverit, praeterito Sex. Roscio interfecti filio, usque ad n. 99. ubi ex sceleribus Capitonis, ac deinde et Tit Roscii ostendit, illos testes in propria causa (quod nec Scipio Africanus sibi arroget) esse non posse, usque ad n. 104. Deinde ex consequentibus idem confirmat; ut nuntio intra quatriduum ad Chrysogonum in castra Syllae translato, bonorumque participatione ad quam T. Roscius et Capito sunt admissi, ac denique Capitonis studio, ne rem Sylla per legatos sibi adiunctos cognosceret, ubi n. 111. de fide legatorum praesertim amicorum per digressionem agit, atque ex ea, per Capitonem tanto scelere violata, facinus exaggerat, usque ad n. 119. Postremo exservis Sex. Roscii a quaestione per adversarios subductis oriminis suspicionem auget, usque ad n. 123

Pars 3 Quod bona Sexti iure vendita sint, cum nec ex adversariis Syllae occisis fuerit, nec ex proscriptis (quorum bona venierunt) quin et alio tempore, atque infra pretium, vendita sint, quae si non animadvertit Sylla; non

mirum, si in tanto imperio quaedam illum effugerint, cum nec Iupiter sit omnibus idem, usque ad n. 132.

Deinde Chrysogoni potentia in capitis etiam periculum, post erepta bona, Sextum adduci queritur, luxumque eius modesticum, et fastum describit a n. 133. u que ad 136. denique si per bellum Syllanum tantum improbis hominibus liceat in inocentes, oppressum pop. Rom. per illud asserit. usque ad n. 143.

Peroratio inducit 1. Sex. Roscium per prosopopoeiam Chrysogonum orantem, ut sibi iam saltem omnibus rebus spoliato ac cedenti vitam liceat retinere, usque ad n. 146. Deinde per Apostrophen idem urget Cicero, illius crudelitatem et aliorum defendentium miserationem extollens, usque ad n. 150. Postremo Iudicum misericordiam hac in causa implorat ex cuius iniquitate etiam proscriptorum liberi erunt opprimendi.

CENSURA.

Oratio planc illustris est, narratione gravis, descriptionibus ac digressionibus in locos communes amoena. Eminet laus vitae rusticae. n. 49. Accusatoris officium descriptum est. n. 56. gravitas parricidii exaggerata n. 64. Fides in legatis requisitan. 112. Luxus et fastus hominis aulici n. 134. Spoliato vitam adimendam non essen. 144 egregie declaratur.

IMITATIO.

In eodem genere propinque imitari poteris, si causam filiorum Herodis ex Mariamna, Alexandri et Aristobuli, Pheroras contra Antipatrum (eiusdem Herodis ex Doride filium) accusatorem susoipiat, ostendatque illos neque voluisse, neque potuisse, utpote Romae absentes, hunc vero et voluisse, utpate haereditati iam illi collatae inhiantem, et potuisse, utpote praesentem, parricidium moliri. Postremo et Doridem, propter potentiam ac conspirationem cum filio, in suspicationem criminis vocet. Unde et tripartita, uti pre Roscio, constituetur oratio. Historia vero ex Saliano, aut aliis cognosci poterit.

Remote eandem imitaberis, si ostendas, praecipuorum in Anglia aut Germania bellorum Sectarios novarum religionum; non vero Clerioos aut Religiosos, auctores esse, cum illi et velint, et possint; hi nequaquam id agant. Postremo illorum fastum et cupiditatem, qua Ecclesiasticis bonis inhiant, licebit describere, Chrysogonos enim plures reperies.

ORATIO III. Pro Roscio Comoedo imperfecta.

Dixit hanc Cic. in Comitio anno aetatis 31. Urbis 677. Cn. Octavio et C. Scribonio Coss.

Quaestio. An Roscius Fannio ex societate debeat.

Negat Cicero, affirmat pro Fannio P. Saturius, Iudex est C. Calphurnius Piso cum Adsessore M. Perpenna.

Argumentum tale est, Roscius ex tabulis, et verbis propriis, de obligatione convinci non potest. Ergo nihil debere ex societate censendus est.

(Confirmationis pars.) Argumentum probatur. Quia et Fannii tabulae fide carent, et nomen Roscii non in tabulis, sed adversariis tantum, quibus longe minor est fides, reperitur, usque ad n. 8: Deinde ipsius Fannii testimonio Roscius absolvitur, usque ad n. 16. Postremo nihil Fannio promisit, nihil igitur debebit.

Refutatio rationum appositarum. Prima erat, quod Roscius, ut histrio, nulla religione duceretur. Cicero igitur illustri utriusque comparatione probum Roscium esse demonstrat. a n. 17 usque ad 22. Altera, quod Roscius auri cupidus, fefellisse censendus sit, negat Cicero, cum neque egestate, nec aere alieno ad hanc cupiditatem concitetur, imo muha neglexerit, quae honeste consequi posset, usque ad 24. Tertia, quod fraudarit, negat, cum de fraude, iuxta formulam Praetoris, non insimularit, usque ad 27. Quarta, quod l'anurgum famulum utrique communem Roscius solus, pecunia acceptâ,

vendiderit, refutat; cum si institutio spectetur solius Roscii Panurgus fuerit; is tamen solam tantum partem ex societate debitam sibi acceperit, nulli iniurius, usque ad n. 56. et finem.

CENSURA.

Haec oratio ut mutila est, et solam confirmationis partem cum refutatione habet; sic praeter elegantem probi cum improbo a n. 18. usque ad 21. comparationem nihil habet magnopere observandum.

IMITATIO.

Servire poterit imitanti in commerciorum et societatis fide commendanda, quae nisi cum probitate iungatur, saepe fallit. In remotiori materia serviet, si Actor suum Advocatum, aut Paterfamilias Villicum, aut Princeps aliquem Praefectorum, ob causam, aut rem male administratam, in iudicium vocet, sibique deberi eo nomine contendat, quem tamen Orator, ut Cicero Roscium, tueatur.

ORATIO IV. Divinatio in Verrem.

Sequuntur aliquot Actiones in Verrem Praetorem Siciliae avarissimum et crudelissimum, quas praecedit hoc iudicium divinatorium. In quo, pluribus ad eundem accusandum confluentibus, quasi divinando, quaeri solebat; quis, tamquam maxime idoneus, assumendus esset?

Quaestio. An Cicero C. Cornel. Verrem repetundarum a Siculis delatum, An Q. Caecilius Niger, Verris Quaestor, potius accusare debeat.

Admittendum se esse ostendit Cicero, Iudice ac Praetore M. Glabrionc praesidente, cum pluribus Adsessoribus,

Argumentum, quo probat, tale est. In causae patronus assumendus est potius, quaem volunt ii, qui iniuriam passi sunt, et quem nolunt, qui iniuriam intulerunt, quam contra.

Sed Ciceronem volunt Siculi iniuriam passi, nolunt Caecilium, Verres iniuriae illator, Caecilium mavult, quam Ciceronem.

In Exordio causam dat Cicero, cur accusationem Verris susceperit, cum hactenus defendere tantum alios solitus sit, tum quod Siculos sibi ex quaestura amatissimos, contra iniurias tueatur(usque ad n. 6.) tum quod Reip a tam infami Praetorum et neglectarum causarum nomine vindicandae causa hoc officium recusare non possit. usque ad n 10.

propositione se ostensurum dicit, quod Siculi Ciceronem velint, quem Verres recuset, usque ad 12.

In confirmatione, Propositione argumenti, tamquam certam, praeterita, Assumptionis 1. partem, quod Siculi Ciceronem malint, quam Caecilium, probat ex Siculorum legatis praesentibus, idque pro suae causae defensione obnixe postulantibus Ubi Siciliae n. 20. et 21. introductae prosopopoeia observanda est 2. partem quod Verres cum Hortensio eius propugnatore Caecilium malint, quam Ciceronem, probat ex eo, quod multa ipsi ad accusandum deesse norint; quae in accusatore bono requirantur, integritatem, nempe et veritatem: ut qui Verris Quaestor in iis dem cum ipso criminibus versatus sit, (quem locum a n. 32. ad 35) Deinde agendi facultatem, quae ad tot tamque diversas res (usque ad n 42.) in tanto populi concursu, adversus disertissimum oratorem Hortensium requiratur, ut cum Allieno Declamatore non videatur posse subsistere. usque ad n. 55.

In Confutatione haec obiecta diluit. Primum n. 55. quod Verres iniuriam Caecilio fecerit; secundum n. 58. quod inimicitia intercesserit, ideoque causae defuturus non sit. Sed Caecilium, et a pecunia inique occupata per Verrem deiectum esse docet; et rediisse postea cum eodem in gratiam. Denique n. 59. et seq. quod Verris Quaestor fuerit, ut conveniat, hunc accusationem instituere, ita Cicero diluit, ut ostendat hoc nomine ab accusatione etiam arcendum, quod iustae necessitudinis causa minime violanda intercesserit. usque ad n. 70.

In peroratione Accusatorem constituendum illum tradit, qui prae ceteris de laude, honore, ac fama, sollicitus futurus sit, qualem se prae Caecilio illorum negligente, fore contendit Cicero.

CENSURA.

IMITATIO.

Imitaberis, si de Iudice quopiam, aut Pastore digno animarum eligendo agatur, quem abesse ab eis decet vitiis, quae in aliis reprehendit, illa vero praeditum cognitione, quae ad hoc officium requiritur.

Reliquae Verrinae, maioris eloquentiae, quam, in materiae dispositione, artificii, obiter a me expositae satis imitaturis patebunt.

ORATIO V. Actio 1. in Verrem.

In foro ad aedem Castoris, Glabrione Iudice, dicta est. Qua Cicero novam accusationis formam, pertestes introducendos urget. Verremque hac ratione iudicii territum, in exilium egit, reliquis libris Actionum tantum scripto relictis.

Actio haec sive prooemium accusationis corruptionem Iudicum, a Verre spectatam, Rom. Senatui tamquam infamem, subterfugiendam tradit. In exordio praecipue ac peroratione eminer. Serviet haec imitanti, ad omnem corruptelam, praesertim iudiciorum, iusta reprehensione perstringendam. Remotior tamen etiam imitatio locum inveniet, si quis potentia, vel auctoritate iudiciorum aequitatem immerito labefactari demonstret.

Actio II. seu liber 1. in Verrem crimina libidinis et avaritiae exponit, quae in sua quaestura et legatione per Phryiam, Pamphyliamque, tum etiam Praetura urbana

Romae admisit, in quibus, magna eloquentia violentiam iniuriamque Lampsaceno hospiti Philodamo ob filiam ipsius illatam exaggerat. tum avaritiam qua C. Malleolo legationis socio in quaestura peregre occiso bona, spoliato haerede, occupavit, filiam P. Annii Aselli pupillam haereditate in praetura exuit, denique P. Iunii pupillum oppressit Quibus sceleribus accusationi de praetura Siciliensi pessime administrata praelusit.

Actio III. post brevem Siciliae laudem et descriptionem, iniquitatem iudiciorum in praetura Sicula exagitat, in qua illa, post principium, in Heraclium Syracusanum vis et iniuria, in medio adversus Sopatrum, et ante Sthenium, maxime eminet, tum denique et venalis eiusdem iurisdictio, addicta plurimum offerentibus sententia.

Imitaberis cum adversus corruptos Iudices, pari exagitatione factorum, orationem institues.

Actio V. in Verrem, de frumento decumano, et tribus iniquissimis ipsius edictis adversus aratores, pecunique frumenti nomine a diversis extorta, atque iniqua societate cum decumanis (quibus decimas vendiderat) de quaestu participando inita accusat. 2. abusum pecuniis Rom. emendo frumento destinatis ad foenus furtumque, 3 frumenti iniquam aestimationem factam exactamque esse ostendit. Illustre in hac oratione exordium est, quo declarat accusatorem, qui aliena vitia reprehendat innocentem esse debere, suosque Verri mores opponit, unde iustas sibi cum illo inimicitias esse susceptas demonstrat. Illius quoque avari facinoris post medium orationis gr vis atque erudita reprehensio est, quod Verres decimis venditis, ipse occulto pacto inter emptores, quaestum praecipuum ad se derivarit, eiusque facti propalatorem Aptonium, cum Scandilius accusasset, tamquam Verri iniurium, Verres ipse, multato Scandilio, absolverit, Nec multo post, locus communis de scelerata filiorum, per exempla prava educatione, sequitur.

Imitaberis, in negotiatione quavis, iniquitatem exercitam reprehensurus, tum quamcumque avaritiam crudelitatemque exagitaturus.

Actio U seu liber IV. in Verrem, plane eximia est, ob singularem eloquentiam, qua multa Verris sacrilegia in domesticis fanis templisque spoliandis, post medium praesertim orationis, exagitat. Eminent vero in ceteris quae de Rege Antiocho, Segestanis Tyndaritanis et Ennesibus adducit.

Imitaberis, praecipue in haereticis lconoclastis describendis, si illa quae velolim illi sub Graecis Imperatoribus in Oriente, vel superiore aetate in Germania ac Belgio sacrilege egerint, prosequaris.

Actio VI. in Verrem admirabili prorsus elequentia omni loco dominatur, ac praeter libidinem, et avaritiam Verris praecipue crudelitatem, in Siculos et Romanos exercitam, prosequitur. Eleganti allusione ad boni Imperatoris in bello nomen et officium, quod illi non raro ironice tribuit, et castris magis Veneris, quam Martis aptum censet.

Imitaberis parte prima improbos quosdam duces aut milites describendo, qui libidine, crudelitate, avaritia fructum belli ac victoriae amiserunt, hostibus et amicis ludibrio, quales olim in Hungariam et terram S. contra Turcam profecti sunt. In altera parte, vel Tyrannorum veterum, vel hodiernorum haereticorum, in Christianos saevitiam, licebit describere.

IMITATIO. Verrinarum.

Universe si quis has Verrinas uni cuipiam imitando applicare velit. Calvinus, e. g. vel Henricus VIII. Rex Angliae, aut etiam ex Veteribus Arius, vel Mahometes proponi queat. Quorum historia vitae copiosam scribenti materiam sufficiet. Nos Luthero primo huius temporis Ecclesiae Rom. et Pontificis hosti, paucis applicemus.

In Divinatione disceptetur; an Lutherus idoneus actor sit, et Iudex, qui Pontificem et Rom. Ecclesiam erroris arguat, et condemnet? negeturque. Quod nec Pontifex, nec Ecclesia talem admittat. a Deo autem ad hoc delectum nullo argumento legationis suae probare possit.

Hic syllogismus formari poterit, quo tora orationis ratio circumscribatur, ut supra in Divinatione factum.

Propos. Ille actor et Iudex de erroribus assumendus est, quem Ecclesia iniuriam passa, vel Deus manifestis ad hoc signis eligendum declarat.

Assump. Sed Lutherum neque Ecclesia ad corrigendos errores deligit; neque manifestis argumentis Deus vocat:

Actio 1. Seu Proemium Accusationis, serviet primo ad scelera Lutheri breviter perstringenda, ut odium erga Pontificem et alios religiosos conceptum, ob negatum sibi Indulgentiis promulgandis quaestum, arrogantiam, quâ se omnibus Ecclesiae Doctoribus suo iudicio praetulit; libidinem, cui opportuniate data palam habenas laxavit, etc. deinde potissima orationis pars in eo versabitur, ut ne patiantur Ecclesiae proceres, unius hominis audacia, scripturam S. et Verbum Dei tot locis corrumpi, tot libris mutilari, Veteresque atque incorruptos illius interpretes ab hoc iudicio submoveri.

Anteced. Verres est homo sceleribus multis coopertus, qui Iudices magno aere corrumpere conatur, iamque aliquos suam in partem traduxit, ut testibus certis convincam.

Illatio, Ergo severa religiosque sententia, ipsius sceleribus occurrendum est. Ita imitaberis.

Anteced. Lutherus est homo multis sceleribus coopertus, qui S. literas, quibusdam locis corrumpere, aliis mutilare aggressus est, ius Canonicum Veteris Ecclesiae proscribit, Sanctos Patres, scripturaeque priscos interpretes aspernatur

Illat. Ergo severa roligiosaque Veteris Ecclesiae sententia ipsius conatibus est obsistendum.

Actio II. in Verrem impietatem Lutheri complectetur, quâ ingratus Ecclesiae et Romano Caesari Lutherus, erga nutricem et conservatores suos, vim iniuriamque omnem usurpaverit, Dco devotos profanaverit, bona Ecclesiastica rapinae et avaritiae cupidorum Principum exposuerit, etc.

quemadmodum Cicero facit in Verrina, complecti poterit. Quae ratio in sequentibus etiam Verrinis servatur; quia Cicero in hypothesi de Verre plerumque consistit, ad thesin (quae in propositione syllogismi exprimitur) raro transit.

Actio III. et IV. quia in paucis illustres sunt locis, et nimium profusae, exprimi in partibus, ab imitatore possunt. In prima tamen describere licebit Germaniam, ac praecipue Saxoniam, quantumque ad Catholicam Ecclesiam cmolumenti attulerit demonstrare, tum denique quam iniquis atque inconstantibus Lutheri; de fide, ac lege Dei iudiciis depravata sit, ostendere.

Altera Lutherum declarat innocentem esse debere, si Ecclesiae pravos mores velit corrigere, Apostolorum vitam ipsius moribus opponat. Deinde perstringat illius facinoris improbitatem, quo bona Deo Ecclesiaeque a maioribus consecrata, ipso auctore, in profanum usum multis locis traducta sunt. Denique quam depravatae educationis, et solutae vitae exemplum posteris reliquerit, expendatur.

Actio V. Sacrilegas Monasteriorum et templorum violationes, Lutheri auspiciis, per Germaniam coeptas, multis exemplis, ex historia superioris saeculi, cognitas prosequetur.

Anteced. Verres ob varia sacrilegia et simulacra sublata, Dirs hominibusque iniurius fuit.

Ubi hoc observandum, quod et in ceteris plerisque Actionibus deprehendes, Illationes, non nisi paucis tangi: quia antecedente probato, illatio per se consequitur.

Luthero sic applicabis.

Antec. Lutherus ob varia sacrilegia, Monasteria se auctore eversa, violatas Deo consecratas Virgines, templa spoliata, etc Deo hominibusque iniurius fuit.

Actio VI. quae est oratio x. praeter libidinem, sordesque, procacibus Lutheri Colloquiis, incestaque vita, satis cognitas, crudelitatem per rusticos, primo in suos Dominos seditiosis orationibus concitatos; deinde in subiectos rursum populos (armatis, ipsius consilio, Dominis) exercitam iprosequatur.

Anteced. Verres, collecto aere, non conservavit, nec tuitus Provinciam Silicrae est, tamquam solers imperator; sed ut deses et avarus homo oppressit.

Illat. Ergo male illum Hortensius tuetur, iuste ab omnibus damnatur. Sic in proposito themate imitaberis.

Anteced. Lutherus novae Evangelicae, ut fingit, doctrinae libertate, non tuetur Apostolicam Ecclesiam, eiusque cultores; sed adversus Dominos commune vulgus, rursusque in hoc Dominos concitat; ipseque domi luxuriosus, aliorum crudelitate secure fruitur.

ORATIO XI. Pro M. Fonteio imperfecta.

Habita est in foro, anno Cic. 38. Urbis 684. Q. Hortensio et Q. Caecilio Metello Cretico Coss.

Negat Cicero dissolutis obicctionibus, affirmat Pletorius, cum M. Fabio subscriptore.

Argumentum confutationis est. Fonteius nec oppressit are alienc, nec quaestum ex viarum munitione fecit, nec novum viniportorium instituit, nec testimoniis Gallorum convincitur, er go innocens est.

oppressam aere alieno Galliam probat, quod neque a Romanis versurae factae sint, ut amici Massilienses et Narbonenses testantur, quibus prae inimicis fides habenda est num. I. et seq.

II. Ex viarum munitione quaestum non fecit, cum praefuerint alii, ipso per negotia graviora impedito n. 5. etc.

III. Negat vini portorium ab eo institutum, tantoque graviorem hanc calumniam esse, quo crimen maius est, num. 10. et seq.

IV. Gallicorum testium fidem egregia discussione exagitat, docetque cupidis, iratis, coniuratis, et religione vacuis nihil credendum esse. n. 11. etc. praesertim cum optimi etiam viri, ut nunc Fonteius, olim Piso fuit, malevolorum quoque obtrectationi pateant.

Peroratio illustris, ad impetrandam a iudicibus misericordiam, Fontei exponit virtutes ac merita, obligationem reip. tales, praesertim bello idoneos, servandi. Deinde adversariorum audaciam, Massiliensium preces, lacrimas etiam Matris ac praecipue sororis vestalis mirifice extollit.

CENSURA.

Duobus haec or atib eminet, uno, quo testium Gallicorum fidem elevat, altero etiam magis, quo perorando misericordiam, praecipue per Virginem Vestalem, implorat.

IMITATIO.

Imitaberis praecipua haec loca in senibus refellendis adversus Susannam testantibus, aut etiam Iudaeorum auctoritate contra Christum infringenda.

ORATIO XII. Pro Aul. Caecina. Circa idem fere tempus quo superior acta est. Quaestio. An Caecina ab Aebutio deiectus fundo sit, quando accedere prohibitus est, ideoque ex interdicto, unde vi, sit restitvenaus?

Affirmat Cicere, negat Aebutius., apud Recuperatores, Iudices a praetore Dolabella constitutos.

Argumentum tale est, qui viprohibitus est adire fundum suum, quem per villicos adhuc possidebat, hic vi deiectus a suo est, ideoque interdicto, unde vi, restitui iubetur. Ita prohibitus est Caecina, Ergo est restituendus.

In exordio, ex oppositione personarum Aebutii et Caecinae, factorumque utriusque illi invidiam, huic favorem conciliat, et Recuperatores sui officii commonefacit

Narratio Exponit quemadmodum Aebutius procurator viduae Cesenniae eiusdem haereditatem dolo adicrit, agrum, quem pecunia Cesenniae emerat, sibi vendicando; excluso Caecina (qui viduam duxerat) haerede post mortem Cesenniae 10. et seqq.

Confirmatio refutatione mixta, n. 24. et seq. testes inducit, quibus armata vi prohibitum Caecinam probat. Quo admisso, n. 34. quaerit, an non aliqua actio contra hanc vim detur; et quae alia, quam de interdicto, unde vi: neque ex eo quod caedes facta non sit, (n. 42.) sequi vim factam non esse, cum in fugam coniecti sint, cum Caecina non potuit ad villam, quo voluit, penetrare. n. 48. Neque obstare, quod deiectus non sit ex agro proprie, in quo non steterit, nam si haec verborum proprietates exigatur, deiectus non dicetur, nisi ex alto praecipitatus, ideoque pro his tantum inter dictum foret, num. 50. sententia igitur Praetorum et interdicti spectanda est, num. 55. aut omnis lex vacillabit, uti pluribus verbis expensis, demonstrat. usque ad num. 87. Unde igitur declarat tam locum a quo, quam ex quo deiiceris; nam si quaeras unde Galli deiecti sint? recte a capitolio dicturus es. Denique et reipsa Caecinam possedisse contendit. n. 94. etc.

Peroratione brevi tam Caecinam, quam eius causam Recuperatoribus commendat n. 103.

CENSURA.

Iuridica argute a Cicerone discussa causa est, disputatieni magis, quam declamationi idonea.

IMITATIO.

armis prohibent, ne ad antiquas possessiones Ecclesiasticorum bonorum, unde iniuria exclusi sunt, redeant, falsa scripturarum interpretatione, et religionem suam, et vim tuentes; cum tamen haec ex Veterum ortthodoxorum Partum sensu definienda sit.

CAPUT V. Orationes secundi Voluminis.

ORATIO II. Pro lege Manilia.

2. An iuxta plebiscitum seu legem (Manilii Tribuni plebis eidem Pompeius, cum summo imperio, praeficiendus sit?

Affirmat utrumque Cicero. Q Catulus; et Hortensius, viri Consulares, ultimum negat Populus Iudex.

Argumentum ad 1. quaestionem est. In hoc bello agitur de gloria, salute, vectigalibus populi Rom. de bonis etiam civium, estque sua magnitudine periculosum, Ergo est suscipiendum.

Argumentum ad 2. quaest. In Pompeio est singularis rei militaris scientia, virtus, auctoritas, felicitas, Ergo praereliquis, iuxta legem, est eligendus.

Exordio perbrevi declarat se hactenus nondum publico idoneum, privatis in causis substitisse, nunc auctoritate a populo concessa fretum, comparere, usque ad num. 5.

Propositione ostendit de genere et magnitudine belli cum Mithridate et Tigrane suscepti, tum de Imperatore ad hoc, post Iucullum, deligendo, agendum esse, usque ad num. 6.

Confirmationis pars prima probatur. Agitur enim de gloria populi Rom. I. quia tot civium Rom. caedes, tota A sia a

Mithridate patrata vindicanda est. num. 7. Deinde plane subiugandus est quem L. Sylla et Muraena non potuerunt opprimere, dum interea coniuratos Hispanienses Pompeius subegit, num. 18. Denique non cedendum Maiorum gloriae.

II. Agitur de salute sociorum per Adiam Graeciamque, quam Pompeius defensor sustinere Maiorum exemplo poterit. num. 12.

III. De vectigalibus agitur, navigationes et negotiatio in bello quiescant, et ab hoste cum agris vectigalia occupentur. num. 14.

IV. Quod magnitudine periculosum sit, patet, cum Mithridates ex victo rursum victor, Tigranis Armeniae Regis aliorumque opibus, exercitum Rom. ceciderit. num. 20. ad 27.

Pars secunda prob. ut I. in Pompeio rei militaris scientia singularis est, quia et a puero militiae interfuit, et per omnes belli casus exercitatus est. n. 28.

II. Virtutis cius testes sunt pleraeque nationes, atque ipsa maria praedonibus late infesta, summa celeritate liberata. num. 29. ad 39. temperantia illius et in propriis castris, et apud socios perspecta fides, et humanitas grata omnibus, usque ad n. 43.

III. Auctoritas tum ex eo patet, quod ante senatoriam aetatem triumpharit, tum quod adhuc Quaellor pro consulari imperio adversus Sertorium missus sit, tum quod eques iterum triumpharit, denique consulatum ante alios magistratus gesserit, usque ad n. 4. 47.

IV. Felicitas illius tanta, ut summos Rom. Imperatores transgressus ea obtinuerit, quae nemo a Diis petere ausit, usque ad num. 49. Ergo. Pompeium praeficiendum esse concludit.

Confutatio Q. Hortensii I. obiecta refellit, ut quod uni cum summo imperio omnia tribuenda non sint. Hoc, ait Cicero, si nuper contra Gabinium Tripb. obtinuisset Hortensius, iam a piratis imperium esset occupatum, non igitur audiendus erit, nec in eo quidem, quod Gabinium Pompeio legatum concedi noluerit, cum is tam salutaris consilii auctor fuerit, usque ad n. 59.

spes populi sit, respondet, summo homine, dum per vitam licet, fruendum. Rursum maiorum instituta opponenti, n. 60. ait, novos casus temporum novas, consiliorum rationes poscere, singulares Pompeii virtutes, prae ceteris aliquid mereri (usque ad num. 64.) quibus si nuper imperium summum feliciter concesserint, iam non esse negandum, praesertim homini priorum Imperatorum ex cupiditate in famiam temperantiae laude apud exteros reparanti, usque ad num. 69.

Conclusione brevi laudat Manlii sententiam, seque praetoria illi auctoritate non Pompeii, sed reip: gratia, adversus aemulos adfuturum pollicetur.

CENSURA.

Mediocri stylo efflorescit, at in secunda confirmationis parte, de Pompeii, tamquam boni imperatoris, laudibus, plane est singularis, et decies lectionem imitationemque meretur.

IMITATIO.

Sub eodem causarum genere imitaberis. si, e. g. quaeras, sitne Christianis adversus communem hostem Turcam bellum suscipiendum, et quinam illi duces, cum summo imperio, praeficiendi? Sub diverso genere; si quaeras, sitne pax Hispanos inter Gallosque, et cuius potissimum consilio atque auctoritate constituenda, sublatis aliquando rerum tam diu controversarum offendiculis? An conversio quorundam populorum ad fidem Catholicam suscipienda, et qui maxime sua doctrina, virtute, ac felicitate ad hoc praestandum idonei sint?

ORATIO II. Pro Aul. Cluentio parricidii reo. Acta eodem anno, loco, Consulibus, quibus superior. Quaestio duplex.

1. An Aul. Cluentius Avitus Vitricum suum Oppianicum, seu Statium Albium iuste accusarit, et ille damnatus sit?

2. An Cluentius Oppianitum veneno denique sustulerit? Primum Cicero affirmat, alterum negat, contra

Argumentum prioris est Hic scelestus est, et praeiudicia de illo facta sunt, Iudicesque tentavit corrumpere; Ergo iure accusatus et damnatus est.

Argumentum posterioris. Cluentius scelerum obiectorum reus non est; et Vitricum nec odit, nec metuit, nec opportunitatem veneni in pane dandi habuit; imo Vitricus naturali morte defunctus est. Ergo non est parricida habendus, sed matri haec sceleratissimae commenta imputanda sunt.

Exordium sumit a distributione causae in duas partes, quarum priorem de iudicio Oppianici, cum invidiae plenam agnoscat, Iudicum adversus illam aequitatem implorat, et benevolentiam postulat, usque ad n. 9.

Propositio de priori parte, Oppianici damnati, haec est, quod et Oppianicum iuste damnatum, et iudicium non a Cluentio, sed contra, illum, corruptum esse, docere velit. usque adnum. 11.

Confirmationis parte prima ostendit I. exponendo occasionem odiorum ex Sassiae Marris libidine. cui Cluentius resistebat, natam; quod illa, propria filia a toro coniugali exclusâ, cum Melino genero improbe consuesceret. Unde Oppianico iam tradita, hunc ad omne nefas promptum scelerata mulier magis incitavit. Nam cum praeter alios Aurium Sassiae maritum sustulisset, tum deinde filios susceptos, matrimonium inter illos contractum est, quin et uxor Cluentia fraterque Oppianicus eius uxorem Auriam veneno interfecit. On. Magii prolem in utero uxoris, avaritiâ victae, peremit, Asinium necavit, tabulasque corrupit, solâ haereditatum cupiditate, usque ad n. 42. hunc igitur cum et suae insidiari vitae certo Cluentius Avitus (vel Habitus) comperisset, accusare coactus est, ut salvus esset. usque ad n. 49.

II. Praeiudicia ostendunt iuste damnatum, cum et Scamander servus et Fabricius Medicus, hic ob praeparatum, ille ob deportatum venenum damnatus sit, iustius auctor veneni praeparati damnabitur, usque ad n. 63.

III: Oppianicus potius quam Cluentius Iudices corrupit, tum quia Staleno uni Iudicum improbissimo ad reliquos corrumpendos pecuniam dedit, quam cum is

totam retinuisset, exacta a damnato rursum est, tum quia is potius corruptione Iudices tentaverit, qui sibi ob scelera metueret, quam qui innoxius ipse accusaret, usque ad num. 88.

Quod actius obiciat, quaedam iudicia adversus Cluentium pronuntiasse, haec neque fuere legitima num. 89. neque contra Cluentium n. 97. sed pro illo. num. 99. imo omnino iudicia non sunt ut variorum testimonio constat, num. 117. et seq.

Confirmationis pars altera refutatione mixta est. In qua primo dat rationem, cur non defendat Cluentium, iuxta lelem Syllae, de pecuniis repetundis latam; quod nec Cluentius hoc desideret, neque Actius legem servet, quam pro solis senatoribus latam, ad alios etiam ordines, transferat. Denique nihil hinc ad rempubl. periculi derivetur, usque ad n. 160. Deinde probat

I. Cluentio crime de Vibio occiso, atque Oppianico adolescente imputari, quod illum naturali morte defunctum Pletorius Senator testetur; hunc ex intemperantia occubuisse constet. n. 164. et seq.

II. Mors Oppianici Vitrici Cluentio non est tribuenda: tum quod causae odii metusque defuerint; tum quod illud per Asellium sibi offensum daturus venenum non fuisset. Denique nec in pane, cum aliter commodius posset, a n. 169. usque ad 174.

III. Oppianicus ex via aeger cum exstinctus domi esset, Sassia, ex emptitiis quibusdam servis, per tormenta, suspicionem veneni in Cluentium frustra derivare conata, per stratonem Medicum sceleratum desperatumque hominem, dati veneni confessionem se obrinuisse finxit, quae, eo in cruce mortuo, producta est, usque ad n. 188.

Peroratio exaggerat crimen Matris erga Cluentium, ut illi indignationem, huic miserationem conciliet, precesque vicinorum cum lacrimis etiam oratoris magna dicendi vi admovet.

CENSURA.

Multa variis disceptationibus involuta in hac oratione, et a lectore, et ab imitatore negligi poterunt. In exordio de

invidia et praeiudicio apud aequos Iudices deponendo, locus eminet. Ins principio Confirmationis et fine, tum in peroratione maxime, sceleratissimae Matris improbitas eloquenter extollitur.

IMITATIO.

In eodem genere causae, si de falsa accusatione ac veneni praeparatione, aut aliis criminibus inter Herodis, e. g. filios; aut inter Pharisaeos; aut ludam, et Christum agatur. In diverso genere, Si, vel haeretici adversus Ecclesiam Matrem, ut eius proditores, ac persecutores accusentur; Vel corpus, sive appetitus adversus animam, vel Lucifer etiam adversus Christum, aut Eva, tamquam Sassia, impietatis contra proprios filios rea arguatur.

ORATIO III. Quaeest 1. Agraria.

Antonio Consulibus, primo Magistratus die, id est, Calend. Ian. in Senatu. Contra legem nuper a P. Servil. Rullo Tribun. plebis latam, nempe ut decemviri crearentur, qui agris vendendis praeessent, Capuamque diducerent Coloniam Rom. civium, agro illis Campano distributo.

Pars 2. de agris vendendis mutila est. Duo tamen agit Cicero. I. ne vendatur ager, quem ipsi victores, non vendi, sed reip servari voluerunt, ad belli nervum, ne permittatur Decemviris hominibus cupidis, quorum avaritia premerentur socii, a n. 1 usque ad 10.

Hyempsalis, tum Pompeii manubiis, quod ille privatorum sit, et Pompeio pro relictis manubiis, vectigalia Rullus auferat ad Decemviros translata, usque ad n. 14.

Parte 3. Breviter emptionem agrorum iniquam fore ostendit. Nam Rullus et Decemviri, vel ement (et sibi quidem quantum volent) ab iniustis ex proscriptione Syllana possessoribus; vel non ement, et sibi retinebunt pecuniam, a n. 14. ad 6.

I. Quod in lege non exprimatur, quo quorumque hominum deducendae sint, usque ad 19.

II. Capuam, quod Rullus spectat, Coloniam diduci, est subsidium annonae reipubl. Romanaeeripi, et alteram excitare Romam, in prioris excidium usque ad n. 23.

In Peroratione ad populum hac in causa Tribuno plebis provocat, monetque, ut se consulem pro salute reip. sollicitum sequantur.

ORATIO IV. Quaeest 2. Agraria ad populum.

Argumentum tale est. Lex haec simulatione largitionis populi libertatem minivit, vendit optimam imperii annonam, nocet reipubl. et tyrannidem spectat, Ergo toleranda non est.

Exordium ad captandam benevolentiam, per insinuationem aptum est, cum gratias pro honore a Romanis in se collato refert, atque insignem beneficii magnitudinem extollit, seque ex nomine non simulate, ut nonnulli hodie, sed vere popularem, hoc est pacis et libertatis defensorem suturum ait, usque ad n. 12.

Narratione exponit quomodo se excluso legem conceperint, et (cum praeclara Rulli ethopoesa) quemadmodum is ad legem ferendam in concionem prodierit, lex denique promulgata et ad se delata fuerit ad n. 14.

Propositione aperuit suum affectum erga bonum reip et quod ostensurus sit, quantum ei mali ab agrariae legis conditoribus instaret. ad n. 16.

Probatur I. quia magnam populi partem suffragio in creandis decemviris privat, cum a novem tantum tribubus creari velit, qui a 35. creati fuere, ut ad suam delectas tribus voluntatem habebat, neque ipse excludatur, ubin. 22. egregia Rullum complexione irridet.

II. Quia nullum a decemviratu excipit, praeter absentes, quo facto quos libet indignos admittit, Pompeium reliquis digniorem excludit. n. 23.

III. Ita comitiis curiatis Magistratum hunc confert, ut si Praetor non creaverit Decemviros, eodem tamen iure sint. quod plebs designarit, quo qui optima lege creati sunt, quod est comitia tollere, et Reges, non Decemviros constituere. a num. 26. ad 31.

Denique IV. ostendit, quod tyrannicam illis potestatem conferat, ut eripi haec invitis nequeat, num. 32. etc. Ad quae magis tegenda obscuram legem Rullus condiderit. num. 36. etc.

Prob. I. quia absoluta potestate vendunt, quos volunt, pro sua igitur cupiditate audebunt omnia. num. 38. etc. ipsa vectigalia vendent. n. 47. Pompei, quem vafre excipiunt, vires accident; ex cuius laudibus Rullo auget in vidiam. n. 48. usque ad 56.

II. Ipsos agros, quos excipit, ut Recentoricum et Hyempsalis, in republ. Rom. detrimentum, non sine suo emolumento excipit; cum uterque publicus Rom. populi esse videatur, usque ad 62.

Pater 1 quia omnis ager qui arari potest, ut lex habet, emi poterit, usque ad n. 67.

II. Emet agros ex proscriptione Syllana occupatos, praesertim a Socero, invidia plenos usque ad n. 72.

propugnacula imperii; sed ut suis opibus Decemviri Italiamo obsideant, usque ad 75.

II. Optimus ager Italiae Campanus reipubl. subtractus, privatorum cupiditati et novae potentiae serviet. Summa eloquentia haec amplificat, e definitionibus conglobatis. n. 79. ab exemplis n. 80. etc. a comparatione consiliorum, quibus Capuam Maiores presserunt, num. 87. etc. Hanc rursus erectam Romae metuen dam esse, a communi arrogantia Capuanorum, maiorum opinione, et exemplis cognatam probat, a n. 90. usque ad 97.

Peroratio. Rullum per apostrophen omnium huius legis incommodorum enumeratione exagitat, suamque erga rempubl. fidem, nullius metu a populi commodis, in pace et concordia positis, retardandam promittit.

ORATIO V. Perbrevis, quae est 3. Agraria.

Habita ad Populum est altero die, qua ad concionem Rullum simul provocat, simulque etiam Rulli calumniam diluit, ac causam totam obtinet.

Negat Cicero, ipsumque hoc Rullum facere demonstrat, ex legis articulo recitato.

Exordio, petit Cicero a Rulli fautoribus, ut pristina voluntate audiant, fore ut intelligant, possessiones a Sylla ereptas magis etiam hac lege stabiliri.

Confirmatio sumitur ex lege Rulli, quae bona omnia post Marium et Carbonem Coss. (qui ante Syllam fuerunt) occupata, eo esse iure concedit, quo privata; ut hanc legem Valgius gener Rulli Syllana proscriptione ditatus, statuisse pro se videatur, et deinceps quacumque ratione translata bona iure repeti non possint, usque ad n. 13.

possessiones defendentem, ac deinde Ciceronem sese illi per subiectionem opponentem, cum provocatione Rulli ut publica concione suam causam tucatur.

CENSURA harum Orat.

Altera harum Orationum ceteris est absolutior nobiliorque, cum prima nullibi, nisi in ultima parte confirmationis, de Colonia Capuam ducenda, emineat, tertianil habeat singulare. nisi forte conclusiunculam: altera vero, cum in exordio et narratione, tum vero quarta confirmationis parte, an. 78. ad 97. et in peroratione excellat.

IMITATIO.

In eodem sequeris genere, si contra pernicio sas reipubl. leges, aut consuetudines, aut foedera, quae ad tyrannidem viam sternant; aut contra nova tributorumonera, quae Principum avaritiam populique oppressionem spectant, agatur.

Sub alio genere imitaberis, contra illos disserendo, qui novas religiones in aliquam rempubl. aut sententias in Academias inferunt, unde seditiones reipubl. et ruinae prisicis institutis immineant.

ORATIO V. Pro C. Rabirio perduellionis reo, mutila.

Habita comitiis centuriatis in campo Martio ad populum, ut in tali causa moris erat, Iudicem, sub consulatu Tullii.

Quaestio. An C. Rabirius in Seditione Saturnium interfecerit? et an iuste arma sumpserit?

Primium negarat Patronus Rabirii Hortensius, alterum affirmat Cicero contra Tit. Labienum Tribunumplebis accusatorem.

defertur, et in hac seditione pro reipubl. salute arma cum aliis sumpsit. Iureigitur absolvendus est.

Exordium a suo officio et studio tuendi rempubl. ob quam Rabirii causam, multo gravissimam, susceperit, ducit, usque ad num. 6.

Confirmatio a confutatione brevi criminum inchoatur, negat enim, aut violata ab ipso delubra, quod inimicus obiciat, aut peculatus crimen admissum, quo socii absoluti sunt, etc. a 7 ad n. 10. Posthaec digressione, se prae Labieno popularem esse contendit. ad n. 18.

Alteram partem, quod iuste arma sumpserit Prob. I. quia sumpsit pro salute communi, ut etiamsi occidisset, gloriari liceret; neque se commoveri quorundam clamoribus testatur, n. 18. Deinde sumpsit cum voluntate Senatus, et cum optimis quibuscumque viris reipubl. n. 20. contra Saturninum hostem reipubl. iudicatum, ut etiam Sex. Titius, quod illius imaginem domi habtrerit, condemnatus sit. n. 24. aut igitur clarissimi reipubl. viri, ut Q. Catulus, M. Scaurus, L. Crassus, C. Marius, etc. simul damnandi, aut Rabirius absolvendus n. 26. etc. Praemium igitur potius facti, quam poena exigenda est. n. 31.

Peroratio deest, forte quia nec dicendo absolvit, nam Q. Merellus augur vulso signo populi scitum irritum fecit, quod Rabirio saluti fuit.

CENSURA.

Oratio lectione atque imitatione digna est, omnibus partibus laudanda, in qua Cicero se in omni genere amplificationis exarsisse dicit in Bruto Cic.

IMITATIO.

Imitaberis in defensione illorum, quipro republ. vel etiam Ecclesia Dei adversus hostes tuenda, lacessiti cladem hostibus intulere. Serviet quoque pro D. Petro, gladio Malchum percutiente, aut pro Hispanis Indias studio religionis expugnantibus. In diverso etiam genere D. Paulum mutata voluntate, pro Christo adversus Iudaeos, zelo religionis, pugnantem tueri poterit.

ORATIO VII. Quae est I. in Catilinam.

Habita est anno Cic. 44. V. C. 690. coram Senatu in aede Iovis Statoris Cicerone et Antonio Coss. ipso Catilina praesente.

Quaestio deliberativa est. An Catilina coniuratus patriae hostis occidendus, an in exilium dimittendus?

(Argumentum) Catilinae coniuratio patet, idecque omnibus bonis invisus est, a rebellibus ver o foris exspectatus. Ergo merito discedit, et recte ei parcitur, ut suos secum coniuratos educat.

Confirmatio (nam in re nota et atroci statim rem ipsam aggreditur) per A postrophen Catilinam ob manifesta coniurationis indicia aggreditur. et I. morte esse dignum ostendit, exemplis aliorum occisorum, ut T. Gracchi. Sp. Melii, C. Gracchi, etc. se tamen iusta de causa vitam illi servare, usque ad n. 6. Deinde coniuratorum nocturnos conventus, et conciliabula suis locis, et temporibus habita aperit, usque ad n. 10. ideoque excedere iubet urbe, cum sociis, ut respub. metu liberetur, usque ad n. 13.

II. Describit scelera, et vim Consulibus intentatam, ob quae invisus omnibus, et ingratus Senatui sit, eius consessum fugienti; ut patria universa illum submotum cupiat (cuius elegans hoc loco num. 18. prosopopoeia notanda est) ipse suspectum senon diffiteatur, Senatus optet abesse, usque ad 22.

III. Ostendit, Catilinam non cogitare exilium, sed excessum ab urbe ad castra Manliana, ubi inter suos libere in omni facinore cum voluptate bacchetur, et patriae exitium meditetur, quae iccirco a Cicerone postulare videatur, ut occidat potius, quam dimittat. Hanc tamen prosopopoeiam ac postulationem patriae, rationibus allatis cur parcendum sit, reicit, usque ad n. 32.

Epilogo hortatur coniuratos ut exeant, ac rempub. bonosque insidiis et metu liberent, Iovemque, ut urbi suae adsistat, precatur.

ORATIO VIII. Quae est II. Catilinariae.

Habita ad populum est postridie, cum urbe Catilina ad Manlii castra excessisset, a Cicerone territus.

Quaestio deliberativa. An timendus Catilina sit cum sociis, et non potius bello premendus?

Argumentum. Catilina est homo sceleratus, qui perditos et enervatos flagitiis habet domi forisque socios. Hi igitur timendi non sunt, sed fortiter premendi.

Exordio, exsultat Cicero, urbea Catilina, sponte excedente, liberata, iudicatque tutius ita dimissum, quam occisum esse, quod timendus cum suis non sit, usque ad num. 4.

Confirmatione ostendit I. Exercitum ipsius foris imbellem esse (ad num. 6.) intus vero latentibus minitatur, nisi sceleratissimum suum Ducem, perditissimi (quorum mores a num. 6. ad 11. graphice depingit) sequantur, usque ad num. 12.

II. Digreditur ex eo, quod nonnulli (quamvis falso) sentiant Catilinam Massiliam exulatum ire, duro nimium Ciceronis imperio; ostenditque quantam invidiam, si occidisset, suscepturus apud illos fuerit, qui exilium etiam culpant, usque ad num. 17.

III. Fautores Catilinae contemnendos asserit, quocum sex genera describit, obaeratorum, honores prensantium, agricolarum, turbulentorum, inertium, sicariorum, et luxuriosorum, quibuscum fortes duces, et milites Rom. comparat, usque ad num. 26.

se foris, iam Q Metello Duce praemisso prospectum ait, promittitque contra omnes malevolorum ausus suam vigilantiam.

ORATIO IX. Quaestio est III. Catilinaria.

Argumentum est. Quia tam singulare beneficium, sine Deorum ope singulari Reipubl. contingere non potuit. Igitur, referendae Diis sunt publice gratiae.

Principio urbem servasse asserit, ideoque laetandum omnibus, gratesque Diis referendas, cum non minus sit servari, quam nasci, usque ad n. 3.

Deinde narrat, quemadmodum vigilantia sua principes coniurationis in urbe relictos deprehenderit, et per legatos Allobrogum literasque cum iis ad Catilinam et Gallos datas, P. Lentulum, Gabinium, et Cethegum, etc. esse cognoverit, usque ad n. 10. Quin ipsi idem confessi sint, usque ad num. 14.

Postremo Senatus consulto constitutum esse in dicat, ut novem coniurationis principes, quorum opera populi vicini concitandi, et urbs in cendenda fuerat, carceri traderentur, et supplicatio Diis in gratiarum actionem servatae a se urbis indiceretur, usque ad 16. Nihil deinde, Catilina iam submoto, timendum affirmat, ad n. 18. haec tamen plusquam humana ope gesta Diis adscribenda esse, qui hanc urbem singulari praesidio tueantur, ut omni odio supplicioque digni sint, qui eorum delubris ignem admovere voluerunt, ad n. 13.

Peroratione hortatur ad supplicationis dies omni studio peragendos, quod nullus honor Diis immortalibus iustior habitus sit, quam cum sine caede et sanguine sunt servati, ut docet cum Syllana aliisque seditionibus hanc

conferendo, ad n. 26. Huius igitur tanti beneficii perennem memoriam petit, seque populo pro urbe excubantem commendat.

ORATIO X. Quae est IV. Catilinaria.

Quaestio deliberativa. An coniurati morte plectendi ut Syllanus, an perpetuis carceribus, ut C. Caesar, iudicabat?

Argumentum est, summum scelus poena digna plecterei, non est crudele, faciendum igitur cum facile possit, omni ordine favente.

Exordio gratiam captat, a sua persona, et periculis pro republ. aditis, tum civium erga se studio et cura. Verum hosiubet de republ. potius esse sollicitos, proqua ipse familiam negligat, et mortem non defugiat, cum tam grave crimen delatum sit, usque ad n. 6.

Confirmatione ostendit I. minus quidem in Caesaris sententia sibi imminere periculi, verum utilitatem communem praeponendam esse. Lege Sempronia civibus quidem Rom. cautum, at hoc facinus plusquam hostium esse ubi num. 12. per hypotyposin oculis subicit cogitatum a Catilinariis urbis excidium, ad criminis gravitatem augendam, ut crudele non sit in tales animadvertere, sed parcere, cum tanto suorum discrimine, usque ad num. 4.

II. Quorum timorem rebellionem metuentium sublevat, omnium ordinum studia ad reipubl. defensionem

parata osten dens, usque ad num. 20. suum vero periculum, ob magnitudinem gloriae, quam de servata republ. habeat, et contemnit, et aliorum bonorum praesidio satis discuti existimat, usque ad n. 23.

Peroratione brevi, pro omnibus Senatus in se, et suis in rempubl. studiis gratam tantam memoriam rogat; et si ab improbis opprimeretur, filium commendat: ceterum pro republ. iubet liberam fortemque sententiam pronuntiare.

CENSURA.

Orationes Catilinariae (ut bilis ingenium acuit) summa dicendivi, et copia pollent. Prima et ultima omnibus excellunt partibus, in illa prosopopoeia, in hac hypotyposis perquam illustris. In altera exordium, moresque Catilinae et sociorum, in confirmationis principio a num. 7. ad. 12. in ultima quaedam a num. 24, ad 26. eminent. Tertiapraeter exordium aliquod, et perorationem satis praeclaram, pro confirmatione, laudatae narraetionis specimen, nobis exhibebit.

IMITATIO.

Imitaberis sub eodem genere contra quoscumque proditores, vel coniuratos agendo, ut contra Absalonem, aut Semei, etc.

Poterit et adversus innocentem, a nocentibus in diverso genere usurpari, ut a fratribus Iosephi in fratrem, a ludaeis in Christum, a Romanis in Petrum et Paulum, et universe a Tyrannis in Christianos. Rectius tamen ab Orthodoxis adversus haeresiarchas eorumque asseclas. Nos ad Calvinum applicemus. Similes quaestiones atque argumenta formando.

Argumentum pro parte ultima tale sit. Cum Calvini haeresis manifesta sit, ideoque ille omnibus bonis invisus, apatria eiciendus potius est, quam occidendus, ut coniuratos eiusdem perfidiae socios secum trahat.

contrariam tueri sententiam, quod praestet hanc perniciem religionis auferri, quam transferri.

Argumentum, quo prius negetur, alterum affirmetur, tale sit. Calvinus homo sceleratus est (ut a Bolseco describitur) qui perditos enervatosque flagitiis et turpitudinibus (ut de Beda aliisque Apostatis Monachis, constat) habet domi forisque socios, non igitur timendus, sed fortiter auctoritate verbi Dei, et rationibus erit premendus.

An ob detecta nefaria Calvini et sociorum in Galliis consilia, ipsoque regno pulso, sociis in vincula abstractis, Deo referendae sint gratiae?

Argumentum hoc sit. Agendas esse Deo gratias, non minus ob confervatam multorum salutem, quam primum datam, cum sine singulari Dei ope id fieri non potuerit, ubi Origo deprehensi erroris Calviniani, et sectariorum in Gallia comprehensorum machinationes exponi poterunt.

Si quis tamen malit inducere historiam rei gestae ab Henrico III. Galliarum Rege, quando coniuratione Calvinistarum procerum, in urbe comperta, quosdam sustulit, quosdam carceribus mancipavit, facile applicabit. Ut et illam, qua Parisiis iam prope a Navarraeo Calvinistarum Principe oppressis, a Parmensi ex Belgio subventum est.

An coniurati in perniciem Catholicorum morte plectendi, an perpetuis carceribus includendi sint?

Argumentum in priorem inclinans partem tale sit. Summum haereseos scelus poena digna plectere non est crudele, cum tot animarum periculis caveatur, nequetam difficile, cum tot Ecclesiae Principes faveant, igitur non est negligersdum.

ORATIO XI. Pro Muraena de ambitu consulatus reo?

Negat Cicero cum Hortensio, et M. Crasso patronis. Affirmat Serv. Sulpitius in consulatu petendo aemulus, et cum eo M. Portius Cato et Cn. Posthumius.

Argumentum tale est. Muraena dignior Sulpitio est, nihilque contra leges, in petendo consulatu, admisit, quo ambitus convincatur.

Ergo periculosis reipubl. temporibus a consulatu, propter aliorum aemulationem, cum insigni contumelia, reiciendus non est.

Exordium a Muraenae, et sua inprimis persona ducit Nam postquam precatus est, ut reipubl. electio Muraenae Consullis feliciter eveniat, Catoni sibi adversanti, quod et legem de ambitu tulisset Cicero, et severus Con ul videri vellet; tum etiam Sulpitio causas suae defensionis reddit Cicero, quod iure Consul defendat Consulem; innocentem, et amicum, et afflictum, nisi nefarius, superbus, et crudelis haberi velit usque ad n. 11.

Propositione partitur in tres partes orationem accusationi respondentes, quia 1. vitam Muraenae, 2. dignitatem, 3. ambitum perstrinxerant.

Confirmationis partem primam a refutationee vitiorum obiectorum ducit. negat 1. in Asiam luxus gratia profectum, sed strenuum illic ex iussu patris egisse militem ad num. 13. Negat 2. saltatorem fuisse, qui nec ebrius quidem compertus sit, ad num. 15.

Altera parte ostendit, Muraenam iure Sulpitio praeferri, nam 1. licet genere et quaestura pares sint, reliquis tamen vitae officiis Muraena superat; cum ille miles et legatus; Sulpitius tantum Iurisconsultus et Rhetor, ubi a num. 22. ad 31. scientia rei militaris iuris cognitioni et eloquentiae, insigni contentione praefertur, bellumque in quo Muraena versatus est, contemnendum fuisse negat, usque, ad num. 35. Deinde nihil obstare docet, quod prior in Praetura Servius fuerit, cum populi voluntas saepe mutetur, et Muraenae favor militum virtute comparatus sit, usque ad num. 41. Deinde quod praetura Muraenae laeta et felix, huius tristis et atrox fuerit usque ad num. 43. Denique quod populi

studium ex modestia consulatum petendi, et liberali ludorum donatione pro vocatum sit, cum Sulpitius accusationi competitoris intentus, curam prae se ferre petendo non videretur, quam afflicta per Catilinam respubl. postularet, usque ad num. 54.

Tertiam partem confirmationis de ambitu, a refutatione adversariorum orditur, quos ait, immerentem in summum discrimen omnis fortunae adducere, ad num. 57. Catoni igitur universe respondet (nam Posthumii et Sulpitii refutatio intereidit) non debere gravitatem accusantis alterius obesse innocentiae, cum Scipionis Africani auctoritas L. Cottae non obfuerit, nec Sergio M. Catonis proavi. Deinde num. 60. laudat naturam Catonis, sed Stoicae disciplinae studium, ex quo deflectat, ob ineptiam sententiarum, num. 61. reprehendit, Academicorum moderationem, num. 65. praefert, qui et diversa esse delictorum genera, et ignosci quibusdam posse tradant, in quibus praeter Scipionem, Laelium, ipsum M. Catonem proponit, quorum comitate severitatem nimiam suadet esse temperandam, usque ad num. 67. Deinde speciatim obiecta refutat, et 1. negat crimen esse clientibus et sectatoribus affluere, cum lege tantum prohibeatur, tales mercede quaerere, non meritis. Spectacula etiam et prandia ab amicis more modoque facta asserit, usque ad num. 74. 2. negat crimen esse, quod moderatis epulis sibi benevolentiam Muraena conciliarit, ad num. 78. Deinde 3. ait, si Cato in accusando Muraena reipubl. bonum spectarit, se illud magis defendendo facere, qui contra reliquias Catilinae ipsi etiam Catonimetuendas fortem Consulem requirat, usque ad num. 86.

Peroratio miserationem excitat, a pristina Muraenae fortuna, cum praesenti comparata, ab illius precibus, matris squalore, fratris afflictione, ipsiusque Ciceronis obtestatione, pro rei salute, interprosita.

CENSURA.

Nobile, et primis iure accensenda oratio est. Exordium et peroratio clara sunt, et plurum imitationi idonea. Altera pars confirmationis ex comparatione boni militis, et docti, sive militaris scientiae, et iurisprudentiae, deinde et inconstantiae

vulgaris favoris n. 35. insignis est. Tertia pars gravitatis nimiae, et severitatis Stoicae praeclaram reprehemsionem continet.

IMITATIO.

In eodem genere imitaberis, cum diversi ad eosdem honores petendos concurrunt, et de militum, iurisconsultorum, Oratorum et Philosophorum praelatione disceptatur. In diverso genere, si, e. g. Ecclesiasticus quispiam ad praelaturam Ecclesiae religiosum potius, sacerdotem et doctum, quam profanum indoctumque assumendum contendat. Aut saeculari adolescenti, de statu vitae eligendo anxie disquirenti, solitudinem potius religiosam, quam vel Ecclesiasticae vitae libertatem, velmilitiam, forum, aut dinitatem in republ, suadens.

ORATIO. XII. Pro L. Flarco repetundarum reo.

Habita est anno Cic. 48. U. C. 694. M. Calphurnio et Bibulo Coss. in foro iuxta gradus Aurelios.

Negat cum Hortensio Cicero contra D. Laelium. Iudice L. Lucullo, adsessore T. Vettio aliisque.

Argumentum. Flaccus probatae vitae homo est, qui a testibus umverse levibus, tum singulatim nefariis, nulloque argumento subnixis: accusatur: Ergo absolvendus est.

Exordium a L. Flacci, Catilinae oppressore, meritis in rempubl. ducit, ostenditque quanti reipubl. et cuiusque ordinis intersit, talem, a Laelio temere oppugnatum, secum tueri, usque ad n. 6.

Consirmatio potissimum refutatione testium nititur. Prtma parte, universe testium Asiaticorum levitatem arguit, quae Flaccum Romae in iure dicendo omnibus probarum, subito post annum arguat, usque ad num. 9. Et 1. quidem Graecos, licet doctos, tamen ex communi proverbio

sensuque persidos esse tradit, Romanorumque fidem cum illorum levitate componit, usque ad num. 13. Deinde a Laelio praemiis, metu, spe, errore collectos testes, ideoque minime audiendos docet, usque ad n. 20. Denique tabulas rationum contra Flaccum corruptas asserit, quod illae, quae intratriduum ad Praetorem deferri debebant, trigesimo vix die relatae sint, et in hostium potestate fuerint, ad n. 23. Quare universe indignum esse docet, tam incertis testimoniis, contra probatae vitae hominem, assentiri, ad n. 27.

Pars altera conf. de testibus sigillatim est, docetque exactam iure pecuniam a Flacco nomine classis imperatam, ad num. 34. Deinde singularum civitatum testes refutat: Aemonensium unum Asclepiadem, ut hominem sceleratum, et sine tabulis ac sociis prodeuntem, reicit. ad n. 39.

II. Dorylensium testibus illudit, tum quod tabulas se amisisse in via ridicule asserant, tum quod inepti, dolosi, impudentes sint, usque ad n. 52.

III. Miratur Trallianos causam suam testimonio sordidi hominis commisisse, pecuniam vero ab his acceptam patris fuisse et haereditatis nomine Flacco debitam, usque ad 60. Deinde universe Asiaticorum erga Rom. perfidiam refricat, hisque Atheniensium aliorumque Graecorum, cum totius Graeciae laude, et Asiae contemptu, testimonia pro Flacco opponit, ad n. 64.

IV. Edictum Flacci, ne ex Asia pecunia Hierosolymam exportaretur, ex Senatus consulto, ut recte factum laudat, usque ad n. 70.

V. Prolixius aliquanto Rom. civium querelas expendit, et primo Decianum, contra quem de agris Flaccus decreverat, ob avaritiam, crudelitatemque in alios exercitam, ludificationem a Pergamenis acceptam, deridet, usque ad n. 84. Deinde Sextilium, de haereditate uxoris suae a Flacco adita, reicit: quod iure bona adierit ab intestato morientis. Neque Lurconi contra Flaccum stanti, tamquam irato, multum docet essetribuendum, usque ad num. 90. Denique Falcidio de 50. talentis Flacco datis, parum esse credendum ait; quod. et absens solis literis testetur, cui praesenti iuratoque vix fides sit, et prodigus ipse pecuniam male consumpserit.

Catilinae per Flaccum oppressione, ducta, et a periculis reipubl. nisi obstitisset una secum, diducta; denique obtestatione Ciceronis, et filii parvi inductione conclusa, admirabiles potentesque ad miserendum affectus complectitur.

CENSURA.

Exordium et peroratio huius orationis eximia est. Pro testium fide infringenda plures locos communes habet; Observandusque ille principio confirmationis qui Graecos universe perstringit, tum qui parte altera n. 61. et seq. Athenienses aliosque Graecorum Asiaticis testibus praefert.

IMITATIO.

Imitaberis sub eodem genere, quando in iudiciali causa contra, vel etiam pro testibus dicendum erit; nam quae adversantur, pro iisdem, si abesse demonstres, facient. Extra iudicium etiam, in genere diverso et rebus controversis, qua auctoritate dictorum, vel scriptorum nituntur, eadem servient. Ut si haeretici contra veteres, aut hodiernos Ecclesiae Rom. scriptores, sua testimonia, et sacrarum scripturarum interpretationes producant. Hi enim sua levitate, inconstantia, improbitate mutuaque dissensione, facile ab imitatore refellentur.

ORATIO XIII. Pro P. Sylla.

Habita est anno Cic. 45. Urb. C. 691. L. Licin. Muraena et D. Iunio Syllano Coss.

Negat cum Hortensio Cicero, adversus L. Torquatum Syllae aemulum, qui eundem ante triennium consulatu deturbarat.

Argumentum. P. Suylla convinci non potest coniurationis per testes, estque vir bonus.

Exordium perbreve sumit ab afflicti Syllae fortuna, et sua lenitate ac miseria, quam Consul, in noxios severus, nunc in innoxios cupiat ostendere, usque ad n. 3.

Confirmationis partem primam Cicero in se defendendo ponit contra Torquatum. Negatque se Catilinariae factionis homines tueri, sed eum, quem Hortensius aliique viri clarissimi innoxium censeant, ideque sibi non minus vitio, quam illis vertendum esse, cum quibus alios coniuratos, ut Vargunteium, Autronium, Ser. Syllam, etc. oppugnarit, usque ad num. 11. Deinde negat se tueri Syllam in illa coniuratione, quae Lepido et L. Tullo Coss inita dicitur, hoc enim illorum temporum conscium praestitisse Hortensium, scire vero, quod ad se consulem Sylla delatus non sit, Autronium vero per Allobroges aliosque delatum, ut iccirco huic defensionem postulatam negaverit, illi obtulerit, usque an num. 20. Denique se neque regium quid affectasse, cum senatorum semper steterit arbitrio, nec peregrinum habendum, licet ex muncipio oriundus sit, nisi plerique Rom. atque ipse etiam Torquatus peregrinis accensendi sint, ad num. 26. postremo insigni digressione in praesentes suas pro republ. curas laboresque praeteritos, et patris etiam Torquat. laudes, cum vellicatione degenerantis filii, excurrit: cuius tamen vitia laudes patris obtegant ad num. 35.

Pars altera obiecta Syllae refutat. et I. dicit falli testimonio Allobrogum Torquatum, cum nihil certi de eo attulerint a Cassio ad n. 40.

II. Negat aliter a se relatum in tabulas, quam delatum a testibus, cum senatu praesente, conscii nominati signatique sint. Ubi egregie ab obtestatione Deum hominumque praesentium, tum silentio Torquati, hanc calumniam retorquet, monetque se nolle in adolescentem et amicum eloquentiae vires depromere, pleraque ipsius obiecta levi manu discutir, inimicitias vero ex hoc capite dicit esse inconsulte ab illo susceptas, ad num. 51.

obicere, probat; quod illo rempore Romae Sylla non fucrit. neque cum Catilinae sociis alibi. Gladiatores ab illo quidem emptos, sed simul etiam a L. Caesare, et Q. Pompeio asserit ad num. 56. Cincium etiam, Syllae familiarem, negat quicquam, coniurationis gratia, in Hispania molitum; cum neque mores id hominis fcrant, et alibi rectius potuisset, nec Pompeianos denique a Sylla concitatos adversus colonos, cum neutri id sentiant, usque ad n. 62.

IV. Legis rogatio, quam L. Caecilius de ambitu in gratiam Syllae tulit, nihil ad coniurationem facit, cum neque Sylla illam pro se ferri voluerit, et Autronii, in honore competitoris, improbitate deiectus sit. ad n. 67.

Tertia parte, ex vita et moribus Syllae, probat illum a coniuratione alienum fuisse. Et I. quidem perditis Catilinae, Lentuli, Cethegi, Autroniique coniuratorum moribus, Syllae mores longe diversos opponit, ut hic illis adhaerere non potucrit a n. 69. ad 78.

II. quaestiones servis intentatas, minus, quam vitam Syllae, certitudinis afferre, eleganter contendit. ad n. 80.

III. Auctoritatem denique et Senatorum et suam, qui Syllam defendant, cum tamen detestentur Catilinarios, a Torquato laedi asserit, quod levitatis omnes arguere videatur. usque ad n. 86.

Peroratione ad misericordiam implorandam egregie disposita, 1. testatur superos, se, ut nocentes pro reipubl. salute oppugnavit, ita innocentem Syllam tueri. 2. calamitate, quam per Torquatos, a Consulatu deiectus, sustinuit, et quâ in extremum maerorem coniectus est, iubet adversarios acquiescere illaque Iudices ad miserationem commoveri; quam et ipse orator denique suis lacrimis intercedens implorat.

CENSURA.

Suis haec partibus illustris oratio est, partis primae finis n. 2. et seq. insignis est, partis alterius mediumn. 41. et seq. eminet. parte 3. comparatio Catilinariorum cum Sylla, et quae de servorum quaestionibus n. 78. sequuntur, diligentiam lectoris promerentut. Peroratio vero prorsus est admirabilis.

IMITATIO.

Imitaberis sub eodem genere, in defensione Religiosorum, qui inimicis suae religionis suspecti fuerunt, saepius de collusione cum hostibus; cum tamen nec idonei testes producerentur, nec ipsorum vitae institutum moresque eiusmodi machinationes patiantur. Vel sub diverso genere, si illorum vitam non adversariam Evangelicae perfectioni, sed maxime conformem, neque Pontificis dignit atem regiam, aut peregrinam in Ecclesia esse, sed eius praecipuam hactenus auctoritatem stabilitatemque tueri, tum ex veterum Patrum testimoniis, tum ex ipsa vivendi ratione ad Christi institutionem exacta, demonstres quibus Acatholicorum mores universe licebit componere.

ORATIO XIV. Pro A. Licinio Archia Poeta.

Argumentum. Archias heracleae, in foederata Romanis urbe, adscriptus, iuxta legem, professus suum apud Praetorem nomen est, dignaque Romano cive poesi excellit, eorumque gesta celebravit, a civibus igitur excludendus non est.

Exordio, profiretur, omni se eloquentia Archiae subvenire debere, a quo puer instituts, huius principia hauserit. Deinde veniam postulat, si in hoc iudicio novo dicendi genere de studiis humanitatis disserat. ad n 4.

Confirmationis 1. pars, narrationem vitae et studiorum Archiae complectitur, et quemadmodum ex Graecia in Italiam, Romamque, iam celebris, translatus. Mario et Catulo Coss. atque a Lucillis receptus fuerit, exponit, usque ad n. 6. A. L. Lucullo vero Heracleae adscriptus Archias, coepit, iuxta legem Syllani et Carbonis, Romanus, cum Heracliensibus, civis esse, quorum, licet tabulae bello incensae

perierint, tamen muncipii integerrimi, et Lucullorum testium fides audienda est, quin et in tabulas Metelli eius nomen Romae relatum est, et haereditatem Rom. legibus adiit, etc. usque ad n. 12.

2. Parte 1. universe dicit, se archia ob humaniorum studiorum communionem delectari, ad num. 15. his vero studiis magnopere bonam multorum naturam, ut in Africano, Laelio, Catone compertum sit, ad raram gloriam excoli, ad num. 18. Archiam vero iisdem excellere, ut si pro Homeri patria olim inter plures certatum sit; hunc, qui Romanorum Ducum, ut Marii Lucullique res gestas versibus Graecis complexus sit, ultro etiam esse accersendum, ad n. 24. praesertim, cum magni viri, ut Alexander, Pompeius, Sylla, Metellus, Decius tanti poetas fecerint, quanti ipse nunc Cicero. Archiam res, a se in confulatu gesta, etiam versibus complexum ad num. 28. Hanc laudis, aeternaeque gloriae mercedem non esse bene meritis subtrahendam, ad num. 21.

Peroratione, enumerat strictim rationes, ob quas Archias sit in urbe conservandus.

CENSURA.

Oratio facilis est mitioribusque figuris efflorescit; altera vero corfirmationis parte, quae demonstrativi est generis, plane eximia, deciesque ab eloquentiae studiosis cum legenda, tum imitatione reddenda.

IMITATIO.

Imitaberis, si ostendas scholis Romanae eloquentiae Poetas submovendos non esse, quod illos et doctissimi quique legerint, magnum ad eloquentiam praesidium adferant. Vel etiam si universe de Graecis literis cum Romanis iungendis disseras. Si humaniorum studiorum emolumenta, et ad nominis virtutisque gloriam praesidia extollas. Si de aliis artificibus, e. g. Pictoribus, aut Musicis ad urbem aliquam, vel Academiam, recipiendis; si de certo, vel religiosorum, verl Ecclesiasticorum in stituto, virisque ad Ecclesiam admittendis, deliberetur.

ORATIO XV. Post reditum Ciceronis exulis. Ad Quirites.

Habita est anno Cic 50. C. Urb 696. P. Cornel. Lentulo et Q. Caecilio Metello Coss.

Argumentum tale est. maius beneficium hac restitutione accepi, quam a parentibus, Diis, atque ipsis ante hac Romanis acceptum est. Ergo, gratiae mihi referendae sunt.

Exordio perbrevi laetatur votum suum, quo se unum pro reipubl. salute ita obtulisset, ut in calamitate essent, qui sui miserentur, a Diis exauditum esse, usque ad num. 2.

Confirmationis parte I. extollit beneficii magnitudinem, 1. quod familiae, liberis, fratri, Italiae, pristinisque dignitatibus, restituatur; quae quanta sint, carendo magis didicerit, ad num. 5.

II. Quod quantum parentes nascendo, Dii tribuendo, Romani ante sigillatim dando contulerint, tantum uno nunc simul beneficio retulerint.

III. Comparat reductionem suam cum Metelli, Marii, Popilii reductione, illosque sanguine iunctorum potentia et opibus, se vero tantum C. Pisonis generi et fratris (cuius amorem singularem describit num. 8.) lacrimis adiutum, ceterum totius populi fretum favore, ut 20. milia hominum vestem mutarint, Senatus dese constituerit, municipia ltaliae intercesserint, nulla cuiusquam caede, altero Consulum non resistente, Lentulo vero etiam summe contendente; nullo ante hac pari restitutionis exemplo, reductum esse, usque ad num. 13.

IV. Digreditur ad turbatissimum reipubl. Statumper Catilinae reliquias inductum propter quem cesserit, quod P. Lentulum secuturum Consulem provideret, cuius benevolentiae Pompeii Serviliique auctoritas, pro se, accesserit, usque ad num. 18.

Parte 2. Suum erga tam benevolam remp. studium, nihil hac iniuria immutatum, pollicetur, exemplo Marii restistituti; cum quo tamen inimicos non sit armis, sed pietate ulturus, malos remp. hanc gerendo; perfidos nihil credendo; invidos virtuti studendo; avaros ad rationes revocando, praesertim cum de gratia potius optime meritis, quam odio male meritis rependendo cogitandum sit, ad num 24.

Peroratione brevi memoriam beneficiorum sempiternam, studiumque in remp. pollicetur.

CENSURA.

IMITATIO.

Imitaberis, in eodem genere, si quem ex simili calamitate ereptum ostendas, ut si Iosephus Deo ac Pharaoni etiam gratias referat, quod se ex priori calamitate ereptum adtantos regni honores extulerit. Si Moyses Israelitico populo et ex Aegyptiaca servitute educto, aut Iosue illo iam ad terram promissionis traducto gratias Deo rependat. In diverso genere, ut siquis ex haeresi, in quam suo, vel parentum errore, prolapsus sit, ad Ecclesiam reductus sit. Aut si Henrico IV. Galliarum Regi Societatis IESU, pro honorifica illius reductione; vel etiam Senatui Veneto, aut Pontifici Alexandro VII. pro restitutione in Venetam rempubl. gratias agat.

ORATIO VII. Post reditum ad Senatum.

Eiusdem fere temporis ac propositi est, nisi quod hic liberius adversarios superioris anni Consules, Gabinium et L. Pisonem perstringat. Dicta de scripto est, ut ipse pro Plancio fatetur. n. 74.

Argumentum orationis tale est. Ingens beneficium Patrum est imprimis Lentuli et Metelli Coss. tum Pompeii et aliorum: qui me duorum improbissimorum Coss. Gabinii et Pisonis consiliis desertum et proditum restituerunt. T. vero

Annii Milonis Sextii Sextilii aliorumque contra Tribunitium furorem armatorum non impar beneficium est, Ergo, gratiae omnibus referendae sunt.

Exordium, et propositionem a re ipsa iam nota ducit, et beneficium restitutionis cum parentum et Deorum, ut supra, beneficiis confert, ad n. 3.

Confirmatione exponit I. quemadmodum referente L-Mummio Tribunopleb. P. Lentulo et Metello Coss. una cum Pompeio adiuvantibus, cum omnia in republ muta essent, ac velut mortua in foro curiaque iacerent, adversus improborum conatus, restitutus fuerit. ad n. 9.

II. Describit sceleratissimos duos superioris anni Consules, per quos pulsus fuerat, et inprimis Gabinium Luxuriosissimum nepotem, cum quo miratur affinem suum L. Pisonem sociasse consilia, seque pulso etiam domum despoliasse, usque ad n. 18.

III. Titi Annii Milonis, Sextii aliorumque in se restituendo virtutem depraedicat ad n. 20. ac deinde sigillatim ad illa, quae Lentulus in totius Italiae convocatione, quaeque Metellus ab inimico amicus, quae Senatores 410. uno solum discedente, quae Cn. Pompeius, quae T. Annius Sextiusque egerint commemoranda descendit, ad num. 29. postremo ad universos reversus, se eos Deorum in numero habituros adfirmat. ad num. 37. Cessisse se turbis reipubl. ne forte secum multi boni resistendo perirent, nunc secum ubertatem salutemque, ad afflictam rempubl. revertisse. ad num. 35.

Peroratione ostendit se pristina libertate rempubl. defensurum, quinullis propinquorum auxiliis, aut aliis, ut alii, nisi forte lacrimae fratris aliquid egerint, sed auctoritate senatus Italiaeque totius voluntate redierit.

CENSURA.

In hac oratione omnem Cicero, in Gabinio praesertim exagitando, eloquentiae vim depromit, a num. 9. igitur usque ad 18. eminet.

Imitationi supradictae materiae, modo in adversarios simul exerantur aculei, servient.

ORATIO XVII. Prodomosua ad Pontifices.

Prima incidens. An Cicero recte suaserit Pompeium rei frumentariae praeficiendum esse?

Altera propria. An domus Ciceronis a Clodio consecrata, expers religionis, et restituenda Domino sit?

Quod pro reip. salute, consulum et sanatus auctoritate tuenda, tum plebis tumultu, in fame, sedando, ad senatum et Capitolium venerit, et Cn. Pompeium dignissimum rei frumentariae praefecerit, reprehendi non potest, neque Pontific es offendere, cum sit e re omnium.

Argumentum quaest. 2. Clodius legitime consecrare nonpotuit, quia et tribunatus eius nullus est, et lex irrita: et domum iniuste evertit, et ritu consueto non consecravit.

Exordium ab officio Pontificum et causae gravitate; quod cavendum sit, ne improbi sua scelera religionis obtentu velent; egregie ducit, ad n. 3.

Propositione docet, quod priusquam rem propositam aggrediatur, Clodii criminationibus, quibus gesta per hosce dies a se in senatu vellicet, occurrendum sit.

Confirmatione igitur quaest. 1. occurrit convitiis Clodii: ostenditque 1. se per illa quae gessit in Senatu, non timere Pontificum alienationem, quitamquam venti non mutentur. 2. se, cum a republ. absens desideratus sit, nefarie a Clodio exturbatum. 3. se abstinuisse senatu, dum, Clodius tumultuaretur, venisse denique a Consulibus vocatum ex officio boni senatoris, ut novae seditioni per Clodium, eiusque et Catilinae facinorum socios, Lollium, et Sergium occasione famis concitatae, occurreret, adfuisse Deos,

et suo consilio Cn. Pompeium rei frumentariae praefectum, et annonam, quae a se publice flagitabatur, appulsam esse, ad num. 18. Denique 4. admirabili vi et eloquentia demonstrat, se rectius uni extra ordinem Pompeio rei frumentariae summam credidisse, quam M. Catonem ipse praefecerit bello contra innocentem Prolomaeum Cypri Regem (ad num. 23.) quamque sceleratissimum ille Gabinium proconsulem Syriae, aliisque liberis populis L. Pisonem, lege Sempronia violata; quam denique Sextum Clodium, sanguine iunctum, rei eidem frumentariae, unde ad hanc famem deveniatur, praefecerit, usque ad num. 17. Postremo monet frustra ipsum aliosque conari, ut suam Pompeiique amicitiam et studia pro republ. dissocient, si quid intercesserit diffidentiae, se errore divulsum esse, nunc ipsius rursum benevolentiam in restitutione expertum, non ultra divellendum, usque ad n. 32.

Confirmationis quaest. 2. ostendit domum restituendam, quod illegitime consecrata sit.

I. Quia Tribunatus ipsius nullus sit, propter adoptationem inter plebeios illegitimam, ut quae, et iuri repugnet publico, ad n. 43.

II. Licet staret tribunatus, lex tamen Clodiana concideret; cum et legibus, et formae iudiciorum adversetur, ad n. 53. praxi denique legis ferendae sine vi, ubi vim furoremque, in se suosque, tum bonos omnes sibi faventes; usurpatam, lata elegantique descriptione. usque ad n. 101. prosequitur, docetque, seindemnatum a populo (si factiosos demas) esse urbe depulsum, semperque etiam absentem in testamentis bonorum, pro cive habitum, neque suas iactare laudes, nisi convitiis lacessitum quibus respondeat, etc.

III. Domum suam iniuste eversam breviter tradit, cum sceleratorum tantum civium, quales Metii, Spurii, Cassii Manlii, Flaccique condemnati fuerint, eversa sit, ad num. 103.

IV. Dedicationem ex vitio dedicantis illegitimam esse, prolixius docet; quia ab auctore scelerato, sine Deorum voluntate, simulacro meretricis pro Dea libertatis illato, oppressa iam urbe, sine Pontificum auctoritate, sine postis apprchensione, et verbis solennibus facta est,

usque ad n. 122. Deinde legem dedicationis iniquam, ipsiusque Clodii exemplo irritam, nullum consecrationis verbum continentem, non cum Pontificibus cum Populo ac viris bonis (ut Cassius signum Concordiae in curia statuens fecit) communicatam. Postremo vitionsissime consecrationem peractam esse ostendit, usque ad n. 142.

Peroratio Apostrophen Ciceronis 1. ad Pontifices continet, ut auctoritatem revocantis patriae suo iudicio, Ciceronem domui propriae restituendo, confirment; Deosque obtestatur, ut si pro patria, et illorum templis pugnarit, faveant.

CENSURA.

Oratio vehemens et incitata, strictis Clodiuminterrogatiunculis contemptim refutat, et lacessit. maxime vero in principio, et confirmationis primae parte ultima, a num. 18. tum etiam parte altera a num. 44. ad 66. et a num. 103. ad 115. cum peroratione, vi atque efficacia, eminent.

IMITATIO.

Imitabitur Romanus quispiam, si contendat. 1. Summum Pontificem ad providendum moribus, et disciplinae Ecclesiasticae consensionique omnium, recte universae Ecclesiae praefici. 2. Bona Ecclesiastica ab haereticis occupata, nondum religione vacua, quod Deo legitime dedicata sint, illegitime a profanis hominibus zeneri: alia contra ab haereticis Deo dicata nullareligione obstringi, quod sine Deo, sine lege, auctoritate, nihil queat consecrari.

ORATIO XVIII. De Aurispicum responsis.

Habita anno Cic. 51. U. C. 697. C. Corn. Lent. Marcello et L. Marc. Philippo Coss. contra Clodium, qui recepta abs Cicerone domo, docuit in Concione Aruspices tradere, Deos ob loca sacra profanata urbi offensos esse; idque in ciceronis domum consecratam detorquebat, at Cicero converso argumento Clodium hac ira peti, ob sacra fidemque violatam, etc. docebat. Unde tam quaestio, quam argu. montum patet.

Exor dio describit praeteritae diei impudentiam, qua Clodius coram egerit, digressusque iustam suam indignationem conciverit, quem tamen semper a violatis Bonae Deae sacris odio sit prosecutus; quod videret, quantam respubl. pestem foveret, ominatur T. An. Miloni huius pestis opprimendae gloriam, prae se, deberi, ad n. 8.

Propositione, per irrisionem dicit, Clodium a sacris Bonae Dcae prodeuntem, de religione Domus Ciceronianae, concionatum esse, qui propediem etiam, a thalamo sororis egressus, de pudicitia dicturus videatur. Nunc se pro sua domo responsurum, ad n. 11.

Confirmationis parte 1. refutat Clodium et Aruspicum responsis in illum retortis.

I. Docendo suam domum religione magis liberam, quam cuiusquam urbe tota; quod de nulla tale iudicium senatus, tale Pontificii totius collegii habitum fuerit, quo libera decerneretur, usque ad n. 18.

II Tradit ludos Megalesiorum pollutos non esse, nisi per Clodium aedilem vim furiosae plebis inferentem, ad num 30.

III. Loca sacra profanata, non in domo sua (quam Clodius profanus conscrare non potuit) sed a Clodio, qui Telluris sacellum invaserit, ad n. 34.

IV. Oratores violatos (ut Aruspices dicebant) et ab aliis, ne solus improbus videatur, et a Clodio, qui per Medicum uni venas inciderit, asserit, ad n. 36.

VI. Sacrificia vetera occultaque polluta, per clodium sacra Bonae Deae violantem affirmat, ideoque iusta Deae poena in omnia scelera non oculis quidem, ut Appius abavus erat, sed mente caecum, proruere ad n. 4.

I. Cavendum ne per optimatum discordias principum caedes oriatur. At Cicero gravissimam discordiarum facem unum modo ostendit esse Clodium, cuius sceleratam, discordiarumque amantem vitam, per omnes aetatis, et officiorum gradus, ad praesens tempus, cloquentissime deducit, ad n. 54.

metuendum iure Cicero asserit; quod hic fere Principum dissidentium finis sit, ut Mario et Sylla, Octavio et Cinna dissidente visum est.

III. Cavendum, ne occultis consilis respubl. laedatur, qua in re Clodium afferit metuendum ad n. 56. et ne repulsis deterioribus honos augeatur: qualem, citra controversiam, ait esse deterrimum hominem Clodium, usque ad n. 60. Postremo ne reipubl. status immutetur, providendum, quod perquam difficile in labefactata auctoritate Principum, et senatus, esse agnoscit, ad n. 61.

Peroratione excusat se a graviore oratione, quam religionis causa susceperit, omnesque a Diis portentis vicinorum agrorum praemonitos; ad concordiam hortatur.

CENSURA.

Haec oratio, licet pauculis locis demissior, magnam tamen ingenii et eloquentiae vim in Cicerone demonstrat cum quae sibi adversari visa sunt Aruspicumresponsa, ita in Clodium regessit, ut is unus maxime reus videri posset. Exordium post principium eiusque propositio eximia sunt. Confirmationis pars 1. inprimis eminet n. 33. et a num. 38. ad 40. a quo per alteram partem confirm ad 54. num. usque, disertissime in Clodium se se effundit.

IMITATIO.

Serviet in examinandis legum, testamentorum, decretorum, vaticiniorumque denique et sacrae Scripturae verbis sententiisque pro nobis in adversarios retorquendis.

ORATIO XIX. Pro Plancio, ambitus reo.

Dicta est anno Cic. 53. U. C. 699. Domitio Aenobarbo, et Ap. Claudio Pulchro Coss.

Argumentum, Cn. Plancius diligentia gratiaque atque in. tegritate vitae populi suffragia potiora obtinuit, neque quicquam adversus legem commisisse convinci a Laterense aliisque potest. Non igitur ambitu, sed iure illi praelatus est.

Exordio benevolentiam captat a persona Plancii, cui plurimum, ut salutis suae conservatori, obligetur, tumetiam causae aequitate, qua subnitatur, ad n. 6.

Propositione dicit, se, et de meritis Plancii, et ipsius innocentia dicturum, quamquam grave sit Laterensi amico hac in re adversari, ad n. 6.

Confirmationis quatuor veluti partes facit: Prima docet Plancium si non generis dignitate, attamen diligentia populi favorem prae Iuventio meritum esse, populo igitur, qui rogari et sollicitari amat, imputandum, quod Plancius praelatus sit. Ubi n. 12. scite populum hanc Iuventio negligentiam expriobrantem inducit, ac deinde ipse comitiorum incertitudinem per Apostrophen urget ad n. 17. Deinde genus utriusque confert, municipumque favorem. Se etiam sua intercessione Plancio, bene de se exule merito, profuisse tradit, ad num. 27. denique laudatam ipsius vitam breviter ab adolescentia prosequitur, ad n. 30.

Altera parte Confirm. obiecta Laterensis confutat. ut I. Negat libidine notatum, etiamsi ex more Mimam rapuerit; nec, quod scclestum ex carcere dimiserit, crudelem, sed humanum potius habendum; nec filio obesse debere dictum Patris liberius in Magistratum iactum, quod honestus pater filio obstare nequeat, praesertim cum dolore extortum fucrit. Liberum quidem (ut et aliorum saepe) non tamen asperum dictum, ad n. 36.

II. Negat (quod obiciebatur) ambitum esse admissum. Neque enim id factum in Iudicum editione, contra legem Liciniam, cum ipse Laterensis hos delegerit ex tribubus maxime Plancio infestis, qui ex amicis et corruptis a Plancio legendi. iuxta illam legem, fuissent, ut testes iidem esse possent, ad n. 45.

Neque decuriatio tribulium, et suffragia largitione comparata sunt, cum de hoc, ut et de coitione, et nummorum divisione, nilprobetur; beneficia tribubus

praestita etiam laudentur; gravitas Laterensis gratiam non meruerit, usque ad n. 58.

Parte tertia confirmationis, ad Cassii obiecta plura respondet strictim. 1. Negat populum meminisse, quod ex Laterensis familia primus aedilis fuerit Iuventius. 2. Dicit etiam Ciceronis filio, non profuturum ad honores Patris consulatum, nisi ipse advigilet. 3. Quod licet Plancius ex Scipionis filiis non sit, aut non triumpharit, aut minus eloquens doctusque sit, hoc non impedire, modo virtutem ad aedilium munus requisitam adferat, ad num. 63. Denique 4. ad laudes Laterensis a Cassio propositas, ait, saepe populum has ignorare, ut, Lepido exemplo, sibi ex quaestura Siciliensis Romam redeunti eventu cognitum esse, memorat. 4. Fatetur se pluribus quam Plancio, ipsique etiam Laterensi obstrictum. Sed hoc tempus sibi persolvendae gratiae Plancio oblatum iure impendere. ad. num. 72.

Parte quarta confirmationis, ad quasdam Laterensis in se obiectiones redit. et 1. Negat se quicquam Plancii temporisque gratia fingere; sed vere obstrictum, qui gratias eidem redux publice in Senatu dixerit, ad n. 75. Deinde iure se in defensione Crispil amici et propugnatoris suilacrymatum dicit. 3. quodlicet in tribunatu sibi Plancius non adfuerit; postea hoc exuli praestitisse, ut etiam Senatus ei gratias habuerit; se igitur ingratum esse non posse, nec refugere nomen milericordis et defensoris ut Laterensis ad num. 86. Denique 4. quod ipse timide reipubl. aliorumque auxiliis subduxerit, quodque mortem formidarit, ait, consulto factum; cum manens nec vincere, nec vinci sine reipubl. clade potuerit, mori autem cum reipubl. clade noluisse ad num. 91. Postremo, quod Laterensis se in republ. liberum esse, Ciceronem vero a reditu talem esse negaret, ac denique in Plancio defendendo, ex cloaca arcem instruere; respondet ad primum, se favere laterensi libertatem, et propriam non deserere, dumque amicos et inprimis Cn. Pompeium, deinde, C. Caesarem laudet, facere hoc quod totus Senatus facit; et si videat, navem non impelli in portum, quem velit, occupare, quem possit. Cn. vero Plancium sibi a plerisque deserto Dyrrachium

etiam mutato habitu occurrentem excipientemque supra meritum non amplecti, ad n. 101.

Peroratio brevis, sed ad motum vehementissima, ex Plancii in Ciceronem affectu ducta, et mutuo publice complexu, lacrimisque cum Ciceronis, tum Iudicum absoluta est.

CENSURA.

Pleraque humiliori charactere, ut in disceptationibus solet, exarata sunt. Notanda tamen ingeniosa Laterensis exagitatio est, qua negligentiam ipsi et fiduciam nobilitatis exprobrat. an. 12. ad 17. Est tamen, et pars ultima confirmationis, in sine praesertim observanda, et universe exemplum modestae refutationis, cum laude adversariorum, tum epilogus plane admirabilis diligenter considerandus erit.

IMITATIO.

Imitari in Ionatha, amicum Davidem coram Saule patre defendente, licebit, illis, quae a Patre de ambitione regni obici poterant, refutatis, et argumentis de militiae praefectura in bene meritum conferenda propositis. Serviet Iudae etiam ad defensionem fratris Iosephi, aut Pilato ad Christum e manibus Iudaeorum asserendo. In Danielis quoque defensione adhiberi multa poterunt.

CAPUT VI. Orationes Tertii Voluminis.

Oratio pro P. Sextio de vi accusato.

HAbita est anno Cicer. 51. Urb. C. 697. P. Cornel. Lentulo, Marcellino, et L. Mart. Philippo Coss.

Argumentum. Sextius et vir bonus est, et pro salute partiae pugnavit, et vim illatam repulit: non igitur de vi iniusta accusandus est.

Exordio adversariis odium conciliat, et Sextio benevolentiam, quod improbi iam Romae passim exurgant in probos et reipubl. defensores, ut quos ferro non potuere, accusatione et iudiciis opprimant, quibus se profitetur resistere, ad num 4.

Propositione, ostendit se primo de vita Sextii, deinde et rebus illius ad remp. pertinentibus acturum.

Confirmatio duabus partibus continetur. Prima vitam tractat. ut quod I. egregio patre natus, carus adolescens suis, Scipionis soceri, afflicti et exulis, consolator, Quaestor se consule C. Antonii collegae, celeri expeditione Catilinam oppresserit. ad n. 14.

II. Quod Trib. plebis factus naufragam remp. restituerit, ubi per longam digressionem, sceleratissimos duos Consules, Gabinium et Pilonem, quorum opera Clodius Ciceronem et remp. evertit, graphice describit, usque ad num. 31. Denique afflictum urbis lugentis Cicer. statum prosequitur, ad n. 36. cui se ob Clodii incredibilem furorem, rectius quam Q. Metellus Mario cesserit, sub duxisse consulto, Caesare adversante, memorat, ne in ulterius discrimen rempubl. sua oppositione, pertraheret, ad n. 53. Addit quemadmodum a Clodio dein de Gabinio et Pisoni decretae Provinciae fuerint, Rex Cypri Prolomaeus hostis decretus sit, M. Catoni (ut a republ. abesset) cum imperio ad hunc op. primendum amandato, ad n. 70.

Confirmationis parte secunda docet, mutatis post annum Coss et Tribunis plebis Sextium prose, ad Caesarem, inflectendum, profectum esse; Lentulum Consulem ad Senatum retulisse, primumque L. Cottam sententiam rogatum dixisse: nihil contra Ciceronem iure et more maiorum actum esse, cui, cum Pompeio, reliqui assensi sunt, praeter Gavianium mtercedentem Unde dilata die, adversarii hanc multa caedeimpedire conati sunt, denique et Sextium Tribunum pleb. se defensurum, in templo Castoris praesentem aggressi, multis afflictum vulneribus, pro

mortuo reliquerunt, nullum itaque aliud ipsius crimen, quam quod non perierit, cui se mortuo pro republ. iure statua deberetur, ad n. 85. quod si igitur Milo ob defensionem adversus Clodianos susceptam laudatur; cur reprehendatur Sextius pariiure usus? ad n. 96.

Postremo ad quaestionem Albinovani; Zuinam Optimates essent? respondet, illos esse, qui nec nocentes, nec improbi civitatis principes rempubl. tranquille, etiam cum sui capitis discrimine moderantur, quales Scaurus, Catulus, Metellus, Lentulus, quo auctore revocatus sit. Contra alios, ut Cassium, Gracchumque populare nomen affectasse, legibus noxiis in populi favorem latis, quibus concussa republ. His nunc Gallum, Clodium, aliasque reipubl. pestes accessisse, qui emptitiis magis sicariis, quam populi favore grassentur.

Illis non minus fortes reipubl. Romanae Principes nunc opponi, quam apud Athenienses olim, proscriptione atque exilio etiam neglecto. Quos suadet imitandos, ad num. 144.

Peroratio ad misericordiam composita est, ex proposito squalore lacrimisque lugentis Sextii, Milonis, Lentuli, quas ob suam calamitatem (quam breviter subicit) dicit susceptas; ut nisi illi, nisi hic Sextii filius luctu miserabilis, subleventur, ipse salvus esse non possit.

CENSURA.

Oratio prorsus eximia est, acrique dicendi genere inflammata: exordio tamen et peroratione, tum praecipue prima confirmationis parte excellens.

IMITATIO.

Imitaberis quemcumque demum pro patria, ecclesia, aut salute amicorum, vel propria, contra improborum conatum, arma sumentem defenderis. Ubi illae seditiones, quae superiori saeculo, per religionis orthodoxae Novatores, Europam oppressere, Catholicis multis locis contra vim armatis, Locuminvenient. Dabitque Anglia, Belgium, Gallia, Germania, Polonia, Suecia non unum imitandi argumentum.

ORATIO II. Seu interrogatio in Vatinium testem.

Vatinium, qui contra P. Sextium testis steterat, Cicero hac oratione ita seorsim exagitat, ut Diis hominibusque plaudentibus, execratus discesserit, ut ipse ad Quinct. fratrem epist. 4. Tempus, Consulcsque iidem sunt, qui pro Sextio.

Argumentum negantis tale est. Vatinius immerito defensionem culpat, testis que est turpis, nefarius, ac sibimet contrarius, Ergo non audiendus.

Exordio a Vatinii turpitudine, communique odio, mentiendi licentia, atque atrocitate sibi benevolentiam auditorum conciliat.

Confutationis duae sunt partes. Prima se tuetur, Cicero, ut I. quod C. Cornelium recte defenderit, aliis approbantibus, a quibus moxipse Consul electus fuerit. II. quod reipubl. conservandae gratia prudenter exularit; ut deinde tanto populus studio; et honoris testificatione revocarit, qui tamen Vatinium detestetur, ad n. 11

Secundaparte confut. strictis illum interrogationibus acerbe insectatur. I. adolescentia breviter perstricta, quaesturam avaram, Hispaniensem legationem perversam notat, ad num 13. II. tribunatum scelerate gestum, magicas artes, auspicia sublata, legem Aeliam Fusiamque violatam, ad n. 21. Consulem in vincula abductum, necemque Principibus urbis, ficto crimine, intentatam, ad n. 29. Opum arrogantiam, et insolentem, epularum violationem, quibus atratus interfuit, persequitur, ad n. 33. III. Post tribunatum, ostendit insigni impudentia, et novitatead Tribunos plebis provocando iudicia disturbasse, repulsamque eidem et odium aliorum exprobrat, usque adn 40.

Conclusione, seu interrogatione ultima, illius inconstantiam arguit, quâ Milonem et laudet, et falso arguat, Sextium

CENSURA.

Eloquentia vulgaris, modo tamen exagitandi adversarium singularis est. Prima orationis pars, usque ad 2. partem confut. inprimis legimeretur.

IMITATIO.

In exagitanda illorum testium improbitate, atque inconstantia, qui contra Veterem Ecclesiam insurgere ac testimonium dicere ausi sunt, multis ipsi sceleribus contaminati, atque inter suos etiam auditores despecti, serviet.

ORATIO III. Pro M. Caelio parricidii reo.

Acta anno Cic. 51. Urb. C. 697. P. Corn. Lentulo Marcellino, et P. Marc. Philippo Coff.

Quaestio. An M. Caelius homo improbus, aurum a Clodia acceperit, et ne reddere cogeretur, veneno illam sustnlerit?

Negat cum M. Crasso Cicero adversus Atratinum, Herennium, Balbum, Praetore et Iudice Cn. Domitio.

Argumentum; M. Caelius falsis criminibus petitur, neque aut aurum accepisse, aut venenum dedisse probatur, Ergo habendus est innocens.

Exordio et propositione docet se festo die ludisque publicis, propter gravitatem obiecti criminis defendere iniuria accusatum, ad n. 3.

Confirmationis seu confutationis parte prima vitam Caelii ab obiectis vitiis purgat. Patrem impie a filio tractatum negat, quodipsae nunc patris pro filio lacrimae testentur, nec probro esse, quod equitis Rom. sit filius, ad n. 25. Municipibus ingratum non esse, cum Puteolani summos illi honores etiam absenti habuerint. Inluxuriae vero

suspicionem, ob liberalem formam pertrahit, id tamen male obici, non probariab Aratino adolescente honesto, in cuius etiam verbis pudor debeat elucere, ad num. 10. Catilinae singulari familiaritate adhaesisse negat, sed primum Ciceroni praetori, deinde quidem Catilinae nondu, sua vitia prodenti, etiam secum favit, ut uterque in hoc delectu errarit, coniurationis iccirco socius non fuerit, ad num. 16. Ambitum et aes alientum frustra obici, cum de ambitu alios accusarit, debita tabulae non testentur, ad num. 18. Discessisse a patre non tantum invito, sed etiam consulente; nulli Senatorum per vim, nullique uxorem alienatum fuisse iniurium, testibus pecunia conductis parum esse tribuendum, ad num. 23. Seditionis Neapolitanae im merito accusatur; cum P. Ascitius adiutor, iudicio liberatus sit. Deniqe si luxuria eidem ab Herennio et Balbo obiciatur, aliquid dandum aetati, primae, a qua se multi ad bonam frugem receperint, usque adn. 30.

Parte secunda confirm. Aggredirur de familiaritate quae Caelio cum Clodia fuit Clodii sorore, et ut false Cicero, ait, marito, contra quam egregia prosopopoeia Appium coecum ex proavis excitat, ipsius laevitatem increpantem, ac deinde et Clodium fratrem hos Caelii amores mutare suadentem introducit, denique et senem comicum Caelium reprehendentem, quod vicinitatem tam levis feminae, unde fama eius petatur, non devitarit, ad n. 39. Postremo docet paucos hoc tempore tam severos esse, qui omnem a iuventute voluptatem arceant, modo sine cuiusquam iniuria, et aliis volentibus ea fruatur, quamquam illud dicendi studium, in quo Caelius versatur, immodicas voluptates non admittat, in Clodia etiam omnibus vulgata (ut recte arguit) nihil magnopere deliquerit, ad num. 51. Porro aurum non accepisse a Clodia, datum L. Luceii servis ad interimendum legatum hospitem Dionem, patet, vel enim dixit, cur aurum peteret, et sic Clodia non minus rea erit; vel non dixit, et credibile est Clodiam non fuisse daturam, accedit nullius nisi leviculae illius testificatio, contra vero Luceii viri integerrimi pro Clodio iurata auctoritas, usque ad num. 55.

Pars tertia confirm. Venenum Clodiae instructum a Caelio negat. Fingit emim irata et procax meretrix, dicuntur

servi ipsius adhibiti, nimium certe familiares Clodiae, ut haec illis res credi non potuerit; ubi Q. Metelli viri ipsius subitam mortem per hypotyposin oculis subicit, ut Clodiam in suspicionem veneni advocet, ad num. 61. Deinde explodit historiam, qua Licinium a Clodio subornatum dixerant, ut venenum ad balnea deferret, deprehensumque effugisse, quod multi fortes ex insidiis (ut aiebant positis) hunc facile intercipere potuissent, hos vero testes et deposcit, et turpitudinis paris cum Clodia sugillat, ad n. 70.

Peroratio, a repetitione vitae Caelii, eiusque studiis pro reipubl defensione susceptis, tum denique senecta miserabilis patris intercedentis, misericordiam concitat.

CENSURA.

Oratio haec plus eloquentiae ingeniique, quam pudoris sapiente viro digni, adfert. dum nimium iuventuti indulget, et favet luxuriosae adolescentiae. Ceterum pars secunda et tertia confutationis, amaturiori et solidioris virtutis atate magis, quam adolescentibus utiliter volvi possunt.

IMITATIO.

Imitaberis in excusatione prolapsi nonnumquam adolescentis, qualis ille Evangelicus est prodigus ad frugem reversus. Vel etiam opposita in specie, si Iosephum Patriarcham, a muliere nequicquam ad libidinem provocatum, raris laudibus extollas, cum aliorum facile prolabentium oppositione, a quibus ipse deflexerit. Idem velin Augustino resipiscente; vel in Thoma Aquinate muliebrem procaciam generose repellente serviet.

ORATIO IV. Pro L. Cornelio Balbo.

Acta anno Cic. 51. U. C. 697. P. Corn. Lent. Marcellino, et P. Marc. Philippo Coss.

Post Pompeium aliosque Oratores Cicero affirmat, et obtinet, ut lib. 8. ad Att. Epist. 24.

Argumentum. Balbus a Pompeio ob virtutem iuxta leges, exemplaque, et consuetudinem civitate donatus est. Ergo, iure est civis Romanus.

Exordio tradit se post eloquentissimos Oratores Pompeium et Crassum, ex Pompeii voluntate, Balbi, cui plurimum debeat, suscipere defensionem, ad n. 5.

Narratio exponit quemadmodum gravissimis balbus in bellis. cum Metello, Memmio, ac denique Pompeio fuerit, qui eum civitate ob merita donarit, ad n. 7.

Confirmatione I. laude insigni Pompeium ornat, ut merito adlectus Balbus censeri debeat, cum a tanto viro adscriptus est, usque ad n. 17.

II. Petit ne Balbi virtuti fortunaeque invideant, cum nihil adversus lege Gelliam Corneliamque peccatum sit, neque foe. derati populi, tum cum Romanis utile est, excludendi sint; cum enim Romano liceat esse Gaditanum, cur Gaditano Romanum esse non liceat? semper enim licuit Romanis aliunde fortes cives admittere, nisi forte, ut in Germanorum faedeie, exceptum sit, quod e faedere Gaditano frustra elicitur, ad n. 38.

III. Docet Gaditanos factum probare, neque hos deteriori esse iure posse, quam Afros, Sardos, Hispanosque, qui civitate donantur, iusque hoc illorum defendendum esse, quos C. Caesari inprimis ornarit, ad n. 44.

IV. Fecisse Pompeium, quod C. Marius, Pompeius Pater, L. Sylla, M. Crassus, Q. Meteilus, qui alios plures civitate donarunt, ut Sylla quidem etiam Gaditanos, ad n. 52.

V. Denique, hanc et Iudicum in hisce causis sententiaam, et populi Rom sensum, et senatus antehac fuisse iudicium et consuetudinem declarat ad n. 56.

Peroratione, quibusdam obiectiunculis leviter discussis, ostendit: Pompeii invidos male Balbum impetere, suadetque has cum viris summis inimicitias esse deponendas, et suo exemplo deterret, qui mollius etiam pro Caesare sententiam dixerit, acerbum etiam Caeiari fore, si hunc amicum suum afflictum sentiat. Illo igitur iure, quod tot clarissimi viri populique approbarint, Balbum tuto frui patiantur.

CENSURA.

Illustri principio de Pompeii laudibus, ad num. 17. oratio surgit, sua etiam peroratio virtute nitet; cetera mediocritatem non vincunt.

IMITATIO.

Licebit pari ratione contendere Romanae religionis viros liberis Romani Imperii urbibus nullo iure arceri posse, sed priscis Rom. Imperii legibus ubique admittendos et sicubi iniuria exolusi sint, postliminii iure, recipiendos. Zuod et Caesaris admittentis auctoritate, lege possessionis antiquae, ex eorum meritis, politica etiam fide, vitae probitate, aliorum exemplis, et iure potiori quam aliae sectae adferant, poterit stabiliri.

ORATIO X. De Provinciis consularibus.

Quaestio. An Provincia Macedoniae Pisoni, Syriae, Gabinio, et utrtusque Galliae C. Caesari relinquenda sit?

Argumentum contra Pisonem et Gabinium est. Zuod iniuste acquisiverint et administrent, pro Caesare est, quia sic iudicet expedire reipubl. ad Galliam subiugandam.

Exordio ad odium declinandum dicit gaudere se, quod in Provinciis decernendis, hoc reipubl. utilitas requirat, et sentiant cum Servilio et alii, ut Gabinio et Pisoni eae derogentur: ex dolore ipse suo haectantum suadere videatur, ad num. 3.

Confirmationis parteprima, docet Pisonem, et Gabinium a provinciis ob malam administrationem revocandos,

et Pisonem quidem, tum quia eius negligentia Provincia a barbaris infestata est, tum milites Rom. varie afflicti, denique et insigni avaritia, libidine, et crudelitate in ea grassatus sit, ad num. 9. Gabinium vero, quod ip sius iter truculentum, ac minister caedis Ariobarzanis fuerit; quod adventus in Syriam calamitosus, equitatu amisso, quodque avare et crudeliter in publicanos, civesque iuxta et socios Rom. grassatus sit, ad num. 2. Denique utramque hanc pestem a provinciis iure submovendam asserit, quae scelere Clodii immissa iam principio movenda erat. Gabinio praesertim tam inviso, ut nec ipsius de victoria literis fides habita, aut supplicatio decreta sit, ad num. 17.

Pars altera confirmat. Caesari utramque Galliam, ob reip. commodum (quod magis ipse, quam privatas olim cum Caesare inimicitias spectet) iure relinqui. ubi ex amore patriae exemplo Marii, se Caesarem amplecti asserit, ipsiusque laudes et victorias prosequitur, totius spem Galliae eius virtute ac felicitate subiugandae facit, quam ipso revocato minime censet esse abrumpendarn, ad n. 36.

In confutatione negat convenire, ut Caesari vel provincia imminuatur, quod hoc eius dignitati adversetur, vel prorsus auferatur ex gravissimi Consulis sententia, ne homo popularis nimia sibi indulta potentia ad reipubl. perniciem abutatur; quod hoc a Caesare non putet timendum; cuitum propter veterem amicitiam (quam vis Clodiani furoris communione interruptam) tum propter novum in reductione favorem, iure addictus sit usque ad num. 47.

Peroratione brevicula ostendit, se, licet inimicus Caesari foret, tamen reipubl causa sentire, revocandum non esse.

CENSURA.

Nihil in hac oratione singulari eloquentia illustre est. Pars tamen altera confirmationis, praereliquis eminet.

IMITATIO.

Imitaberis eodem in genere, si de officio, vel administratione cuipiam, aut conferendo, aut auferendo disseras. In

diverso, si inquiras, an profanis Principibus nullo sacerdotio initiatis Ecclesiarum administratio in spirituali iurisdictione concedenda sit? aut, an Franciscus Xaverius, aliusve, ab Indorum, vel Chinarum legatione revocandus in Europan sit? quod ultimae magis particonveniet.

ORATIO VI. In L. Calphurnium Pisonem.

Habita est anno Cic. 52. Urb. C. 698. Cn. Pompeio et M. Licinio Crasso II. Coss.

Post revocationem Pisonis a Provincia. Piso enim redux in Ciceronem invectus fuerat, cui hac acerbissima reprehensione occurrit Cicero.

Ratio, sive Argumentum. Piso est home facinorosus, cuius abitus in provinciam acerbus, reditus ignobilis, vita et commemoratio turpis fuit, Ergo, iure est revocatus.

Exordium, a persona Pisonis ex abrupto ducit (forte, quaedam desunt) illumque desuis honoribus gloriantem, hos non virtute; sed nobilitate maiorum dicit assecutum, ad num. 3.

Confirmatione, se cum Pisone confert I. in gesto consulatu, quem ipse et omnium consensu assecutus sit, et it a gesserit, ut Pater patriae sit appellatus. Piso vero consulatum a ludis compitaliciis, a lege Aelia et Fusia, consoriaque dignitate per Clodium eversa, orsus est, templum Castoris sceleratis armis violavit, Ciceronem domo expulit, Pompeium inclusit, ut his se iure subducenti turbis Cicerone, omnia scelere everteret, domum etiam Ciceronis inflammaret, Pompeium truci daret, ad n. 31.

II. Discessum et absentiam suam, quam vitio illio Piso verterat, cum illius absentia in provincia, simul et Gabinii, componit, aitque, se cum omnium bonorum desiderio, et cessisse; et abfuisse, illos vero cum ignominia, sine honore. Et sinelaureatis literis Pisonem (quod nulli in Macedonia factum) Gabinium vero missis illis quidem, sed contemptis, in Provinciis frustra imperatores proclamatos esse. Ut graviorem suis adversariis despectum poenamque a Diis precari non potucrit, ad num. 51.

III. Reditum utriusque inter se confert, aitque se totius Italiae concursu, Pisonem obscurissimi Mercatoris instar revertisse. Ubi salse, at eloquentissime exagitat profitentem, quod triumphi cupidus non fuerit; qui tamen se illius provinciam tanto scelere emerit, et, videlicet, par l'ompeio, Caesari, Crasso aliisque triumphatoribus videri nolit, ad num. 64.

IV. Vitam eius turpem, et a Graeci Philosophi et Poetae Epicurei societate sordidam, atque infamem describit, ad num. 73. deinde suum versum, cedant arma togae, ita tuetur; ut neget se hoc ad Pompeii aliorumque Imperatorum gloriam oratoribus postponendam; sed pacem bello praeserendam dixisse, ad num. 75. profitetur seiure magis Pisonem, quam Pompeium aut Caesarem insectari; non quod hos magis metuat, sed Pisonis improbitatem oderit, horum virtutem amplectatur, ad num. 83. Quare cum Caesaris rebus gestis Pisonis in provincia scelera, inertiam, crudelitatem, avaritiam, ambitionemque immeriti honoris opponit, usque ad n. 94.

Peroratione iudiciorum illi impendentium ob provinciam male administratam, omniumque hominum, Romanorum, Provincialium, militumque commune odium, timorem inicit; suumque testatur gaudium, quod ex Pisonis despectu et abiectione hauriat.

CENSURA.

Admirabili prorsus eloquentia, vim ingenii adversus hostem acuente indignatione, haec oratio insurgit, ultima tantum de vitis Pisonis pars, a num. 64. ad 75. strictius, negligentiusque tractata est.

IMITATIO.

Imitaberis in cuiusque improbi cum probis facta collatione, ut Carolostadii, Zvvinglii aliorumque in nova Evangelii praedicatione, cum veteri Apostolorum et sanctorum Patrum, illo. rum libidines cum horum continentia, avaritiam cum paupertate, crudelitatens et bella cum humanitate, et pacis studio conferendo. Magnorum quoque per Europam Principum ad Ecclasiam reditus mansustudins, demissione, continentia.

pace, pietate insignis, cum aliis ab ea propter libidinemavaritiam, aut ambitionem, per bella, regnorumque aut libertatis noxiae cupiditatem deficientibus, componi iure poterit.

ORATIO VII. Pro Tit. Annio Milone parricidiireo.

Anno Cicer. 55. Urb. C. 701. pro Milone Cicero dixit, Pompeio III. sine collega Consule, sed cum armato milite formum interturbaret, animus, oratio et causa illum destituit, Milo exul factus, hanc orationem scripto oblatam accepit.

Argumentum asserentis tale est. Zui vim virepellit, non occidit iniuria alterum, sed Milo vim a Clodio illatam virepulit, igitur, non occidit illum iniuria.

Exordium ducit ab inusitato iudicii genere per milites obesessi, timoremque suum corrigit, cum hos praesidio adesse nuntiat, Iudicesque contra furorem Clodianorum pro salute fortissimi civis et bono reipubl. fortes iubet persistere, ad num. 6.

Propositione docet, se, insidias Miloni factas esse, luce clarius demonstratum, ad n. 7.

Confirmationis parte prima, Thesin illam probat, quod nonnumquam hominem, praesertim vim inferentem, occidereliceat, nam I. iudicio populi Rom. absolutus Horatius est propriae sororis interfector, probatamors T. Gracchi, et aliorum se Consule, legibus etiam 12. tabul. nocturnum licet furem occidere, quid ni igitur vi invadentem, cum eo potissimum fine arma ferantur? ad n. 12.

II. Quod obiciunt, Senatum iudicasse Clodii caedem contra remp. esse, negat, cum vix quinque in Senatur reperti sint, qui Milonis causam non probarent, licet incendium curiae, aliaque adversari reip. iure senserint, ad num. 15. negat et Pompeii rogatione, qua de caede inquirendum iudicavit, quicquam adversus Milonem decerni, cum sola

inquisitio decernatur, quamquam hic tempori Pompeius deserviat, cum de Drusi et Africani morte, in suis aedibus interfecti, nulla quaestio a Senatu decreta sit. Ubi ad invidiam Clodio conciliandam, subicit, si eam in manibus servi Clodiani in templo Castoris deprehensam, seque toties Clodiitelis appetitum, et nullam hac de re quaestionem decretam esse. Pompeium igitur ne Clodio, male conciliatus videretur, hanc de iure facti quaestionem, sed apud aequissimum Iudicem L. Domitium, aliosque instituisse, quibus se vim Clodii probaturum confidat, ad num. 24.

Parte secunda confirmationis. Narrat I. consilia Clodii et insidias Miloni structas, apparatum, pugnamque, ac denique caedem Clodii, ad n. 32.

II. Probat Clodium, et voluisse, et potuisse insidiari; ideoque, ob speratam utilitatem ex caede; ausum esse, cum tamen Miloni et obsit mors Clodii, et potuerit saepe occidere, semperque noluerit, nihil unquam vi compertus adversus Clodium agere, cum vi olnia ille auderet, et saepe occasio illius occidendi populo grata fuerit, ut cum adversus omnes, se restitutioni Ciceronis opponeret, Cn. Pompeio, et M. ntonio resisteret, an igitur cum periculo credibile est occidere voluisse, quem sine periculo poterat, idque eo tempore, quo consulatum candidatus prensaret? usque ad n. 44.

III. Ex adiunctis, ut quod Clodium argaat impunitatis spes, quod minae, quod notum, iter Milonis Lanuvium profecturi, quod nocturna profectio, quod locus ad insidias opportunus, quod comitatus mulierum exclusus, ad num. 59.

IV. Negat obstare Miloni dimissionem servorum, aut eorum confessionem ab Appio dolo extortam: securam potius conscientiam, qua ad urbem subito redire, adversariorum calumnias suspicionesque negligere (qui novum in eo Catilinam adversus l'ompeium, et rempubl. fingere visi sunt) prodesse portere, ad n. 73.

Parte tertia confirmationis Clodiana flagitia, eloquentia prorsus admiranda, exagitat. I. per prosopopoeiam inducens Milonem profitentem de caede Clodii sceleratissimi hominis, ne per unum ius, leges, pudor, libertas,

II. Fingit Clodium reviviscere, et Romanos Pompeiumque quaerit, hocne serio optent? negat vero optare, ideoque quaerit, cur Milonem damnare velint, de cuius etiam, ob hanc caedem, praemiis cogitandum esset, quod tali peste rempubl. liberarit? Quamquam non tam Milonis virtute, quam Deorum nutu, qui rempubl. salvam, improbam puniri voluerunt, hanc caedem factam sentiat; ne Milone per insidias sublato, impune omnia everteret, ad num. 93.

Peroratione misericordiam Iudicum gravissimis dicendi figuris, a suis et Milonis in patriam meritis implorat; illum et virum fortem immotumque; se ut lacrimis fractum exhibet; illum patriae Ciceronique a se servato valedicentem, factorumque se potius honore, quam praemiis virtutum solantem inducit; se gravissime hoc vul. nere, ab amicis etiam accepto, dolentem, obstantemque pro tali viro, per quem ipse servatus sit, ad varias lacrimas convertit.

CENSURA.

In huius orationis postrema parte an. 73. vim illam dicendi promit Cicero, qua vix quicquam potest absolutius cogitari. Ceterae partes intra mediocritatis terminos subsistunt. Zuare Zuintilianus, qui hac oratione nihil esse nobilius credidit, de ultima potissimum parte est int elligendus.

IMITATIO.

Imitari poteris in Ioabo coram Rege Davide defendendo, quod Absalonem Patris vitam, et insidiis, et vi appetentem occiderit, magno patriae bono. Vel contra Davidem minime Saulis vitae insidiatum, tot occasionibus caedis neglectis, post regnum etiam a Deo oblatum, laudatiori imitartione poteris ostendere.

Eadem quoque oratio, pro et contra Anglos Regis sui interfectores servire, in utramque partem disserentibus, poterit. Etiam pro Regibus Galliae Francisco et Henrico Haereticorum, Ecclesiam persequentium, oppressoribus faciet. In Herode eiusque filiis lacum quoque inveniet.

ORATIO VIII. Pro C. Rabirio Posthumo repetundarum reo.

Habita anno Cic. 53. Urb. C. 699. L. Domitio Aenobarbo, et Appio Cludio Pulchro Coss.

Quaestio. An Rabirius Posthumus corruptionis gratia, pro Gabinio, a Rege Ptolomaeo pecuniam acceperit?

Negat Cicero adversus Memmium. Ratio est, quia nihil in legitimo iudicio probatur.

Exordium ducit ab imprudenti facto Rabirii et Narratione quemadmodum Regi Ptolomaeo Romae exuli crediderit pecunias, non tantum suas, sed et amicorum.

Confirmatione, vel confutatione potius, Memmium causam adferre dicit, quae neque ad Senatum pertineat; cum non teneatur illi rationem dare Rabirius, quomodo itta pecunia Ptolomaeus usus sit; neque ad causam Gabinii cor. rupti, cum haeciam sit iudicata, et Rabirius nullis testibus, tabulis, aut rationibus particeps esse convincatur. Deinde, ait, Equites lege Iulia (quae est in eos, qui pecunias ab aliis repetundarum damnatis acceperint) non teneri, cum et nova sit, et lata Senatoribus, ut lex M. Drusi ab illis admissa non est. Denique Gabinium si quam accepit pecuniam, non impulsu Rabirii, sed lucri causa admisit, ad num. 22.

II. Dioeceten, seu regium procuratorem, Ptolomaei fuisse Rabirium negat; sed hac occasione regiae inclusum custodiae, mortisque obiectum periculis, quaedam necessie tate fecisse asserit, quae et sapiens, ut Plato, Callisthenes, Demetrius, non potuerunt devitare, ad n. 25. Quod pallium contra Rom. mores sumpserit. Regis gratia, cui omnes suas fortunas crediderat, faciendum fuit, exemploque L. Syllae, Scipionis Asiatici Rutiliique defenditur. Quin et morte, nisi turpi, hanc effugere Regi obsequendi necessitatem non poterat, ad n. 30.

III. Docet Rabirium ne quidem accepisse pecuniam, nam si accepisset, id ratione decumarum, ut aiunt, factum esset; at hic illi 11. talenta non 10. ut ait Mummius, accipienda fuissent. Deinde testes Alexandrini nihil contra Gabinium adferunt, tantumque in rem militarem pecuniam accepisse dicunt; mirumque esset, si is, cui propriam Rex Ptolomaeus pecuniam non reddat, ei dandam Gabinio credat, et Rabirius, praesertim extreme egens, Pro Gabinio pecunias occulte transportarit, ad n. 41.

Peroratione, docet tenuissimas Rabirii res a sola Caesaris benevolentia sustentari, qui maiorem laudem hac miserarum ope et propugnatione, quam expugnatione hostium mereatur; cum Rabirii bona nec sestertio quidem aestimanda sint, ut iccirco pro tam afflicto suas etiam lacrimas Cicero interponat.

CENSURA.

Et obscura satis, et vulgaris disserendi est ratio, nullo singulariter loco, nisi quid tribuas perorationi, eminet.

IMITATIO.

Imitaberis in defensione eorum, qui cum pecuniam multam Principibus, in defensionem patriae, velreligionis contulerunt, eam denique ex bellicis praedis, aut occulta compensatione recipiunt; vel etiam pro laboribus, aut ipibus reipubl. vel Ecclesiae impensis honestam remunerationem exigunt; modo Simoniae crimen submoveatur.

ORATIO IX. Pro N. Marcello restituto.

Habita in Senatu anno Cic. 61. Urb. C. 707. C. Iul. Caesare I. et M. Aemil. Lepido III. Coss. Postquam Caesar Marcellum Pompeii fautorem in gratiam recepcrat. Generis est demonstravi.

Ratio seu argumentum est. Tam singularis clementia Caesaris, quae inimicis etiam parcit, singularipraedicatione digna est, et iccirco Caesariminus etiam de insidiis metuendum erit.

Exordium ducit a persona sua, dicitque se diuturnum silentium in tanta Caesaris clementia, qua optimum virum Marcellum, una secum, in fidem gratiamque receperit, amplius tenere non posse, quamquam eloquentia hanc digna nequeat exornare ad n. 5.

Confirmationis parte prima, clementiam Caesaris per comparationem cum fortitudine et bellica ipsius gloria confert. Hanc summam in illo agnoscit; sed illam longe maiorem, tum quod nihil sibi ex illa tribuni, aut milites vendicent, tum quod seipsum, quam hostem vincere longe sit et gloriosius, tum quod viros dignos pacisque amantes reipubl. conservarit, quosdam etiam si posset ab inferis revocaturus, ut bello hoc pacem salutemque reipubl. quaesisse videatur, quae usque ad num. 21. eloquentissime diducit.

Parte altera suspicionem insidiarum Caesari eximere conatur, quod amici insidiaturi non sint, inimici si qui fuerint, \sint reconciliati. Monetiatque his vocibus, quibus sat diu se vixisse testetur, abstinendum. Iloc agendum prius, ut respubl. legesque iam armis turbatae, bonis rursum legibus ac pace firmentur, sine quo consilio factoque gloriam ipsius minus plenam, firmamque inter posteros, futuram auguratur Quod cum omnes cupiant, Caesarem etiam tuebuntur, ad n. 34.

Peroratione brevicula, rursum et suo et omnium nomine, pro Marcello sibilonge carissimo, reipubl. et suis restituto, gratias agit.

CENSURA.

Eloquentissima haec gratiarum actio, non raro ab eloquentiae studioso et volvenda, et animo inscribenda, et imitatione saepius exprimenda est.

IMITATIO.

Latissimus imitandi campus est, nam et in omni gratiarum actione, imo in cuiusvis virtutis desoriptione, similis fere poterit comparatio institui. Sigillatim fratres Iosephi Patriarchae pro clementia et iniuriarum obliteratione ei gratias referre potuerunt, cum fide emni imposterum promissa, aut etiam Sauli conciliato David, aut Davidi Absolon.

ORATIO X. Pro Ligario.

Causa haec est. Ligarius in bello civili Considii proconsulis partes in Africa provincia explebat, hic Tuberonem ad Provinciam venientem, ut Caesari eam adiungeret, exclusit, quo nomine a Tuberone postea accusatus est.

Argumentum Cic. affirmantis est. Ligarius a Iuberone gravioris etiam criminis reo, et quidem iniuste, accusatur. Igitur absolvendus est.

Exordio Metum ex gravitate criminis simulat, ut accusatorem Tuberonem, quem pari scelere dicit obligatum, terreat, num. I.

Confirmatione narrando I. exponit, quomodo Ligarius, Africanis postulantibus, a Considio discedente, in Provinciâ relictus sit, belloque interea civili nato adverfus P. Attium Varum imperium provincia quorundam studio affectantem, substiterit, qua in re minus crimen, quam ipse Cicero, qui contra Caesarem Pompeio adhaesit, quamque etiam Tubero huius partes secutus, admiserit, reperiatur. usque ad . 11.

II. Prodigio igitur simile, quod talem accuset Tubero, qui in causa eadem minus nocens reperiatur: et Caesarem, in victoria, adversus alios supplices depreantesque clementem esse nolit, qui ipse talem expertus est, usque ad num. 19.

III. Ipse Caesar non accusat Cn. Pompeii, aliorumque scelus; sed fuisse de dignitate contentionem seditionemque agnoscit, in qua pars quaelibet salvam esse voluerit rempubl. ad n. 20.

IV. Docet Ligarium, a Senatu consentiente, extra civile bellum, Tuberonem Patrem, ab eodem iam

dissentiente, minus legitime constitutum. Deinde Tuberonem admissum, non Caesari, sed Pompeio provinciam traditurum fuisse; cum ad hunc quaerelas, de se excluso detulerit; causam denique magis suam, quam reipubl. spectet, ad num. 39.

Peroratione longiori ad clementiam Caesaris, tamquam partris, convertitur, quamquam se, aequitate causae fretum, illum ut Iudicem non reformidare ostendat, orat, ut Brochorum Ligariorumque, pro Caesare stantium. dolorem attendat, ex quorum concordia iudicare possit, pro quo Ligarius steterit, quorum precibus aliquid debere videatur, praesertim cum M. Marcello magna sua gloria veniam fecerit, tanta clementiae laude, qua ad Deos proxime accedat.

CENSURA.

Plus haec defensio ingenii, quam eloquentiae (qua tamen mediocris est) possidet, cum pleraque accusarionis tela in adversarium retorqueat, et quocumque se verterit Tuberonem premat.

IMITATIO.

Imitari universe licebit in redarguendis illis, qui alios accusant, cum in partibus ipsi, vel maioribus etiam criminibus, rei sint: ut haer etici plerumque sunt, qui Catholicos de vi, de alienis occupatis possessionibus, de perfidia, arguunt, ipsi iure accusandi. Utque scelerati plerique, qui festucam in ocule proximi observant, trabem in proprio non vident.

ORATIO XI. Pro Deiotaro Rege Gallograecia.

benesicia Rex est, Deosque timet, ac probatis est moribus, cuius fa. mulus fidem non meretur, facta nil tale praeferunt. Ergo Caesari insidiatus non est.

Exordio suum timorem declarat, quod in Regis discrimine, quod contra perditos accusatores, quod apud eum Iudicem, cuius capiti insidiari feratur, quodque remotus a populo huic Regi addicto causam agat, Caesaris demum aequitate confidit, ad n. 8.

Confirmatione I. exponit quomodo Caesar Deiotaro principio offensus fuerit, iccirco quod partes Pompeii secutus sit; hanc tamen offensionem deinde positam, et iure quod auctoritate viri illius ductus sit, quam plures fuere secuti, denique tamen post Pharsalicam pugnam deseruerit, seque etiam Caesari in bello Alexandrino iunxerit, ad num. 15.

II. Docet tantum facinus in Regem hospitalem et amicum cadere non potuisse, ut tantum virum toti orbi admirandum in conspectu Deorum penatium occideret, cuius probitas moresque longe aliud testentur, ad n. 17.

III. Ex facti adiunctis negat probabile videri, quam enim stulte perarmatos in balneo occideret, qui per venenum facile id domi posset? quam stolide servum conscium sceleris, cuius fratres haberet Rex in vinculis, Romam ad Caesarem liberum dimisisset? ad n. 22.

IV. Exercitum non comparasse adversus Caesarem docet, cum tantum pro finibus tuendis militem aleret, Caesari deinde nulla se perfi dia in Africano bello iunxit, pecuniam multam de dit, neque gavisus ipsius clade est, aut turpi saltu iam senex laetitiam prodidit, qui adolescens quoque tam moderatus vixit, ut nepotem Castorem (quo auctore reus est) imitatorem habere potius, quam accusatorem mereatur, ad n. 30.

V. Perstringit Castorem, quod avum Regem, per quem familia ipsius emersit e tenebris, per corruptum servum, exemplo Romanis non tolerato, in discrimen adducat, et convitia e trivio collecta, fingat in Caesarem a regiis vibrata, ad num. 35.

VI. Docet Regem Deiotarum a Caesare non magis quam Antiochum magnum a Scipione alienum videri, licet uterque parte aliqua regni multatus sit; quod cetera

beneficio illi Caesaris confirmata sint, a populo Rom. saepe ornatus fuerit, vita ipsius cum virtute semper traducta, aliud testetur, usque ad num. 39.

Peroratione denique veterem Deiotari Regis erga se benevolentiam memorat, Caesarisque illi clementiam promptam fore ominatur, quae cum privatis etiam hominibus ultro delata sit, Regibus (quorum nomen Romanis sanctum sit) non erit deneganda.

CENSURA.

Prior orationis pars usque ad n. 17. nonnibil eminet, reliqua vulgari fere eloquentia absolvitur.

IMITATIO.

Serviet imitanti in simili criminum purgatione, ut si quis Davidem coram Saule de insidus et affectatione regni, Iosephum coram Dommo de libidine accusaium, tueatur.

Orationes Philippicae Ciceronis in M. Aetonium.

Oratio 1. in Senatu habita est an. Cic. 63. Urb. C. 709. M. Antonio et P. Corn Dolabella Coss.

Ad primum negat Cicero. Ratio eius est, quia mortuis supplicationes non decernuntur.

alterum admittit, modo Antonius sua pro Caesaris actis non supponat. Ratio eius est, quia huius ad pacem videntur facere, Antonii vero iniqua sunt.

Exordio abitus sui ex urbe, reditusque ad eandem causas exponit. Et illas Quidem esse asserit, quod Antonium principio aequum et alienum a tyrannide, sensim hanc cerneret affectare consulibus pressis, populo dominante: has, quod intelligeret Antonium, remissis Provinciis Galliae, ad senatus auctoritatem rediturum, ad n. 11.

exitinere languido vim intentatam, qua ad senatum cogeretur, ut de supplicationibus Caesaris sententiam diceret. Nunc se adesse, libereque adversus omnium, praeterquam unius Pisonis; sententiam, pronuntiare: has admitti non debere, cum insolens sit pro mortuo, et itamortuo, supplicationes decernere, ad n. 16.

Parte altera I. optat Antonium praesentem, negatque ipsius acta, et quaecumque Caesaris chirographa, sed leges in aes in cisas, de provinciis, iudiciisque, quae negliguntur, non illa male promulgata, quae de vi et maiestate damnatis provocationem concedit ad populum, qua acta etiam Caesaris rescinduntur, ad n. 25. Magis vero etiam indignum esse, quod probari velint leges Caesaris, nondum cognitas, sed promulgandas, quamquam tam iniquis rebus Dolabellam favere non sentiat, Antonii iram non speret, cum pro reip. salute loquatur, ad n. 29.

II. Dolabellam, et Antonium, licet absentem, ad eiusmodi facta, quae reipubl. bonum, et veram illorum gloriam spectent, hortatur. Monet hunc, ut qua coepit via insistat, avi sui exemplum imitetur, C. Caesaris exitum consideret, populi affectum plaususque expendat, ad n. 38.

Peroratione brevi dicit, se hunc fructum reversionis suae coepisse, quod quicumque casus sequantur, liberum conscientiae suae testimonum dederit.

Oratio II. Philip.

Haec non in senatu, ut quidam putant habita, sed scripto tantum relicta, adversus declamationem Antonii est, cui primo respondet, deinde par pari rependit, omnibus eloquentiae viribus in Antonium depromptis.

Exordio brevi ostendit ad odium Antonio conciliandum, omnes per 20. annos reip. hostes, ut Catilinam et Clodium sibi bellum indicere, quibus nunc peior accedat Antonius. Cuius maledictis se responsurum asserit.

Confirmationis parte prima refutat. Antonii criminationes. Ut 1 quod contra socrum Antonii in iudicio steterit, ait, se iniuriae refellendae gratia fecisse, 2. quod discipulus Ciceronis fuerit, 3. quod auguratum beneficio Antonii acceperit, quorum illum quidem Antonio ait

optandum; hoc se negat agnoscere. 4. quod post Pharsalicam pugnam cum occidere posset, Ciceroni pepercerit; hoc, ait, beneficium se tamquam a Latrone accipere 5. quod Antonii facta reprehenderit, oratione, literisque ad amicos, hoc ait, se officio fecisse, ad num. 11. Deinde 6. quod male consulatum gesserit, negat, cum ex sententia Senatus, et approbatione optimorum gesserit. 7. quod Lentulum Antonii Vitricum sepeliri passus non sit, hoc, ait, parum in laudem Antonii cedere, quod apud talem educatus sit, 8. quod Carmen illud, cedant arma togae, iactarit, hoc ait, eventu probatum, et Antonium rudem non intelligere. 9. quod Clodium suo consilio interfecit, negat; laetatum esse non abnuit, ad n. 23. Denique negat se aut belli civilis innocentem, aut Caesaris interfecti causam, quam obiectionem ingeniose pro se urget et contra Antonium; ut si laudabile sit reipubl. tyrannum sublatum esse, eius laudis non recuset esse particeps, si reprehendendum, magis Antonium participem videri, ad quem honor et opes Caesaris translatae sint, ad n. 37. Postremo non diffitetur se Pompeio adhaesisse, idque reipubl. causa factum asserit, negat eum sermonis libertate alienatum, negat, aut iocos, aut maerorem fuisse immoderatum; negat etiam nullas ad se ab amicis hereditates, ob alienationem, devenisse, optatque pauciores sibi delatas esse, ita enim amicorum plures viverent. Malis artibus se cum Antonio, qui nec patris quidem hereditatem obtinuit, alienas hereditates non adiisle, facile concedit. Irridet vero quod hanc in se orationem a Rhetore Leontino compositam duobus mil. iugerum campi emerit. ad n. 44.

Pars secunda confirmat. a puero usque ad consulatum gravissima oratione Antonii flagitia perstringit. 1. puerilis et infamis vitaelicentiam, in Curionis prodigi adolescentis consortio. 2. Clodio in tribunatu sociatum asserit, a Caesare tamen sibi literis e Gallia commendatum, quaesturam adiisse, Clodio pene in gratiam Cicer. interfecto. 3. et tribunatu potitum dicit, in quo se opposuit senatui in gratiam Caesaris, et reipubl. est hostis declaratus, ad Caesarem denique confugiens, belli civilis adversus Pompeium aliosque Rom. suscepti auctor fuit. Condemnatos reipubl. restituit, neglecto patruo, Italiam, Leonum

et Mimae socius, exclusa matre, peragrando vexavit, ad num. 62. Deinde 4. Magister equitum Caesare absente factus, rapinis libere, ad omnem luxuriam et ebrietatem, usus est, bonorum Pompeii dilapidator, omnibus detestandus helluo, quod factum mira eloquentia exaggerat, dicitque Caesare et Dolabella reliquias Pompeianorum in Hispania debellantibus, hunc domi rebus suis et luxuriae intentum haesisse, et simulata profectione, quasi impeditum, sub stitisse, occurrisse deinde venienti et ad consulatum, excluso Dolabella, emersisse, ad num. 85. Postremo in consulatu Lupercus Caesari turpissima adulatione in rostris diadema obtulit, quod is tamen recusavit, a Caesaris nece, primum dum timeret omnibus aequus, sublato timore, reipubl. immunitates vendidit, bona diripuit, atque, in Gynaeceo conscriptis syngraphis, alienat, Cretam Provinciae onere liberat, Dolabellam obsistentem scelerate etiam infamat, acta Caesaris pro arbitrio confingit, Varronis fundum publicat, omnia in libidinem, ebrietatem, scorta profundit, denique ad haec flagitia crudelitas Syllana gravior accedit, ut nec inter suos quidem nisi armatus possit vivere, ad num. 113.

Peroratione, Antonium metu terret, ad pacem, primaque post caedem Caesaris consilia adhortatur, ostendit, quanto Caesar illo ad imperium dignior, qui tamen ambitione sua perierit, suadet in gratiam cum rep. redeat, se morti paratum offert, modo moriens rempubl. liberam relinquat.

CENSURA.

Prima oratio, ut subita, sic re nulla singulari eminet, altera ut meditatus scripto concepta, ita plus laudis praesertim in medio obtinet, ubi facta Antonii eloquentia summa perstrinxit, atque inter Philippicas, minori cura quam copiaprofusas, praecipue eminet.

IMITATIO.

Imitaberis primam orationem si, e. g. de Herodemortuo quaeras, sitne illi a tota patria ut Regiparentandum? et, an crudelis ipsius voluntas de proceribus interficiendis explenda sit?

alteram, si vel Horodis, vel Antiochi, vel Iuliani apostatae criminationes adversus Iudaeos, aut Christianos refutes, simulque improbam illorum vitam Ciceronianis illis coloribus adumbres.

ORATIO III. Philip. eodem tempore ad Senatum habita. Prothesis.

Antonium ut hostem reipubl. Octavii et Bruti armis, Senatus auctoritate confirmatis, reprimendum esse.

Argumentum. Quia Octavius Caesar fortis adolescens, Martia et Quarta legione Caesaris fretus, egregie rempl. contra Antonium tuetur, ut et Brutus Galliam.

Exordium ostendit oportuisse iam dudum Senatum cogi, ad consulendum reipubl. et vim beilumque Antonii propulsandum, ad n. 3.

Propositione et confirmatione, Laudat primo raram Octavii adolescentis virtutem, qui subito comparato exercitu, fortissimaque legione Martia et Quarta sibi adiuncta, Antonii furorem a republ. prohibuerit, eamque auctoritate Senatus muniendam suadet, ad num. 18. Deinde non minus D. Brutum, quod Antonium reprimat, quam L. Brutum quod Tarquinium superbum Regem non tulerit, laudandum, retinendumque in Gallica Provincia docet, quod hanc pop. Rom. contra Antonium, servet, ad num. 18. Postremo edicta Antonii, quibus Octavium perstrinxit (de quo tamquam hoste nihil ad senatum referre ausus sit) tamquam male natum, et Q. Ciceronis fratris sui filium, tamquam patris patriaeque hostem, denique et alia plura inconsulte effutiit, varie exagitat, atque ad Octavium laudandum rediit, usque ad n. 29.

Peroratione longiore omnes ad libertatem reipubl. secum defendendam adversus improba Antonii et L. Fratris ipsius arma; tum ad urbem Octavio Caesari, Galliam Bruto commendandam extimulat.

ORATIO IV. Quae eiusdem argumenti est, Populum ad eandem libertatem defendendam excitat.

Exordio benevolentiam captat, et cum grata populi acclamatione signisicat Antonium a Senatu hostem esse reipubl existimatum ad num. 3.

Confirmatione laudat Octavium, et D. Brutum, reprehendit vero Antonium. ad n. 11.

Peroratione amissam libertatem populo Rom. fortiter esse recuperandam, tum a maiorum exemplis, tum facilitate vincendi suadet.

CENSURA. Mediocri haec utraque stylo nitet, non excellit

Imitationi tamen serviet, si vel Ecclesiae adversus illius hostes parrocinemur; vel Davidi adversus Saulem, e. g. patrocinemur.

ORATIO V. Philippica.

Quaestio. An legati ad Antonium mittendi sint, an potius acta Antonii in Consulatu rescindenda, et proemiareip. defensoribus decernenda sint?

Cicero primum negat, quia turpe et inutile: affirmat cetera, quia acta ipsius iniqua praemia aequa sunt.

Exordio brevi gaudium suum ob novos Consules, et consensum Senatus testatur, ad n. 3.

Propositione et Confirmatione, ostendit primo Cicero legatos ad Antonium mittendos non esse, nisi prius arma ponat et deprecetur; cum illos turpe sit deserere, qui pro republ. contra Antonium arma ceperint, ad num. 7.

Deinde acta Antonii consulatu, rescindenda asserit, ut quae contra auspicia, mores Maiorum, magno reipubl incommodo, ex Iulii Caesaris fictis commentariis producta sint, ut immensam acervaret pecuniam, ad num. 12. Leges Iudicesque ab eo improbos constitutos affirmat, vi per armatos obsessam civitatem, opes possessionesque omnium violatas, ad num. 22. Denique, cum milite adversus rempubl. Octavium Caesarem, et Brutum collecto, omnes oppugnet, negat legatos ad tam manifestum hostem mittendos, qui si arma poneret, tamen impune recipiendus non esset. Bellum igitur omni censet diligentia parandum, Consulibusque permittendum, ut provideant, ne quid respubl capiat detrimenti, ad num. 35. Postremo D. Bruto obconservatam in fide Galliam, M. Lepido vero ob egregie defensam adversus tyrannidem rempubl. tum denique Octavio Caesari ob repressum Antonium et habendas gratias, et illi quidem statuam equestrem, huic exercitum cum imperio, licet adolescenti, decernendum censet, ad num. 54.

ORATIO VI. De eadem re Cicero ad populum refert.

Exordio refert, in Senatu quidem, plures secum principio sensisse, bellum potius parandum, quam legatos ad Antonium mittendos, sed hanc denique praevaluisse sententiam, ad num. 3.

Deinde ostendit ex sceleratis Antonii consiliis fore ut legatos non audiat, etiamsi haec Ciceronem praevidisse et iactasse palam noverit, sero denique adhuc bellum eligendum esse, et futurum populi hostem, qui se statua iactitet, ad num. 15.

Denique concludit, suamque adversus Antonium operam pollicetur, populi vero consensum praedicat.

CENSURA.

Hae stylo aliquantum ad sublimius dicendi genus assurgunt, nulla tamen vel inventionis, vel figurarum claritate fulgent.

Quare cum et reliquae Philippicae argumento faciles sint, et de eodem Antonio, anno supra dicto, sint habitae, nec singulari dicendi ornatu fulgeant, strictim illas tantum ad imitationem lubet proponere.

Imitaberis, si, e. g. deliberet Carolus V. Rom. Imp. aut Philippus II. Hisp. Rex, armane in confoederatos Germaniae, aut Belgarum Principes summenda sint, an potius legatione ad pacem provocandi?

Septima Philip. Cicero pacem cum Antonio, fautoribus illius confutatis, dissuadet?

Imitaberis hanc in discussione illius sententiae; an cum illis, qui a Catholica digressi Ecclesia, adversus illam omnia moliuntur hostilia, pax honesta, minime periculosa, ac diuturna sperari possit?

Octava, qua Cicero seditionem hanc, belli non tumultus nomine, contra quosdam, vult appellari, et Galenum pacis auctorem, aliosque pro conciliatione Antonii perstantes acriter refutat.

Imitanti serviet, qui pro, vel contra bellum cum haereticis sustinendum, in Gallia praesertim, disserit, ubi oppositis haec causa sententiis iam diu agitata est.

Nonâ Cicero Sulpicio in legatione apud Antonium mortuo, tum ob insignes illus virtutes, et iuris scientiam, tum quod pro republ mortem oppetierit, statuam erigendam decernit.

Imitaberis in Tillio, e. g. huius saeculi heroe, qui, post militiam unitorum Principum praeclare administratam, contra Suecum denique pro religione et patria occubuit, in quo, iurisprudentiae loco, scientiam rei militaris laudabis. Contra, Gustavo Suecorum Regi, poteris, ex imitatione per oppositum, negare statuam deberi, quod alieni imperii invasor, religionisque oppressor fuerit, quamvis multis Rege dignis virtutibus praeditus.

Decimâ, quâ Fusio Galeno adversante, M. Bruti potentiam reipubl. utilem esse, contra Antonium contendit, neque veteranum iure militem hac offensum iri.

Serviet, si, e. g. ostendas, adversus quosdam dissentientes, convenire ut Romanus Imperator instructum in imperio militem habeat, ut externis hostibus resistat, ac reipubl. consulat, neque liberas urbes Principesque hac re iure offendi posse, quod communis libertas hoc pacto defendatur.

Undecimâ Dolabellae Asiam, cum Trebonii caede, hostiliter pro Antonio, invadenti M. Brutum et Cassium Caesaris percussores opponendos, hac Provincia decreta, tradit. Ubi illustri expositione Trebonianae caedis indignitas exaggeratur.

Imitaberis, e. g. si, damnata Regis Antiochi crudelitate, in Eleazarum alio sque 2. Mach. c. 6. et 7 exercita, adversus illius Duces, Iudam Macchabaeum deligendum, mittendumque esse contendas.

Duodecima Cic. legatos ad Antonium Mutinam obsidentem mittendos negat, se vero inprimis ob pericula retinendum. Decimaterria pacem cum tam nefario homine, ipsius literis productis confutatisque dissua det.

Imitaberis, si, e. g. in materia antea proposita ostendas Iudaeis cum Antiocho pacem esse non posse. Pars vero posterior orationis ultimae exemplum confutandi breviter aliorum scripta, libello, ut solet, apologetico, tibi proponet.

Decima quarta, qua Cicero, victo Antonio, supplic ationem victoribus 50. dierum decernit, victosque solatur, insignem locum habet, de victoribus ornandis ante perorationem.

Serviet pro Iuda etiam Macchabaeo, aut Martyribus adversus tyrannum invictis. Poterit et illa tractari Pauli sententia, nemo coronatur, nisi qui legitime certaverit. Si primo tradis, nobis in hac vita arma deponenda non esse: deinde hostem salutis nostrae mundum et carnem esse, quibus semper resistendum sit; denique gratias Superis, pro victoria, semper referendas esse, certamque victoribus coronam exspectandam.

Haec ad orationes Ciceronis cum intelligendas, tum imitandas sufficere studioso adolescenti poterunt, si illam quae de vita est Tullii historiam adiecerit. Cetera, quae sua obscuritate moram legenti inicere poterunt, et magnum ad eloquentiam momentum non adferent, et Magistrorum, cum opus est, studio lucem accipient. Nunc ad ipsas Rhetorum exercitationes accedamus.

CAPUT VII. Praevia Oratoris novitii exercitatio, in figuris dicendi illustrioribus, practice ordinata.

PRaeliminaris aliqua de figuris exercitatio Rhetoribus necessaria, est priusquam ipsam Eloquentiae palaestram et arcem subeat.

Noverit iam futurus orator alias in verbis, et eas quidem levioris operae studiique figuras reperiri: alias in sententiis, quae maius, et orationi pondus adferant, et conatum scribentis requirant. His autem figuris tamquam diverso orationem habitu cultuque nitescere: ut cum etiam idem dicitur, aliud tamen figurarum beneficio dici videatur.

Discat igitur 1. Observandum Oratori, quo genere dicendi utatur. Nam in exornativo illo, quod ad solam oblectationem instituitur, figurae verborum, atque illae inprimis, quae ex similitudine nascuntur, locum reperiunt; in aliis vero ad persuasionem motumque comparatis pauciores verborum figurae, praeter repetitiones, polisyndeta, et asyndeta, usurpantur, quae faciles cognitu sunt, magnam tamen orationi vim conciliant. Universe autem verba figurari, si vel praeter usum vulgarem adicias, vel detrahas quippiam; vel certa inter se lege compares ac componas.

Discat 2. Sententiarum figuris praecipuum inesse pondus, atque has in illo potissimum consistere, ut orator in omnes se partes dicendo verset, hoc est, nunc alios, nunc seipsum, nunc Deum et inanimas etiam res compellet, interroget, invitet, admittat, aut reiciat: contraque illis etiam orationem tribuat, ut interrogetur, provocetur, atque etiam respondeat, affectus moresque, vel suos orationi, timendo, deprecando, optando imprimat. Quae ubi semel universim candidatus eloquentiae apprehenderit, nihil ad quascumque figuras in orationem inducendas reperiet difficultatis, modo aliquibus Ciceronis exemplis ad hanc rem instructus accesserit.

I. Exemplum exercitationis in figuris verborum.

Praxis vero exercendi haec esse poterit. Primo Magister rem scribendam aut dictet, aut narret sine illo figurarum, quem a discipulis requiret, ornatu: hi vero exceptam ornare, ex regulis iam praescriptis, aut praelectis Ciceronis exemplis non dissimilibus contendant.

Consul qui popularis videri et esse desiderat, si rempubl. nactus fuerit, quae timore malorum impendentium turbata sit, et in qua perversi homines in foro ac curia dominentur, fidem tollant, ac iudicia violent, regnum et imperia moliantur; ille pacis studio libertatis amore, et otii iucunditate omnes foveat ac recreet, etc.

Iubet vero Magister haec figuris verborum acrioribus, hoc est, repetitionibus, polisyndetis, aut asyndetis ornare simul et amplificare, ac postquam labores discipulorum inspexerit, quaeque recte, aut minus apte usurpata sint, monuerit, illud Ciceronis exemplum proponat, quo is contra Rullum in Agra 2. usus est, post princip.

Ego qualem acceperint rempubl. Quirites, intelligo, plenam sollicitudinis, plenam timoris: in qua nihil erat mali, nihil ad versi, quod non boni metuerent, improbi exspectarent, omnia turbulenta consilia contra hunc reipubl. statum, et contra vestrum otium partim iniri, partim nobis Consulibus designatis inita esse dicebantur. Sublata erat de foro fides, non ictu aliquo novae calamitatis, sed suspicione ac perturbatione iudiciorum: novae dominationes, extraordinaria non imperia, sed regna quaeri putabantur. Quae cum ego non solum suspicarer, sed plane cernerem (neque enim obscure gerebantur) dixi, in Senatu, hoc magistratu me popularem onsulem futurum. Quid enim est tam populare quam pax? qua non modo ii, quibus natura sensum dedit; sed etiam tecta atque agri mihi laetari videntur. Quid tam populare, quam libertas? quam non

solum ab hominibus, verum etiam a bestiis expeti, atque omnibus rebus anteponi videtis. Quid tam populare quam otium? quod ita iucundum est, ut et vos et maiores vestri, et fortissimus quisque vir maximos labores suscipiendos putet: ut aliquando in otio esse possit, praesertim in imperio et dignitate.

Vides hanc orationem tam alyndeto, seu dissolutione, quam repetitione eiusdem sententiae non mediocriter ornari atque incitari.

Monendi tamen erunt adolescentes, ne nimia hic frequentia, aut etiam affectatione quadam repetitionis offendant. Quod mihi non omnino hac eadem in oratione vitasse Cicero videtur, quando sic Rullum exagitat.

Quis legem tulit? Rullus, quis maiorem partem populi suffragiis privavit? Rullus. Quis tribus, quas voluit, vocavit, nullo custode sortitus: Rullus. Quis decemviros, quos voluit, renuntiavit? idem Rullus. Quem Principem renuntiavit? Rullum.

Hic ego ultimam abesse repetitionem, et reliquas nonnullas paulo longioribus intervallis in verbum idem malim recidere.

Rursum de elegantia singulari, quam oppositio repetitioni immista conciliat, doceri poterunt. Ut pro Roscio Amerino Cicero.

Accusant ii, qui fortunas eius invaserunt; causam dicit is, cui nihil praeter calamitatem reliquerunt. Accusant ii, quibus occidi patrem Sext. Roscii bono fuit; causam dicit is cui non modo luctum mors patris attulit, verum etiam egestatem. Accusant ii, qui hunc ipsum summe iugulare cupierunt; causam dicit is, quietiam ad hoc iudicium cum praesidio venit, ne hic ibidem ante oculos vestros trucidaretur. Denique accusant ii, quos populus poscit, causam dicit is, qui unus relictus ex nefaria illorum caede restat.

II. Exemplum exercitationis in figuris sententiarum levioribus.

delectationem, potissimum comparatae sunt, producam. In quibus praecipue eminent communicatio sermonis cum alio, obiectionum praeoccupatio, et vel concessio vera, aut ironica; vel reiectio, aut correctio, vel subiectio. Sit igitur hoc Magistri argumentum.

Quamvis adolescentiae magis aliqua ad lusum libertas concessa sit. Haec tamen illi moderatio servanda est, ne vel pudorem cuiusquam, vel honorem laedat. Et si nonnumquam ad inanes adolescentiae cupiditates deflexerit, ad frugem et curam reipubl. sese recipiat. Neque tamen quisquam existimet, me probare talem adolescentiae libertatem, qua ad vitia ac voluptates deflectit; potius omni laude dignum censeo, priscisque etiam Camillis ac Fabriciis comparandum, quem remissio illa, ludi, et convivia tum ceterae eius aetatis voluptates non aliquando abripiunt.

Haec eiusmodi sententiarum figuris, quibus orationem ad alios convertimus, et vel ii dem aliquid tribuimus, vel negamus, vel eorum dicta inducimus, atque expendimus. exornare licebit. Ex Cicerone etiam locum reperies, ubi facem hac in sententia illustranda praetulit, sic enim pro Caelio illum poteris loquentem paucis mutatis inducere.

Detur aliquid aetati, sit adolescentia liberior, non omnia denegentur. Dummodo illa in hoc genere praescriptio moderatioque teneatur: parcat iuventus pudicitiae suae, ne spoliet alienam, ne effundat patrimonium, ne foenore trueidetur, ne incurrat in alterius domum atque famam, ne probrum castis, labemintegris, infamiam bonis inferat, ne quem interimat, ne intersit insidiis, scelere careat.

Postremo cum dederit aliquid temporis ad ludum aetatis, atque ad inanes hasce adolescentiae cupiditates, revocet se aliquando ad curam rei domesticae, reiforensis, reipublicae; ut ea, quae ratione ante non perspexerat, satietate abiecisse, experiendo contempsisse videatur.

Dicet aliquis, haec igitur est tua disciplina? sic tu instituis adolescentes? ob hanc tibi causam hunc puerum parens commendavit, et tradidit, ut in voluptatibus adolescentiam suam collocaret, et hanc tu vitam et studia desenderes? Ego, siquis Iudices, hoc animi robore,

atque hac indole virtutis ac continentiae fuit, ut respueret omnes voluptates, omnemque vitae suae cursum in labore corporis atque in animi contentione conficeret; quem non quies ad aequalium studia, non ludi, non convivia delectarent: nihil, in vita expetendum putaret, nisi quod esset cum laude et cum dignitate coniunctum, hunc mea sententia divinis quibusdam bonis instructum atque ornatum puto. Ex hoc genere illos fuisse arbitror Camillos, Fabricios, Curios, omnesque eos, qui haec ex minimis tanta, fecerunt.

OBSERVATIO.

Vides hic principio concessionem, deinde prolepsin, seu praeoccupationem hoc argumentum scriptionis ornasse, per quas illustrius longe gratiusque est redditum. Invenies plura horum exempla, ubi de Refutatione agemus inferius.

III. Exemplum exercitationis in figuris sententiarum gravioribus.

Tertium de gravioribus figuris sententiarum, quae non tantum delectant, sed et movent, exemplum propono, ut sunt hypotyposis, ethopoeia, prosopopoeia, et Apostrophe, quibus alio s acrius compellamus, mores, affectus, vocesque illorum exprimimus. Sit hoc Magistrithema, quo feminam leviculam obiurget, ac deinde et adolescentem quod a consortio suspecto non abstineant.

1. Quo te modo compellem, o mulier, ut ab hoc adolescentis consortio abstraham? optarem certe ex proavis tuis superesse virum laudatissimum Appium, qui alia tibi praecepta daturus esset. Cogita quantae dignitalis virum nacta sis, quibus parentibus, quo genere, qua familia orta sis, et potius laudatissimae famae cognitas tuas Claudias, quam dissolutae vitae fratrem imitare, noli obscurare gloriam fortissimi viri proavi tui Appii, qui aeternam suorum factorum posteris memoriam reliquit. sive cum adversus hostes pugnaret, sive cum magnifieis domi operibus ornaret rempubl.

2. Sed quam insanum hoc tuum est facinus, quod accusatores huius adolescentis a te subordinati, ut huic noceant, tua convivia in balneis instituta, et scelera non dissimulent, quae si quidem vera sint, apparet nihil tibi esse credendum.

3. Denique non intelligo cur huius, licet formosi, adolescentis consuetudinem ambias, cum et durum parcumque habeat patrem, et ipse tuos amores respuat, ac dona etiam aspernetur.

4. Quibus enim verbis talem filium pater compellasset, an non illius apud Caecilianum patris vehementis ac duri? Cur te in istam vicinitatem meretriciam contulisti, etc.

Hoc argumentum rursum ex Cicerone pro Caelio desumptum est, adversus Clodiam p. Clodii (gravissimi hostis Tulli) sororem. Quod iccirco in his exemplis praestiti; ut quemadmodum ipse Cicero per illustres hoc figuras tractasset, facilius innotesceret.

Quod si tamen idem in diversis personis argumentum tractare potius ac proponere studiosis lubeat, facile reperies simile, ut in Phoedra Hippolyti Noverca, aut Putipharis uxore casti Iosephi consuetudinem prensante.

Postquam igitur adolescentibus imperaris, ut primam huius, aut similis argumenti partem, inducta defuncti avi Prosopopoeia exornent, et amplificent: alteram vero Apostrophe ipsius Oratoris: tertiam nova Prosopopoeia fratris adhuc superstitis ad sororem: quartam denique Apostrophe cum admixta prosopopoeia ad ipsum adolescentem immerito traductum. Videbis primo ut suas quisque partes egerit, probanda laudabis, emendanda corriges, ac postremo ciceronis ipsis exemplum propones, quod pro Caelio, circa medium, tale est.

M. Tul. Cicero pro Caelio, circa medium.

1. Muliebres mihi numquam inimicitias gerendas, putavi, praesertim, cum ea, quam omnes semper amicam omnium potius, quam cuiusquam inimicam putaverunt, sed tamen ex ipsa quaeram prius, utrum me secum severe, et graviter, et prisce agere malit, an remisse, ac leniter, et urbane? Si illo austero more, ac modo: aliquis mihi ab inferis excitandus est ex barbatis illis, non

hac barbula, qua ista delectatur, sed illa horrida, quam in statuis antiquis, et imaginibus videmus: qui obiurget mulierem, et pro me loquatur, ne ista mihi forte succenseat. Existat igitur ex hac ipsa familia aliquis, ac potissimum coecus ille: minimum enim dolorem capiet, qui istam non videbit. Qui profecto si extiterit, sic aget, etc sic loquetur. Mulier quid tibi cum Caelio? quid cum homine adolescentulo? quid cum alieno? cur aut tam familiaris huic fuisti, ut aurum commodares: aut tam inimica: ut venenum timeres? non patrem tuum videras? non patruum, non avum, proavum, atavum audieras consules fuisse? non denique modo te Q. Metelli matrimoninm tenuisse sciebas, clarissimi et fortissimi viri, patriaeque amantissimi? qui simul ac pedem limine extulerat, omnes prope cives virtute, gloria, dignitate superabat? cui, ex amplissimo genere, in familiam clarissimam, nupsisses, curtibi Caelius tam coniunctus fuit? Cognatusne? affinis? viri tui familiaris? nihil horum. Quid igitur fuit, nisi quaedam temeritas, ac libido? nonne te, si nostros imagines viriles non commovebant, ne progenies quidem mea, quinta illa Claudia, aemulam domesticae laudis in gloria muliebri esse admonebat? non virgo illa vestalis Claudia, quae patrem complexa triumphantem, ab inimico tribuno plebis de curru detrahi passa non est? cur te fraterna vitia potius, quam bona paterna, et avita, et usque a nobis, cum in viris, tum etiam feminis repetita moverunt? ideone ego pacem Pyrrhi diremi, ut tu amorum turpissimorum quotidie foedera ferires? ideo aquam adduxi, ut ea tu inceste utere, ideo viam munivi, ut eam tu alienis viris comitata celebrares? sed quid ego, iudices, ita gravem personam induxi, ut et verear, ne si idem Appius repente revertat, et Caelium incipiat accusare illa sua gravitate censoria. Sed videro hoc posterius, atque ita Iudices, ut vel severissimis disceptatoribus M. Caelii vitam me probaturum esse confidam.

2. Tu modo mulier, (iam enim ipse tecum nulla persona introducta loquor) si ea, quae facis, quae dicis, quae insimulas, quae moliris, quae arguis, probare cogitas, rationem tantae familiaritatis, tantae consuetudinis, tantae

coniunctionis reddas, atque exponas, necesse est. Accusatores quidem libidines, amores, adulteria, Bais acta convivia, comessationes, cantus, Symphonias, navigia iactant: iidemque significant, nihil se invita dicere. Quae tu, quoniam mente, nescio qua, efferata, atque praecipiti in forum deferri iudiciumque voluisti, aut diluas oportet, falsaque esse doceas: aut nihil, neque crimini tuo, neque testimonio credendum esse, fateare.

3. Sin autem urbanius me agere mavis: sic agam tecum: removebo illum senem durum ac pene agrestem, ex hisque tuis sumam aliquem, ac potissimum minimum fratrem tuum, qui est in isto genere urbanissimus, qui te amat plurimum, qui, propter nescio quam, credo timiditatem, et nocturnos quodsdam inanes metus, tecum semper pusio cubitavit, eum putato tecum loqui: quid tumultuaris soror? quid insanis? quid, clamores exorsa, verbis parvam rem magnam facis? Vicinum adolescentulum adspexisti: candor huiuste et procertias, vultus, oculique perpulerunt? saepius videre voluisti; nonnumquam in iisdem hortis visa nobilis mulier, illum filium-fmilias patre parco ac tenaci habere tuis copiis devinctum non potes: calcitrat, respuit, non putat tua dona esse tanti. Conter te alio, etc.

4. Redeo nunc ad te Caeli vicissim, ac mihi auctoritatem patriam, severitatemque suscipio illius apud Coecilianum patris vehementis ac duri. Cur te in istam vicinitatem meretriciam contulisti? cur illecebris cognitis non refugisti? cur alienam ullam mulierem nosti? Dede te ac disice, per me licebit: si egebis, tibi dolebit: mihi sat est, qui aetatis, quod reliquum est, oblectem meae. Huic tristi ac decrepito seni responderet Caelius, senulla cupiditate inductum de via discessisse. Quid signi? nulli sumptus, nulla iactua, nulla versura. At fuit fama. Quotusquisque illam effugere potest in tam maledica vivitate? Vicinum, eius mulieris miraris male audisse, cuius frater germanus sermones iniquorum effugere, non potuit, etc.

OBSERVATIO.

deerunt, et nos plura inferius suppeditabimus. Si Prosopopoeiam tamen illustrem desideres, consule Cier. pro Rosc. Amer. in Conclusionc, et in 3 pro lege Agrar. in fine, et in Catilin. I num. 18. si Hypothyposin Catilin. 4. n. 12. Ethopoeiam, pro lege Agrar. 2 si Apostrophen, pleraeque conclusiones dictarum orationum dabunt.

CAPUT VIII. De Comparatione, eiusque natura et varietate, tum singulari ad amplificandam, et illustrandam orationem virtute.

IAm denique reliquum est nobilissimum futuri Oratoris exercitium, quo uno eloquentia et locupletatur maxime, et suavissime illustratur. Quod quo ab aliis negligentius tractatum est, nec loco methodoque satis idonea inculcatum, tanto a nobis studiosius per exempla proposita erit cognoscendum, et commendandum impensius.

Exspectas quodnam illud sit? Non diu te morabor. Comparatio est, sive rerum inter se similium, aut dissimilium collatio, ab oratore tamquam illustris quaedam rei, de qua disserit, imago introducta.

Sed quemadmodum, inquies, haec inter figuras locum reperit, cum inter locos communes tam simile, quam exemplum, atque etiam contrarium, quod in dissimili intervenit, adeoque omnis comparatio numeretur.

Dicam, neque hic te patiar haerere. Quamvis comparata universe sumpta et simile, et exemplum, et oppositum complectantur, ut quaedam argumentationis sunt sedes, tamen prout his iisdem tamquam luminibus quibusdam illustratur oratio, merito figuris accensentur. Quin hoc ultimo munere longe nobiliora censentur, cum ab illis invicta raro argumentatio peti soleat, certum semper ornamentum orationi accedat. Verum sentiamus utrumque egregie, praestare; et firmare, et ornare dictionem: tanto nobis etiam vigilandum erit acrius, ne hoc praesidio oratio nostra destituatur.

Aphtonius universe hanc recte describit, quod sit oratio ex collatione reum comparatarum aliquid maius, vel aequale declarans, cum dicit maius, tam a minori, quam maiori, ut vocant ductam comparationem comprehendit, quia in utraque alterutrum semper maius est, per aequale comparationem parium intelligit. Omnis enim res, quae cum altero confertur, vel maior, vel minor, vel aequalis est.

Simateriam comparatorum spectes, res quaelibet inter se conferri possunt, etiam mala cum bonis, etc parva cum maioribus, et personae quoque, et res, et tempora, et bruta, etc. (ut ait Aphthonius) idque tam inter se quam cum aliis.

Siformam, vel per convenientiam, vel per opositionem, aut utrumque simul id fieri poterit, idque per partes omnes, sive Physicae illae sint, sive Metaphysicae, sive ethicae, perque omnes inventionis fontes, utrumque collatorum ita diduci poterit, ut vel natura naturae, attributa attributis, etc. vel certe haec illis opponantur et aequentur, aut praeferantur. Atque hoc praecipuum artificium diducendae comparationis consistit. Si enim non tantum res ipsae, sed etiam quae ad dicendum de utrisque rationes eruuntur, cum rationibus oppositis componantur, ingens disserendi campus aperitur, idque praesertim, si res etiam plures et aliae aliis illustriores in contentionem adducantur. Et haec de forma quodammodo Physica, qua res rebus varie conferuntur: nam si de Rhetorica illa, quae figurarum est, loquamur, manifestum est, hac non minus comparationes variari atque illustrari, quam orationis corpus universum.

Si finem attendas, comparatio vel ad augendum et illustrandum, vel ad deprimendum illud, de quo dicis, vel certe explicationis gratia adhibetur. In primo genere comparationum, res magnae, atque omnium existimatione illustres accersendae sunt: in altero res viles despectaeque apud omnes; in tertio res clarae perspectaeque universis.

2. Exemplis vero omnium comparationum formas complecti velle, plane longum sit; cum vel unam quae fecundior sit, per pleraque inventionis loca, perque ea, quibus non tantum componi, sed et opponi possit diducere, orationis non parvae opus futurum sit. Praeterea cum varietas comparationum tanta sit, sive materiam, sive formam spectes, omnes prosequi velle, integri voluminis spatium requiret. Paucis igitur exemplis hoc progymnasma absolvam, tantumque monebo: quod siquis in comparatione luxuriare velit, rerum tantum illarum, quas inter se conferet, fontes inventionis proprios excutiat, et copia scribenti affluet. Si factum aliquod cum facto comparabit, hoc etiam carmine expenso recte utetur. Quis? quid? ubi? quibus auxiliis, cur? quomodo? quando? si personam cum persona, ut Hectorem cum Achille, aut Virgilium cum Homero, aut etiam D Ioannem apostolum cum Aquila, aut Baptistam cum stella bosphoro, aut Deiparam cum aurora, aut Christum cum sole, vel agno: utriusque originem, naturam, proprietates, effecta et adiuncta expendat, in aliis paritatem, in aliis disparitatem, in nonnullis excessum alterius reperiet, disserendi semper copiosam materiem.

Causam igitur cur tantepere amplificet orationem comparatio, nemo non videt; cur vero etiam illustret extollatque opportune ad omnem affectum in auditore conciliandum facile patebit. Si animadvertas, hoc potissimum omnem agere comparationem, ut per res notas clarasque rei alterius laudandae. vel reprehendendae, vel etiam persuadendae naturam, ingeniumque ita exprimat, ut altissime in animo designatur, eiusque intimos sensus penetret.

Ita Cicero illustrissimo pro Marcello exemplo, ut Caesaris clementiam, qua devictis parcebat hostibus extolleret, aliis iilam virtutibus ipsius praeclarisque in bello facinoribus comparavit, quae cum egregla laude extulisset, et iustissimam omnium admirationem ac praedicationem merentur: tamen et ingeniose, et vere ostendit, unius clementiae decus in pace maius esse. Quod ex illa laude bellica multum sibi fortuna, multum

exercitus decerperet; at clementiae laus uni Caesari deberetur, maiusque sit animum, quam hostes vincere. Quod exemplum cum in plerorumque manibus sit, et in Palaestra styli ex parte recitarim, hic non lubet repetere. Dignum est, quod saepius scribendo imiteris.

Nonnullas tamen ex Max. Tyrio ac Tullio comparationes, brevi quidem, at nervoso genere scribendi comprehensas proponam. Quarum aliquas locis etiam extrinsecis, hoc est, similibus aliis, exemplisque ornavit, ut intelligas, ne his quidem, cum opportunum fuerit, abstinendum videri.

3. Non adducam breves illos Comparatorum lusus, cum strictim, vel res una, vel etiam diversae breviter inductis similibus, aut exemplis illustrantur, ut ebrietatem lib. 1. c. 4. fonte 5. ab effectis descripsi, quod sit mater litium, etc. a fine, ut quod sit salutis hostis, etc a comparatis, quod sit venenum dulce, etc. Quae metaphorica sunt, et comparationem involvunt. Magis aperte sic corruptam adolescentum societatem describes: Ut a morbo formae elegantia, ab austro floris vernantis decus, ab aspersis maculis purpurae orna, mentum, a nebulis ac tempestate solis pulchritudo; ita improborum consortio, innocens adolescentum vita corrumpitur. Vel, Quod morbus forma, auster floribus, macula purpurae, nebulae soli, hoc improborum societas adolescentiae est, corrumpit. Sed his non lubet immorari, cum ornamenta sint rarius et caute, ne affectatione offendas, usurpanda Ut enim plus ingenii exellentiaeque continent, ita tamquam illustris persona, plurium oculis atque observationi exposita, acutius censentur. Poetarum illa lusibus scite usurpantur.

Sed ad illa veniamus exempla, quae orationem egregia disserendi facundia amplificant, et pulcherrimis dicendi luminibus illustrant.

4. Ut vero intelligas qua potissimum id via et arte fiat, illud memineris velim, similitudinem, seu collationem duorum inter se, vel parium, vel disparium, per plerosque inventionis fontes proprios, non minus, quam alias rationes inventas diducendas esse. Dum enim quae insunt, cuique rerum oppositarum expendis, in quo conferas alia atque alia reperturus es: vel ut paria, vel certe ut disparia, ex quibus illa quae ad propositum tibi finem servient, ceteris reiectis, facile adhibebis. Sed exemplis, atque eorum imitatione haec facilius, quam multis praeceptionibus apprehendes. Tyrius ac Cicero facem praeferent.

CAPUT IX. Exempla diversarum Comparationum diversa.

QUandoquidem in comparationibus, vel persona cum persona, vel res cum re, vel factum cum facto, idque, aut in re pari, aut dispari confertur, exempla horum dedimus, primo enim Adulator cum amico, secundo Corpus cum anima, et Respubl. cum Principe, idque geminata comparatione componitur, tertio dedicatio loci sacri cum dedicatione, quae est facti paris, ac denique crudelia Labieni facinora cum aliorum dispari mansuetudine incomparationem veniunt.

Quin et rationes comparandi exprimuntur diversae. Nam in primo exemplo, nuda tantum simplexque diversarum personarum, per adiuncta diversa, fit collatio, et oppositio, in altero rationes tum paritatis, tum disparitatis adferuntur, eidemque comparationi fusius insistitur. In reliquis exemplis media quaedam conferendi via tenetur, non adeo nuda, strictaque; suis tamen rationibus destituta.

I. Comparatio disparium, hoc est, Adulatoris et Amici per oppositionem. Quomodo ab adulatore amicus differat. Tyrius diss. 4.

Ex proposito usuque et instituto animi, ab amico adulator distinguitur. Sicut uterque et qui virtutis studio, et qui mercedis causa militat, armis utitur, nec tamen de operibus eorum ab externa quispiam actione iudicat; cum pro instituti ratione usum utriusque potius distinguat. Alter enim servare amicum solet, quia est amicus; alter se mercede cuilibet addicit. Alter in eo quod agit suae spontis est, alter venalis. Alter iis fidem servat, cum quibus foedus contraxit, alter ne iis quidem, cum quibus amicitiam. Eodem adulatorem ab amico differte puta. Ambobus enim saepius accidit, ut codem modo agant, eodem mod cum amicis vivant, cum tamen alter ab altero, velex usu, vel ex fine, vel ex animi proposito sit discernendus. Amicus enim id quod bonum putat, sive id dolorem postea, sive voluptatem adferat, cum amico communicat et ex aequo fruitur: adulator ex praescripto libidinis suae, quicquid cum amico agit, ad lucrum suum dirigit. Amicus aequalitatem, proprium bonum spectat adulator. Alteraqevalitatem in virtute, alter lucrum in voluptate. Alter paritatem in congressu, alter humilitatem in cultu. Alter veritatem in familiaritate, alter fraudem. Alter emolumentum in posterum, alter in praesens delectationem. Alterius beneficia memorari gaudent, alterius fraus sepeliri postulat. Alter quae amici sunt, ut communia curat, alter ut aliena consumit. Amici et in secundis rebus familiaritas gratissima est, et in adversis sortem ex aequo fert, adulator, neque secundis rebus expleripotest, neque in adversis usquam apparet. Amicitia laude, vituperio digua est adulatio Amicitia par pari rependit utrinque, adulatio claudicat, qui enim egestate adductus, ut id consequetur, quod deesse sibi videt, alterum colit, inaequalem

se fateatur necesse est, quatenus non vicissim ab illo colitur. Amicus si ignoretur, adulator nisi ignoretur, miser est. Amicitia si exploretur, confirmatur, adulatio si exploretur, perit. Amicitia tempore crescit, adulationem tempus convincit. Amicitia nullius unquam eget, alicuius semper adulatio. Quod si aliquid hominibus cum Deo commune est, homo pius amicus Dei est, superstitiosus adulator Dei. Et Beatus quidem vir pius, qui amicus Dei est, miser, superstitiosus. Quemadmodum autem alter virtute sua fretus, sine metu, accedit Deos, alter improbitatis suae conscientia deiectus, multo cum timore, sine ulla fiducia venit, nec aliter Deos quam tyrannos timet, eodem, ut arbitror, modo coram hominibus spei plena, plena fiduciae est amicitia, sine spe, et fiducia est adulatio.

IMITATIO.

Haec fere consistit hoc loco in applicatione ad singularia, ut si Absaloni hinc parentem recta amice consulentem, inde Achitophelem improbo consilio adulantem iungas. Aut adole scenti de vitae statu deliberanti, hinc mundum adulatorem, inde Timorem Dei aequa suadentem associes, etc.

II. Comparatio rerum parium inter se, et dissparium exemplis et similibus illustrata. Morbus animi, quam corporis gravior est. Tyrius Dissert. 38.

1. Homo reipubl. similis est, in quo corpus tamquam populus, anima tamquam Princeps, male aut bene habet. In utroque autem partem meliorem male affectam esse gravius est.

2. Ratio datur, quod illud semper peius sit malum, quod meliori bono oppositum est, ubi utriusque, tam animae, quam corporis morbus, sanitasque inter se comparantur.

Exemplo ex simili Reipubl. desumpto, ut in Atheniensibus illud probatur, ubi unus Pericles rempubl. afflictam sublevare potius, quod totus populus afflicto magistratu non potuit.

4. Ratio altera, quod generosa anima morbos facile corporis contemnat, ut Perecydes fecit, contra quam anima degener, similibus illustratur.

5. Ratio tertia, quod sana anima in corpore aegro, plus quam agra sano in corpore, praestet.

I. Iam in de antiquitus carmen quoddam circumfertur, quod votum continet huiusmodi.

Velim equidem ex auctore ipso audire; quaenam sit illa sanitas, cuius sibi optat contubernium. Ego quidem et divinam esse rem arbitror, et quae merito petatur. Nec enim verisimile est, aut frustra a Poeta celebratam esse, aut sine ratione hoc ab omnibus quoti die cani.

Quod nisi me augurium fallit, vereque de ea iudico, respondeat nobis pro Poeta ipsa ratio. Duo cum sint, quae constituunt hominem anima et corpus, et respectu quidem utriusque aeque sanitate opus ist, quaero utrius congruentia salusque augustissima Dearum sit appellanda? Quare ut ex collatione utriusque morbi constet de utroque, uter maiori sit, hoc modo rem totam decidamus. Homo totus anima et corpus est; illa imperat, hoc paret? ut in urbe interdum magistratus, interdum populus. Non minus autem urbis pars est qui paret, quam qui imperat. Utribus vero morbus plus urbi nocet? Laboret in statu populari populus, recte valeat Pericles, Imperator optimus, facile hunc populi morbum curabit. Laboret Syracusis morbo Tyrannico Dionysius, populus tametsi valeat, rei conservandae par no est futurus. Quid si igitur populum cum corpore, cum anima conferamus Principem? Hoc fac et in utroque contemplare singula. Maior est populus, quam Imperator, et corpus quam anima. Stolidus est populus, tale est et corpus. Populus est multiplex, nec diversa tantum loquitur, sed et sentit. Ex dissimilibus constat populus et variis. Populi ira vehemens, libido violenta, voluptas est dissoluta: maeret sine spe, inflammatur

sine modo. Invenies eadem in corpore. Nam et libidine facile accenditur, et quidvis petis: nec voluptatem tantum sequitur, sed et impertum. Cum principe vicissim conferamus animam principem. Princeps imperium sibi lubenter vindicat honorem, potestatem: princeps naturâ cogitabundus est, et ratione abstrusa colligit: eodem modo et anima. Quae cum ita sint, uter gravior censendus morbus, et in urbe, et in homine est? An non pars melior affecta plus confert toti? salvo enim magistratu aegerpopulus nondum libertatem amisit.

2. Et ut breviter dicam, anima corpori praefertur ab omnibus. Iam quod praefertur, bonum amius est. Quod autem maiori bono contrarium est, maius est malum. Sanitas autem animae corporis sanitate maius bonum est, morbus ergo animae morbo corporis maius est malum. Et corporis sanitas artis opus est: animae vero virtutis. Animae morbus est improbitas; corporis externa calamitas. Voluntaria est improbitas, invito evenit calamitas. Quae invito eveniunt misericordia, quae a volente fiunt, odio prosequimur. Misericordiam auxilium, odium vero sequitur supplicium. Iam quae auxilio digna iudicamus, meliora; quae supplicio, peiora sunt. Rursus sanitatem utriusque in utroque videamus. Altera quidem omnibus eget, altera nullo. Altera beatitudini confert omnia: altera infelicitatem sustinet. Altera mali immunis est, improbitari fere contingit altera. Alterius perpetua sanitas; alterius in diem est. Alterius solida; alterius incerta est. Immortalis alterius, mortalis alterius. Vide et morbos vicissim. Morbus corporis curatur facillime; malum animae lege difficulter restituitur. Alter dolore suo efficit, ut curari aeger desideret; alter eo redigit, ut et leges contemnat. Alteri subsidium a Diis paratum est; alteri odium. Nullius unquam belli causa morbus extitit corporis, plurimorum animae. Nemo corporis vitio Sycophantias struit, aut tumulis mortuorum, aut viventium insidiatur bonis, aut atrox aliquod facinus committit. Aegrae tantummodo parti nocet morbus corporis; animae, vicinae quoque.

exemplum petamus. Magistratu Athenis Atticis Pericli (quo tempore et populi potestas ea in urbe summa fuit, nec minor hominum frequentia, et tam imperii magnitudine, opumque vi, quam ducum copia militarium floreret Resupbl.) urbem forte fortuna pestis invasit. Haec pestis ex Aethiopia ortum sumpsit, per Persiam descendit, Athenis vero quasi statione fixâ desedit, totamque gravissime urbem afflixit. Huic malo Pelopennesiacum accesit bellum. Ergo et ager ab hostibus diripi, et urbs interire, nec homines tantum, sed et imperii paulatim deflorescere potentia: totum denique malo suo civitatis corpus succumbere. Restabat urbis anima Pericles ille: qui cum morbo immunis esset ipse, Rempubl. afflictam consisilio erexit, exstinctam propemodum excitavit: solus denique cum peste congressus est, et bello. Accipe et alterius exemplum. Cum iam pestis remitteret, populus valeret, Reipubl. de integro floreret potentia, magistratus contra morbo conflictari coepit gravissimo, et qui parum abesset ab insania. Hic morbus et plebem invasit, et populum contagione sua infecit. Quid enim? Nonne et insaniam Cleonis, et morbum Hyperboli, et ardorem Alcibiadis secutus est populus? donec cum ducibus postremo suis defecit paulatim, interiit. Cum alius alio afflictam civitatem vocaret: Huc age Nympha veni, divinaque conspice gesta.

Et ut febricitanti fontes, qui monstrat et puteos, ita Siciliam Alcibiades, Sphacteriam Cleo, alius denique terram aliam ostendit, aut mare. Haec scelesti gesta vestra sunt, quae divina dicitis; pernicies manifesta et eversio, mali vis maxima ac fomes morbi. Idem morbus potest animi, si cum corporis morbo conferatur.

4. Fac laborare corpus, torqueri, corrumpi; praesit illi vegeta anima et robusta, facile morbum contemnit, facile morbo maior est. Non aliter quam Pherecydes cum in capulo decumberet, supra morbum tamen erat: et cum paulatim carnes eius defluerent, erecta tamen stabat anima, nec aliud quam tempus exspectabat, quo miserrimas has deponeret exuvias. Ausim ego dicere, ne invitâ

quidem, quae generosa sit, animâ, corpus corrumpi. Ut si vinctum tibi proponas hominem, qui dum carceris sui putrescere paulatim muros videt, et ruinam minati, stat tantisper exitumque c vinculis exspectat, et libertatem: ut e multa illa densaque, in qua sepultus iacet, caligine, caelum suum videat, puraque luce penitus fruatur. Nisi forte hominem, qui multis se validisque corporis laboribus ad robur exercuit, laceras cum vestes suas intuetur, commoveri posse animo arbitreris, ac non abiecturum eas potius libenter: ut corpus suum aeri, nudum nudo, amicum amico, liberum libero permittat. Quid autem aliud animae respectu esse, hac pellem, haec ossa, has carnes, quam diei unius penulam, aut pannos tenues, vel scruta arbitraris. Hoc et ferrum scindit, et ignis consumit, et depascuntur vulnera. Praeclara igitur multisque et validis subacta laboribus negligit ea anima; nec aliud petit, quam ut actutum exuatur. Ut merito aliquis, qui fortem virum, corporis in morbo, deprehendit; illud, quod de Ulysse dicitur, de eo usurpare possit. E pannis quaentos genuum pater exhibet orbes!

Degener vero anima sepulta latet in corpore, corpus amat, non secus, quam, quae humi serpunt, lustra sua belluae. Nec mutat illud unquam, nec eripit, sed comburitur, discerpitur, dolet cum corpore, et exclamat, ut Philoctetes ille, Ten' pes relinquam?

Tu vero relinque eum, mi homo, nec amicis propterea tuis maledicas, aut Lemniorum terrae infestus esto: O'mors malorum medice!

Siquidem haec, quasi malum commutaturus cum malo, dicis, votum tuum non accipio. Sin revera existimas mortem non aliud, quam medicum, vindicemque improbi huius esse corporis, quod nec expleri unquam potest, nec convalescere, recte sentis. Perge supplicare, medicum implora.

exemplum ipsa sua sponte nobis suppeditat dissertatio. Vigebant enim inter Graecos infinita tum temporis corpora, quot. Vere novo frondes, aut flores parturit annus.

Quae cum valerent optime, et sine morbo viverent ullo, robore praeterea membrisque essent integris, urbem obsidebant novennium, frustra et labore irrito. Nec quicquam effecit Achilles, dum hostes persequitur, nec Aiax, dum sustinet, nec Diomedes dum mactat: non arcu Teucer non consilio Agamemnon, nec oratione Nestor, nec divinatione Calchas, nec dolis Ulysses. Verum aliud illis consilium dat Deus. Audite praestantissimi, inquit, Graeciae alumni, frustra laboratis, frustra fugatis hostem, frustra sagittas emittitis, frustra consilium initis. Nec enim spes est ulla, haec ut expugnetis moenia, nisi auxilium impetretis ab homine, cuius recte valet anima, corpus vero graviter affectum, male putet, claudicat, exhaustum est. Parent illi sociumque belli e Lemno adducunt, hominem, cui sana anima, aegrum esset corpus. Iam vice versa, si placet, animae morbum in sano considera corpore. Voluptatis morbo anima affligitur, liquitur, tabescit. Quid facias hoc aegro? Quid corpus prodest animae eiusmodi? Hoc morbo Sardanapalus laborat. Gliscit malum, transit ad corpus. Fricat se miserrimus mortalum et depilat: oculi libidine tabescunt, donec de morbo desperat suo, et in ignem semet iacit. Laberat et Alcibiades: magna vehemensque inflammatio similis furori hominem depascitur, mentem turbat, huc illuc impellit. E Lyceo ad concionem abit, e concione ad mare, illinc in Siciliam, e Sicilia Lacedaemonem, Lacedaemone Persiam, e persia Samum petit. Samo relictâ thenas, Athenis iterum Hellespontum adit, et quo non tandem? Laborat et Critias, gravi morbo varioque: quam nec fsanare medicus, nec ferre urbs potest. His tamen nihilo minus sana concedes esse corpora, membra integra. Quae tamen mihinon probatur sanitas. Aeger sit Alcibiades, dummodo ne in Siciliam Athenienses vehat. Aeger sit Sardanapalus: melius

enim morbus uret cum, quam voluptas. Imo funditus potius intereat, cui nova semper suppullulat improbitas. Nam ut vulnera ea, quae serpunt, corpus si semel invaserint, pergunt semper, partemque sanam corrumpunt, medicisque praebent difficilem, donec fundamentum mali, sedemque ars excidat. Eodem modo, cum partem aliquam purulenta morboque infecta suo ac corrupta invasit anima, Iatiusque serpere et afflare vicina coepit, corporis commoditas partesque sunt tollendae idoneae, ut in latrone manus solent, in libidinoso oculi, in helluone venter. Si iudicem enim solummodo carceremque adhibere huic morbo paras et tortorem; frustra es. Vivet malum, semperque serpet et gliscet. Inexpugnabilis enim improbitati est velocitas, postquam semel animam occuparit, in eâque dignam se materiam, licentiam nimirum impudentem, atque effrenem invenit audaciam.

IMITATIO.

Serviet mutato nonnihil conceptu in discursu politico, si ex corporis humani affectionibus, membroorumque, ad unius capitis directionem, subor dinatione reipubl, aut familiae alicuius iustam administrationem desiribas.

III. Dedicatio domus Ciceronis per Clodium eiusque affinem illegitime facta ex comparatione dedicationis alterius ab adiunctis improbatur. Cicero pro domo sua Orat. 29. in fine.

1. Docet C. Cassium simulacrum Concordiae non ausum fuisse in Curia collocare, nisi prius Pontificum collegium ea de reretulisset, quod Clodius non fecit, cum Libertatis signum in domum Ciceronis transtulit.

2. Nec alium quidem idoneum, ut Servilium, aut Lucullum adhibuit; sed affinem adolescentem, earum solennitatum ignarum, ideoque timide et corrupte administrantem.

3. Nec ad populum retulit, ut C. Cassius a Pontificibus iussus erat, ex lege Papiria, igitur illegitime et corrupte dedicationem hanc peractam esse.

1. Q. Marcius Censor signum Concordiae fecerat, idque in publico collocarat, hoc signum C. Cassius censor cum in curiam transtulisset, collegium vestrum consuluit; num quid esse causae videretur, quin id signum, curiamque Concordiae dedicaret? Quaeso Pontifices, et hominem cum homine, et tempus cum tempore, et rem cum re comparate. Ille erat summâ modestiâ, et gravitate censor: hic tribunus plebis, scelere et audaciâ singulari, tempus illud erat tranquillum, et in libertate populi et gubernatione positum Senatus: tuum porro tempus libertate populi R. oppressâ, senatus auctoritate delectâ, res illa plena iustitiae, sapientiae, dignitatis. Censor enim, penes quem maiores nostri (id, quod tu sustulisti) iudicium Senatus de dignitate esse voluerunt, Concordiae signum volebat in curia, curiamque ei Deae dedicare. Praeclara voluntas, atque omni laude digna, praescribere enim se arbitrabatur, ut sine studiis dissensionis sententiae dicerentur, si sedem ipsam, ac templum publici consilii, religione concordiae devinxisset. Tu cum ferro, cum metu, cum edictis, cum privilegiis, cum praesentibus copiis perditorum, absentis exercitus terrore, et minis, Consulum societate, et nefario foedere servitute oppressam civitatem teneres: Libertatis signum posuisti, magis adludibrium impudentiae, quam ad simulationem religionis. Ille in curiâ, quâ poterat sine cuiusquam incommodo, dedicabat: tu in civis optime de republ, meriti cruore, ac pene ossibus simulacrum non libertatis publicae, sed lic entiae collocasti. Atque ille tamen ad Collegium retulit: tu ad quem retulisti? Si quid deliberares, si quid tibi, aut piandum, aut instituendum fuisset religione domesticâ, tamen instituto ceterorum vetere, ad Pontificem detulisses. Novum delubrum cum in urbis clarissimo loco, nefando quodam, atque inaudito instituto inchoares: referendum ad sacerdotes publicos non putasti?

2. At si collegium Pontificum adhibendum non videbatur: nemone horum tibi idoneus visus est, qui aetate,

honore, auctoritate antecellunt, ut cum eo dedicationem communicares? quorum quidem tu non contemsisti, sed pertimuisti dignitatem. Antu auderes quaerere ex P. Servilio, aut ex M. Lucullo: quorum ego consilio, atque auctoritate rempubl. consul ex vestris manibus ac faucibus eripui: quibusnam verbis, aut quo ritu, primum hoc dico, civis domum consecrares, deinde civis eius, cui princeps Senatus, cui etiam ordines omnes, deinde Italia tota, post cunctae gentes, testimonium huius urbis, atque imperii conservati dedissent? Quid diceres? ô nefanda, et perniciosa labes civitatis: Ades, ades, Luculle, Servili, dum dedico domum Ciceronis, ut mihi praeeatis, postemque teneatis. Et tu quidem cum audacia, tum impudentiâ singulari; sed tibi tamen oculi, vultus, verba cecidissent, cum te viri, qui sua dignitate personam populi R. atque auctoritatem imperii sustinerent, verbis gravissimis perterruissent, neque sibi esse fas dixissent furori interesse tuo, idque in patriae parricidio, et scelere? Quae cum videres, tum te ad tuum affinem, non delectum a te, sed relictum a ceteris contulisti. Quem ego tamen redo, si est ortus ab illis, quos memoriae proditum est, ab isto ipso Hercule perfuncto iam laboribus sacra didicisse, in viri fortis aerumnis non ita crudelem fuisse, ut in viri et iam spirantis caput bustum suis manibus imponeret; qui aut nihil dixit, aut si fecit, omnino poenam hanc maternae temeritatis tulit, ut mutam in delicto personam, nomenque praeberet: aut si dixit aliquid, dixit haesitantibus, postemque trembundâ manu tetigit. Certe nihil rite, nihil caste, nihil more, institutoque perfecit. Viderat ille Muraenam vitricum suum consulem designatum, ad me consulem, cum Allobrogibus communis exitii indicia afferre: audierat ex illo, se a me bis salutem accepisse, separatim semel, iterum cum universis. Quare quis est, quis existimare possit, huic novo Pontifici primam hanc post sacerdotii initium religionem instituenti, vocemque mittenti, non et linguam obmutuisse, et manum obtorpuisse, et mentem debilitatem metu concidisse? Praesertim cum ex collegio tanto non regem, flaminem, non

Pontificem videret, fierique particeps alieni sceleris invitus cogeretur, et gravissimas poenas affinitatis impurissimae fustineret?

Sed ut revertar ad ius publicum vindicandum, quod ipsi Pontifices, semper non solum ad suas ceremonias, sed etiam ad populi iussa accommodaverunt, habetis in commentariis vestris C. Cassium censorem de signo Concordiae dedicando ad Pontificum Colelgium retulisse, eique M. Aemilium Pont. Max. pro Collegio respondisse: nisi cum populus R. nominatim praefecisset, atqua eius iussu faceret, non videri ea posse recte dedicari. O tempora, ô mores! tum censorem, hominem sanctissimum, simulacrum Concordiae dedicare Pontifices in templo inaugurato prohibuerunt: post autem senatus in loco augusto consecratam eam aram tollendam ex auctoritate Pontificum censuit, neque ullum est passus ex eâ dedicatione literarum extare monimentum: tu procella patriae, turbo, ac tempestas pacis, atque otii, quod in naufragio reipubl. tenebris offusis, demerso populo Rom. everso atque eiecto senatu, dirueris, aedificaris: religione omni violatâ, reipubl. tantum nomine contaminaris: in civis huiusce aedibus, et in urbe, quam suis laboribus ac periculis conservasset, monimentum deletae reipubl. collocaris ad equitum notam, ad dolorem bonorum omnium, sublatoque Q. Catuli nomine, incideris; id sperasti rempubl. diutius, quam quoad mecum simul expulsa careret his moenibus, esse laturam? Delatum iam tum est ad vos Pontifices, et post omnium sermone celebratum, quemadmodum iste praeposteris verbis, omnibus obscoenis, identidem se ipse revocando, dubitans, timens, haesitans, omnia aliter ac vos in monimentis habetis, et pronuntiarit, et fecerit. Quod quidem minime mirum est, in tanto scelere, tantaque dementiâ, ne audaciae quidem locum ac timorem comprimendum fuisse. Etenim si nemo unquam praedo tam barbarus, atque immanis fuit, qui, cum fana spoliasset, deinde aram aliquam in littore deserto, somnio stimulatus, aut religione aliquâ consecraret, non horret animo, cum divinum numen scelere violatum placare precibus cogeretur: quâ tandem istum perturbatione mentis omnium

templorum atque tectorum, totiusque urbis praedonem, fuisse censetis, cum protestatione tot scelerum unam aram nefarie consecraret? Non poterat ullo modo (quamquam et insolentia dominatus extulerat animos, et erat incredibili armatus audacia) non in agendo ruere, ac saepe peccare, praesertim illo Pontifice, et magistro, qui cogeretur docere, antequam ipse didicisset, magna vis est, cum in Deorum immortalium numine, tum vero in ipsâ republicâ. Dii immortales, suorum templorum custodem ac praesidem sceleratissime pulsum cum viderent, ex suis templis in eius aedes immigrare nolebant: ita istius vecordissimi mentem cura, metuque terrebant: res vero publica, quamquam erat exterminata mecum, tamen obversabatur ante oculos exterminatoris sui, et ab istius inflammato atque ignito furore iam tum me seque repetebat. Quare quid est mirum, si iste metu perculus, si furore instinctus, scelere praeceps, neque institutas ceremonias persequi, neque verbum ullum solenne potius effari?

IMITATIO.

Nihil sacri et religiosi inesse iis aedibus doceat, quae ab haereticis huius aetatis Deo consecrantur, cum nihil legit imum priscisque Patribus usitatum in earum dedicatione observetur. Par ratio de synaxi eorum demonstraripoterit. His aliisque argumentis, hic locus tractandis deserviet.

IV. A comparatione disparium ostendit T. Labienum Tribunum plebis crudelem et parum esse popularem, qui pro Rom. civibus crucem erexit. Cicero pro C. Rabirio, post exerdium.

1. Docet Regibus expulsis, acerba crucis supplicia a republ. submota mal e a Labieno reduci, seque in populi studio cum Labieno comparat. Portiamque illi legem Gracchi opponit.

2. Cum Gracchi mansuetudine Labieni factum comparat, cum is ne in fratris quidem morte, hanc actionem et hoc

supplicium civibus intentarit, quod in morte patrui Labienus. Quare et se merito, ait, restitisse; ne Rom. cives servis ipsis deteriores amissa libertate essent.

1. Quid optari potest quod ego mallem, quam me in consulatu meo carnificem de foro, crucem de campo sustulisse? sed ista laus primum est maiorum nostrorum, Quirites, qui expulsis regibus nullum in libero populo vestigium crudelitatis regiae retinuerunt: deinde multorum virorum fortium, qui vestram libertatem non acerbitate suppliciorum infestam; sed lenitate legum munitam esse voluerunt. Quamobrem uter nostrûm tandem, Labiene, popularis est, tune, qui civibus Romanis in concione ipsa carnificem, qui vincula adhiberi putas oportere: qui in campo Martio comitiis centuriatis, auspicato in loco, crucem ad civium supplicium defigi; et constitui iubes: an ego, qui funestari concionem contagione carnificis veto? qui expiandum forum populi Rom. ab illis nefarii sceleris vestigiis esse dico? qui castam concionem, sanctum campum, inviolatum corpus omnium civium Rom. integrum ius libertatis defendo servari oportere? popularis vero tribunus plebis custos, defensorque iuris, et libertatis. Porcia lex virgas ab omnium civium Rom. corpore amovit: hic misericors flagella retulit; Porcia lex libertatem civium lictori eripuit: Labienus, homo popularis, carnifici tradidit, C. Gracchus legem tulit, ne de capite civium Rom. iniussu vestro iudicaretur, hic popularis a Duumviris, iniussu vestro, non iudicari de cive Romavo, sed indicta causa civem Rom. capitis condemnare coegit. Tu mihi etiam legis Porciae, tu C. Gracchi, tu horum libertatis, cuiusquam denique hominis popularis mentionem facit, qui non modo suppliciis inusitatis, sed etiam verborum inaudita crudelitate, violare libertatem huius populi, tentare mansuetudinem, commutare disciplinam conatus es? namque haec tua, quae te hominem clementem popularemque delectant? Lictor: colliga manus: quae non modo huius libertatis, mansuetudinisque non sunt; sed ne romuli quidem, aut Numae Pompilii: sed Tarquinii superbissimi atque crudelissimi Regis, ista sunt ciuciatus carmina: quae tu, homo lenis atque

popularis, libentissime commemoras. Caput obnubito, arbori infelici suspendito. Quae verba, Quirites, iam pridem in hac republ. non solum tenebris vetustatis, verum etiam luce libertatis oppressa sunt.

2. An vero, si actio illa popularis esset, et si ullam partem aequitatis haberet, aut iuris, C. Gracchus eam reliquisset? scilicet tibi graviorem dolorem patrui tui mors attulit, quam C. Graccho. Fratris: et tibi acerbior eius patruimors est, quem numquam vidisti, quam illi; eius fratris, quicum concordissime vixerat: et similis viri tu ulcisceris patrui mortem, atque ille persequeretur fratris sui, si ista ratione agere voluisset: et par desiderium sui reliquit apud populum Rom. Labienus iste, patruus vester, quisquis fuit, ac Tit. Gracchus reliquerat; An pietas tua maior, quam Gracchi? an animns? an consilium? an opes? an auctoritas? an cloquentia? quae si in illo minima fuissent: tamen prae tuis facultatibus maxima putarentur. Cum vero his rebus omnibus C. Gracchus omnes vicerit: quantum intervallum tandem inter te, atque illum interiectum putas? sed moreretur prius acerbissima morte millies Gracchus, quam in eius concione carnifex consisteret: quem non modo foro, sed etiam caelo hoc, ac spiritu censoriae leges, atque urbis domicilio carere voluerunt. Hic se popularem dicere audet, me alienum a commodis vestris: cum iste omnes suppliciorum, et verborum acerbitates, non ex annalium monumentis, atque ex regum commentariis conquisierit: ego omnibus meis opibus, omnibus consiliis, omnibus dictis, atque factis repugnarim, et restiterim crudelitati? nisi forte hanc conditionem vobis esse vultis, quam servi, si libertatis spem propositam non haberent, ferre nullo modo possent. Misera est ignominia iudiciorum publicorum, misera multatio bonorum, miserum exilium: sed tamen in omni calamitate retinetur aliquod vestigium libertatis. Mors denique si proponitur, in libertate moriemur. Carnifex vero, et obductio capitis, et nomen ipsum crucis, absit non modo a corpore civium Romanorum, sed etiam a cogitatione, oculis, auribus. Harum enim omnium rerum non solum eventus, atque perpessio, sed etiam conditio, exspectatio, mentio ipsa denique indigna cive

Romano, atque homine libero est. An vero servos nostros horum suppliciorum omnium metu, dominorum benignitas una vindicta liberavit: nos a verberibus, ab unco, a crucis denique terrore, neque res gestae, neque acta aetas, neque nostri honores vindicabunt? Quamobrem fateor, atque etiam, T. Labiene, profiteor, et prae me fero, te ex illa crudeli, importuna, non tribunitia actione, sed regiâ, meo consilio, virtute, auctoritate esse depulsum. Quâ tu in actione, quamquam omnia exempla malorum, omnes leges, omnem auctoritatem Senatus, omnes religiones, atque auspiciorum publica iura neglexisti: tamen haec a me in hoc tam exiguo meo tempore non audies.

IMITATIO.

Ostendes huius loci imitatione, crudelem suorum civium interfectorem fuisse Zvvinglium, qui quam ratione et veritate non poterat, vi et feritate armorum et suppliciorum haeresin persuadere conatus est.

CAPUT X. De vi amplificandi comparatorum.

REliqua quae sequuntur comparatorum exempla, cum ad orationis amplificationem inprimis faciant, paulo etiam prolixius ex Cicerone fuere proponenda. Haec vero amplificatio cum fieri duplici ratione possit, ut nimirum, velad idem argumentum orationis diversae comparationes, ab exemplis, aut similibus petitae adhibeantur; vel coeptis semel comparationibus per attributa illarum plura orator insistat, utriusque modi exempla dedimus; prioris unum, posterioris e Cicerone duo. Quibus illam quae comparatis inest amplificandi vim utcumque assequeris.

I. Exempla a pari per comparationem et temporis adiuncta diducta, et ornata communicatione sententiae. Cicero pro C. Rabirio. In fine orationis.

cum exemplo Coss. C. Marii et L. Valerii totiusque Senatus contra Saturnium aliosque in capitolio armatos, et ipse arma sumpserit, patruo Labient flagitiose Saturnino suffragante.

2. Ostendit a parium comparatione; quod cum Decianus questus de morte Saturnini tantum, et Titius eius solum imagineusus, condemnati sint, Labienus tamen impune utrumque facere, iure sit admirandum.

3. Docet tursum a part, quod praeclarissimos reipubl. Rom. viros iam fato functos, tum etiamnum vivos, qui in eadem cum Rabirio causa fuere, simul cum eo condemnet. Illorum vero gloriam immortalem se Cicero defensurum asserit.

Cum C. Marius et L. Valerius Coss. adhiberent Tribunos pleb. et Praetores, quos eis videretur, operamque darent, ut imperium pop. Rom. maiestasque conservaretur. Adhibent omnes Trib. pleb. praeter Saturnium, omnes praetores praeter Glauciam, qui rempubl. salvam vellent, arma capere, et se sequi iubent. Parent omnes, ex aedificiis, armamentariisque publicis arma populo Rom. C. Mario consule distribuente, dantur. Hic iam, utomittam cetera, de re ipso, Labiene, quaero, cum Saturninus capitolium teneret, armatus esset unâ C. Glaucia, C. Saufeius, etiam ille ex compedibus, atque ergastulo Gracchus: addam (quoniam ita vis) eodem Q. Labienum, patruum tuum: in foro autem C. Marius, et L. Valerius Flaccus, Coss post cunctus Senatus, atque ille Senatus, quem etiam vos ipsi, qui hos Patres conscriptos, quinunc sunt, in invidiam vocatis, quo facilius de hoc Senatu detrahere possitis, laudare consuevistis: cum equester ordo: at quorum equitum Romanorum, Dii immortales? patrum nostrorum, atque eius aetatis, quae tum magnam partem reip. atque omnem dignitatem iudiciorum tenebat, cum omnes omnium ordinum homines, qui in salute reip. falutem suam repositam esse arbitrabantur, arma cepissent: quid tandem C. Rabirio faciendum fuit: De re ipso, inquam, Labiene, quaero: cum ad arma consules, ex S. C. vocavissent: cum armatus M. Aemilius, princeps Senatus, in comitio constitisset: qui cum ingredi vix posset, non ad insequendum sibi rarditatem pedum, sed ad fugiendum impedimento fore purabat: cum denique Q. Scaevola, confectus senecture, praepeditus morbo, mancus, et membris omnibus captus, ac debilis, hastili nixus, et animi vim, et

infirmitatem corporis ostenderet: cum L. Marcellus, Ser. Galba, C. Serrarus, P. Rutilius, C. Timbria, Q. Catulus, omnesque qui tunc erant, consulares pro salute communi arma cepissent: cum omnes praetores, cuncta nobilitas, ac iuventus occurreret, C. et L. Domitii, L. Craffus, Q Mutius, c. Claudius, M. Drusus: cum omnes Octavii, Metelli, Iulii, Cassii, Catones, Pompeii: cum L. Philippus, L. Scipio, cum M. Lepidus, cum D. Brutus, cum hic ipse P. Servilius, quo tu imperatore, Labiene, meruisti: cum hic Q. Catulus admodum tum adolescens, cum hic C. Curio, cum denique omnes clarissimi viri cum consulibus essent: quid tandem C. Rabirium facere convenit: utrum inclusum atque abditum latere in occulto, atque ignaviam suam tenebrarum, ac parietum custodiis tegere: an in capitolium pergere: atque ibi se cum tuo patruo, et ceteris, ad mortem, proptervitae turpitudmem confugientibus, congregare? an cum Mario, Scauro, Catullo, Metello, Scaevola, cum bonis denique omnibus coire non modo salutis, verum etiam periculi societatem? Tu denique Labiene, quid faceres tali in re, ac tempore? cum ignaviae ratio te in fugam atque in latebras impelleret: improbitas et soror L. Saturnini in capitolium accerseret, consules ad patriae salutem, ac libertatem vocarent: quam randem auctoritatem, quam vocem, cuius sectam sequi, cuius imperio parere potissimum velles? patruus, inquit, meus cum Saturnino fuit. Quid Pater? quicum? quid propinqui vestri equites Romani? quid omnis praefectura, regio, vicinitas vestra? quid ager picenus universus, utrum tribunitium furorem, an consularem auctoritatem secutus est? Equidem ho affirmo, quod tu nunc de tuo parruo praedicas, neminem unquam adhuc de sese esse confessum, nemo est unquam inventus tam profligatus, tam perditus, tam ob omni non modo honestate, sed etiam simulatione honestatis relictus, qui se in Capitolio fuisse cum Saturnino fateretur. At fuit vester patruus. Fuerit: et fuerit nulla desperatione rerum suarum in ullis domesticis vulneribus coactus: induxerit cum L. Saturnini familiaritas, ut amicitiam patriae praeponeret. Idcircone oportuit C. Rabirium desciscere a republ. non comparere in illa armata multitudine bonorum?

consulum voci atque imperio non obedire? Atqui videmus, haec in rerum natura tria fuisse: ut aut cum Saturnino esset, aut cum bonis, aut laterer. Lateremortis eratinstar turpissimae: cum Saturnino esse, furoirs et sceleris: virtus, et honestas, et pudor cum consulibus esse cogebat. Hoc tu igitur in crimine vocas, quod cum iis fuerit C Rabirius, quos amentissimus fuisset, si opugnasset: turpissimus, si reliquisset.

2. At C. Decianus, de quo tu saepe commemoras, quia cum hominem omnibus insignem notis turpitudinis, P. Furium, accusaret summo studio bonorum omnium, queri est ausus in concione de morte Saturnini, condemnatus est. et Sex. Titius quod habuit imaginem L. Saturnini domi suae, condemnatus est. Statuerunt equites Romani illo iudicio, improbum civem esse, et non retinendum in civitate, qui hominis hostilem in modum seditiosi, imagine, aut mortem eius honestaret, aut desideria imperitorum misericordia commoveret, autsuam significaret imitandae improbitatis voluntatem. Itaque mihi mirum vidertur, unde hanctu, Labiene, imaginem, quam habes, inveneris, nam Sex. Titio damnato, qui istam habereauderet, inventus est nemo. Quod tu, si per aetatem scire potuisses, numquam profecto istam imaginem, quae domi posita, pestem atque exsulium Sex. Titio attulisses, nectuas unquam rationes ad eos scopulos appulisses, ad quos Sex. Titii afflictam navem, et in quibus C. Deciani naufragium fortunarum videres. Sed in his rebus omnibus imprudentia laberis. Causm enim suscepisti antiquiorem memoria tua: quae causa ante mortua est, quam tu natus esses. Qua in causa tute profecto fuisses, si per aetatem esse potuisses, cam causam in iudicium vocas.

3. An non intelligis, primum quos homines, et quales viros mortuos summi sceleris arguas? deinde quor ex iis, qui vivunt, eodem crimine in summum capitis periculum arcessas? Nam si C. Rabirius fraudem capitalem admisit, quod arma contra L. Saturninum tulit: huic quidem afferet aliquam deprecationem periculi aetas illa, quâ tum fuit: Quint. vero Catulum, partem huius, in quo summa fapientia, eximia virtus, singullaris humanitas fuit: M. Scaurum, illa gravitate, illo consilio, illa prudentia, duos Mucios,

L. Crassum, M. Antonium, qui tum extra urbem cum praesidio fuit: quorum in hac civitate longe maxima consilia, atque ingenia suerunt: ceteros pari dignitate praeditos, custodes, gubernatoresque reipubl. quemadmodum mortuos defendemus? Quid de illis honestissimis viris, atque optimis civibus, equitibus Romanis dicemus, qui tum unâ cum Senatu salutem reipublicae defenderunt? quid de tribunis aerarii, ceterorumque ordinum omniumhominibus, qui tum arma pro communi libertate ceperunt? sed quid ego de iis omnibus, qui consulari imperio paruerunt, loquor? de ipsorum Coss. fama quid futurum est? L. Flaccum, hominem cum semper in republica, tum in magistratibus gerendis, in sacerdotio, caeremoniisque, quibus praeerat, diligentissimum, nefarii sceleris, ac parricidii, mortuum condemnabimus? adiungemus ad hanc labem, ignominiamque mortis, etiam C. Marii nomen? C. Marium quem vere patrem patriae, parentem, inquam, vestrae libertatis, atque huiusce reipubl. possums dicere, sceleris, ac parricidii nefarii mortuum condemnabimus? Etenim si C. Rabirio, quod iis ad arma, crucem T. Labienus in campo Martio defigendam putavit: quod tandem excogitabitur in cum supplicium, qui vocavit? Ac, si fides Saturnino data est, quod abs te saepissime diciturnon eam C. Rabirius, sed C. Marius dedit: idemquc violavit, si in fide non stetit. Quae fides Labine, qui pornit, sine Senatus consulto, dari? Adeone hospes huiusee urbis, ade one ignarus es disciplinae, consuetudinisque nostrae, ur haec nescias? ut peregrinari in aliena civitate, non in tua magistratum gerere videaris? quid iam ista C. mario, inquit, nocere possunt, quoniam sensu et vita caret? Itane vero? tantis in laboribus C. Marius, periculisque vixisser, si nihil longius, quam vitae termini postulabant, spe atque animo de se, et gloria sua cogitasset? At credo cum innumerabiles hostium copias in Italia fudisset, atque obsidione rempubl. liberasset, omnia sua secum una moritura arbitrabatur. Non est ita Quirites, neque quisquam nostrum in reip. periculis cum laude, ac virtute versatur, quin spe posteritatis fructuque ducatur. Itaque cum multis aliis de causis virorum bonorum mentes divinae mihi, atque aeternae videntur esse, tum maxi me quod optimi et sapientissimi cuiusque animus ita praesentit in posterum, ut nihil nisi sempiternum spectare

videatur. Quapropter quidem et C Marii, et ceterorum virorum sapientissimorum, ac fortissimorum civium mentesquae mihi videntur ex hominum vita ad deorum religionem, et sanctimoniam demigrasse, testor me pro illorum fama, gloria, memoriam, non secus ac pro patriis famis, atque delubris propugnandum putare: ac si pro illorum laude mihi arma capienda essent, non minus strenue caperem, quam illi pro communisalute ceperunt. Etenim, Quirites, exiguum vitae curriculum natura circumscripsit, immensum gloria. Quare, si eos, qui iam de vitâ decesserunt, ornabimus: iustiorem nobis mortis conditionem relinquemus. Sed si illos Labiene, quos iam videre non possumus, negligis: ne his quidem, quos vides, consuli putas oportere? Neminem esse dico ex iis omnibus, qui illo die Romae fuerint, quem tu diem in iudicium vocas, pubesque tunc fuerit, quin arma ceperit, quin consules secutus sit. Omnes ii. quorum tu ex aetate coniecturam facere potes, quid tum fecerint, abs te rei capitis, C. Rabirii nomine citantur.

IMITATIO.

Quod Catholici Helveti non peccarint, armis contra hostes suae religionis sese invadentes sumptis, sed pro Ecclesiae de fensione haec merito arripuerint, et Maiorum suorum exemplo ad versus Zvvinglium pugnantibus, et ipsorummet adversariorum, qi id sibi permissum volunt, ad huius loci imitationem, facile probabis.

II. Historicum exemplum egregia oppositorum collatione et comparatione factorum illustratum. Cicero in Verrem Actione V. ante finem.

Unius urbis omnium pulcherrimae atque ornatissimae, Syracusarum direptionem commemorabo, et in medium proferam iudices, ut aliquando totam huius generis orationem concludam, ac definiam. Nemo fere vestrum est, quin, quemadmodum captae sunt a M. Marcello Syracusae, saepe audierit, nonnumquam etiam in annalibus legerit. conferre hanc pacem cum illo bello, huius praetoris adventum, cum illius Imperatoris victoria, huius cohortem impuram, cum illius exercitu invicto, huius libidmes cum illius contmentia: ab illo, qui cepit, conditas; ab hoc, qui constitutas accepit, captas dicetis Syracusas. ac iam illa omitto, quae disperse a me multis locis dicentur, ac dicta sunt: forum Syracusanorum, quod introitu Marcelli purum a caede servatum est, id adventu Verris Siculorum innocentium sanguine redundasse: portum Syracusanorum, qui tum et nostris classibus, et Carthaginensium clausis fuisset, cum isto praetore Cilicum myoparoni, praedonibusque patuisse; mitto adhibitam vim ingenuis, matresfamilias violatas, quae tum urbe capta commissa non sunt, neque odio hostili, neque licentia militari, neque more belli, neque iure victoriae: mitto, inquam, haec omnia, quae ab isto per triennium perfecta sunt; ea quae coniuncta cum illis sunt, de quibus antea dixi, cognoscite.

2. Urbem Syracusas maximam esse Graecarum urbium, pulcherrimamque omnium saepe audistis. est iudices ita, ut dicitur: nam et situ est, cum munito, tum ex omniaditu, vel terra, vel mari praeclaro ad aspectum: et portus habet prope in aedificatione, aspectuque urbis inclulos: qui cum diversos interse aditus habeant, in exitu coniunguntur, et confluunt, eorum coniunctione pars oppidi, quae appellatur insula, mari disiuncta angusto ponte ruisum adiungitur. et continetur. Ea tanta est urbs, ut ex quatuor urbibus maximis constare dicatur, quarum una est ea, quam dixi, insula: quae duobus portubus cincta, in utriusque portus ostium aditumque proiecta est: in qua domus est, quae Regis Hieronis fuit, qua praetores uti solent. In ea sunt aedes sacrae complures, sed duae quae longe ceteris antecellunt: Dianae una, et altera, quae fuit anti istius adventum ornatissima, Minervae. In hac insula extrema est fons aquae dulcis, cui nomen Arethusa est, incredibili magnitudine pleniffimus piscium; qui fluctu totus operiretur, nisi munitione, ac mole lapidum a

mari disiunctus esset. Altera autem est urbs Syracusis: cui nomen Acradina est: in qua forum mcximum, pulcherrimae porticus, ornatissimum Prytaneum, amplissima est curia, templumque egregium Iovis Olympii: ceteraeque urbis partes una lata via perpetua, multisque transversis divisae, privatis aedificiis continentur. Tertia est urbs, quae, quod in ea parte fortunae fanum antiquum fuit, Tiche nominata est: in qua et Gymnasium amplissimum est, et complures aedes sacrae: coliturque ea pars, et habitatur frequentissime. Quarta autem est urbs: quae, quia postrema aedificata est, Neapolis nominatur: quam ad summam theatrum est maximum: praeterca duo rempla sunt egregia, Cereris unum, alterum Liberae, signumque Apollinis, qui Themistocles vocatur, pulcherrimum et maximum: quod iste si portare potuisset, non dubitasset auferre.

34. Nunc ad Marcellum revertar, ne haec a me sine causa commemorata esse videntur, qui cum tam praeclaram urbem vi, copiisque cepisset, non putavit ad laudem populi Rom. pertinere, hanc pulchritudinem, ex qua praesertim nihil periculi ostenderetur, delere et exstinguere. itaque aedi ficiis omnibus publicis et privatis, sacris et prophanis sic pepercit, quasi ad ea defendenda cum exercitu, non expugnanda venisset. in ornatu urbis habuit victoriae rationem, habuit humanitatis. victoriae putabat esse, multa romam deportare, quae ornamento urbi esse possent: humanitatis, non plane spoliare urbem, praesertim, quam conservare voluisset. in hac partitione ornatus non plus victoria Marcelli populi Rom appetivit, quam humanitas Syracusanis reservavit. Romam quae asportata sunt, ad aedem honoris atque virtutis, itemque aliis in locis videmus. nihil in aedibus, nihil in hortis posuit, nihil in suburbano, putavit, si urbis ornamenta domum suam non contulisset, domum suam urbi ornamento futuram. Syracusis autem permulta, atque egregia reliquit, Deum vero nullum violavit, nullum attigit. conferte Verrem: non ut hominem cum homine comparetis, ne qua tali viro mortuo fiat iniuria, sed ut pacem cum bello, leges cum vi, forum et iurisdictionem cum ferro et armis, adventum et comitatum cum exercitu et victoria conferatis. Aedes Minervae estinsula, de qua ante dixi: quam Marcellus non attigit, quam plenam, quam ornatam

reliquit, quae ab isto sic spoliata, atque direpta est, ut non ab hoste aliquo, qui tamen in bello religionem, et consuetudinis iura retineret, sed ut a barbaris praedonibus vexata esse videatur. Pugna erat equestris Agathoclis regis in tabulis picta praeclare. His autem tabulis interiores templi parietes vestiebantur: nihil erat illâ picturâ nobilius: nihil Syracusis, quod magis visendum putaretur. has tabulas M. Marcellus, cum omnia, illa victoria sua, prophana fecisset, tamen religione impeditus non attigit. iste, cum illa iam propter diuturnam pacem, fidelitatemque populi Syracusani sacra, religiosaque accepisset, omnes eas tabulas abstulit; parietes, quorum ornatus tot saecula manserat, tot bella effugerat, nudos ac deformatos reliquit; et Marcellus, qui si Syracusas cepisset, duo templa se Romae dedicaturum, noverat, quod erat aedificaturus, iis rebus ornare, quas ceperat, noluit; Verres, qui non honori, neque virtuti, utille, sed Veneri, et Cupidini vota deberet, is Minervae templum spoliare conatus est. Ille Deos, Deorum spoliis ornare noluit: hic ornaments Minervae virginis in meretriciam domum transtulit.

4. Viginti et septem praeterea tabulas pulcherrime pictas ex cadem aede sustulit, in quibus erant imagines Siciliae regum ac tyrannorum: quae non solum pictorum artificio delectabant, sed etiam commemoratione hominum, et cognitione formarum. Ac videte, quanto retrior hic tyrannus Syracusanis fuerit, quam quisquam superiorum, cum illi tamen ornaverint templa Deorum immortalium, hic etiam Deorum monumenta, atque ornamenta sustuleit. Iam vero, quid ego de valvis illius tompli commemorem? vereor, ne, haec qui non viderunt omnia, me nimis augere, atque ornare arbitrentur. quod tamen nemo suspicari debet, tam esse me cupidum, ut tot viros primarios velim, praesertim ex udicum num ro, qui Syracusis fuerint, qui haec viderint, esse temeritati, et mendacio meo conscios. confirmare hoc aliquando iudices, possum, valvas magni fic entiores ex auro atque ebore perfectiores nullas unquam ullo tempore fuisse. Incredibile dictu est, quam multi Graeci de valvarum harum pulchritudine scriptum reliquerint, nimium forsitan haec illi mirentur, atque efferant. esto. veruotamen honestius est reip. nostrae iudices, ea, quae illis pulchra esse videatur, Imperatorem nostrum in bello reliqui sse, quam praetorem in pace

abstulisse. Es obore d ligentissime perfecta argumenta erant in valvis, ea detrahenda curavit on nia: Gorgonis os pulcherrimum, crinitum anguibus, revellit, atque abstulit; et tamen indicavit, se non solum artificio, sed etiam pretio quaestuque duci: nam bullas omnes aureas ex his valvis, quae erant, et multae, et graves, non dubitavit auferre, quarum iste non opere delectabatur, sed pondere. Itaque eiusmodi valvas reliquit, ut quae olim ad ornandum remplum erant, maxime, nunc tantum ad claudendum factae esse videantur.

IMITATIO.

In nostrae aetatis templorum vastatores, quae tanto maiorum studio impensisque ornata fuere, par scribendi ratio serviet. Opponatur huiusmodi sacrorum violatoribus priscorum Principum, atque Episcoporum fervor: qualis olim in Germania SS. Willibrordus, Suibertus, Helena Constantint mater, Carolus magnus, aliique.

III. Cicero pro Poetis et ligata sentit eloquentia.

Locus ab effectibus humaniorum literarum, quo et illae commendantur, et gloriae honesta cupiditas describitur, et Archias Poera defenditur.

Pro Archia circa modium.

1. Literarum humaniorum beneficio, se Cicero privatim delectari, publice aliis prodesse tradit, naturamque ingenii banam mirifice his studiis perfici.

2. Dicit Poetas, ut Roscium, Ennium, Homerum, omnium amorem, ob divinum quoddam ingenium, meritos, Archiam magis etiam amandum, quod gesta Rom. literis mandet, rem a Themistocle et Alexandro, summe aestimatam.

3. Cicere se innato quodam gloriae aeppetitu, quo ducantur omnes, maiorum exemplo hunc amplecti Archiam profitetur, quod is res in suo consulatu gestas versibus ad aeternam memoriam laudem que commendet.

1. Totannos ita vivo, iudices, ut a literis nullo me unquam tempore; aut commodum, aut otiummeum abstraxerit, aut voluotas avocarit, aut denique somnus retardarit. quare quis tandem mereprchendat, aut quis mihi iure succenseat, si quantum ceteris ad suas res obeundas, quantum ad festos dies ludorum celebrandos, quantum ad alias voluptates, et ad ipsam requiem animi et corporis conceditur remporis, quantum alii tribuunt tempestivis conviviis, quantum denique aleae, quantum pilae, tantum mihi egomet ad haec studia recolenda sumpsero? atque hocadeo mihi concedendum est magis, quod ex his studiis haec quoque crescit oratio, et facultas: quae quantacumque in me est, numquam amicorum periculis defuit: quae si cur levior videtur, illa quidem certe, quae summa sunt, ex quo fonte hauriam, sentio. Nam nisi multorum praeceptis multisque literis, mihi ab adolescentia suasissem, nihil esse in hac vita magnopere expetendum, nisi laudem atque honestatem: in ea autem persequenda omnes cruciatus corporis, omnia pericula mortis atque exilii parvi esse ducenda: numquam me, pro salute vestra in tot ac tantas dimicationes, atque in hos profligatorum hominum quotidianos impetus obiecissem. Sed pleni omnes sunt libri, plenae sapientum voces, plena exemplorum vetustas, quae iacerent in renebris omnia nisi literarum lumen accederet. Quam multas nobis imagines, non solum ad intuendum, verum etiam ad imitandum sortissimorum virorum expressos scriptores et Graeci et Latini reliquerunt: quas ego mihi semper in administranda repub. proponens, animum et mentem meam ipsa cogitatione homionm excellentium conformatam. Quaeret quispiam, quid? illi ipsi summi viri, quorum virtutes litteris proditae sunt, istane doctrina, quam ru laudibus effers, eruditi fuerunt? difficile est hoc de omnibus confirmare: sed tamen est certum, quid respondeam. Ego multos homines excellenti animo ac virtute fuisse, et sine doctrina, naturae ipsius habitu prope divino, per se ipsos, et moderatos, et graves exstitisse, fateor: etiam illud adiungo, saepius ad laudem, atque virtutem, naturam sine doctrina, quam sine natura valuisse doctrinam. Atque idem ego contendo, cum ad naturam eximiam, atque illustrem, accesseritratio quaedam confirmatioque doctrinae; tum illud, nescio quid paeclarum,

ac singulare, solere existere. Ex hoc esse hunc numero, quem patres nostri viderunt, divinum hommem, Africanum: ex hoc C. Laelium, L. Furnium, modestissimos homines, et continentissimos: ex hoc fortissimum virum, et illis remporibus doctissimum M. Catonem illum senem: qui profecto, si nihil, ad percipiendam colendamque virtutem, litteris adiuvarentur, numquam se ad earum studium contulissent. Quod si non hic tantus fructus ostenderetur, et si ex his studiis delectatio sola peteretur; tamen ut opinor, hanc animi remissionem humanissimam, ac liberalissimam, iudicaretis, nam ceterae, neque temporum sunt, neque aetatum omnium, neque locorum: haec studia adolescentiam alunt, senectutem oblectant, secundas res ornant, adversis perfugium acsola. tium praebent, delectant domi, non impediunt foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rusticantur. Quod si ipsi haec neque attingere, neque sensu nostro gustare possemus, tamen ea mirari deberemus, etiam cum in aliis videremus.

2. Quis nostrum tam animo agresti ac duro fuit, ut Roscii morte nuper non commoveretur? qui cum esser sene x mortuus, tamen propter excellentem artem, ac venustatem videbatur omnino mori non debnisse. Ergone ille corporis motu tantum amorem sibi conciliarat a nobis omnibus: nos animorum incredibiles motus celeritatemque ingeniorum negligemus? quoties ego hunc Archiam vidi, iudices, (utar enim vestra benignitate, quoniam me hoc novo genere dicendi tam diligenter attenditis) quoties ego hunc vidi, cum litteram scripsisset nullam, magnum numerum optimorum versuum, de iis ipsis rebus, quae tum agerentut, dicere ex tempore? quoties revocatum eandemrem dicere, commutatis verbis atque sententiis? quae vero accurate cogitateque scripsisset, easic vidi probari, ut ad veterum scriptorum laudem pervenirent. Hunc ego non diligam, non admirer, non omni ratione defendendum putem? atqui sic a summis hommibus, eruditissimisque accepimus, ceterarum rerum studia et doctrina et praeceptis, et arte constare: Poetam natura ipsa valere, mentis viribus excitari, et qusi divino quodam spiritu afflari. Quare suo iure noster ille Ennius sanctos appellat Poctas: quod quasi Deorum aliquo dono atque munere commendati nobis esse videantur. Sit igitur, iudices, sauctum apud vos

humanissimos homines, hoc Poetae nomen, quod nulla unquam barbaria violarit, saxa et solitudines voci respondent: bestiae saepe immanes cantu flectuntur, atque consistunt: nos instituti rebus optimis non Poetarum voce moveamur? Homerum Colophonii civem esse dicunt suum, Chii suum vendicant, Salaminii repetunt, Smyrnaei vero suum esse confirmant: itaque etiam delubrum eius in oppido dedicaverunt: permulti alii praeterea pugnannnt inter se, atque contendunt: ergo illi alienum, quia Poeta fuit, post mortem etiam expetunt: nos hunc vivum, quia et voluntate, et legibus noster est, repudiabimus? praesertim cum omne olim studium, atque omneingenium contulerit Archias ad Populi Rom. gloriam laudemque celebrandam. Nam et Cimbricas res adolescens attigit, et ipsi illi C. Mario qui duriot ad haec studia videbatur, iucundus fuit. Neque enim quisquam est, tam aversus a musis, qui non mandari versibus aeternum suorum laborum facile praeconium patiatur. Themistoclem illum, fummum Athenis virum, dixisse aiunt, cum ex eo quaereretur, quod acroama, aut cuius vocem libentissime audiret: eius a quo sua virtus optime praedicaretur. Quare si res eae, quas gessimus, orbis terrae regionibus, definiuntur: capere debemus, quo manuum nostrarum tela pervenerint, eodem gloriam famamque penetrare: quod, cum ipsis populis de quorum rebus scribitur, haec ampla sunt: tum iis certe, qui de vita, gloriae causâ, dimicant, hoc maximum et periculorum incitamentum est, et laborum. Quam multos scriptores rerum suarum magnus ille Alexander secum habuisse dicitur? atque is tamen cum in Sygaeo ad Achillis tumulum astitisset, ô fortunare, in quit, adolescens, qui tuae virtutis Homerum praeconem inveneris: et vere; nam nisi Ilias exstitisset illa, idem tumulus, qui corpus eius contexerat, nomen etiam obruisset.

Neque enim est hoc dissimulandum, quod obscurari non potest, sed prae nobis ferendum: trahimur omnes laudis studio, et optimus quisque maxime gloria ducitur: Ipsi illi Philosophi, etiam in illis libellis, quos de contemnenda gloria scribunt, nomen suum inscribunt, in eo ipso, in quo praedicationem nobilitatemque despiciunt, praedicari se ac nominari volunt; Decimus quidem Brutus, summus ille vir et Imperator, Accii amicissimi sui carminibus remplorum ac

monimentorum aditus exornavit suorum. Iam vero ille, qui cum Aetolis, Ennio comite, bellavit Fulvius, non dubitavit Marris manubias musis consecrare. Quare in qua urbe Imperatores prope armati Poetarum nomen et Musarum delubra coluerunt, in ea non debent togati Iudices a Musarum honore et a Poetarum salute abhorrere. Atque ut id libentius faciatis, iam me vobis, iudices, indicabo, et de meo quodam amore gloriae, nimis acri fortasse, veruntamen honesto vobis confitebor. Nam quas res non in consulatunostro, vobiscum simul, pro salute huius urbis atque imperii, et pro vita civium, proque universa reipubl. gessimus, attigit hic versibus atque inchoavit: quibus auditis, quod mihi magna res, et iucunda visa est, hunc ad perficiendum hortatus sum. Nulla enim virtus aliam mercedem laborum periculorumque desiderat, praeter hanc laudis et gloriae; qua quidem detracta, iudices, quid est, quod inhoc tam exiguo vitae curriculo, et tam brevi, tantis nos in laboribus exerceamus? certe si nihil animus persentiret in posterum, et si quibus regionibus vitae spatium circumscriptum est, eisdem omnes cogitationes terminaret suas: nec tantis se laboribus frangeret: neque tot curis vigiliisque angeretur: nec toties de vita ipsa dimicaret. Nunc insidet quae dam in optimo quoque vittus, quae noctes et dies animum gloriae stimulis concitat, atque admonet, non cum vitae tempore esse dimittendam commemorationem nominis nostri; sed cum omni posteritate adaequandam. An vero iam parci animi videamur esse omnes, qui in republ. atque in his vitae periculis laboribusque versamur, ut cum usque ad extremum spatium nullum tranquillum, atque otiosum spiritum duxerimus, nobiscum simul morirura omnia arbitremur? An cum statuas et imagines, non animorum simulacra, sed corporum, studiose multi summi homines reliquerint; consiliorum relinquere, ac virtutum nostrarum effigiem non multo malle debemus, summis ingeniis expressam, et politam?

OBSERVATIO.

Hoe exemplum ad alium locum Confirmationis spectat, de laude Poetarum, et huc fuit per typothetarum errorem translatum: loco alierius comparationis quae post reditum

Ciceronis ad Quirites legitur. Tu igitur exornativo generi hoc adice, cuius non inelegans exemplam est.

IMITATIO.

Hanc in resolutione huius Orationis variis exprimi argumentis posse intelliges. Licebit ostendere, ex sola literarum cognitione, perpetuo Doctos non tantum vivere, sed ad posteros transmittere omne studium laboremque, summo reipubl. emolumento. Ut vel in vidi, vel desidiosi animi sit corum conatibus non favere.

CAPUT XI. De Exordiis Orationum. Quemadmodum ad exemplum Ciceronis Exordia dicenda formanda sint.

IAm ad ipsum Orationis corpus singulasque eius partes ordinandas accedamus. Satis enim praelusum his credimus. Hic inprimis ad illa redeundum est principia libro primo tradita, recolendumque, quot orationis genera sint, et quae partes. quid horum quaelibet, ut maxime sibi proprium vendicent.

De Exordio monui, tum primum Oratori cogitandum, cum totius iam orationis tamquam adeificii corpus perfectum est, ut hoc veluti caput apexque accedat. Hoc ut Cicero faciendum monuit, ita apparet reipsa fuisse secutum.

1. Ex tribus vero Exordii virtutibus, ut benevolum, attentum, docilemque reddat auditorem, de prima laborandum est maxime. postquam enim benevolentiam collegeris, facile erit reddere auditorem attentum. docilitatem res clare tantum distincteque proposita adferet. Saepe etiam dicentis auctoritas, atque existimatio, magnumad benevolentiam attentionemque pondus addunt, ut a re ipsa, vel inductis aliquot dicendi causis ordiri Orator possit. Unde alia sunt Exordia Ciceronis iam Consulis, quam ante, vel privati, vel in minori dignitate constituti erant. Parcus illic in captanda benevolentia: hic omnino profusus, novit et personae suae

rationem habere, et apud quos dicat mature expendere. Exempla non inducam, cum passim occurrant, nequetantuna adferunt adeloquentiam momentum, utiis diu pterm inhaerendum. Indicabo tamen diversa eorum genera, ut pro illa, quam imitator sibi proposuerit exordiendi ratione, aliquod sibi ex Tullio possit deligere.

2. Facile ac pergratum faepe exordiendigenusest; a re ipsa statim proposita expositaque ordiri, utpro Aul. Cluentiofacit Cicero, et huncaliena invidia premi queritur, adversus quam Iudicum aequitatem implorat. Ita et pro C. Rabirio Posthumorem in iudicium adductam exponit, et pro M. Marcello in gratiam a Caesare recepto. a Caesaris virtute ac misericordia orditur. Quo etiam spectar exordium pro Rege deiotaro, ab adiunctis caufae sumptum, in quo timorem et Iperturbationem suam, obtalem tantumquereum, tumetiam crudelem prorsus accusatorem consanguincum adducit.

3. Alterum exordiendi genus est, causas susceptae a se dictionis exponere. quae variae esse possunt, cum ex diversitate personarum, tum rerum, et obligationum. Ita Cicero accusationisin Verrem susceptae causas petit, rum a Siculorum innocentium oppressione, tum a Romani nomiais infamia, quibus subvenire aequum sit. Sie pro Muraena causam ab innocentium iusta defensione sumit. Pro C. Rabirio, a suo officio et reipubl. tuendae studio. Ex obligatione suapro Archia Poeta, ut a quo puer ad eloquentiam sit institutus, pro Plancio, quod hic exulem sefoverit. Ex obligatione aliorum, ut Pontificum pro domo sua, quibus providendum, ne quid respubl. capiat detrimenti. Ab alterius voluntate et postulatione, ut pro L. Corn. Balbo, quod Pompeius id postulaverit. Abautoritate sibi per populum publicis in officiistributa, ut pro lege Manilia. A ratione et aequitate rei ipsius, utpost reditum, quod a Diis exauditus iure gratias referat.

4. Tertium exordiendi genus est, in quo Orator sibi illique, cuius gratiadicit, bencvolentiam invidiâ submorâ, conciliat, et quandoque etiam adversatiis corfflat odium et indignationem audientium, sublatâ benevolentiâ, cum utrumque ad causae praesidium spectare videtur. Quod vel aperte, vel occulte praestatur. Sic occulta arte benevolentiamo populi catat in 2. Agrariâ ad populum, cum beneficia populi

in se collata memorat: aperte vero eandem postulat benevolentiam in Agraria 3. Pro Aul. Caecina, ex op ositione ac deseriptione personarum Aebutii et Caecinae, illi invidiam, huic favorem comparat. Et pro P. Sextio, quodimprobim probosinsutgant, hoc ad Sextii favorem, contraquead Albinovani et Vatinii odium concitandum refert. pro Ligario Tuberonem accusatorem in Paris criminis suspicionem vocat. ut illimisericordiam, huic in dignatione, concilier. Philippica, Antonio invidiam, sibi gratiam aucupatur, quod iam petvigintiannos omnesreipubl. hostes inse insurgentes sustineat. Pro Quinctio, sibi a sua etiamnum in dicendo infantia, Reo vero ab iniquitate deserentis amici perstricta, Iudicisque aequitate collaudata, favorem promeretur, cui patum dissimile Exordium pro Roscio Amer. reperies. Illud vero quod pro Flacco repetun darum reo, ab ipsius in rempubl meritis petitur exordium, plane egregium est. e quibus defurura non sunt, quae iuvent imitantem.

CAPUT XII. De narratione eiusque varietate, et amplificandi ratione.

EXempli igitur Exordiorum hoc loco praeteritis ad Narrationem veniamus. quam c. 17. libr. 1. duplicem in Oratione esse tradidimus, alteram brevem quae causaetotius perspicuam expositione, in principio dictionis complectatur; alteram longiorem gravioremquesuis imbutam affectibus, quae in ipsam sele confirmationem inferat, magnosque saepemotus, concitat. cum nontantum nudam historiae expositionem, sed et aggetationem contmeat, ut mox videbimus.

In his enim adolescentes in ipso Orationis ingressu exercedistudiose videntur, utfactum aliquod peradiuctausitato hoc versu comprehensa notint diducere, et exaggerare.

Ordiar autem in Narrarionibus brevioribus ac facilioribus, quales sunt quaerem ante simplicar exponunr, ac deinde

exadiunctis nonnulois eandem exaggerant. Utar tamen ad hoc lectissimis e Cicerone exemplis, et adiuncta praecipua ad amplisicationem adhibita pancis indicabo. cetera suo quisque ingenio facile assequetur. In duo ramen capita haec exempla paitiar Uthocprimo quidem ea complectar, quae exaggerationem postrem expositam, et Narrationem differunt: altero vero illa, quae illam, aut decriptionibusrerum, aut amplicicationibus interposicis miscent: cum alterutro horum modorum exaggeratio fieri possit; et hic secundus primo uberior plerumque ad disserendum sit; quod historia factipersingulas etiam partes distinctius expendatur.

Narrationem ad ingressum orationis illustrem haber pro Sex Rosc. Amer. tum Catilinaria 3. ubi exponit, quemadmodum coniuratos deprehenderit, pro Milone, aliasque ad quas studiosum lectorem remitro: mihi enim illis, quae amplificatione subiuncta illustrantur, magisque ad Rnetoris eloquentiam faciunt, hictantum nonnihil immorari decretum est.

I. Exemplum. Sassie Matris Cluentie facinus genero suo, exclusa filia, nubentu. Cicero pro Cluentio.

[Narratio] Aulus Cluentius Avitus fuit pater huiusce, Iudices, homo non solum municipii Larmatis, ex quo erat, sed etiam regionis illius, et vicinitatis, virtute, existimatione, nobilitatefacile princeps. Is cum esset mortuus, Sylla, et Pompeio Coss. reliquir hunc annos XV. natum; grandem autem et nubilem filiam: quae brevi tempote post Patris mortem nupsit M. Aurio Melino, consobrino suo, adolescenti in primis, uttum habebatur, inter suos et honesto, et nobili. Cum essent hae nuptiae plenae dignitatis, plenae concordiae, repente est exorta mulieris, importunae nefatia libido, non solum dedecore, verum etiam scelae convicta. Nam Sassia mater huius Aviti Mater enim a me nominis causa, tametsi in hunchostili odio, et crudelitate est, mater, inquam appellabitur: neque numquam illa ita desuo scelere, et immanitate audier, ut naturae nomen amittat. Quo enim est ipsum nomen amantius, indulgentiusque maternum, hoc

illius matris, quae multos iam anos, et nunc cum maxime silium iotetfectum cupit, singularescelus, maiore odio dignum esse ducetis.) Ea igitur Aviti Melini illius adolescentis, generi sui, contira quam fas erat, amore capta, primo, neque idipsum diu, quoquo modo poterat, in illa cupiditate continebatur: deinde ita flagrare coepit amentia, sic inflammata serri libidine, ut eam non pudor, non pudieitia, non pieras, non macula familiae, non hominum fama, non fillii dolor, non filiae maeror a cupiditate revocarer. Animum adolescentis, nondum consilio, acratione firmarum, pellexit iis omnibus rebus, quibus illa aetas capi, ac deliniri soler. Filia, quae non solum illo communi dolore muliebri in eiusmodi viri iniuriis angeretur, sed nfarium matris pellicatum ferte non posser, de quo ne queri quidem sine scelere se posse arbitraretur, ceteros sui tantim mali ignaros esse cupiebat: in huius amantissimi sui fratris man bus, et gremio maerore, et lacrimis consenescebat Ecceautem subitum divortium: quod solatium molorum omnium fore videbatur. diicedit a Melino Cluentia: ut in tantis iniuriis, non invita: ut a viro, non libenter. Tum vero illa egregia, ac praeclara mater, palam exsultare laetitia, actriumphare gaudio coepit, victrix filiae, non libidinis. Iraque diutius suspicionibus obscuris laedi samam suam noluit: lectum illum genialem, quem biennio ante filiae suae nubenti straverar, in eadem domo sibi ornarr, et sterni, expulsa arque exturbara filia, iuber. nubir genero socrus, null s auspiciis, nullis auctoribus, funestis omniubs omnium.

(Exaggeratio.) O mulieris scelus incredibile, et praeter hocunum, in omni vita, inauditum! O libidinem effrenatam, et indomitam! ô audaciam singularem! non timuisse, si nminus vim Deorum, hominumque famam, at illam ipsam noctem, facesque illas nuptiales? non limen cubiculi? non cubile filiae? non parietes denique ipsos; superiorum testes nuptiarum? Perfregit, ac prostravit omnia cupiditate acsurore: vicit pudorem libido, timorem audacia, rationem amentia, Tulit hoc commune dececus familiae, cognationis, nominis, graviter filius: augebatur autem eius molestia quotidianis querimoniis, et assiduo fleru sororis, statuittamen nihil sibi in tantis iniuriis, ac tanto scelere matris: gravius faciendum, quam ut illa matre ne uteretur: ne, quam videre

line summo animi dolore non poterat, ea si matre uteretur, non solum videre, sed etiam probare suo iudicio putaretur.

IMITATIO.

In Putipharis uxoris, aut Bersabea, aut Thamaris scelers exaggerando par oratio poterit adhiberi, cum et Viris et parentibus findem debitam, effreni libidine fallere, magni flagitii loco habendum sit.

II. Historica narratio ex factinatura, et adiunctis amplificata. Cicero Actione V. in Verrem.

1. Expenit qua ratione Verres simulacrum Mercurii a Tyndaritanis postularit, per Sopatrum Senatus principem, et reiuctus sit.

3. Exaggerat factum ex natura rei, multa in uno facinore complexus crimina, tum ex persona Marcelli urbis Patroni, cuius statua ignomintose Sopater adstrictus suerat.

(Narratio.) Non solum Asricani monumentum Verres violavit, sed a Tyndaritanis quoque eiusdem Scipionis beneficio positum simulacrum Mercurii pulcherrime factum sustulit. At quemadmodum, Dii immortales, quam audacter, quam libidinose, quam impudenter! audistis nuper dicere legatos Tyndaritanos homines honestissimos, ac princeps civitatis, Mercurium, qui sacris anniversariis apud cos, ac summareligione coleretur, quem P. Africanus Carthagine capta Tyndaritanis non solum suae victoriae, sed etiam illorum sidei, socieratisque monimentum, atque iudicium dedisset, huius vi, scelere, imperioque esse sublatum, qui, ut primum in illud oppidum venit, statim tamquam ita fieri non solum oporteret, sed etiam necesse esser, ramquam hoc senatus mandasser, populusque Rom. iussisser, ita, continuo signum ut demolirentur, et Mcssanam deportarent, imperavit, quod cum illis, qui aderant, indignum, qui audiebant,

incredibile videretur: non estab isto, primo illo adventu, perseveratum. Discedens mandat Proagoro Sopatro, cuius verba audistis, ut demoliatur, cum recufaret, vehementer minatur, ita tum ex illo oppido proficiscitur. Proagorus refert rem ad senatum: vehementer undique reclamatur. ne multa: iterum iste aliquanot post ad illos venit, quaerit continuo de signo. respond tur ei, senatum non permittere, poenam capitis constituram, si iniussu senatus quisquam attigisset: simul religio commemoratur. tum iste, quam mihi religionem narras? quam poenam? quem Senatum? vivum renon relinquam: moriere virgis, nisi sig um traditur. Sopater iterum flens ad senatum refert istius cupiditatem minasque demonstrat. Senatus Sopatro responsum nullum dat, sed commorus, perturbatusque discedit. ille a praetore accersitus nuntio, rem demonllrat, negat ullo modo fieri posse. atque hae c nihil enim praetermittendum de istius impudentia videtur) agebantur in conventu palam, desella, ac de loco supertore.

2. Erat hiems summa, tempestas, ut ipsum Sopatrum dicere audistis, persrigida, imber maximus, cum ilte imperat lictoribus, ut Sopatrum de porticu, in qua ipse sedebat, praecipitem in forum, deiciant, nudumque constituant. Vix erat hoc plane eriam imperatum, cum illum spoliatum, stipatumque lictoribus videres. omnes ideo putabant ut miser atque innocens virgis caederetur. fefellit haec homines opinio. virgisiste cederer sine causa Socium populi Rom. atque amicum? non usque eo improbus: non omnia tunt in eo uno vitia: numquam tuit tam crudelis. Leniter hominem clementerque accepit. equestres sunt medio in foro Marcellorum statuae, sicutifere ceteris in oppidis Siciliae, ex quibus iste C. Marcelli statuam delegit: cuius officia in illa civitate, totaque provincia recentissima erant, et maxima. in ea Soparrum, hominem tum domi nobilem, tum summo magistratu praeditum, divaricari aut deligari iubet. quo cruciatu sit affectus, venire in mentem necesse est omnibus, cum esset vinctus nudus in aere, in imbri, in frigore. nequetamen finis huic iniuriae, crudelitatique fiebar, donec populus, atque universa multitudo attocitarerei, misericordiaque commota, Senatum clamore coegit, ut ei simulacrum illud Mercurii polliceretur. clamabantfore, ut ipsi sese Dii immortales

uleiscerentur, hominem interea perire innocentem non oporterc. tum frequens Senatus ad istum venit, pollicetur signum. Ita Soparer de statua C. Marcelli, cum iam pene obriguisser, vix vivus aufertur.

3. (Exaggeratio ab adiunctis quid? et quis?) Non possum disposite istum accusare, si cuipiam opus est non solum ingenio, verum et artificio quodam singulari: unum hoc crimen videtur esse, et ame pro uno ponitur: de Mercurio Tydaritano plura sunt: sed ea quo pacto distinguere, acseparare possim, nescio. est pecuniarum captarum, quod signum a sociis pecuniae magnae sustulit: est peculatus, quod publice populi Rom. signum, de praeda hostium captum, positum imperatoris nostri nomine, non dubitavit auferre: est maiestatis, quod lmperii nostri, gloriae, rerumque gestarum monimenita evertere, atque asportare ausus est: est sceleris, quod religiones maximas violavit: est crudelitatis, quod in hominem innocentem, in socium nostrum atque amicum, novum, ac singulare supplicii genus excogitavit. Illud vero quid sit. iam non queo dicere: quo nomine appellem, nescio: quodin C. Marcellistatua. Quid est hoc? patronusne quod erat? quid tum? quo id spectat? utrum ea res ad opem, an ad calamitatem clientium, atque hospitum valere debeat? an ut hoc ostenderes, contra vim tuam in patronis pra sidii nihil esse? quid hoc non intelligeret, improbi praesenti Imperio maiorem esse vim, quam in bonorum absentium patrocinio? an vero ex hoc illa tua singularis significatur insolentia, superbia, contumacia? detrahere videlicet aliquid te de magnitudine Marcellorum putasti: itaque nunc Siculorum Marcelli non sunt patroni, Verres in eorum locum substitutus est, quam in te tantam virrutem esse. aut dignitatem arbittatus es, ut conarere clientelam tam illustrem, tam splendidae provinciae traduceread te, auferre a certissimis antiquissimisque patronis? tuista stultitia, nequitia, inertia, non modo totius Siciliae; sed unius tenuissimi Siculi clie telam tueri potes? tibi Marcelli statua pro patibulo in clientes Marcellorum fuit? tu ex illins honore in eos ipsos qui honorem illi habuerant, supplicia quaerebas? quid postea? quid tandem tuis statuis fore arbitrabare? an veroid, quod accidit? nam Tyndatitant statnam istius, quam sibi propter Marcellos, alt ore etiam basi iusserat,

deturbarunt, simul ac successum isti audierunt. dedit igitur tib fortuna Siculorum C. Marcellum iudicem, ut cuius ad statuam Siculi de praetore alligabantur, eius religioni te eundem vinctum astrictumque dedamus.

IMITATIO.

Huic narrationi Romani Martyres aliique crudelia a Tyrannis perpessi; ut D. Andreas multo tempore ex ligno suspensus, aut etiam ipsius Christipatientis historia non inepte posterit accommodari.

III. Historicum exemplum de facinoribus Verris, per adiucta consequentia exaggeratur. Ciceroactione V. in Verrem ante medium.

1. Attentionem a gravitate veiexpondende exeitat, deinde exponit, quemadmodum Antiochus iunior Rex Syria, Româ per Siciliam ad ivos rediturus. a Verre per fvaudem et vim, pretiosissimis rebus spoliatus fuerit.

4. Q. Catulum iudicem ad vindicandum scelus. deinde et iudicesreliquos, a facti sacrilegi et per comparationem amplificati turpitudine, inflammat.

(Narratio,) Venio, Iudices, non iam ad furtum, non ad avalitiam, non ad cupiditatem, sed ad eiusmodi facinus, in quo omnia nefaria continerimihi, atque inesse videantur: in quo Dii immoratales violati, existimatio, atque auctoritas nominis populi Rom. imminuta, hospitium spoliatum, ac proditum, abalienati scelere istius a nobis omnes Reges amicissimi. nationesque, quae in eorum regno, ac ditione sunt: nam Reges Syriae, Regis Antiochi filios pueros, scitis Romae

nuperfuisse, qui venerant, non propter Syriae regnum: nam id sine controversia obtinebant, ut a patre et maioribus acceperant: sed regnum Aegympti ad se, et ad Selinem matrem suam pertinere arbitrabantur. hipostquam, temporibus populi Rom. exclusi, per senatum agere, quae voluerant non potuerunt: in Syriam in regnum patrium profectisunt. Eorum alter qui Antiochus vocatur, iter per Siciliam facere voluit: itaque isto praetore venit syracusas. Hie Verres hereditatem sibi venisse arbitratus est: quod in eius regnum ac manus venerat is, quem iste et aud erat multa secum praeclara habere, et suspicabatur. mittit homini munera satis large: haec ad usum domesticum, vini, olei, quod visum erat: etiam tritici, quod satis esset, de his decumis, deinde ipsum Regem ad cenam vocavit. exornat ample, magnisiceque triclinium: exponit ea, quibus abundabat, plurima ac pulcherrima vasa argentea: namque haec aurea nondum fecerat. omnibus curat rebus instructum, et paratum utsit convivium. quid multa? rex ita discessit, ut et istum copiose ornatum, et sehonorisice acceptum arbitraretur. Vocat ad cenam deinde ipse praetorem, exponit suas copias omnes, multum argentum, non pauca etiam pocula ex auro, quae, ut mos est regius, et maxime in Syria, gemmis erant distincta clarissimis. erat etiam vas vinarium ex una gemma pergrandi, trulla excavata cum manubrio aureo: de qua, credo, latis idoneum, satis gravem testem Q. Minutium dicere audistis. iste unumquodque vas \in manu sumere, laudare, mirari. rex gaudere praetori populi Rom satis iucundum, et gratum illud esse convivium. Posteaquam inde discessum est, cogitare iste nihil aliud, quam id quod res ipsa declaravit, nisi quemadmodum regem ex provincia spoliatum, expilatum que dimitteret, mirrit rogatum vasaea, quae pulcherrima apud illum viderat: ait se suis caelatoribus velle ostendere. Rex, qui istum non nosser, sine ulla suspicione libentissime dedit. mittit eriam trullam gemmeam rogartum: velle eam se diligentius considerare, ea quoque ei mittitur, nunc reliquum, iudices attendite, de quo et vos audistis, et populus Rom. non nunc primum audiet, in exterisnationibus usque ad ultimas terras pervagatum est.

perfectum, reges hi, quos dico, Romam cum attulissent, ut in Capitolio ponerent: quod nondum etiam perfectum templum offenderant, neque ponere potuerunt, neque vu go ostendere, ac proferre voluerunt. ut et magnificentius videretur, cum suo rempore in cella Iovis Optimi Maximi poneretur: et clarius, cum pulchritudo eius recens ad oculos hominum, atque integra perveniter. Statuerunt id secum in Syriam reportare, ut cum audissent simulacrum Iovis Optimi Maximi de dicatum, legato mitterent, qui cum ceteris rebus illud quoque eximivin, atque pulcherrimum donum in capitolium afferrent. pervenit res ad istius aures nescio quomodo: nam rex id celatum voluerat: non quo quicquam metueret, aut suspicaretur, sed ut ne multi il dante perciperent oculis, quam populus Rom. iste petit a Rege et cum pluribus verbis rogar, utiad se mittat: cupere se dicit inspicere, enque se aliis potestatem esse facturum. Antiochu,s qui an mo et puerili esset, et regio, nihil de istius improbirate suspcatus est: imperat suis, ut id in praetorium involutum quam occultissime deferrent. quo posteaquam attulerunt, involucrisque reiectis constituerunt: iste clamare coepitm diganam rem esse regno Syriae, dignam regio munere, dignam Capitolio: erenim erat eo splendore, qui ex clarissimis, et plurimis gemmis esse debebat: ea varietate operum, ut ars cortare videretur cum copiâ eâ magnitudine, ut intelligi posset, non ad hominum apparatum, sed ad amplissimi templi ornamentum esse factum; quod cum satis iam perspexisse videretur, tollere incipiunt, ut referrent. Iste air, se velle illud etiam atque etiam considerare; nequaquam se esse satiatum, iuber illos dicedere, et candelabrum relinquere. Sic illi tum inanes ad Antiochum revertuctur. Rex primo nihil metuere, nihil suspicari. dies unus, alter plures: non referri. tum mittit rex ad istum: si sibi videatur, ut reddar, iuber iste posterius ad se reverti. Mirum illud videri, mittititerum: non redditur, ipse hominem appellat, rogat, ut reddat. Os hominis, insignemque impddentiam cognoscite. quod sciret, quodque ex ipso rege audisser in Capitolio esse ponendum, quod Iovi Optimo Maximo, quod opulo Romano servari videret, id ipsi ut donarer, rogare, et vehementer perere coeoit cum illese et religione Iovis Capitolini, et hominum existimactione impediri diceret, quod multae

nationes testes essent illius operis; acmuneris, iste homini minari acetrime coepit. ubi videt eum nihilo magis minis, quam precibus permoveri: repente hominem de provincia iubet ante noctem discedere: ait se comperisse, ex eius regno piratas in Siciliam esse venturos. Rex maximo conventu Syracusis, in foro, ne quis forte me in crimine obscuro versari, atque affingere aliquid suspicioni hominum arbitretur, in foro inquam Syracusis flens, deos hominesque contestans, clamare coepit, candelabrum factum e gemmis, quod in Capitolium missurus esset quod in templo clarissimo, populo Rom. monimentum suae societatis, amicitiae que esse voluisset, id sibi C. Venem abstulisse. de caseteris operibus ex auro, et gemmis, quae sua penes illum essent, se non laborare: hoc sibi eripi, miserum esse et indignum: id ersi antea iam mente, et cogitatione sua, fratrilque sui consecratum esset: tamen tum se in illo conventu civium Rom. dare, dicere, donare, dicare, consecrare Iovi Optimo Maximo, testemque ipsum Iovem suae voluntatis, ac religionis adhibere.

(Exaggeratio ab adiunctis? quis? quid? et cur?) Quae vox? quae vires huius unius criminis querimoniam poflint sustinere? Rex Antiochus, qui Romae ante oculos omnium nostrorum biennium fere comitatu regio, atque ornatu fuisser, is cum amicus et socius populi Rom. esset, amicissimo parre, avo, maioribus, antiquissimis ac clarissimis regibus, opulentissimo et maximo regno, praeceps e provincia populi Rom. exturbatusest. quemadmodum hoc acceptuias nationes exteras, quemadmodum huius tui facti famam in regna aliorum, atque in ultimas terras perventum putasti, cum audierint, a praetore populi Rom. in provincia violatum Regem, spoliatum hospitem, eiectum socium populi Rom. atque amicum? nomen vestrum populique Rom. odio atque acerbitati scitote nationibus exteris, iudices, futurum, si istius haectanta iniuria impunita discesserit. Sic omnes arbitrabantur, praesertim cum haec omninosama de nostrorum hominum avaritia, et cupiditate percrebuerit, non istius solius hoc esse facinus, sed eorum etlam, quiapprobarint. Multi Reges, multae liberae civitates, multi privati opulenti, ac potentes habent profecto in animo capitolium sic ornare, ut temph dignitas, imperiique nostri nomen desiderat, qui si

incellexerint, interverso regali hoc dono, gravitervos tulisse: grata fore vobis populoque Rom sua studia, ac dona arbitrabuntur. Sin hoc vos in Rege tam nobili, in re tam eximia, in iniuria tam acerba neglexisse audierint, non erunt tam amentes, ut operam, curam, pecuniam impendant in eas res, quas nobis gratas fore non arbitrentur hoc loco.

4. Q. Catule te appello: loquor enim de tuo clarissimo, pulcherrimoque monumento. non iudicis solum severitatem in hoc crimine, sed prope inimici, atque accusatoris vim suscipere debes: tuus est enim honos in illo templo, Senatus populique Rom. beneficio: tui nominis aeterna memoria simulcum templo illo consecratur. tibi haec cura suscipienda, tibi haec opera sumenda est, ut Capitolium, quomodo magnisicentius est restitutum, sic copiosius ornatum sit, quam fuit: utilla flamma divinitus extitisse videatur, non quae delcret Iovis Optimi Maximi templum, sed quae praeclarius magnisicentiusque deposceret. Audisti Q. Minutium Rufum dicere, domi suae diversatum esse Antiochum Regem Syracusis, seilludscire adistum esse delatum, se scirenon redditum. Audisti, et audies omni e conventu Syracusano, qui ita dicant, fese qudientiubs, illud Iovi Optimo Maximo dedicatum esse, ab Rege Antiocho, et consecratum. Si iudex non esses, et haec ad te delata es esset: te potissimum hoc persequi, te perere, et agere oporteret. Quare non dubito, quo animo iudex huius criminis esse debeas, qui apud alium iudrcem multo acrior, quam ego sum, actor, accusatorque esse deberes. Vobis autem, iudices, quid hoc indignius, aut quid minus ferendum videri potest? Verresne habuit domisuae candelabrum Iovis Optimi Maximie gemmis auroque perfectum? cuiusfulgore collucere, atque illustrari Iovis Optimi Maximi templum oportebat, id apud istum in eiusmodi conviviis constitvertur, quae domesticis stupris, flagitiisque flagrabant? in istius lenonis turpissimi domo simul cum ceteris Chelidonis haereditariisque ornamentis Capitolii ornamenta ponentur? quid huic sacri unquam fore, aut quid fuisse religiosi putatis, qui nunc tanto scelere se obstrictum esse non sentiat? qui in iudicium veniat, ubi ne precari quidem Iovem Optimum Maximum, atque ab eoauxilium petere more omnium possit? a quo ctiam Dli immortales sua repetunt in eo iudicio, quod

hominibus ad suas res repetundas est constitutum. Miramur Athenis Minervam, Deli Apollinem, Iunonem Sami, Pergae Dianam, moltos praeterea abisto Deos rota Asia, Graeciaque violatos, qui a Capitolio manus abstinere non potuerit? quod privati homines de suis pecuniis ornant, ornaturique sunt, id C. Verres ab Regibus ornatinon est poaslus. Itave hoc nefario scelere concepto, nihil postea tota in Sicilia neque sacri, neque religiosi esse duxit, ita sese in ea provincia per triennium gessit, ut ab isto non solum hominiubs, verum etiam Dris immortalibus bellum indictum putaretur.

IMITATIO.

In templorum, hac aetate, Violatores, qui ab illis candelabra aurea, argenteaque, acvasa qu et que pretiosissinia, ad privatos thesauros et domesticum luxtimtranssulere; tum singulatim etiam ad Balhasaris Babyleniiregis factum exagrtandum, quitemplt Hrerosolymitani vasis in convivio abusus fuit, haec oratio imitanti seruter.

CAPUT XIII.

ACcedimus ad alterum narrationisgenus, quod in singulis pene membris exaggerando immoratur, descriptionesque, ethopoeias, hypotheses, prolepses, communicationes, aliasque siguras miscer. Quo in genere perquam illustre hoc est, quod in Verrem Actione VI. ante medium, de classe Rom. a piratis incensa ac damna inde anta habet, quod in alium locum differo, minus hic difficilia ad imitationem propositurus. Ac primo quidem a descriptione parva initium ducam; ut hanc historiis amplificandis adhibendam noveris. Qui prolixiores voluerie, adeat Catilin 2. an. 6. ad II. et I7. ad. 26. ubivariorum coniurantium descriptiones reperier. Consular eundem Tullium, in I. gratiarum actione ad Quirites ubi populi et amicorum in se studia describit; tum altera eriam, ubi Gabinum et Pisonem perstringit acerrime.

I. Exemplum. Descriptio catilinae, hominis politici, ab adiunctis quis? quid? et quomodo? e. pro M. Caelio postexordium.

Habuit Catilina, sicut meminisse vos arbitor, permulta maximarum non expressa signa, sed adumbrata virtutum, urebatur hominibus improbismusltis: et quidem optimis se viris deditum esse simulabat. erant apud illum illecebrae libidinum multae: erant etiam industriae quidam stimuli ac laboris. flagrabant vitia libidinis apud illum: vigebant eriam studia rei militaris. Neque ego unquam fuisse tale monstrum in terris ullum puto, tam ex contrariis, diversisque interle pugnantibus naturae studiis cupiditatibusque conflatum. Quis clarioribus viris quodam tempore iucundior? quis turpioribus coniunctior? quis civis melorum partium aliquando? quis terrior hostis huic civitati? quis in voluptaribus inquinatior? quis in laboribus patientior? quis in rapacitate avaarior? quis in largitione effusior? illa vero iudices in illo homine mirabilia fuerunt, comprehenderemultos amicitia, tueri obsequio, cum omnibus communicare quodhabebat, servire temporiub suorum omnium pecuniâ, gratiâ, labore corporis, scelere eriam, si opus seer, et audiciâ: versare suam naruram, et tegere ad tempus, atque huc, et illuc torquere et flectere: cum tristibus severe, cum remissis iucunde, cum senibus graviter, cum iuventute comiter, cum facinorosis audacter, cum libidinosis luxuriose vivere. Hac ille tam varia, multiplicique natura, cum omnes omnibus ex terris homines improbos audacesque collegerat: rum etiam multos fortes viros et bonos specie quadam virtutis assimilatae tenebat. neque unquam ex illo delendi huius impetii tam sceleratus impetus extitisset, nisi tot vitiorium tanta immanitas quibusdam facilitatis, et patientiae radicibus niteretur. Quare ista conditio, iudices, resp aiu, nec Cariliniae familiaritatis crimen haereat: est enim communecummukis, et cum qubusdam etiam

bonis: meipsum, me, inquam, quondam pene ille decepie, cum et civis mihi bonus, et optimicuiulque cupidus, et fixmus amicus, et fidelis videretur. Cuius ego facinora oculis prius, quam opinione, manibusante, quam suspicione deprehendi. Cuius inmagnis catervis amicorum sifuit eriam Caelius, magis est, ut ipse moleste ferat errassese, sicut et nonnumquam in eodem homine me quoque erroris meipaenitet, quam ut istius amicitiae crimen reformidet.

IMITATIO.

In deseriptione hominis politici, ut Pilatus olim et Herodes fuere, qui simulatus cum vitiu virtutes miscebant, haec oratio locum reperiet.

II. Sacrilegium Verris facinus ab antecedentibus et adiunctis variarum personarum describitur et ampdificatur. Ciccro in Verrem Actione V.

1. Aloci et religionis antiquitate simulacrum Dianae coinmendat, quod a Poenis ablatum P. Soipio Africanus Carthagine victa, Siculis, una cumiauro Phalaridis restituerat.

2. Verris in hoc simulacro flagirando cupiditatem atque insuriam, tum Segestanorum in eo dimittendo dolorem affectumque exponit.

3. Docet Scipionis Africani nomen basi inscisum, atque insigni istius familia contemptu sublatum, indignumque quod ex posteris P. Scipio adolescens Verri faveat.

4. Profitetur sein defectu Scipionum, illius familie tantique vir, qui et Romam ornavit. et cuasas in foro egerit, bonorem propugnaturum.

5. Iudices P Servilium et Q. Casulum a iusta monumentorum defensione, que et ipsis aliquando prodesse queat, sibi conciliat, et contra Verrem accdendis.

Narratio cum exaggeratione mixta ab adiunctis quis? quid? quibus auxiliis? et cur?

1. Segesta est oppidum pervetus in Sicilia, Iudices, quod ab Aenea fugiente a Troia, atque in haec loca veniente conditum esse demonstrant, itaque Segestani non solum perpetua societare, atque amicitia, verum etiam cognatione cum populo Rom. coniunctos esle arbitrabantur. Hoc quondam oppidum, cum illa civitas cum Poenis suo nomine, ac sua sponte bellaret, a Carthaginensibus vic captum atque deletum est, omniaque quae ornamenta urbi esse possenr, Carthaginem sunt ex illo loco deportata. fuit apud Segestanos aere simulacrum Dianae, tum summa, atque antiquissima praeditum religione. tum singulari opere, artificioque perfectum; hoc translatum Carthaginem, locum tantuna, hominesque mutarat, religionem quidem pristinam conservabar: nam propter eximiam pulchrirudinem etiam hostibus digna, quam factissime colerent, videbatur. Aliquorseculis post P. Scipio bello Punico tertio Carthaginem cepit. qua in victoria (videte hominis virtutem, et diligentiam, ut et domesticis praeclarissimae virtutis exemplis gaudeatis, et eomaiore odoio dignamistius incredibilem audaciam iudicetis) convocatis Siculis omnibus, quod diutissime saepissimeque Siciliam vexatam a Carthaginensibus esse cognorat, iuber omnia conquiri, sibi pollicetur magnae curae fore, ut omnia civitatibus, quae cuiusquefuissent, restituerentur tum illa, quae quondam fuerant Himera sublata, de quibus antea dixi, Thermitanis sunt reddita, tum alia Gellensibus, alia Agrigentinis, in quibus etiam ille nobilis raurus, quem crudelislimus omnium Tyrannorum Phalaris habuisse dicitur, quo vivos supplicii causa demittere homines et subicere flammam solebat. quem taurum Scipio cumredderet Agrigentinis, dixisse dicitur, aequum esseillos cogitare, utrum esser Siculis utilius, suisne servire, an populo Romano obtemperare, cum idem monimentum, et domesticae crudelitatis, et nostrae mansuetudinis haberent? illo tempore Segestanis maxima cum cura haec ipsa Diana, de qua diximus, redditur: reportatur Segestam: in suis anciquis sedibus, summa cum gratularione civium, et laetitia reponitur. Haecerat posita Segestae,

sane excelsa in basi, in qua grandibus lioreris P. Africani nomen erar incisum, eumque Carthagine capta restituisse perscriptum. Colebatur a civibus: ab omnibus audenis visebatur, cum quaestoressem, nihil mihiab iis est demonstratum prius. erat admodum amplum, et excelsum signum cum stola: veruntamen ineiat in illa magnitudine aetas; atque habitus virginalis: sagittae pendebant ab humero: sinistra manu retinebat arcum, dextera ardentem facem praeferebat.

2. Cum istesacrorum omnium hostis religionumque praedo vidisser: quasi ipsa face per cussus esser, ita flagrare cupiditateatque amentia coepit, imperat magistratibus iste, ut Deam deomoliantur et sibi dent: nihil sibi gratius ostendit futurum. Illiverodicere, id sibi nefas esse, seque cum summa religione, tum summo metu legum, et iudiciorum teneri. iste rum perere ab illis, tum minari, tum spem, tum metum ostendere. opponebant illi interdum nomen Africani: donum populi Rom. illudesse dicebant: nihil se in eopotestatis habere, quod limperator charissimus, urbe hostium capta, monimentum victoriae populi Rom esse voluisset: cum istenihilo remissius, atque etiam multo vehementius instaret quotidie, res agitur in Senatu: vehementerab omnibus reclamatur: naque illo tempore, ac primo ist us adventupernegatur. Postea quidquid erat oneris in nautis remigibusque exigendis, in frumento imperando, Segestanis praeter ceteros imponebat aliquanto amplius, quam ferre possent. praeterea Magistratus eorum evocabat: optimum et nobilissimum quemquae ad se accersebat: circum omnia provinciae fora rapiebar: sigillatim unicuique calamitari fore se denuntiabar: universam se funditus illam eversuram esse civitatem minabatur. itaque aliquando multis malis, magnoque metu victi Segestani, praetoris imperio parendum esse decreverunt. magno cum luctu, et gemitu totius civitatis, multis cum lacrimis, et lamentatione virorum, mulierumque ommum simulacrum Dianae tollendum locabatur. vide quanta religione fuetit. apud segestanos repertum esse, iudices, scitote neminem, neque liberum, neque servum neque civem neque peregrinum, qui illud signum auderer attingere: barbaros quosdam Lilybaeo scitote advocatos esse opeiarios:

hi deniqueillud, ignaritotius negotii, ac religionis mercede accepta sustulerunt. quod cum ex oppido exportaretur, quae conventum mulietum factum esse arbitramini? quem flerum maiorum natu? quorum nonnulli etiam istum diem memoria renebant, cum illa eadem Diana, Segestam Carthagine revecta victoriam populi Rom, reditu suo nuntiasser. Quam dissimilishic dies illitemporiv videbatur: tum Imperator populi Rom. vir clarissimus, Deospatrios reportabar Segestanis, ex urbehostium recuperatos: nunc ex urbe sociotum praetor eiusdem populi turpissimus, atque impurissimus eosdem illos deos nesario scelere auferebat. Quid hoc tota Sicilia est clarius, quam omnes Segestanas matronas et virgines convenisse, cum Diana exportarerur ex oppido? unxisse unguentis? complesse coronis et floribus? ture odoribusque incensis usque ad agn fines prosecutas esse? hanc tu tantam religionem, si tum in Imperio Propter cupiditatem, atque audaciam, non pertimescebar, ne nunc quidem in tanto tuo, liberorumque tuorum perirulo perhorrescis? quem tibi atu hominem, invitis Diis immoitalibus, aut vero Deum, tantis eorum religionib is violatis; auxilio futuram puras? tibiliaa Diama in pace, atque in otio religionem nullam attulit? quae eum duas urbes, in quibus locita fuerat, captas incensasque vidisset, his ex duorum bellorum flamma ferroque servara est: quae Carthaginensium victoria loco mutato, religionem tamen non amisit: P. africani virtute religionem simul cum loco recuperavit.

3. Quo quidem scelere suscepto, cum inanis esset basis; et in eo P. africani nomen incisum, res indigna atque intoleranda videbatur omnibus, non solum religion es esse violatas, verum etiam P. Africani, viri fortissimi, refum gestarum gloriam, memoriam virtutis, monimenta victoriae C. Verrem sustulisse. Quod cum istirenuntiaretur de basi, ac literis, existimavit homines in oblivionem totius negotii esse venturos, si etiam basim tamquam indicem suisceleris sustulisset, itaque tollendam istius imperio locaverunt. qua vobis locatio ex publicis Segestanorum literis priote Actione recirata est. Tenunc P. scipio, te inquamlectissimum, ornatissimumque adolescentem appello, abs te officium tuum debitum generi, et nomini, requiro, et flagito. Cur

pro isto, qui laudem honoremque familiae vestrae depeculatus est, pugnas? cum eum defensum esse vis? cur ego tuas partes suspicio? cur tuum onus sustineo? cur M. Tullius P. Africani monimentarequitit? P. Scipio eum, qui illa fustulit, defendit? cum mos a maioribus traditus sit, ut monimenta maiorum ita suorum quisque defendat, ut ea ne ornari quidem nomine alieno sinat: tu isti aderis, quinon obtrivit aliqua ex parte monimenta P. scipionis, sed funditus sustulit ac delevit? quisnam igitur per Deos immortales tuebitur P. Scipionis memoriam mortui? quis monimenta atque indiciv virtutis, situes relinquis, ac deseris? neque solum spoliata illa patiere, sed eriam eorum spoliatorem, vaxatoremque defendes, adsunt Segestani clrentes tui, sociique Populi Romani atque amici: certiorem te faciunt. P. africanum Carthagine deleta simnlacrum Dianae maioribus suis restituisse, idque apud Segestanos eius imperatoris nomine positum, atque dedicatum fuisse, hoc Verrem demoliendum et asportandum, nomenque omnino P. Scipionis delendum, tollendumque curasse: orant te, atque obsecrant, ut sibi religionem, gemerituo laudem, gloriamque restituas; ut quod ex urbe hostium per P. Africanum recuperatint, id per te ex praedonis domoc conservarepossint: quid aut bis respondere honest? potes, aut illi facere, nisi ut te, ac fidern tuam implorarent? adsunt et implorant. potes domesticae laudis amplitudinem Scipio tueri: potes, omnia in te sunt, quae aut fortuna hominibus, aut natura largitur. non praecerpo fructum officii tui: non alienam mihilaudem appeto: non est pudoris mei, P. Scipiotie, florentissimo adolescente, vivo ac incolumi me propugnatorem monumentum P. Scipionis defensoremque profiteri.

4. Quamobrem si suscipis domesticae laudis patrocinium, me non solum silere de vestris monimentis oportebit, sed etiam aletari, P. Africani eiufmodi esse fortunas mortui, ut eius honos ab iis, qui ex eadem familia sint, defendatur, neque ullum adventitium requiratur auxiliurn, Sin istius amicitia te impediet: si hoc, quod abs te postulo, minus ad officium ruum pertinere arbeitrabere: succedam ego vicatius to muneri: suscipiam partes, quas alienas esse arbitrabar, en ista praeclata nobilitas desinat queri, populum Rom, hominibus

novis, atque industriis libenter honores mandare, semperque mandasse. Non est quaerendum, ita ca civitate, quae propter virturem omnibus ntionibus imperat, virtutem plutimum posse. Sit apud alios imago P. Africam: orncntur alii mortui virtute, ac nomine talis ille virtuir, ita de populo Rom, meritus est, ut non uni familiae, sed universae civitati commendatus esse debeat. Estaliqua mea pars virilis, quod eius civitatis sum, quam ille amplam, illustrem, claramque reddidit: praecipue quodin his artibus pro mea parte versor, quarumille Princepssuit, aequitate, industria, temperantia, defensione niserorum, odio improborum, aquae cognatiostudiorum et artium propemodum non minus est coniuncta, quam ista, qua vos delectamini, eneris et nominis. Repeto abs te Verres monimentum P. Africani causam Siculorum, quam suscepi, relinquo: iudicium de pecuniis repetundis non sit hoc tempore: segestanorum iniuriae negligantur: basis P. Africani restituatur: nomen invictissimi Imperatoris incidatur: signum puleherrimum Carthagine capta recuperatum, reponatur. Haec abs te non Siculorum defensor, non tuus accusator, non Segestani postulant, sed is, qui laudem gloriamque P. Africanituendam, consecrandamque suscepit.

5 Non vereor, ne hoc offieium meum P. Servilio Iudici non probem: qui cum res maximas gesserit, monimentaque suarum rerum maxima constituat, atque in his elaboret: profecto volet non solum suis posteris, verum etiam omnibus viris fortibus, et bonis civibus defendenda, non spolianda improbistradere. Non vereor, ne tibi Q. Catule displiceat, cuius amplissimum in orbe terrarum, clarissimumque monimentum est, quamplurimos esse custodes monimentorum, et putare omnes bonos alienae gloriae defensionem ad officium suum pertinere. Er quidem cateris istius surtis acflagitiisita moveor, ut ea reprehendenda putem: hic vero tanto dolore afficior, ut n hil mihi indignius ferendum videatur, Verrea Afri ani monimentis domum suam, plenam stupri, plenam flagitii, plenamque dedecoris, ornabit? Verres temperantissimi sanctissimique viri monimentum, Dianaesimulacrum virginis, in ea domo collocabit, in qua semper meretricum leonumque flagitia versantur.

IMITATIO.

In exagit andis sacrilegiis lconomachorum, velprisci, velhuius etiam evihominum, qui tum auri argentique cupiditate dicti, rum prisca religionis inflammati odio, nec effigies quidem Salvatoris in templis ad ipsius memoriam frequentandam passisunt, quitamen levium etiam muliercularum secum esse patiuntur imagines, hie locus imitantipoterit deser vire. Exempla nobis totus Septentrio luculents suppeditat.

III. Crudelieatis in Verre exemplu, ab uno potissimum adiuncto, quod civem Romanum necarit, per comparationes, amplisicatum. Cercero Actione VI. in Verrem, circa finem.

1. Singulare crudelitatis exemplum pathetice describit, et sict exempli comparatione extollit.

2. Adiunctum facti, quod nempe in opprobrium Rom. nomiru cederet, comparatione disparium, atque ex minore amplisicat.

1. Quid ego de P. Gavio Cossano municipe dicam, iudices? aut quâ vivocis, quâ gravitate verborum, quo dolore animi dicam? tametsi dolor me non deficit: ur cetera mihi in dicendo digna re, digna dolore meo suppetant; magis elaborandum est, quod crimen eiusmodi est, ut cum primum ad me delatum est, usurum me illo non putarem: tametsi enim verislimum esse intelligebam, tamen credibile fore non arbitrabar, coactus lacrimis omnium ciyium Roman. qui in Sicilia negotiantur, adductus Valentinorum hominum honestissimorum, restimoniis, omniumque

Rheginorum, rum, multorum equitum Rom. qui casu tum Messanaefuerunt, deditantum priore actione testium, res ut nemini dubia esse posset. quid nunc agam? cum iam tot horas de uno genere, ac de istus nefaria crudelitate dicam, cum propec omnem vim verborum eiusmodi, quae scelere istius digna sunt, aliis in rebus consumpserim, neque hos providerim, ut varietate criminum vos attentos tenerem, quemadmodum de tanta re dicam? opinor unus modus, atque una ratio est. rem in medio ponam, quae tantum habet ipsa gravitatis, ut neque mea, quae nulla est, neque cuiusquam ad inflammandos vestros animos eloquentia requireiur. Gavius hic, quem dico; Cossanus, cum illo in numeroab isto in vincula coniectus esset, et nescio, quâ ratione clam e latomiis profugisset, Messanamque venisset: qui prope iam Italiam, et moenia Rheginorum videret, et exillo metu mortis ac tenebris, quasi luce libertatis, et odore aliquo legum recreatus revixisset, loqui messanae coepit, et queri, se civem Rom in vincla esseconiectum, sibi rectâ iter esle Romam, Verri se praesto advenienti futurum. non intelligebat miser, nihil interesse, utrum haec Messanae, an apud ipsum in praetorio loqueretur. Nam ut ante vos docui, hanc sibi iste urbem delegerat, quam haberet adiutricem scelerum, furiorum receptricem, flagitiorum omnium sociam itaque ad magistratum Mamertinum statim deducitur Gavius. coque ipso die casu Messanam Verres venit. res ad eum defertur, esse civem Romanum, quise Syracusis in latomiis su sse quereretur: quem iam ingredientem navem, et Verrem nimis atrociter minitantem, a se retractum esse, et asservatum, ut ipsein eum statueret, quod videretur. agit hominibus gratias, et eorum erga se benevolentiam, diligentiamque collaudat. Ipse inflammatus scelere, et surore in forum venit, ardebant oculi: toto ex ore crudelitas emicabat: exspectabant omnes, quo tandem progressurus, aut quidnam acturus esset: cum repente hominem proripi, atque in foro medio nudari, ac deligari, et virgas expediriiuber; clamabatille miser, se ciucm esse Roman municipem Cossanum, meruissese cum L Pretio splendidissimo equite Romano, qui Panormi n gotiaretur, ex quo haec Verres scirepossit. Tum istese comperisseait, eum speculandi causa in Siciliam a ducibus sugitivorum essemissum: cuius rei neque index, neque

vestigium aliquod, neque suspicio cuiquam esset ulla. deinde iubet undique hominem prooripi, vehementissime verberari. Caedebatur virgis in medio foro Messanae civis Romanus, iudices, cum interea nullus gemitus, nulla vox alia illius miseri inter dolorem, crepitum que plagarum audiebatur, nisi haec, civis Romanus sum. hac se commemoratione civitatis omnia verbera depulsurum, cruciaturn a corpore deiecturum arbitrabatur. is non modo hoc, non perfecit, ut virgarum vim, cruciatumqne deprecaretur; sed cum implorarer saepius, usurparerque nomen civiiatis, crux, curx, inquam infelici et erumnoso qui numquam istam potestatem viderat, comparabatur, ô nomen dulcel berta is! ô ius eximium nost ae civitatis! ô lex Porcia, legesque Sempron ae! ô graviter desiderata, et aliquando reddita plebi Roman tribunicia potestas! huccine tandem omnia reciderunt, ut civis Romanus in provincia populi Romani in oppido foederatorum, ab eo qui beneficio populi Romanifasces, et fecures haberer, deligatus in foro virgis caederetur? quid, cum ignes, candente que laminae, ceterique cruciatus adovebantur? site illius acerba imploratio et vox miserabilis non inhibebat, ne civium quidem Romanorum, quitum aderant, fletu et gemitu maximo commovebare? in crucem tu agere ausus es quemquam, qui se civem Romanum esie diceret? situapud Persas, aut in extrema India deprehensus Verres ad supplicium ducerere, quid aliud clamitares, nisi te civem esse Romanum? nisi ribi ignoto apudignotos, apud barbaros, apud homines in extremis atque ultimis gentibus positos, nobile et illustre apud omnes nomen tuae civitatis profuisset: ille quisquis erat, quem tu in crucem rapiebas, qui tibi esset: ignotus, cumcivem se Romanum esse diceret, apud te praetorem, se non effugium, ne moram quidem mortis mentione atque usurpatione civitatis assequi potuit? Homines tenues, obscuro loco nati, navigant, adeuntque ad ea loca, quae numquam antea adierant, ubi neque notiessent, quo venerunt, neque semper cum cognitoribus esse possunt: hac unâ tamen fiduciâ civitatis non modo apud nostros magistratus, qui legum, et existimationis periuclo continentur: neque apud cives solum Romanos, qui et sermonis et iuris et multarum rerum societate coniuncti sunt, fore se tutos arbitrantur: sed quocumque verint, hanc sibirem praesidio sperant

futurum Tolle hancspem, tolle hoc praesidium civibus Romanis: constirue nihil esse opis in hac voce, civis Rom. sum: posse impune praetorem, aut alium quemlibet supplicum, quod velit, in eum constiturere, quise civem Rom. esse dicat: quis ignoter, quin iam omnes provicncias, iam omnia regna, iam omnes liberas civitates, iam omnem orbem terraium, qui temper nostris hominibus maxime patuit, civibus Rom ista defensione praecluseris.

2. sed quid plura de Gavio? quasi tu Gavio tum fueris infestus, ac non nomini, generi, iuri civium hostis, non illi, inquam, hommi, sed cuasae communi libertatis inimicus fuisti. sed quid enim attinuit, cum Mamertini morte atque instnuto suo crucem fixissent post urbem, in via Pompeia, te iubere in ea parte figere, quae fretum spectaret, et hoc addere, quod negare nullo modo potes, quod omnibus audientiubs dixisti palam, teiccitco illum locum deligere, ut ille, quise civem Rom esse diceret, ex cruce Italiam cernere, ac domum suam prospicere posset? Itaque illa crux sola, iudices, post conditam Messinam illo in loco fixa est. Italiae conspectus ad eam rem ab isto delectus est, ut ille in dolore, cruciatuque moriens, praeengusto freto divisa servitutis ac libetatis iura cognosceret: I alia autem alumnum suum servitutis extremo summoque supplicio affectum viderer. Facinus est vincire civem Roma scelus verberate: prope parricidium, necare: quid dicam in crucem tollere? verbo satis digno tam nefaria res appellari nullo modo potest, non fuit his omnibus iste contentus. Spectet, inquit, pattiam: in conspectu legum libertatisque motiatur. Non tu hoc loco Gavium, non unum homine, nescio quem civem Rom sed communem libertatis, et civitatis, causam in illum cruciatum, et crucem egisti. Iam vero videre hominis audaciam. nonne eum graviter rulisse arbitramini quod illam civibus Rom. crucem non posset in foro, non in comitio, non in rostris defigere? quod enim his locis, in provincia sua crlebritatesimillimum, regione proximum potuit, elegit: monimentum sceleris audaciaeque suae voluit esse in conspectu italiae, vestibulo Siciliae, praetervectione omnium, qui ultro, citto, que navigatent. Si haec non ad eives Rom. non ad altquos amicos nostrae civitatis, non ad eos, qui populi Rom. nomen audissent; denique si non ad homines, veium ad bestias, aut

etiam, ut longius progrediar, si in aliqua desertissima solitudine ad saxa, et ad scopulos haec conqueri et deplorare vellem: tamen omnia muta atque inanima, tanta et tam indigna retum attecitate commoverentur. Nunc vero cum loquar apud sonatores populi Rom. Legum iudicio umque et iuris auctotes, timere non debeo, ne non unus iste civis Roman. illâ truce d gnus, ceteri omnes simili periculo indignissimiiudicentur. Paulo ante, iudices, lacrimas in morte misera atque in dignissima navarchorum non tenebamus, et recte ac merito sociorum innocentium miseria commoucbamure quid nunc in nostro sanguine tandem facere debemus? nam civium Rom. omnium sanguinis coniunctus existimandus est, quoniam id et salutis omnium ratio, et veritas postulat. omnes hoc loco cives Rom. et quiadsunt, et qui ubicunquesunt, verstram severitatem desiderant, vestram fidem implorant, vestrum auxilium requirunt: omnia sua iura, commoda, auxilia, totam denique oibertatem in vefiris sententils versari arbitrantur.

IMITATIO.

Hac res ad cradelitatem ludaeorum imprimisque caipha Pontifuis in Christi discipulorumque eius persecutione, ac nece trudelissima domini sesemerito Regem sudaorum pradiecantis, usurpetam, paribus coloribus adumbrandum, valebit. At si magis lubeat, in alterius etiam Tyranni immanitate, erga Martyres Christidescribendaser viet.

Appendix et Observatio.

Hoc exercitium ut inter prima oratoria facillimum, hâc, quâ praeivimus, viâ adhibendum erit, et rpimo expositâ facti historiâ sub icienda amplificatio, deinde et immiscenda. Prteri que etiam Declamationibus aptari menstruis; ita ut principio historicus tamquam ex pulpito factum deponar. Deinde hinc certa adiuncta suas induta personas; inde quaedem etiam illustriores figurae, suam ad hoc factum, vel extollendum, vel deprimendum symbolam conferant. Hoc enim schema faciet ad firmandam adolescentum apprehensionem, ut intelligant, quid Orator ab Historico differat, illique ornamentorum adfcht, tum tu promptum

deinde illis sit paria sectari. nec inamoeno haec spectaculo obici auditori simul et spectatori possunt. Ur, e. g. Factum sit: quod haereticus Iconomachus deiecertt in templo imaginem erucifixi. Historicus hoc recitet. Oratorpersonam, quis? advocet tamquam in praesidium suae causae, quam contra adversarium haereticum tueatur: quae sit ipse Christus, qui cum sibi hanc iniuriam irrogari tradiderit, poeterit hypothyposis subicere oculis facti modum, atque ex opposito describere, quas domi Bacchi ac Veneris imagipes in conclavi asservet, quibus improbe delectetur, cum Servatoris sui ferre non sustinuerit. Adsit et pro adiuncto quid, templis proscripta Religio, cultumque suum ac morem pristinum cum praesenti squalore et vastitate conserat. cui Ethopoeia vel etiam Prosopopoeia, aut Apostrophe suffragetur. Orator vero illa adiuncta, figurasque, quae in scena commode exhiberi nequeunt, aut si quam inter se connexionem requirat oratio, hanc ipse velut scenae huius director interponat, Talis enim rei amplificandae imago, semel animis adolescentum impressa. (ut nova et rara quaeque, praererquam quod delectent, haerent tenacissime) facilem deinde rerum ornandarum apprehensionem suppeditabant. Hiquidam puerilis et adhuc nascentis Eloquentiae lusus sunt, et crepundia, quae illae concedena videntur, dum adultior ad maturiora se transferat.

CAPUT XIV. De confirmatione orationis eiusque inventione universim.

COnfirmationem denique, quae cor ipsum, ut sic dicam, sanguinemque ac vitam orationis complectitur, accedimus. Haec cum in triplici dicendi genere, demonstrativo, deiiberativo, et iudiciali versetur, singulorumque generum plures formae sinr, exempla omnium tradere longum sit, et forte supervacaneum; quodis, qui in praecipuis dicendi formis probe exercitatus fuerit, in ceteris rudis cespitansque haetere non possit. Sed neque selecta veterum optimorumque in quibuscumque auctorum exempla suppetunt. reliquis autem ex praesenti instituto non lubet immorari, nostra

suo loco, in proprias Exercitationes divisa, seorsim dabimus. non enim priscis haec lubet inserere

De inventione ad quodvis scribendi genus formamque lib. 1. providimus. Satis, ut opinor, non omnino rudibus; nam rudibus numquam futurum est satis. usdem etiam de fontibus prompsimus omnibus: ne inveniendi via vel stupidissimum lateret. Varietas enim in ipsa praeceptorum multitudine confundit. Regia ad plures urbes viâ, citra errorem, tenditur.

Illud tamen hoc loco tardior bus universe suggeram, quod haerentes sterilesque ad in veniendum an mos iuvare possit.

1. Inventam cuiusque rei ex aliquo fonte rationem et argumentum per omnes rursum fontes locorum intrinsecorum expendi posse. Ut in exen plo quo ad ebrietatem dissuadendam usi lib. 2. sumus, accipe banc ex fonte 3. rationem, quod ebrietas turpis sit. Videbitur haec fortassis sterilior, quam ut pluribus diduci ornarique possit. Sunt enim aliae rationes aliis longe fecundiores, ut hic esset si ebrieratem noxiam ex eodem loco diceres. Age igitur, et per omnes rursum fontes minus fertilem rationem irriga. Quaere, quid turpido sit; et reperies, quod sit morum quaedam aifformitas, quae a recta ratione legibusque recedat. Deo hominibusque ingrata et despecta, quae si expendas singula si suis enumeres partibus, in sterili prorsus arena non desudabis. Deinde ad eiusdem turpitudinis causas indagandas transi: ut est impellens perditorum hominum societas, vilis est haustu voluptas, abiectus in ventris ser vitium animus; quae aliaque ex re praesenti nata se offerent, ac turpitudinis gravitatem haud leviter extollent. Disoute sub haec turpis eiusmodi vitae attributa quemadmodum homines ad gloriam nato indigna, plane ignobilis ac bestialis sit, Deo invisa, hominibus odiosa, familia universae ignominiosa, etc. Quarto effecta perpende quemadmondum ad honesta officia in republ praecludat aditum, ceteras virtutes in homine obscuret, ad vitia, profligatâ semel samâ contempto omni dedecore viam sternat. Den que adiuncta sese etiam plura! cx cuiusque hominis loci ac temporis conditione, facile in calamum affundent, ut minime infecundam esse scriptionem patiantur.

contraria exornare, ac diducere poteris, ut quam praeclarum honorificumque sit, recta rationi legibusque conformem vitam ducere, Deo hominibu sque probari, etc. Quamquam nonnumquam ab his abstinendum, ne affectate nimium opposito ubique quaesita videatur. Quae enim rara, haec eadem non nimium frequentia esse possunt

3. Ad thesin communemque etiam locum, fecundum plerumque ac late patentem, se potest Orato effundere. Ut, quae qualisque hominisit ratio honestatus habenda, tam in politica, quam Christianae vita, quemadoiodum dedecus ac turpitudo omnis fugienda? cum pracipuum huius vita bonum honestas ist; prae qua non modo opes omnes contemnendae sint, verum et ipsa quandoque vita sit prosundenda. Haec enim evidenter demonstrata, facilem deinde ad ebrietatis turpitudinem dissuadendam viam sternunt. Ut quandoque ex his principiis. et ucluti capit bus fontium orationem irrigare, non modo laudabile, sed et necessarium sit, cum veritati universim cognitae, facile in singularibus minus exploratis assensus praebeatur.

4. Per remotionem factorum aut causaraem ingens quoque disserendi aequor paud tur. Quod in praesenti qu dem materia angustrus, alibi tamen late funditur. Dices ebrietat stuipitudini deditum, nihil arduum, praeclarumque sive in privata familia, sive in vepubl moliri, non tangi sui nominis, non posleritatis ac gentis suae gloria. Si administranda res familiarn, et publica sit, si consilium in re dandum ancipiti, si cum fame sitique conflictandum, si bostium machinationibus occurrendum, nihil generoso ac forti dignum viro aggredi. sui ventris curae intentum, etc. ac vile abdominis mancipium. In hoc tamen discursu cavendum est ne illa removeas, quae convenire non possent. Ut si de rustico obrietati dedito assereres, iter sibi ad regiam dignitarem praecludere: cum nec sobrius quidem eius spem habirurus esset. Ceterum haec dausarum remotio per omnes sese fontes, non minus quam rationes aliae, earumque contraria possunt explicare

5. per comparationes a pari, vel dispari sumptas e iusmodi quoque ratio ornari amplificarique poterit. Adducantur hic, e g. parentes aut maiores prodigi hominis, cum summa honestate atque existimatione, tum etiam facultatem incremento sobriam agentes vitam. vel secum conferatur, aut in ceteris

aectionibus cum honore susceptis, aut in vita praeterita temperantius acta: aut cum aliis hac potandi consuetudine ad gravem ignominiam prolapsis; aut moderâ vita ad magnam dignitatem emergentibus. Utrumque enim oppositorum in contentionem hanc adduci solet. Quanta hinc scribendi copia ornatusquine affluat, et datis supra exemplis, et pluribus infra tradendis constab t.

Haec alique si ex locis communibus per similia, exempla, testimonia, apophthegmara, symbola heroum, ritus gertium, legesque illustrentur, quae poterit tandem deesse scribenti materia? Quare de inveniendi ratione generalem hanc instructionem concludimus. Singularia argumenta, quae in formis orationum diversis se offerunt, breviter in lib. 1. tradidimus. Quorum nonnulla in ipsa praxi deducta suis modo exemplis accipies.

CAPUT XV. De confirmatione orationis in genere demonstrative, sive exornativo, cum subiectione ex emptorum ad laudem Attributorum spectantium.

CUm in genere dicendi epidictico, sive exornativo, laus et vituperatio dominetur, rerum autem laudatarum, seu reprchendarum species duae sint praecipuae, qualitates nimirum, sive attributa rerum, tum deinde ipsae substantiae. Die quibus lib. 1. c. 6. 7. et 8. disserui fusius, ratione inveniendi universe praescripta. Illa ante omnia, lectorem velim recolere, ac deinde in singularibus hisce exemplis, quae utriusque generis plura dedi quem admodum his optimi auctores usi sint, observare; ac denique, in quo proficiendi ratio praecipua sistitur, imitatione exprimere. A qualitatibus sive attributis ordior, quia magis in sensum notitiamque nostrum incurrunt, ad substantias deinde harum nobis beneficio cognitas transiturus. Simul adiciam, ex quibus res quaeque potissimum locis, aut probetur, aur amplificetur. Cum Oratores plerique fontes maxime cop osos, ceteris, vel prae: eritis, vel obiter tantum libatis, adire soleant. Saepe und altero ve, ne in immensum crescat oratio, ad suum iostuutum

contenti. Non enim quantum quisquis argumentorum verborumque, sed quam ad persuadendum idonea, validaque depromat, Oratoris interest. Sat dixit, qui persuasit, numquam satis, etiamsi diem impleat, qui hoc dicendo non est assecutus. si usquam huic locus sententiae sit, est in oratione, Sat multum, si sat bene.

In laude Attributorum, unum de Musica, alterumque de Amicitia exemplum brevius, tertium vero de Eloquentia aliquanto longius induxi, in quo ipsius cloquentiae qualitates et adiuncta, tum etiam affectus a Cicerone diversis locis expenduntur; stylo tamen humiliori, sed a principiis novi oratoris non alieno.

Exemplum I. Laus Musicae temperatae ab origine et effectis. Tyrius diss. 21.

1. Musica caelestis origine commendatur, reiecta molli illa voluptatis Magistra.

2. Musicainter homines recte instituta, ad affectus, vellanguentes excitandos, velefferatos moderandos reperta est, ut Orphei et Amphionis et Themistoclis exemplo traditur.

Nunc de Musica, ut instituimus, quae omnium animi disciplinarum antiquissima est, quae par videntur, dicamus Eam nimirum et singulis hominibus, et totis conducere urbibus, quibus Deorum munere exercitium eius est concessum. Non de ea nunc ago, quae tibiis, aut cantiunculis, aut pedum motibus, aut sola vocis inflexione, sine verbis, animum penetrat: nec aliud quam aurium voluptatem habet, cur celebretur. Hanc enim amplexa esse videtur animi humani coriuptio, dum iucunditatis sequitur speciem, et ut gratificetur sibi veram illam spuriam illegitimamque mutuasse Musicen. Hodie certe ex nostris sublata est oculis: positaque antiqua illa sinceraque sua pulchritudine, imponit nobis.

Nescimus enim solara Musicae imaginem esse, quam retinu mus, veramque illam Heliconiam Musam habere falso

nos arbitramur, quae amica Hemeri, magistra Hesiodi, Orphei mater fuit. Cum neque habeamus eam, neque imbuti eâ simus. Hinc illegitima usurpatio paullatim sese insinuans, nostrum cum publice, tum privatim in errorem hunc pertraxit animum! Ex quo Dores, qui Siciliam incolunt, simplicem illam agrestem que Musicen, quâ inter greges suos pecudesque urebantur, domi reliquerunt, ac pro ea tibias Sybariticas amare, ad Ionicas saltare coeperunt. Atque ita dementiores, ut levissime dicam, aut ut verius, intemperantiores facit sunt. Antiqua Atheniensium Musica, nihil aliud, quam chori puerorum virorumque erant, et agricolae in populos div si, qui adhuc a semente sua et messe sordidi, incomposita quaedam et extemporanea canebant carmina. Ab his cum ammus ad scenicam paulatim et theatralem artem, quae res voluptatem prorsus habet insatiabilem. deflecteret, hoc corrumpendae fuit reipublicae principium. At vera illa harmonia, quam Musarum canit chorus, dux earum inchoat Apollo, ammum in statu suo retinet, domum conservat, conservat navem, conservat exercitum. Quod si Pythogorae, ut par est, credimus, caelum quoque modulationem edit. Non quod ut lyra pulsetur, autinfletur ut tibia: sed quod circuitu suo divina illa. Musicaque in eo sunt corpora, congruo aptoque motu caelestem quandam excitent harmoniam. Cuius quidem elegantiam Dii sentiunt, nos vero non item: vel quod tanta eius sit excellentia, vel quod tanta sit nostra imbecillitas. Nec aliud occulte innuere Hrsiodus voluit, cum Heliconem quendam statuit Musarum, divinosque choros, praesidem, sive solem facit, sive Apollinem, sive quocumque nomine clarissium illum ignem, qui in hac harmonia agit principem, appellare libuerit.

At vero humana illa nostra, quae circa animum versatur, quid aliud est, quam custos eius et magistra: quae affectibus prae est illius, ut si qui nimium se efferant, et exsultenr, eos demulceat: si qui remissi nimium, et dissoluti sint, eos exacuat denuo excitetque? Haec est, quae sacillime luctum levat, facillime iram cohibet, optime cupiditates temperat, dolores mitigat, amores solatur, adversam sublevat fortunam. Optima haec in sacrificiis comes, in epulis convictrix, imperatrix in bello. Haec est, quae maxime in festis reficit, Bacchanalibus saltat, in mysteriis afflat homines. Huius praecipuum

quoque opus est, modulatione sua apte rempubl. temperare, Ita agrestes Boeotorum mores tibiae studium, tibiaeque aptatum Pindari carmen mitigavit. Sic Tyrtaei numeri Spartanos, Argivos, Telesillae modi, Lesbios Alcaei cantus excitarunt. Sit et Polycratem Samiis mitiorem reddidit Anacreon, eiusque tyrannidi Smerdiae amorem, Cleobuli comam, tibiasque Bathylli, et Ionicos immiscuit cantus, Iam antiquiora his quid attinet dicere? celeberrimus ille Orpheus. Oeagri et Calliopes ipsius dicitur fuisse filius: qui in Thraciae monte Pangaeo natus putatur. Hunc Thracum populi in colunt, quos Odrysos dicunt, homines agrestes, latrociniis addicit, inhospitales. Solâ tamen cantus voluptate deliniti, Orpheum tamquam ducem secuti sunt Odrysi. Hoc erat videlicet quercus et fraxinos ducere. Feritatem enim ignobilem eorum, quos hac capi voluptate videbant, inanimi contulerunt corpori Poetae. Alius in Boeotia citharoedut erat Praestantissimus, cuius artem non saxa, ut fabula vult, sequebantur (quomodo enim cantu strui posset murus?) sed bellica militarique modulatione in acie Boeoticam iuventutem ordinabat: atque ita inexpugnabili muro Thebas cingebat. Qualem et apud Spartiatas suos excogitavit Lycu gus, qui tibiam pro duce militari iuventuti in praelio praeire voluit. Illi pone sequebantur, et tripudiantes hostem invadebant. Talis fuit et Themistoclis tibia, qua ipsas Athenas in naves deduxit: ubi ad tibiae modos remigabant alii; alii pugnabant: utrique vincebant. Huic choro Eleusiniae applaudebant Deae. Hinc tot illa victoriarum monumenta: Hinc Laconica Atticaque trophaea mari terraque parta, cum inscriptionibus pulcherrimis erecta fuerunt. In hoc choro Lacedemonii vincebant, hunc Leonides ducebat. Quid autem pluribus opus est, aut de Musica ultra agimus? Cum optima pacis administra, optima belli comes: optima Reipublicae socia, optima puerorum nutrix. Omnium namque sensuum velocissimus auditus est, omnium celerrime, quae percipit, animae communicat, suisque eam convenire ac consentire cogit affectionibus. Quo fit ut animi vera a Musica aliena, quippe quamvis voluptatis pro ea amplectuntur speciem numquam rectae legis fiant participes.

IMITATIO.

Serviet si quem ad Musices studium coneris impellere, aut aliquem artis illius peritum dignis laudibus ex ellere, ab universo enim genere ad singulas transire species, aut personas illi studio addictas licet.

II. Laus Amicitiae: a natura, effectis et contrario. Laelius apud Cic. de Amicit.

In exordio definie amicitiam, quam in virtute, fundari asserit, ean que mulias opportunitates habere.

Probat 1. es commodis solattisque, quae amicus ab amico in omni fortuna percipit, cum in illo, tamquam altero se, acquiescat. Probat 2 a contrarie. Ubi enim sublata amicitia est, dissensionibus Respubl turbantur. Probat 3. Ex consensa mortalium omnium, qui fidam amicitiam magni faciunt.

Laelius ad Fannium et Scaevolam.

1. Amicitia nihil est aliud, nisi omnium divinarum humanarumque rerum, cum benevolentia et caritate summa consensio. qua quidem haud scio, an, excepta sapientia, quidquam melius homini sit a Diis immortalibus darum, divitias alii praeponunt, bonam alii valetudinem, alii potentiam, alii honores, multi etiam voluptates. belluarum quidem hoc extremum est: illa autem superiora incerta et caduca, posita non tam in nostris consillis, quam in fortunae temeritate. qui autem in virtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem; sed haec ipsa virtus amicitiam gignit; et continet: nec sine virtute amicitia esse ullo pacto potest. iam virtutem ex consuetudine vitae, sermonisque nostri interpre temur; nec metiamur eam, ut quidam decti, verborum magnificentia; virosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paullos, Catones, Gallos, Scipiones, Philos. His communis vira contenta est: eos au em omittamus. qui omnino nusquam reperiuntur. Tales igitur inter viros amicitia tantas opportunitates habet, quantas vix queo dicere.

Principio, quis potest esse vitâ vitalis, ut ait Ennius, qui non in amici mutua benevolentia conquiescat? quid dulcius quam habere quocum omnia audeat sic loqui, ut secum? quis esser tantus fructus in prospetis rebus, nisi haberes, qui illis aeque, ac tu ipse, gauderet? adversas veto ferre difficile esset sine eo, qui illas gravius, quam tu, ferret. denique ceterae res, quae expetuntur, opportunae sunt singulae rebus fere singulis; divitiae, ut utare; opes, ut colare, honores, ut laudere; voluptates ut gaudeas; valetudo, ut dolore careas, et muneribus fungare corporis, amicitia plurimas res continet; quoquo te verteris, praesto est; nullo loco excluditur, numquam molesta est: itaque non aqua, non igni, ut aiunt, pluribus locis utimur, quam amicitia. neque ego nunc de vulgari, aut de mediocri, quae tamen ipsa delectat et prodest, sed de vera et perfecta loquer; qualis eorum, qui pauci nominantur, fuit. Nam et res secundas splendidores facit amicitia, et adversas, patiens communicansque, leviores, cumque plurimas et maximas commoditates amicitia contineat, tum illa nimirum praestat omnibus, quod bona spe praeluceat imposterum nec debilitari animas, aut cadere patitur. verum enim amicum qui intuetur; tamquam exemplum aliquod intuetur sui. Quocirca et absentes adsunt, et egentes abundant, et imbecilles valent, et quod difficilius dictu est, mortui vivunt, tantus eius honos, memoria, desiderium persequitur amicorum.

2. Quod si exemeris ex natura rerum benevolentiae coniunctionem; nec domus illa, nec urbs stare poterit; ne agri quidem cultus permanebit. id si minus intelligitur; quanta vis amicitiae, concordiaeque sit, ex dissensionibus atque ex discordiis percipi potest. quae enim domus tam stabilis, quae tam firma civitas est, quae non odiis atque dissidiis funditus possit everti? ex quo, quantum bonum sit in amicitia, iudicari potest. Agrigentinum quidam, doctum quendam virum, carminibus Graecis vaticinatum ferunt; quae in rerum natura, totoque mundo constarent, quaeque moverentur, ea contrahere amicitiam, dissipare dilcordiam.

2. Atque hoc quidem mortales et intelligunt, et reprobant. Itaque si quando aliquod officium existit amici, in periculis, aut adeundis, aut communicandis, quis est, qui id non maximis efferat laudibus? qui clamores tota cavea nuper

hospitis et amici mei, M. Pacuvii in nova fabula? cum ignorante Rege, uter eorum esset Orestes, Pylades orestem se esse dicere, ut pro illo necaretur; Orestes autem, ita ut erat, Orestem se esse perseveraret. stantes autem plaudebant in re ficta: quid arbitramur in vera fuisse facturos? facile indicabat ipsa natura vim suam; cum homines, quod facere ipsi non possent, id recte fieri in altero iudicarent.

IMITATIO.

Quod nemo amicus DEo fidelior sit, qui virtute conciliari nobis potest, et sine hac Dei amicitia omnis nostra ruat felicitas, cum hac vero consistat, imitando facile docebis, et hanc unam esse, cui homines caelitesque plaudant.

Exemplum III. §. 1. De origine liberalium artium. Liberales artes a Graecis repertae, a Latinis deinde non minori gloria, excultae fuerunt. Cicer. l. 1. Tusc. qq.

1. Exordium a suo studio; quod se post longas pro Republ. occuptiones, de Philosophia, ait, resumere.

2. Ostendit deinde per artium, et discip linar um enumerationem, pler asque apud Lationsi am esse, aut reddi illustriores. ut sunt disciplina domestica, ac praecipue militaris, artes vero ut Poeticam, pictoriam, musicam, Mathematicam, ideo minus cultas, quia parum honoratas. In oratoria Graecis Latinos nihil concedere.

3. Denique se elaboratur um asserit, ut Philosophia quoque apud Latinos illustretur polito dicendi genere.

Cicero ad Brutum.

aut omnino, aut magna ex parte aliquando liberatus, retuli me, Brute, te hortanre, maxime, ad ca studia quae retenta animo, remissa temporibus longo intervallo intermissa revocari, et cum omnium artium, quae ad rectam vivendi viam pertinerent, ratio et disciplina, studio spaientiae, quae Philosophia dicitur, contineretur: hoc mihi Latinis literis illustrandum putavi: Quia Philosophia Graecis et literis, et doctoribus percipi non posset: sed meum iudicum semper fuit, omnia nostros aut invenisse per se sapientius, quam Graecos, aut accepta ab illis fecuisse meliora, quae quidem digna statuissent, in quibus elaborarent.

Nam mores et instituta vitae, resque domesticas ac familiares nos profecto, et melius tuemur, et lautius. Rem vero publicam nostri maiores certe melioribus temperaverunt, et institutis, et legibus. Quid loquar de re militaris? in qua cum virtute nostri multum valuerunt, plus etiam disciplina, iam illa, quae natura, non literis assecuti sunt, neque cum Graecis, neque cum ulla gente sunt conferenda, quae enim tanta gravitas, quae tanta constantia, magnitudo animi, probitas, fides, quae tam excellens in omni genere virtus in illis fuit, ut sit cum maioribus nostris comparanda: doctrina Graecia nos, et omni literarum genere superabat, in quo erat facile vincere non repugnantes. Nam cum apud Graecos antiquissimum doctis sit genus Poetarum. si quidem Homerus fuit, et Hesiodus ante Romam conditam, Archilochus regnante Romulo: serius Poeticam nos accepimus: annus enim fere CCCCCX post Romam conditam Livius fabulam dedit Claudio caeci filio, et M. Tutidano Consulibus, anno ante natum Ennium: qui fuit maior natu, quam Plautus et Naevius. Sero igitur a nostris Poetae, vel cogniti, vel recepti. Quamquam est in Originibus, solitos esse in epulis canere convivas ad tibicinem de clarorum hominum virturibus. honorem tamen huic generi non fuisse declarat oratio Catonis, in qua obicit, ut probrum, Marco Nobiliori, quod is in provinciam Poetas duxisset, duxerat aurem Consul ille in Aetoliam, ut scimus, Ennium. Quo minus ergo honoris erat Poetis, eo minora studia fuerunt. Nec tamen si qui magnis ingeniis in eo genere exstiterunt, non saris Graecorum gloriae responderunt. An censemus, si Fabio nobilissimo homini laudi datum esset, quod pingeret,

non multos etiam apud nos futuros Polycletos, et Parrhasios fuisse? honos alit artes, omnesque incenduntur ad studia gloriâ: iacentque ea semper, quae apud quosque improbatur. Summam eruditionem Graeci sitam censebant in nervorum vocumque cantibus. igitur et Epaminondas, Princeps, meo iudicio, Graeciae, fidibus praeclare cecinisse dicitur: Themistoelesque aliquot ante annis, cum in epulis recusasset lyram, habitus est indoctior. Ergo in Graecia musici floruerunt, discebantque id omnes, nec qui nesciebar, satis excultus doctrina putabatur. In summo apud eos honore Geometria fuit. itaque nihil Mathematicis illustrius. At nos, metiendi, rationandique utilitate huius artis terminavimus modum. At contra Oratorem celeriter complexi sumus: nec eum primo erudirum, aptum tamen ad dicendum: post autem cruditum. Nam Galbam, Africnum, Laelium, doctos fuisse memoria traditum est, studisoum autem eum, qui hos aetate anteibat, Catonem: post vero Lepidum, Carobnem, Gracchos; Deinde ita magnos, nostram ad aetatem, ut non multum aut nihil omnino cederetur Graecis.

3. Philosophia iacuie usque ad hanc aetatem, nec habuit ullum lumen literarum Latinarum: quae illustranda, et excitanda, nobis est, ut, si occupati profuimus aliquid civibus nostris, prosimus etiam, si possumus, otiosi. In quo eo magis nobis est elaborandum. Multi iam esse Latini libri dicuntur scripti, inconsiderate ab optimis illis quidem viris, sed non satis eruditis. Fieri autem potest, ut recte quis sen tiat, et id, quod sentit, polite eloqui non possit. Sed mandare quendam literis cogitationes suas, qui eas nec disponere, nec illustrare possit, nec delectatione aliqua allicere lectorem, hominis est intemperanter abutentis et otio, et literis. Itaque suos libros ipsi legunt, cum suis, nec quisquam attingit praeter eos, qui eandem licentiam scribendi sibi permitti volunt. Quare si aliquid oratoriae laudi nostra attulimus industria, multo studiosius Philosophiae fontes aperiemus, e quibus etiam illa manabant. Sed, ut Aristoteles vix summo ingenio, scientiae copia, cum motus esset Isocratis Rhetoris gloria, dicere etiam coepit, adolescentes docere, et prudentiam cum eloquentia iungere: sic nobis placet nec pristinum dicendi studium deponcre, et in hac

maiore et uberiore arte versari. Hanc enim perfectam philosophiam semper iudicavi, quae de maximis quaestionibus copiose posset, ornateque dicere.

§. 2. De eloquentiae vi. Ab eiusdem effectis. Cicero I. 1. de iuvent. Bonine an mali plus eloquentia Rebuspubl. contulerit?

1. Exordium et Propositio declarat prefuisse Rebuspubl. Eloquentiam ad pacem tranquillitatemque firmandam. Inutilem vero et sibi et patriae esse, quieloquentiae studio ad Reipubl. commodum non utatur.

2. Confirmatio probat 1. ex eo utilitatem eloquentiae, quod per hanc primum homines ex agrestirudique vita, ad civilis vitae cultum, mansuetudinem, societatemve iuris communis, traducti fuerint.

3. Contra vero, postquam maligni homines abuti eloquentia adiniquas privatorum hominum contro versias coepere, ac multitudinsi iudiciso ad Rempubl. administrandam evehi, ab optimis quibusque neglecta rursus eloquentia obsolevit. Fuisse tamen eo tempore maxime retinendam a probis viris eloquentiam.

4. Probat 2. ex co. Quod stuliorum hominum audaciae in Republ. maxime per eloqueintiam resistatur, ut exemplo Catonis, Laelii, et Gracchorum Rempubl. Romanam adversus improbes homines tuentium ostendit.

5. Probat 3. non tantum ex commodis Reipubl. sed etiam honestate ac dinitate eloquentiae, quod hac una homines maxime a bestiis distingui videantur.

Cicero

1. Saepe et multum hoc mecum cogitavi, an mali plus attulerit hominibus, et civitatibus copia dicendi, ac summum eloquentiae studium. Nam cum et nostrae reipublicae detrimenta considero, et maximarum civitatum veteres animo colligo calamitates, non minimam video per

discrtissimos homines invectam esse partem incommodorum. Cum autem res ab nostra memoria, propter vetustatem, remotas, ex literarum monimentis repetere instituo: multas urbes constitutas, plurima bella restincta, firmissimas societates, sanctissimas amicitias intelligo cum animi ratione, tum facilius eloquentia comparatas. ac me quidem diu cogitantem, ratio ipsa in hanc potissimum sententiam ducit, ut existimem sapientiam sine eloquentia parum prodesse civitatibus, eloquentiam vero sine sipientia nimium obesse plerumque, prodesse numquam. Quare si quis, omissis rectissimis atque honestissimis studiis rationis et officii, consumit omnem operam in exercitatione dicendi, is inutilis sibi, pernitiosus patriae civis alitur: qui vero ita sese armat eloquentia, ut non oppugnare commoda patriae, sed pro his pugnare possit, is mihi vir et suis, et publicis rationibus utilissimus, atque amicissimus civis fore videtur.

2. Ac si volumus huius rei, quae vocatur eloquentia, sive artis, sive Studii, sive exercitationis cuiusdam, sive facultatis a natura profectae, considerare principium: reperiemus id ex honestissimis causis natum, at que ab optimis ratiobus profectum. Nam fuit quoddam tempus, cum in agtis homines passim bestiarum more vagabantur, et sibi victu ferino viram propagabant, nec ratione animi quidquam, sed pleraque viribus corporis administrabant. Nondum divinae religionis, non humani officinratio colebatur: nemo legitimas viderat nuptias: non certos quisquam inspexerat liberos: non ius aequabile, quid utilitatis haberet, acceperat. Ita propter errorem, atque inscitiam, caeca ac temeraria dominatrix animi cupiditas, ad se explendam viribus corporis aburebatur, perniciosissimis satelliribus. Quo tempore quidam magnus videlicet vir, et sapiens cognovit, quae materia esset, et quanta ad maximas res opportunitas animis inesset hominum, si quis eam posset elicere; et praecipiendo meliorem reddere: qui dispersos homines in agris, et in tectis silvestribus abditos, ratione quadam compulit in unum locum, et congregavit, et eos in unamquamque rem inducens, utilem, atque honestam, primo propter insolentiam reclamantes, deinde propter rationem atque orationem studiosius audienteis ex feris et immanibus, mites reddidit et mansuetos. Ac mihi quidem videtur hoc nec tacita, nec inops dicendi

sapientia perficere potuisse, ut homines a conluetu dine subito converteret, et ad diversas vitae rationes traducerer. Age vero, urbibus constitutis, ut fidem colere, et iustitiam retinere discerent, et aliis parêre suâ voluntate consuescerent, ac non modo labores excipiendos, communis commodi causa, sed etiam vitam amirtendam existimarent: quî tandem fieri potuit, nisi homines ea, quae ratione inven slent, eloquentiâ persuadere potuissent? profecto nemo, nisi gravi, ac suavi commotus oratione, cum viribus plurimum posset, adius voluisset sine vi descendere: ut, inter quos posset excellere, cum eis se paterctur, et sua voluntate a iucundissima consuetudine recederet, quae praesertim iam naturae vim obtineret propter vetustatem. Ac primo quidem sic et nata et progressa longiu eloquentia videtur: et item postea maximis in rebus pacis, et belli cum summis hominum utilitatibus esse versata.

3. Postquam vero commoditas quaedam, prava virtutis imitatrix, sine ratione officii, dicendi copiam consecuta est: tum ingenio freta malitia, praevertere urbes, et vitas hominum labefactare assuevit. Atque huius quoque exordium mali, quoniam principium boni diximus, explicemus. Verisimillimum mihi videtur, quodam temporeneque in publicis rebus infantes et insipientes homines solitos esse versari, nec vero ad privatas causas magnos ac disertos homines accedere: sed cum a summis viris maxime res administrentur, arbitror alios fuisse non incallidos homines, qui ad parvas controversias privatorum accederent. quo bus in controversiis, cum saepe e mendacio contra verum hominem stare consuescerent, dicendi assiduitas aluit audaciam: ut necessario superiores illi propter iniurias civium resistere audacibus, et opitulari suis quisque necessariis cogeretur. Itaque cum in dicendo saepe par, nonnumquam eriam superior visus esset is, quis omisso studio sapientiae, nihil sibi, praeter eloquentiam comparasset; fiebat, ut et multitudinis, et suo iudicio dignus, qui rempublicam gereret, videretur. Hinc nimirum non iniuria, cum ad gubernacula reipublicae, temerarii atque audaces homines accesserant, maxima ac miserrima naufragia fiebant. Quibus rebus tantum odii, atque invidiae suscepit eloquentia, ut homines ingeniosissimi, quasi ex aliqua turbida tempestate, in portum: sic ex

seditiosa et tumultuosa vita se in studium aliquod traderent quietum. Quare mihi videntur postea cetera studia recta, atque honesta per otium celebrata ab optimis, enituisse: hoc vero a plerisque eorum desertum obsolevisse eo tempore, quo multo vehementius erat retinendum, et studiosius adaugendum.

Nam quo indignius rem honestissimam et rectissimam violabat stultorum, et improborum temeritas, et audacia, summo cum reipublicae detrrimento: eo studiosius et illis resistendum fuit, et reipublicae consulendum. Quod nostrum illum non fugit Catonem neque Laelium, neque horum (ut vere dicam) discipulum africanum neque Gracchos Africani nepotes: quibus in hominibus erat summa virtus, et summa virtute amplificata auctoritas, et quae his rebus ornamento, et reipublicae praesidio esset, eloquentia, Quare meo quidem animo nihilominus eloquentiae studendum est, etsi ea quidam et privatim, et publice, perverse abutuntur: sed eo quidem vehementius, ne mali magno cum detrimento bonorum, et communi omnium pernicie plurimum possint: cum praesertim hocidem sit, quod ad omnes res et privatas et publicas maxime pertineat: hoc tuta, hoc honesta, hoc illustris, hoc eodem vita iucunda fiat.

5. Nam hinc ad rempublicam plurima commoda veniunt, si moderatrix omnium rerum praesto est sapientia. hinc ad ipsos, qui eam adepti sunt, laus, honor, dignitas consluit: hinc amicis quoque eorum certissimum, ac tutissimum praesid um comparatur. Ac mihi quidem videntur homines, cum multis rebus humiliores, et infirmiores sint, hac re maxime bestiis praestare, quod loqui possunt. Quare praeclarum mihi quiddam videtur adeptus is, qui qua re homines bestiis praestent, ea in re hominibus ipsis antecellat.

§. 3. De eloquentiae difficultate. A partium enumeratione. Cicero lib. 1. de Oratore. An studium eloquentiae difficilius sit, quam artium ceterarum.

1. Exorditur Cicero a felicitate eor um, qui se turbulentisque Reipublicae curis, ad quietum studior um otium transferre pos. sunt, quod sibi hactenus inconcessum, nunc denique gauder obtigisse, ut Q. fratri politius aliquod scriptum de optime oratore postulanti morem gerat.

2. Propositione docet plures in cateris artibus, quam in eloquentiae admirabiles extitisse.

3. Confirmatione probat 1. ab enumeratione caterarum artium, in quibus omni atate excelluerunt, quamquam singulae aetates vix unum perfectum Oraiorem dederint.

4 Cum tamen videri contra possit eloquentia ceteris omnibus facilior, ut quae 1. ad vulgi sensum maxime accedere debeat, reliquae vero art es ab eo deflectere soleant. 2. maximo semper studio in Graecia ac Romae culta sit summis etiam opum honorisque praemiis imitantibus.

5. Probat 2. Ecloquentiae difficultatem ab enumeratione earum partim quae ad eloquentiam requiruntur, eo quod res plurimae eloquenti cognoscendae sint.

Cicero.

Cogitanti mihi saepenumero, et memoria vetera repetenti, perbeati fuisse, Quincte frater, illi videri solent, qui in optima republica, cum et honoribus, et rerum gestarum gloria florerent, eum vitae cursum tenere potueiunt, ut vel in negotio sine periculo, vel in otio cum dignitate esse possent. Ac fuit tempus illud, cum mihi quoque initium requiescendi. atque animum ad utriusque nostrûm praeclara studia referendi, fore, iustum, et prope omnibus concessum esse arbitrarer, si infinitus forensium rerum labor, et ambitionis

occupatio, de cursu honorum, etiam aeratis flexu constitisset. Quam spem cogitationum, et consiliorum meorum, cum graves communium temporum, tum varii nostri casus fefellerunt. Nam qui locus, quietis, et tranquillitatis plenissimus fore videbatur, in eo maximae molestrarum, et turbulentissimae tempestates exstiterunt.

Neque vero nobis cupientibus, atque exoptantibus fructus otii datus est ad eas artes, quibus a pueris dediti fuimus, celebran das, interque nos recolendas. Nam prima aetate incidimus in ipsam perturbationem disciplinae veteris: et consulatu devenimus in medium rerum omnium certamen. atque discrimen: et hoc tempore omen post consulatum obiecimus iis fluctibus, qui per nos a communi peste depulsi in nosmetipsos redundarunt. Sed tamen in his, vel asperitatibus rerum, vel angustiis temporis, obsequar studiis nostris: et quantum mihi vel fraus inimicorum, vel causae amicorum, vel respublica tribuet otii ad scribendum potissimum conferam. Tibi vero, frater, neque hortanti deero, neque roganti. Nam neque auctoritate quisquam apud me plus te valere potest; neque voluntate. Ac mihi repetenda est veteris cuiusdam memoriae non satis sane explicata recordatio, sed, ut arbitror, apta ad id, quod requiris, ut cognoscas, quae viri omnium eloquentissimi, clarissimique senserint, de omniratione dicendi. Vis enim, ut mihi saepe dixisti, quoniam quaedam pueris, aut adolescentulis nobis ex commentariolis nostris inchoata, atque rudia exciderunt, vix hâc aetate digna, et hoc casu, quem ex causis, quas diximus, tot tantisque, consecuti sumus; aliquid iisdem de rebus politius a nobis, perfectiusque proferri: soleque nonnumquam hac de re, a me in disputationibus nostris dissentire, quod ego eruditissimorum hominum artibus eloquentiam contineri statuam: tu autem illam ab elegantia doctrinae segregandam putes et in quodam ingenii, atuqe exercitationis genere ponendam.

II. Ac mihi quidem saepenumero in summos homines, ac summis ingeniis praeditos intuenti, quaerendum esse visum est; quid esset, cur plures in omnibus artibus, quam in dicendo admirabiles exstitissent. Nam quocumque te animo et cogitatione converteris, permultos excellentes in quoque genere videbis, non mediocrium artium, sed prope maximarum

III. Quis enim est, qui, si clarorum hominum scientiam, rerum gestarum vel utilitate, vel magnitudine metiri velit, non anteponat Oratori Imperatorem? Quis autem dubitet, quin belli duces ex hac una civitate praestantissimos pene innumerabiles, in dicendo autem excellentes vix paucos proferre possimus? iam vero, consilio, ac sapientia: Qui regere, ac gubernare rempublicam possent, multi nostra, plures patrum memoria, atque etiam maiorum exstiterunt, cum boni perdiu nulli, vix aurem singulis aetatibus singuli tolerabiles Oratores invenirentur. Ac. nequis forte cum aliis studiis, quae reconditis in artibus, atque in quadam varietate literarum versantur, magis hanc dicendi orationem, quam cum Imperatoris laude, aut cum boni Senatoris prudentia comparandam putet: convertat animum. et ea ipsa artium genera cirumspiciat, quique in iis floruerint, quamque multi sint: facillime quanta Oratorum sit, semperque fuerit paucitas iudicabit. Neque en m te fugit, laudatarum artium omnium procreatricem quandam, et quasi parentum, eam, quam Filosofi/an Graeci vocant, ab hominibus doctissimis iudicari, in qua difficile est enumerare, quot viri, quanta scientia, quantaque in suis studiis var etate, et copia fuerint: qui non una aliqua in re separa: im claborarint, sed omnia, quaecumque essent, vel scientiae pervestigatione, vel disserendi ratione comprehend rint. Quis ignorat, ii, qui Mathematici vocantur, quanta in obscuritate rerum, et quam recondita in arte, et multiplici, subtilique versentur? quo tamen in genere ita multi perfecti homines exstiterunt, ut nemo sere studuisse ei scientiae vehementius videatur, quin, quod voluerit, consecutus sit. Quis musicis, qui huic studio literarum, quod profitentur ii. qui Grammatici vocantur, penitus se dedidit, quin omnem illarum artium infinitam vim, et materiam, scientia, et cognitione comprehenderit? vere hoc mihi videor esse dicturus, ex omnibus iis, qui in harum artium studiis liberalissimis sint, doctrinisque versati, minimam copiam Poetarum egregiorum exstitisse: atque in hoc ipso numero, in quo perraro exoritur aliquis excellens, si diligenter et ex nostrorum, et ex Graecorum copia comparare voles, multo tamen pauciores Oratores, quam Poetae boni reperientur.

IV. Quod hoc etiam mirabilius debet videri, quia certarum artium studia fere reconditis, atque abditis e fontibus hauriuntur: dicenti autem omnis ratio in medio posita, communi quodam in usu, atque in hominum more et sermone versatur: ut in ceteris id maxime excellat, quod longissime sit ab imperitorum intelligent: a, sensuque disiunctum: in dicendo autem vitium vel maximum sit, a vulgari genere orationis, atque a consuetudine communis sensus abhorrere. Ac ne illud quidem vere dicipotest, aut plures cae eris artibus inservire, aut maiori delectatione, aut spe uberiori, aut praemiis ad perdiscendum amplioribus commoveri. atque, ut omittam Graeciam, quae semper eloquentiae princeps esse voluit, atque illas omnium doctrinarum inventrices Athenas, in quibus summa dicendi vis et inventa est, et perfecta: in hac ipsa civitate profecto nulla unquam vehementius, quam eloquentiae studia viguerunt. Nam posteaquam, imperio omnium gentium constituto, diuturnitas pacis otium confirmavit, nemo fere laudis cupidus ado escens non sibi ad dicendum studio omni enitendum putavit. Ac primo quidem totius rationis ignari, qui neque exerc tationis ullam viam, neque aliquod praeceptum artis esse arbitrarentur, tantum, quantum ingenio et cogitatione poterant, consequebantur. Post autem auditis Oratoribus Graecis, cognitisque eorum liter s, adhibirisque doctoribus, incredibili quodam nostri homines dicendi studio flagraverunt. Excitabat eos magnitudo et varietas, multitudoque in omni genere causarum, ut ad eam doctrinam, quam suo quisque studio assecutus esset, adiungeretur usus frequens, qui omnium magistrorum praecepta superaret. Erant autem huic studio maxima, quae nunc quoque sunt, proposita praemia, vel ad gratiam, vel ad opes, vel ad dignitatem. Ingenia vero (ut multis rebus possumus iudicare) nostrorum hominum multum ceteris hominibus omnium gent; um praestiterunt. Quibus de causis, quis non miretur, ex omni memoria aeratum, temporum, civitatum, tam exiguum Oratorum numerum inveniri?

V. Sed nimirum maius est hoc quiddam, quam homines opinantur, et pluribus ex artibus studiisque collectum. Quis enim aliud in maxima discentium multitudine, summa magistrorum copia, praestantissimis hominum ingeniis, infinita

causarum varietate, amplissimis eloquentrae praescriptis propositis praemiis, esse causae putet, nisi rei quandam incredibilem magnitudinem, ac difficultatem? est enim sententia comprehendenda rerum plurimarum, sine qua verborum volubilitas, inanis, atque irridenda est: et ipsa oratio confirmanda non solum elect one, sed etiam constructione verborum: et omnes animorum motus, quos hominum generi rerum natura tribuit, penitus peinoscendi, quod omnis vis, ratioque dicendi, in eorum, qui audiunt, mentibus, aut sedandis, aut excitandis, exprimenda est. Accedat eodem oporter lepos quidam, facetiaeque, et eruditio libero digna, celeritasque, et brevitas, et respondendi, et lacessendi, subtili venustate, atque urbanitate coniuncta. Tenenda praeterea est omnis antiquitas exemplorumque vis: neque legum aut iuris civilis scientia negligenda est Nam quid ego de actione ipsa plura dicam? quae motu corporis, quae gestu, quae vultu, quae vocis confirmatione, ac varietate moderanda est: quae sola per seipsa quanta sit, histrionum levis ars, et scena declarat: in qua cum omnes in oris, et vocis, et motus moderatione elaborent quis ignorat, quam pauci sint, fuerintque, quos animo aequo spectare possimus? Quid dicam de thesauro omnium rerum memoria? quae nisi custos inventis, cogitatisque re aus, et verbis adhibeatur, intelligimus, omnia etiam si praeclarissima fuerint, in Oratore peritura. Quamobrem mirari desinamus, quae causa sit eloquentium paucitatis, cum ex iis rebus universis eloquentia consistat, quibus in singulis claborare permagnum est: hortemurque liberos nostros, ceterosque, quorum gloria nobis, et dignitas cara est, ut animo rei magnitudinem complectantur, neque iis aut praeceptis, aut magistris, aut exercitationibus, quibus utuntur omnes, sed aliis quibusdam, se id, quod expetunt, consequi posse confidant. Ac mea quidem sententia nemo poterit omni laude cumulatus Orator, nisi erit omnium rerum magnarum, atque artium scientiam consecutus. Etenim ex rerum cognitione efflorescat, et redundet oportet oratio: quae nisi subest res ab oratore percepta, et cognita, inanem quandam habet elocutionem et pene puerilem.

§. 4. De Eloquentiae dignitate. A fine et effectis. Cicero de orat. lib. 1. §. 9. Dignumne Eloquentiae studium sit ingenuo adolescente?

1. Exorditur ab adolescentum laude, qui eloquentiae student, quâ nihil praestantius in Propositione esse asserit.

2. In confirmatione hoc probat 1. ex eo, quod Eloquentia hominum voluntates impellat, quo velit, deinde magnificum sit posse Senatum inflectere, populum tueri, etc. Denique et iucundum ornate lo qui.

3. Probat 2. ex eo, quod homines per eloquentiam a feru moribus ad honestam vitam traducamtur, et universae Reipubl. salus contineatur.

Dissertatio Crassi Oratoris.

1. Non mihi cohortandi Sulpicius et Cotta, sed magis collaudandi videntur, quod tantam iam sint facultatem adepti, ut non aequalibus suis solum anteponantur, sed cum maioribus natu comparentur: Neque vero mihi quicquam praestabilius videtur, quam posse dicendo tenere hominum coetus, mentes allicere, voluntates impellere quo velit, unde autem velit deducere. Haec una res in omni libero populo, maximeque in peccatis tranquillisque civitatibus praecipue semper floruit semperque dominata est.

2. Quid enim est, aut tam admirabile, quam ex infinita multitudine hominum existere unum, qui id, quod omnibus natura sit datum, vel solus, vel cum paucis facere possit? aut tam iucundum cognitu atque auditu, quam sapientibus sententiis gravibusque verbis ornata oratio et perpolita? aut tam potens tamque magnificum, quam populi motus, iudicum religiones, Senatus gravitatem, unius oratione converti? Quid tam porro regium, tam liberale, tam munificum, quam opem ferre supplicibus, excitare afflictos, dare

falutem, liberare periculis, retinere homines in civitate. Quid autem tam necessarium, quam tenere semper arma, avibus vel tectus ipse esse possis, vel provocare improbos, vel te ulcisci lacessitus? Age vero ne semperforum, subsellia, rostra, curiamque mediteris. Quid esse potest in otio, aut iucundius, aur magis proprium humanitatis, quam sermo facetus, et nulla in re rudis. Hoc enim uno praestamus vel maxime feris, quod colloquimur inter nos et exprimere sensa possumus. Quamobrem quis hoc non iure miretur, summeque in eo elaborandum esse arbeitretur, ut quo uno homines maxime bestiis praestent, in hoc hominibus ipsis antecellit.

3. Ut vero iam ad illa summa veniamus, quae via alia potuit aut dispersos homines unum in locum congregate, aut a fera agrestique vita, ad hunc humanum cultum civuilemque de ducere, aut iam constitutis civitatibus leges, iudicia, iura describere. Ac ne plura, quae sunt pene innumerabilia, consecter, comprchendam breviter. Sic enim statuo, perfecti Oratoris moderatione, et sapientia non solum ipsius dignitatem, sed et privatorum plurimorum, et universae Reipublicae salutem maxime contineri.

4. Quamobrem pergite, ut facitis, adolescentes, atque in studium, in quo estis, incumbite, ut et vobis honori, et amicis utilitati, et Reipub emolumento esse possitis.

§. 5. Contra Eloquentiae dignitatem, et amplitudinem a negatis effectis per exempla et testes. Cicero lib. 1. de Orat. §. 9.

2. Negat Civitates per homines eloquentes primum constitutas, quod probat variis exemplis.

3. Negat Oratori necessarium esse, ut in omni arte versatus sit, idque variorum Philosophorum opinione et instituto probat.

4. Concludit satis esse Oratori, si in iure et iudiciis, in sententia etiam pro senatu populoque dicenda valeat.

Oratiunculae Scaevolae adversus Crassum.

1. Cetera tibi Crasse assentior, ne de genere cuiusquam, arte aut gloria detraham; sed illa duo vereor, ut possim concedere Unum, quod ab Oratoribus civitates, et ab initio constitutas, et saepe conservatas esse dixisti: alterum, quod, remoto foro, concione, iudiciis, senatu, statuisti, Oratorem in omm genere sermonis, et humanitatis esse perfectum.

2. Quis enim tibi hoc concesserit, aut initio genus hominum in montibus, ac silvis dissipatum, non prudentium consiliis compulsum potius, quam disertorum oratione delinirum, se oppidis moenibusque sepisse? aut vero aliquas utilitates, aut instituendis aut conservandis civitatibus, non a sapiencibus, et fortibus viris; sed a disertis et ornate dicentibus esse constitutas? an vero tibi Romulus ille, aut Pastores, et convenas congregasse, aut Sabinorum connubia coniunxisse, aut finitimorum vim repressisse eloquentia videtur; non consilio, et sapientia singulari? Quid? in Numa Pompilio, quid? in Ser. Tullo, quid? in ceteris Regibus, quorum multa sunt eximia ad constituendam rempublicam, numquid eloquentiae vestigium apparet? Quid? exactis Regibus, (tametsi ipsam exactionem mente, non lingua, perfectam, L. Bruti esse cernimus) sed deinceps omnia, nonne, plena consiliorum, inania verborum videmus? Ego vero si velim, et nostrae civitatis exemplis uti et aliarum, plura conferre possim detrimenta publicis rebus, quam adiumenta per bomines eloquentissimos importata: sed, ut reliqua praetermittam, ommum mihi videor exceptis. Crasse, vobis duobus, eloquentissimos audisse Tib et C. Sempronios, quorum pater, homo prudens, et gravis haud quaquam eloquens, et saepe alias, et maxime censor, saluti reipublicae fuit. Atque is non accurata quadam orationis copia, sed nutu, atque verbo libertinos, in urbanas tribus transtulit. Quod nisi fecisset, rempublicam, quam nunc vix tenemus, iam diu nullam haberemus. At vero eius silii diserti, et omnibus, vel naturae, vel doctrinae praesidiis ad dicendum parati, cum civitatem vel paterno consilio, vel avitis armis florentissimam accepissent, ista praeclara

gubernatrice, ut ais, civitatum, eloquentia rempublicam dissiparunt. Quid? leges veteres, moresque maiorum: quid? auspicia, quibus et ego, et tu Crasse, cum magna reipublicae salute praesumus, quid? religiones et ceremoniae, quid? haec iura civilia, quae iam pridem in nostra familia, sine ulla eloquentiae laude, versantur, num, aut inventa sunt, aut cognita, aut omnino ab Oratorum genere tractata? Equidem et Ser Galbam, memoriâ teneo, divinum hominem in dicendo, et M. Aemilium Porcinam, et Cn. ipsum Carbonen, quem tu adolescentulus perculisti, ignarum legum, haesitatem in maiorum institutis, rudem in civili iure? et haec aetas nostra, praeter te, Crasse, (qui tuo magis studio, quam proprio munere aliquo disertorum, ius a nobis civile didicisti) quod interdum pudeat, iuris ignara est.

2. Quod vero in extrema oratione, quasi tuo iure sumpsisti, Oratorem in omnis sermonis disputatione copiosissime posse versari, id, nisi hic in tuo regno essemus, non tulissem, multisque praeissem, qui aut interdicto tecum contenderent, aut te ex iure manu consertum vocarent, quod in alienas possessiones tam temere irruisses. Agerent enim tecum lege primum Pythogorei omnes, atque Democriti, ceterique in suo genere Physici, vindicarentque ornati homines in dicendo et grraves, quibuseum iusto sacramento contendere non liceret Urgerent praeterea Philosophorum greges. iam ab illo fonte, et capite Socrate; nihil te de bonis rebus in vita, nihil de malis, nihil de animi permotionibus, nihil de hominum moribus, nihil de ratione vitae didicisse, nihil omnino quaesisse, nihil scire convinceret? et cum universi in te impetum fecissent, tum singulae familiae litem sibi intenderent. instaret Academia, quae, quidquid dixisses, id te ipsum negare cogeret. Stoici vero nostri disputationum suarum, atque interrogationum laqueis te irretitum tenerent. Peripatetici autem etiam haec ipsa, quae propria Oratorum putas esse adiumenta, atque ornamenta dicendi, ab se peti, vincerent, oportere; ac non solum meliora, sed etiam multo plura Aristotelem, Theophrastumque de his rebus, quam omnes dicendi magistros scripsisse ostenderent. Missos facio Mathematicos, Grammaticos, Musicos, quorum artibus vestra ista dicendi vis ne minima quidem societa te coniungitur.

4. Quamobrem ista tanta, tamque multa, profitenda, Crasse, non censco, Satis id est magnum, quod potes praestare, ut in iudiciis ea causa, quamcumque tu dicis: melior et probabilior esse videatur: ut in concionibus, et sententiis dicendis ad persuadendum tua plurimum valeat oratio: denique ut prudentibus diserte, stultis etiam vere dicere videaris. hoc amplius siquid poteris, non id mihi videbitur Orator; sed Craslus sua quadam propria, non Oratorum, sacultate posse.

§. 6. Pro dignitate et amplitudine Eloquentiae. Adesinitione officio oratoris et materia dicendi. Cicero lib. 1. de Orat. §. 11. Orator absolutus omnium artium cognitione pollere debet.

I. Exorditur a sententia Graecorum, qui Oratori tantum cognitionem rei iudiciariae, velut necessariam tribuebant.

II. Proponit et statuit etiam illi Orantori, qui tantum in iudiciis versatur, praeter iuris et legum cognitionem, ex Philosophia natur am moresque hominum noscendos esse. Quare cum dehis Plato, Aristoteles, aliique, composite, ornate, copioseque locuti sunt, fecerunt ut Orateres, cum vero ieiune Chrysippus, tantum Philosophi munus implevit.

2. Quia Oratoris est hominum mentes in omnem affectum flectere, quod sine Philosophia non poterit.

3. Probat idem ex materia, de qua disserendum, quae cum omnium pene disciplinarum sit, et prout secundum se penerratur, vel Philosophum, vel Iurisperitum, vel militem, vel medicum, etc. constituat, prout tamen ornate copioseque exponitur, Orantorem requirit.

Crassi adversus Scaevolam Oratio responsoria.

I. Non sum nescius, Scaevola, ista inter Graecos dici et disceptari solere; Audivi enim summos homines, cum quaestor ex Macedonia venissem Athenas, florente Academia, ut temporibus illis ferebatur, quod eam Carneades, et Clitomachus, et Aeschines obtinebant. Erat etiam Metrodorus, qui cum ipsis una ipsum illum Carneadem dili gentius adierat, hominem omnium in dicendo, ut ferebant acerrimum, et copiosissimum. Vigebat, auditor Panaetii illius tui Mnesarchus: et Peripatetici Critolaus, Diodorus: multi erant praeterea praeclari in Philosophia, et nobiles, a quibus omnibus una pene repelli voce Oratorem a gubernaculis civitatum, excludi ab omni doctrina, rerumque maiorum scientia, ac tantum in iudicia, et conciunculas, tamquam in aliquod pistrinum detrudi, et compingi videbam. Sed ego neque illis assentiebar, neque harum dispuationum inve4ntori, et principi longe omnium in dicendo gravissimo et eloquentissimo, Platoni, cuius tum Athenis diligentius legi cum Carneade Gorgiam: quo in libro in hoc maxime admirabor Platonem, quod mihi in Oratoribus irridendis ipse esse Orator summus videbatur. Verbienim controversia iam diu torquet Graeculos homines, contentionis cupidiores, quam vertitatis.

II. Nam si quis hunc statuit esse Oratorem, qui tantummodo in iure, aut iudiciis possit, aut apud populum, aut in Senatu copiose loqui, tamen huic ipsi multa tribuat, et concedat necesse est. Neque enim sine multa pertractione omnium rerum publicarum, neque sine legum, moris, iuris scientia, neque natura hominum incogaita, ac moribus, in his ipsis rebus satis callide versari, et perite potest, qui autem haec cognoverit, sine quibus ne illa quidem minima in causis quam recte tueri potest, quid huic abesse poterit de maximarum rerum scientia? sin Oratoris nihil vis esse, nisi composite, ornate et copiose cloqui, quaero, id ipsum qui possit assequi sine ea scientia, quam ei non conceditis? dicendi enim virtus, nisi ei, qui dicit, ea, de quibus dicit, percepta sint, exstare non potest.

videtur, Physicus ille Democritus: materies illa fuit Physici, de qua dixit: ornatus vero ipse verborum, Oratoris putandus est, et, si Plato de rebus a civilibus controversiis remotissimis divimtus est locutus, quod ego concedo: si item Aristoteles, si Theophrastus, si Carnea des in rebus iis, de quibus disputaverunt, eloquentes et in dicendo suaves at que ornati fuerunt: sint hae res, de quibus disputant in quibusdam aliis studiis; oratio quidem ipsapropria est huius unius rationis, de qua loquimur, et quaerimus. Etenim videmus, iisdem de rebus ie iune quosdam, et exiliter, ut cum, quem acutissimum ferunt Chrysippum, disputasse, neque ob eam rem Philosophiae non satisfecisse, quod non habuerit hanc dicendi ex arte alienam facultatem.

III. Quid ergo interest? aut quî discernes eorumt, quos nominavi, ubertatem in dicendo, et copiam, ab corum exilitate, qui hac dicendi varietate, et elegantia non utuntur? unum erit profecto, quod ii, qui bene dicunt, asserunt proprium, compositam orationem, et ornatam, et artificio quodam, et expolitione distinctam.

1. Haec autem oratio si res non subest ab Oratore percepta, et cognita: aut nulla sit necesse est, aut omnium irrisione laudatur. Quid est enim tam furiosum, quam verborum, vel optimorum; atque ornatissimorum sonitus inanis, nulla subiecta sententia, nec scientia? quidquid erit igitur quacumque ex arte, quocumque de genere, id Orator, si, tamquam clientis causam didicerit, dicet melius et ornatius. quam ille ipse eius reiinventor, atque artifex. Nam si quis erit, qui hoc dicat, esse quasdam Oratorum proprias sententias, atque causas, et certarum rerum forensibus cancellis circumscriptam scientiam: fatebor equidem in his magis assidue versari hanc nostram dictionem: sed tamen in his ipsis rebus permulta sunt, quae isti magistri, qui Rhetorici vocantur, nec tradunt, nec tenent.

2. Quis enim nescit, maximam vim existere Oratoris in hominum mentibus vel ad iram, aut ad odium aut dolorem, incitandis; vel ab hisce permotionibus ad lenitatem, misericordiamque revocandis? quae nisi qui naturas hominum, vimque omnem humanitatis, causasque eas, quibus mente aut incitantur, aut reflectuntur, penitus perspexerit, dicendo quod volet, perficere non poterit. Atqui totus hic

Philosophorum locus putatur proprius: neque Orator, me auctore, unquam repugnabit: sed cum illis cognitionem rerum concesserit, quod in ea solum illi voluerint elaborare: tractationem orationis, quae sine illa scientia nulla est, sibi assumet. hoc enim est proprium Oratoris, quod saepe iam dixi, oratio gravis, et ornata, et hominum sensibus, ac mentibs accom modata. Quibus de rebus Aristotelem, et Theophrastum seripsisse fateor. Sed vide, ne hoc, Scaevola, torum sit a me, nam ego quae sunt Oratori cum illis communia, non mutuor ab illis: isti quae de his rebus disputant, Oratorum esse concedunt. itaque ceteros libros artis isti suae nomine hos rhetoricos et inscribunt, et appellant.

3. Etenim cum illi in dicendo inciderint loci (quod persaepe evenit) ut de Diis immortalibus, de pietate, de concordia, de amicitia, de communi civium, de hominum, de gentium iure, de aequitate, de temperantia, de magnitudine ammi, de omni virtutis genere sit dicendum, clamabunt, credo, omnia Gymnasia, atque omnes Philosophorum scholae, sua haec esse omnia propria, nihil omnino ad Oratorem pertinere, Quibus ego, ut de his rebus omnibus in angulis, consumendi otii causa, differant, cum concessero, illud tamen Oratori tribuam, et dabo, ut eadem, de quibus illi quondam tenui et exiguo sermone disputant, his cum oimni gravitate et iucunditate explicet. Haec ego cum ipsis Philosophis tum Athenis disserebam. Cogebat enim me Marcus Marcellus hic noster, qui nunc aedilis curulis est. et profecto, nisi ludos nunc faceret, huic nostro sermoni interesset, ac iam tum erat adolescentulus his studiis mirifice deditus. Iam vero de legibus instituendis, de bello, de pace, de sociis, de vectigalibus, de iure civium generatim in ordines, aetatesque deseripto, dicant vel Graeci, si volunt, Lycurgum, aut Solonem (quamquam illos quidem censemus in numero eloquentium reponendos) scisse melius, quam Hyperidem, aut Demosthenem, perfectos iam homines in dicendo, et perpolitos: vel nostros decemviros, qui XII. tabulas perscripserunt, quos necesse est fuisse prucdentes, anteponant in hoc genere et Ser. Galbae, et Socero tuo C. Laelio, quos constat dicendi gloria praestitisse. Numquam enim negabo, esse quasdam artes proprias eorum, qui in his cognoscendis atque tractandis studium suum omne posuerunt: sed Oratorem

plenum, atque perfectum esse eum dicam, qui de omnibus rebus varie, copioseque possit dicere. Etenim saepe in iis causis, quas omnes proprias esse Oratorium confitentur, est aliquid, quod non ex usu forensi, quem solum Oratoribus conceditis, sed ex obscuriore aliqua scientia sit promendum et assumendum.

Quaero enim, num possit, aus contra Imperatorem, aut pro Imperatore dici sine rei militaris usu, aut saepe etiam sine regionum terrestrium, aut maritimarum scientia? Num apud populum de legibus iubendis, aut vetandis, num in Senatu de omni reipubl. genere dici summa rerum civilium cognitione, et prudentia? Non admoveri possit oratio ad sensus animorum, atque motus, vel inflammandos, vel etiam exstinguendos (quod unum in Oratore dominatur) sine diligentissima pervestigatione earum omnium rationum, quae denaturis humani generis, ac moribus a Philosophis explicantur? Atque haud scio an minus hoc vobis sim probaturus. Equidem non dubitabo, quod sentio dicere. Physica ista ipsa, quae paulo ante. et mathematica, et ceterarum artium propria posuisti, scientiae sunt eorum, qui illa proficentur. Illustrare autem oratione siquis istas artes ipsas velit, ad Oratoris ei confugiendum est facultatem. Neque enim si Philonem illum architectum, qui Atheniensibus armentarium fecit, constat perdiserte populo rationem operis suireddidisse, existimandum est architecti potius artificio disertum, quam Oratoris, fuisse. Nec si huic Marco Antonio pro Hermodoro fuisset de navalium opere dicendum, nonne cum ab illo causam didicisset, ipse ornate de alieno artificio, copioseque dixisset? Neque vero Asclepiades is, quo nos medico amicoque usi sumus, tum cum eloquentia vincebat ceteros medicos, in co ipso, quod ornate dicebat, medicinae facultate utebatur, non eloquentiae.

IMITATIO.

Haec de Eloquentia universe dicta sunt in his paragraphis, poterunt ad singulares viros eloquentes ut Cyprianum, Hieronymum, Chrysostemum, Salvianum, etc. adhiberi, qui ad Christi disciplinam illustrandam eloquentiam attulere, summa vi hominum obstinatorum animos inflexere. Ostendet quoque quanta

sit talis eloquentia difficultas, quam pauci excellintes in ea veperti: quanta tamen eius dignitas, et amplitudo, quemadmodum omnis ad talem Oratorem, qui excellat, virtus requiratur et scientia; ut et ipse sapiens probusque sit, et aliis prebitatem sapoentiamque divinam tradat, ac persuadeat. Quod si tamen remotius in diversa materia imitari placeret, de Fide seu Religione Christiana institui haud dissimilis posset dissertatio, ut de origine ipsius, de vi, de diffienltate, de dignitate et amplitudine; sed hanc fortioribus humeris imitationem assignamus.

CAPUT XVI. Dissertationes oppositae de laude et vituperio eiusdem Eloquensiae.

IN utramque nonnumquam partem disserendum est. ut constet tam quae ad laudem, quam quae ad reprehensionem verti possint. Orator enim ambidexter esse debet. Hoc est, tam ad reprehendendum, cum res postulat, quam ad laudandum instructus. Quid enim, etiam ex rebus magnis, sine omni vitio est? utimur exemplo igitur in re praesenti.

Exemplum I. M. Aper contra Maternum pro Oratorum eloquentia, adversus Poetas disserit. Quint. in Dialogo de Orator. Argumenta ab effectibus et consequentibus sumuntur.

4. Poeticae studium his plerisque destituitur. Quocirca in hoc subsistendum non est, sed ad illud deflectendum.

1. Maternum iure arguam, quod natus ad eloquentiam virilem et oratoriam, quâ parare simul et tueri amicitias, adsciscere nationes, et complecti provincias possit, amittit studium, quo non aliud in civitate nostra, vel ad utilitatem fructuosius, vel ad dignitatem amplius, vel ad urbis famam pulchrius, vel ad totius imperii, atque omnium gentium notitiam illustrius excogitari potest. Nam si ad utilitatem vitae omnia consilia, ac facta nostra dirigenda sunt; quid erit tutius, quam eam exercere artem, qua semper armatus praesidium amicis, opem alienis, salutem periclitantibus, invidis vero et inimicis metum et terrorem ultroferas, ipse securus et velut quam perpetua potentia ac potestate munitus? cuius vis et utilitas rebus prope fluentibus, aliorum praesidio et tutela intelligitur. Sin proprium periculum increpuit; non hercule lorica aut gladius in acie firmius munimentum, quam reo et periclitanti eloquentiae praesidium simul et telum, quo propugnare pariter et incessere, vel in iudicio, sive in Senatu, sive apud Principem possit. Quid a'iud infestis Patribus nuper Eprius Marcellus, quam eloquentiam suam opposuit? qui accinctus et minax disertam quidem, sed inexercitatam, et eiusmodi certaminum rudem Helvidii sapientiam elusit.

2. Plura de utilitate non d co, cui parti minime contradicturum Maternum meum arbitrer. Ad voluptatem oratoriae eloquentiae transeo, cuius iucunditas non uno alioque memento, sed omnibus prope diebus, et prope omnibus horis contingit. Quid enim dulcius libero et ingenuo animo, et ad voluptates honestas nato, quam videre plenam semper et frequentem domum concursu splendidissimorum hominum? idque scire non pecuniae, non orbitati, neque officii alicuius administrationi, sed sibiipsi dari? illos quin imo orbos et locupletes, et potentes venire plerumque ad iuvenem et pauperem, ut aut sua, aut amicorum discrimina commendent. ullane tanta ingentium opum ac magnae potentiae voluptas, quam spectare homines veteres, et senes, et totius orbis gratiâ subnixos, in summa omnium rerum abundantia confitentes id, quod optimum sit, se non habere? Iam vero qui togatorum comitatus et egressus! quae in iudiciis veneratio! quod gaudium consurgendi assistendique

inter tacentes, in unum conversos! coire populum, et circumfundi coram, et accipere affectum quemcumque Oratorinduerit! vulgata dicentium gaudia, et imperitorum quoque oculis exposita, percenseo. Illa secretiora, et tantum ipsis orantibus nota, maiora sunt. Sive accuratam meditatamque affert orationem; est quoddam sicut ipsius dictionis, ita gaudii pondus et constantia. Sive novam et recentem curam non sine aliqua trepidatione animus attulerit; ipse solicitudo commendat eventum, et lenocinatur voluptati. Sed extemporalis audaciae, atque ipsius temeritatis vel praecipua iucunditas est. Nam ingenio quoque, sicut in agro, quam quam alia diu serantur atque claborentur, gratiora tamen, quae suâ sponte nascuntur.

Equidem ut de me ipso fatear, non eum diem laetiorem egi, quo mihi latus clavus oblatus est, vel quo homo novus, et in civitate minime favorabili natus, quaesturam, aut tribunatum, aut praeturam accepi: quam eos, quibus mihi pro mediocritate huius quantulaecumque in dicendo facultatis, aut reum prospere defendere, aut apud centumviros causam aliquam feliciter orare, apud Principem ipsos illos libertos et procuratores Prmcipum tueri et defendere datur. Tum mihi supra tribunatus, et praeturas, et consulatus ascendere videor, tum abire animo: quod non ex alio oritur, nec in codicillis datur, nec cum gratia evenit.

Quae fama et laus cuiusvis artis cum Oratorum gloriâ comparanda est, qui non illustres in urbe solum apud negotiosos et rebus intentos, sed etiam apud iuvenes et adolescentes, quibus morum indoles est, et bona spessui? quorum nomina prius parentes liberis suis ingerunt? quos saepius vul. gus imperitum et tunicatus hic populus transeuntes nomine vocat, et digito demonstrat? Advenae quoque et peregrini iam in municipiis et Coloniis suis auditos, cum primum urbem attigerunt, requirunt ac vultus agnoscere concupi scunt. Ausim contendere Marcellum hunc Epirum, de quo modo locutus; sum, et Crispum Vibium (libentius enim novis et recentibus quam remotis et ebliteratis exemplis utor) non minus esse in extremis partibus terrarum, quam Capuae, aut ?Vercellis, ubi nati dicuntur. ne hoc illis ulterius ter milles sestertiûm praestat, quamquam ad has ipsas opes possunt videri eloquentiae beneficio venisse. Ipsa

eloquentia, cuius numen et caelestis vis multa quidem omnibus saeculis exemplis edidit, ad quantam usque fortunam homines ingenii viribus pervenerint. Sed haec, ut supra dixi, proxima, et quae non auditu cognosceuda, sed oculis spectanda haberemus. Nam quo sordidius et abiectius nati sunt, quoque notabilior paupertas et angustia rerum nascentes eos circumsteterunt, eo clariora et ad demonstrandam oratoriae eloquentiae utilitatem illustriora exempla sunt. quod sine commendatione natalium, sine substantia facultatum, neuter moribus egregius, alter habitu quoque corporis contemptus, per multos iam annos potentissimi sunt civitatis, at donec libuit principes fori; nunc principes in Caesaris amicitia agunt feruntque cuncta: atque ab ipso Principe cum quadam reverentia dillguntur. Quia Vespasianus venerabilis senex et patientissimus veri, bene intelligit, ceteros quidem amicos suos niti iis, quae ab ipso acceperint, quaeque ipsi accumulare, et in alios congerere promptum est: Marcellum autem et Crispium, attulisse amicitiam suam, quod non a Principe acceperint, nec accipi possit. Minimum inter tot et tanta locum obtinent imagines, ac tituli et statuae quet neque ipsa tamen negliguntur: tam hercule quam divitiae et opes, quas facilius invenies, qui vituperet, quam fastidiat. His igitur honoribus, et ornamentis, et facultatibus, refertas domos eorum videmus, qui se ab ineunte adolescentia caussis forensibus et oratorio studio dederunt.

5. Nam Carmina et versus, quibus totam vitam Maternus insumere optat (inde enim omnis fluxit oratio) neque dignitatem ullam auctoribus suis conciliant, neque utilitates alunt: voluptatem autem brevem, laudem inanem, et infructuosam consequuntur. Licer haec ipsa, et quae deinde dicturus, aurestuae, ô Materne, respuant, cui bono est, si apud te Agamemnon, aut Iason diserte loquitur? quis ideo domum defensus, et tibi obligatus redit? quis Saleium nostrum egregium Poetam, vel (si hoc honorificentius est) praeclarissimum Vatem deducit, aut falutat, aut prosequitur? Nempe si amicus eius, si propinquus, si denique ipse in aliquod negotium inciderit, ad hunc secundum tecurret, aut ad te Materne, non qui Poeta es, neque ut pro eo versus facias. Hi enim Basso domi nascuntur, pulchri quidem et iucundi, quorum tamen hic exitus est, ut cum toto anno

per omnes dies, magnâ noctium parte, unum librum excudit et elucubravit, rogare ultro et ambire cogatur, ut sint qui dignentur audire, et ne id quidem gratis, nam et domum mutuatur, et auditorium exstruit, et subsellia conducit, et libellos dispergit: et ut beatissimus recitationem eius eventus prosequatur: omnis illa laus ulera unum aut alterum diem, velut in herba el flore praecepta, ad nullam certam et solidam pervenit frugem: nec aut amicitiam inde refert, aut clientelam, aut mansumm in animo cuiusquam beneficium, sed clamorem vagum, et voces inanes, et gaudium volucre. Laudavimus nuper ut miram et eximiam Vespasiani liberalitatem, quod quingenta sestertia Basso donasset. Pulchrum id quidem, indulgentiam Principis ingenio mereri; quanto nomen pulchrius, si ita res familiaris exigat, se ipsum colere, suum genium propitiare, suam experiri liberalitatem? Adice quod Poetis, si modo dignum aliquid elaborare, et efficere velint, relinquenda conversatio amicorum, et iucunditas urbis, deserenda cetera officia, utque ipsi dicunt, in nemora et lucos, id est, in solitudine recedendum est. Nec opinio quidem et fama, cui soli serviunt, et quod unum esse pretium omnis sui laboris fatentur, aeque Poetas quam Oratores sequitur. quoniam mediocres Poetas nemo novit, bonos pauci. Quando enim rarissimarum recitationum fama in totam urbem penetrat? nedum ut per tot provincias innotescat. Quotusquisque cum ex Hispania vel Asia, ne quid de Gallis nostris loquamur, in urbem venit, Saleium Brassum requirit? at que adeo si quis requirit et semel vidit, transit et contentus est: ut si picturam aliquam et statuam vidisset. Neque hunc meum sermonem sic accipi volo, tamquam eos, quibus natura sua Oratorum ingenium denegavit, deterream a criminibus. Si modo in hac studiorum parte oblectare otium et nomen inserere possunt famae; ego vero omnem eloquentiam omnesque eius. partes sacras et venerabiles puto, nec solum cothurnum vestrum aut heroci carminis sonum, sed lyricorum quoque iucunditatem, et elegorum lascivias, sed iamborum amaritudinem, epigrammatum lusus, et quamcumque aliam speciem eloquentia nabeat, anteponendam ceteris aliarum artium studiis credo. sed tecum mihi Materne res est, quod cum natura tua in ipsam te arcem eloquentiae ferat,

errare mavis, et summa adeptus, in levioribus subsistis. Ut si in Graecia natus esses, ubi Iudicras quoque artes exercere honestum est, ac si tibi Nicostrati robur ac vires Dii dedissent, non paterer immanes illos ad pugnam natos lacertos, levitate iaculi, aut iactu disci vanescere: sic nunc te ab auditoriis et theatris, in forum et ad causas, et ad vera proelia voco.

II. Maternus pro Poeticaefacultate adversus Oratores respondet. Quint. ibid. Argumenta ab adiunctis et consequentibus sumuntur.

1. Ostendit se ab oratoria facultate, et magis dura, suavius in Poetica acquiescere, quâ et Neronem iure perstrinxerit, et secretum tuto occupee.

2. Poetas honore ac gloria Oratoribus praeferri, minus trepsdos, magis securos esse, quod merito ante opes habendum sit.

1. Forte arbitrabar, ut a laudatione Oratorum digressus Aper detrectaret Poetas, atque carminum studium prosterneret: arte quadam mitigavit, concedendo his, qui causas agere non possent, ut versus facerent. Ego autem sicut in causis agendis efficere aliquid et eniti fortasse possum, ita recitatione tragoediarum ingredi famam auspicatus sum, tum quidem cum in Nerone improbam et studiorum quoque sacra profanantem vaticinii potentiam fregi. Hodie si quid in nobis notitiae ac nominis est, magis ar bitror carminum, quam orationum gloria partum. ac iam me deiungere a forensi labore constitui, nec comitatus istos et egressus, aut fiequentiam salutationum concupisco: non magis quam aera et imagines, quae etiam me nolente in domum meam irruperunt. Nam statum cuiusque ac securitatem meliusinnocentiâ tueor, quam eloquentiâ, nec vereor, ne hi unquam verba in Senatu, nisi pro alterius discrimine facienda sint. Nemora vero, et luci, et secretum ipsum, quod

Aper increpabat, tantam mihi afferunt voluptatem, ut inter praecipuos carminum fructus numerem. quod nec in strepitu, nec sedente ante ostium litigatore, nec inter sordes ac lacrimas reorum componuntur; sed secedit animus in loca pura atque innocentia, fruiturque sedibus sacris. Haec eloquentiae primordia, haec penetralia: hoc primum habitu cultuque commoda mortalibus, in illa casta atque nullis contacta vitiis pectora influxit. Sic oracula loquebantur. Nam lucro sae huius et sanguinantis eloquentiae usus, recens, et malis moribus natus, atque, uttu dicebas Aper, in locum telorum repertus est. Ceterum felix illud, et, ut more nostro loquar, aureum saeculum, et Oratorum et criminum inops, Poetis et Vatibus abundat, qui benefacta caperent, non qui mala admissa defenderent.

2. Nec ullis aut gloria maior, aut augustior honor: primum apud Deos, quorum proferre responsa et interesse epulis ferebantur: Deinde apud illos Diis genitos sacrosque reges, inter quos neminem causidicorum, sed Orphea ac Linum, ac si introspicere altius velis, ipsum Apollinem accepimus. Vel si haec fabulosa nimis, et composita videntur, illud certe mihi concedis, Aper, non minorem honorem Homero quam Demostheni apud posteros: nec angstioribusterminis famam Euripidis, aut Sophoclis, quam Lysiae aut Hyperidis includi. plures hodie reperies, qui Ciceronis gloriam, quam Virgilii detractent. Nec ullus Asinii aut Messallae libertam illustris est, quam Medea Ovidii, aut Varii Thyestes. Acne fortunam quidem Vatum, et infelix illud contubernium, comparare timuerim cum inquiera et anxia Oratorum vita. Licet illos certamina et pericula sua ad consulatus evexeriot: malo securum et secretum Virgilii secessum, in quo tamen neque apud divum Augustum gratia caruit, neque apud populum Romanum notitia. Testes Augusti epistolae, testis ipse populus, qui auditis in theatro versibus Virgilii, surrexit universus, et forte praesentem spectantemque Virgilium veneratus est, sic quasi Augustum. Nenostris quidem temporibus, Secundus Pomponius Afro Domitio vel dignitate vitae, vel perpetuitate famae cesserit. Nam Crispus et marcellus, ad quorum exempla me vocas, quid ha bent in haec praesenti sortuna concupiscendum? an quod timent, an quod timentu? quod cum quotidic aliquid

rogentur, hi, quibus praestant, indignantur? quod alligati cum adulatione, nec imperantibus unquam satis servi videntur, nec nobis satis liberi? Quae haec summa eorum potentia est? tantum posse liberti solent? Me vero dulces, ut Virgilius ait. Musae, remotum a sollicitudinibus, et curis et necessitate quotidie aliquid contra animum faciendi, in illa sacra, illosque fontes ferant: nec insanum ultra et lubricum forum famamque pallentem trepidus experiar. non me fremitus salutantium, nec anhelans libertus excitet: nec incertus futuri, testamentum pro pignore scribam: nec plus habeam, quam quod possim cui velim relinquere, quandocumque fatalis et meus dies veneit, statuatque tumulo non maestus et atrox, sed hilaris et coronatus: et pro memoria mei, nec consulat quisquam nec roget.

IMITATIO.

Pro pace contra bellum, et pro bello adversus pacem disserere hoc pacto licebit. Veprincipio utilem, iucundam atque honorificam pacem esse declares, quibus bellum destituatur titulis. Tum contrapro bello dicas, multos in hoc utilius acquie scere, fortes in illo atque ad magna idoneos educari; cum pax homines enervet, ac deiciat, etc.

CAPUT XVII. De laude substantiarum.

QUamquam ipse rerum substantiae praecipue a suis attributis laudari soleant, tamen cum et causae et effecta adiunctaque adhibeantur, exemplis seorsum propositis agere de iisdem, visum est aptius: tum quod ipsa laus Attributorum perspecta, ad personas denique subiectas transferatur; tum quod ad substantiarum laudem plura atque illustriora requirantur. tum encomiasten disertum, sive in Physicis, sive in Ethicis magna rerum cognitione imbutum esse oporteat. cum vel naturaererum, vel mores, hoc est, vitures ac vitia scribendi sint argumentum, de quibus lib 1. cap 8. et seq. quae tradidimus videnda sunt. Hic primo rei inanimae breviter, deinde animatae prolixius virtutes complectemur.

I. Laus Siciliae ab Attributis vetustate, et utilitate Romanorum.

1. Ostendit Siculos esse, qui ex primis Rom. imperium admiserint, constanterque coluerint, et quantum illis Marcellus Victor tribuerit.

2. Utilitatem Rom ex Sicilia obrem freumentariam. Patientiam laboris et amorem Siculorum erga Romanos.

Antequam de incommodis Siciliae dico, pauca mihi videntur esse de provinciae dignitate, vetustate, utilitate dicenda. Nam cum omnium sociorum provinciarumque rationem diligenter habere debetis: tum praecipue Siciliae, iudices, plurimis iustissimisque de causis. Primum, quod omnium nationum exterarum princeps Sicilia se ad amicitiam fiden que populi Rom. applicuit: prima omnium, id quod ornamentum im perii est. provincia est apellata: prima docuit mai res nostros, quam praeclarum esset exteris gentibus imperare. Sola fuit, eâ fide benevolentiaque erga populum Romanum, ut civitates eius Insulae, quae semel in amicitiam nostram venissent, numquam postea deficerent, pleraeque autem et maxime illustres in amicitia perpetuo manerent. Itaque maioribus nostris in Africam ex hac Provincia gradus imperii factus est. Neque enim tam facile opes Carthaginis tantae concidissent, nisi illud et rei frumentariae subsidium, et receptaculum classibus nostrispateret. Quare P. Africanus, Carthagine deleta Siculorum urbes signis, monimentisque pulcherrimis exornavit, ut, quos victoria populi Rom. maxime laetari arbitrabatur, apud cos monimenta victoriae plures collocaret. Denique ille ipse M. Marcellus, cuius in Sicilia virtutem hostes, misericordiam victi, fidem ceteri Siculi perfpexerunt, non solum sociis in co bello consuluit, verum etiam superatis hostibus temperavit, urbem pulcherrimam Syracusas, quae cum manu munitissima esset, tum loci natura terra ac mari claudebatur, cum vi consilioque coepisser, non solum incolumem passus est esse; sed ita reliquit ornatum, ut esset idem monimentum victoriae mansuetudinis, continentiae. Cum homines viderent, et quid expugnasset,

et quibus pepercisset, et quae reliquisset. Tantum ille honorem Siciliae habendum putavit, ut ne hostium quidem urbem ex sociorum Insula tollendam arbitraretur.

2. Itaque ad omnes res Sicilia provincia semper usi sumus: ut, quicquid ex sese posset efferre, id non apud eos nasci, sed domi nostrae conditum putaremus. Quando illa frumentum, quod deberet, non ad diem dedit? quando id, quod opus esse putaret, non ultro pollicita est? quando id, quod opus esse putaret, recusavit? Itaque ille M. Cato sapiens cellam penariam reipubl. nostrae, nutricem plebis Romanae Siciliam nominavit. nos vero experti sumus Italico maximo difficillimoque bello, Siciliam nobis non pro penaria cella, sed pro aerario illo maiorum vetere ac referro fuisse: nam sine ullo sumptu nostro, coriis, tunicis, frumentoque suppeditato, maximos exercitus nostros vestiri valuit, armavit. Quid illa, quae forsan ne sentimus quidem, iudices, quanta sunt? quod multis locupletioribus civibus utimur: quod habent propinquam, fidelem, fructuosamque provinciam, quo facile excurrant, ubi libenter negotium gerant: quos illa partim mercibus suppeditandis cum quaestum, compendioque dimittit; partim retinet, ut arare, ut pascere, ut negotiari libeat, ut denique sedes, ac domicilium collocare. Quod commodum non mediocre populi Romani est, tantum civium Romanorum numerum, tam prope ab domo, tam bonis fructuosilque rebus detineri. et quoniam quasi quaedam praesidia populi Romani sunt vectigalia nostra, atque provinciae: quemadmodum propinquis vos vestris praediis maxime delectamini, sic populo Romano iucunda suburbanitas est huiusce provinciae. Iam vero hominum ipsorum iudices ea patientia, virtus, frugalitasque est, ut proxime ad nostram disciplinam illam veterem, non hanc, quae nunc increbuit, videantur accedere, nihil ceterorum simile Graecorum, nulla desidia, nulla luxuria: contra summus labor in publicis, privatisque rebus, summa parsimonia, summa diligentia. Sic porro nostros homines diligunt, ut his solis neque publicanus, ne que negotiator odio sit: magistratuum autem nostrorum iniurias ita multorum tulerunt, ut numquam ante hoc tempus ad aram legum praesidumque vestrum publico consilio confugerint. tamet si et illum annum pertuleram, qui sic cos afflixerat, ut salvi esse non possent, nisi C. Marcellus, quasi

aliquo fato, venisset, ut bis ex eadem familia salus Siciliae constitueretur. Postquam M. Antonii infinitum illud imperium senserant. Sic a maioribus suis acceperant. tanta populi Romani in Siculos esse beneficia, ut etiam iniurias nostrorum hominum perferendas esse putarent.

IMITATIO.

Servire ad Indiae laudem poterit, poterit et quantum inde commodi Hispania percipiat describi. Aut certe in singularis Provinciae Europaeae, e. g. Iuliae, Palatinatus, Prussiae, undefrumenta in vicinas terras deportantur commendatione, usui fu tura est.

II. Laus viri fortis ab attributis.

1. Illustrem esse fortitudinis laudem a probroso nomine imbellium ostendit, et triumphante maxime in fortium laude eloquentia.

2. Docet fortem virum commune non privatum ius bonumque spectare, hoc magno animo tantum audacem praestare, fortem neminem esse, nisi et iustus rectusque sit.

3. Magnanimis timenda elatio, quod ceteris imperare cupiant, cum qua cupiditate aegre consistit iustitia, ideoque et fortitudo.

4. Vere fortis, externor respectu contempto, nil nisi quod honestum est spectat, et ardua quaeque hoc intuitu aggreditur.

Cicero ad M. filium lib. 1. Offic.

1. Inter cetera honestatis officia splendidissimum videdetur, quod animo magno elatoque, humanasque res despiciente, factum sit. Itaque in probris maxime in promptu est. si quid tale dici potest:

Contraque in laudibus: quae magno animo, et fortiter excellenterque gesta sunt, ea nescio quo modo, quasi

pleniore ore, laudamus. Hinc Rhetorum campus de Marathone, Salamine, Plataeis, Thermopylis, Leuctris, Stratocle: hinc noster Cocles, hinc Decii, hinc Cn. et P. Scipiones, hinc M. Marcellus innumerabilesque alii: maximeque ipse populus Rom. animi magnitudine excellit, declaratur autem studium bellicae gloriae, quod statuas quoque videmus ornatu fere militari.

2. Sed ea animi clatio, quae cernitur in periculis et laboribus, si iustitiâ vacat, pugnatque, non pro salute communi, sed protuis commodis, in vitio est, non enim modo id virtutis non est, sed potius immanitatis, omnem humanitatem repellentis. Itaque probe definitur a Stoicis forti tudo, cum eam virtutem esse dicunt, propugnantem pro aequitate. Quocirca nemo, qui fortitudinis gloriam consecutus est, insidiis et malitia laudem est adeptus. Nihil enim honestum esse potest, quod iustitiâ vacat, praeclarum igitur Platonis illud: non solum, inquit, Scientia, quae est remota a iustitia, calliditas potius, quam sapientia est appellanda; verum etiam animus paratus ad periculum, si sua cupiditate, non utilitate communi impellitur, audacia potius nomen habeat, quam fortitudinis. Itaque viros fortes, et magnanimos, eosdem bonos et simplices, veritatis amicos, minimeque fallaces esse volumus, quae sunt ex media laude iustitiae.

3. Sed illud odiosum est, quod in hac elatione et magnitudine animi facillime pertinacia, et nimia cupiditas principatus innascitur. Ut enim apud Platonem est. omnem morem Lacedaemoniorum inflammatum esse cupiditate vincendi, sic, ut quisque animi magnitudine maxime excellit, ita maxime vult princeps omnium esse, vel potius solus esse. Difficile autem est, cum praestare omnibus concupieris, servare aequitatem, quae est iustitiae maxime propria, ex quo sit, ut neque disceptatione vinci se, nec ullo publico ac legitimo iure patiantur, existuntque in Republ, plerumque largitores et factiosi, ut opes quam maximas consequantur, et sint vi potius superiores, quam iustitiâ pares. Sed quo difficilius, hoc praeclarius. Nullum enim est tempus, quod iustitia vacare debeat. Fortes igitur et magnanimi sunt habendi, non qui faciunt, sed qui propulsant iniunam, vera autem, et sapiens animi magnitudo honestum

illud, quod maxime natura sequitur, in factis positum, non in gloria iudicat, principemque esse mavult, quam videri. Etenim qui ex errore imperitae multitudinis pendet, hinc in magnis viris non est habendus. Facillime autem ad res iniustas impellitur, ut quisque est altissimo animo et gloriae cupido, qui locus est sane lubricus: quod vix invenitur, qui, laboribus susceptis, periculisque aditis, non, quasi mercedem rerum gestarum, desideret gloriam.

4. Omnino fortis animus, et magnus duabus rebus maxime cernitur: quarum una in rerum externarum despicientia ponitur, cum persuasum sit, nihil hominem, nisi quod honestum decorumque sit, aut admirari, aut optare, aut expetere oportere; nullique neque perturbationi animi, nec fortunae succumbere, altera est res, ut, cum ita sis affectus animo, ut supra dixi, res geras magnas illas quidem et maxime utiles, sed ut vehementer arduas, plenasque laborum et perieulorum; tum causa vitae, tum multarum rerum, quae ad vitam pertinent. Harum rerum duarum splendor omnis, et amplitudo est, addo etiam utilitatem in posteriore; caussa autem, et ratio efficiens magnos viros est in priore. In eo enim est illud, quod excellentes animos, et humana contemnentes facit. Id autem ipsum cernitur in duobus, si et solum id quod honestum sit, bonum iudices; et ab omni animi perturbatione liber sis, nam et ea, quae eximia plerisque, et praeclara videntur, parva ducere eaque ratione stabili firmaque contemnere, fortis animi magnique dicendum est: et ea quae videntur acerba, quae multa et varia in hominum vita fortunaque versantur, ita ferre, ut nihil a statu naturae discedas, nihil a dignitate sapientis, robusti animi est, magnaeque constantiae, non est autem consentaneum, qui metu non frangatur, eum frangi cupiditate; nec, qui invictum se labore praestiterit, vinci a voluptate.

5. Quamobrem et haec vitanda sunt, et pecuniae fugienda cupiditas, nihil enim est tam angusti animi, tamque parvi, quam amare divitias: nihil honestius magnificentiusque, quam pecuniam contemnere, si non habeas; si habeas, ad beneficentiam liberalitatemque conferre.

III. Laus boni Imperatoris in bello ab effectis.

2. Bellicorum laborum patientissimus, operum solertissimus, expeditissimusque ad omnia.

3. Magna in se submittentes moderatio, in contumaces bello triumphisque subigendos felicitas.

4. Disciplina castrorum lapsa, et discordia, insidiaeque mutuae, novis legibus et humanitate Traiani compositae, atque in amorem fidemque conversae. Plin. in paneg. mihi p. 11.

1. Sustulerunt hostes amicos, et iugum excusserunt: nec iam vobiscum de sua libertate, sed de nostra servitute certabant, ac ne inducias quidem, nisi aequis conditionibus inibant, legesque, ut acciperent, dabant. At nunc rediit omnibus terror, et metus, et votum imperata faciendi, vident enim Romanum ducem unum ex illis veteribus, et priscis, quibus imperatorium nomen addebant, contecti caedibus campi, et infecta victoriis maria. Accipimus obsides ergo, non eminus, nec ingentibus damnis, immensisque muneribus paciscimur, ut vicerimus. Rogant, supplicant? largimur, negamus: utrumque ex imperii maiestate. Agunt gratias, qui impetraverunt: non audent queri, quibus negatum est. An audeant? qui sciant te adsedisse ferocissimis populis eo ipso tempre, quod amicissimum illis, diffi cillimum nobis, cum Danubius ripas gelu iungit, duratusque glacie in gentia tergo bella transportat, cum ferae gentes non telis magis, quam suo caelo, suo sidere armantur. Sed ubi in proximo tu, non secus ac si mutatae temporum vices effent, illi quidem latibulis suis clausi tenebantur; nostra agmina percursare ripas, et aliena occasione si permitteres, uti, ultroque hiemem suam barbaris inferre gaudebaut. Haec tibi apud hostes veneratio.

2. Quid apud milites? quam admirationem quemadmodum comparasti? cum tecum inediam, tecum

ferrent sitim, cum in illa meditatione campestri militaribus turmis imperatorium pulverem, sudoremque misceres, nihil a ceteris, nisi robore, ac praestantia differens, cum libero Marte nunc cominus tela vibrares: nunc vibrata susciperes, alacer virtute militum, et laetus, quoties aut cassidi tuae, aut clypeo gravier ictus incideret, laudabas quippe ferientes, hortabarisque ut auderent: et audebant iam, cum spectator, moderatorque ineuntium certamina virorum arma componeres, tela tentares, ac si quod durius accipienti videretur, ipse vibrares. Quid cum solatium fessis, aegris opemferres? Non tibi moris tua inire tentoria, nisi comilitonum ante lustrasses: nec requiem corpori, nisi post omnes dare. Hac mihi admiratione dignus imperator non videretur, si inter Fabritios, et Scipiones, et Camillos talis esset; tunc enim illum imitationis ardor, semperque melior accenderet: postquam vero studium armorum a manibus ad oculos, ad voluptatem a labore translatum est: postquam exercitationibus nostris non veteranorum aliquis, cui decus muralis, aut civica; sed Graeculus magisteradsistit, quam magnum est unum ex omnibus patrio more, patria virtute laetari et sine aemulo, ac sine exemplo secum certare, secum contendere, ac sicuti imperat solus, solum ita esse, qui debeat imperare. Nonne incunabula haec tibi Caesar, et rudimenta, cum puer admodum Parthica lauro gloriam patris augens, nomenque Germanici iam tum mererere? cum ferociam, superbiamque Parthorum ex proximo auditus, magno terrore cohiberes? Rhenumque, et Euphratem admirationis tuae fama coniungeres? cum orbem terrarum non pedibus magis, quam laudibus peragrares? Apud eos semper maior, et clarior, quibus postea contigisses? et necdum Imperator, necdum Dei fiius eras; Germaniamque, cum plurimae gentes, ac prope infinita vastitas interiacentis soli, tum Pyrenaeus, Alpes, immensique alii montes, nisi his compararentur, muniunt, dirimuntque. Per hoc omne spatium cum legiones duceres seu potius (tanta velocitas erat) raperes, non vehiculum unquam, non equum respexistis. Levis hic, non subsidium itineris, sed decus, et cum ceteris subsequebatur, ut cuius nullus tibi usus, nisi cum die

stativorum proximum campum alacritate, discursu, pulvere attolleres. Initium laboris mirer, an finem? multumque est quod perseverasti, plus tamen, quod non timuisti, ne perseverare non posses. Nec dubito, quin ille, qui te inter ipsa Germaniae bella ab Hispania usque ad validissimum praesidium exciverat iners ipse, alienisque virtutibus tunc quoque invidus Imperator, cum ope earum indigeret, tantam admirationem tui non sine quodam timore conceperit, quantam ille genitus Iove post saevos labores, duraque imperia Regi suo indomitus semper, indefessusque referebat, cum aliis super alias expeditionibus itinere illo dignus invenireris. Tribunus vero disiunctissimas terras teneris adhuc annis viri firmitate lustrasti. Iam tum praemonente fortuna, ut diu penitusque perdisceres, quae mox praecipere deberes. Neque enim prospexisse castra, brevemque militiam quasi transisse contentus, ita egisti tribunum, ut esse statim dux posses, nihilque discendum haberes tempore docendi. Cognovisti per stipendia decem mores gentium, regionum situs, opportunitates locorum, et diversam aquarum caelique temperiem, ut patrios fontes, patriumque sidus ferre consuêsti. Quoties equos, quoties emerita arma mutasti! veniet ergo tempus, quo posteri visere, visendumque tradere minoribus suis gestient: quis sudores tuos hauserit campus, quae refectiones tuas arbores, quae somnum saxa praetexerint, quod denique tectum magnus hospes impleveris: ut tunc ipsi ingentium ducum sacra vestigia iisdem in locis monstrabantur. Verum haec olim in praesentia quisquis paulo vetustior miles, hic te commilitone censetur. Quotus enim quisque, cuius tu non ante commilito, quam imperator? Inde est, quod prope omnes nomine appellas, quod singulorum fortia facta commemoras. Haec habent ad numeranda tibi pro republ. vulnera, quibus statim laudator, et testis contigisti.

3 Sed tanto magis praedicanda est moderatio tua, quod innutritus bellicis laudibus, pacem amas: nec quia vel pater tibi triumphalis, vel adoptionis tuae die dicata capitolino Iovi laurus, idcirco ex occasione omni quaeris triumphos. Non times bella, nec provocas. Magnum est, Imperator Auguste, magnum est, stare in Danubii ripa,

si transeas certum triumphi, nec decertare cupere cum recusantibus. quorum alterum fortitudine, alterum moderatione efficitur. Nam ut ipse nolis pugnare, moderatio, fortitudo tua praestat, ut neque hostes tui velint. Accipiet ergo aliquando capitolium non inanes currus, nec falsae simulacra victoriae, sed Imperatore, veram ac solidam gloriam reportante, tranquillitatem, et tamen confessa hostium obsequia, ut vincendus nemo fuerit. Pulchrius hoc omnibus triumphis; neque enim unquam nisi ex contemptu imperii nostri factum est, ut vinceremus. Quod si quis barbarus Rex co insolentiae furorisque processerit, ut iram tuam, indignationemque mereatur; nae, ille, sive interfuso mari, seu fluminibus immensis, seu praecipiti monte defenditur: omnia haec tam prona, tamque cedentia virtutibus tuis sentiet, ut subsedisse montes, flumina exaruisse, interceptum mare, illatasque non classes nostras, sed terras ipsas arbittetur. Videor iam cernere non spoliis provinciarum, et extorto sociis auro: sed hostilibus armis, captorumque Regum catenis triumphum gravem. Videdeor ingentia Ducum nomina, nec indecora nominibus corpora vocitare. Videor intueri immanibus ausis barborum onusta fercula, et sua quemque facta vinctis manibus sequentem, mox ipsum te sublimem, instantemque curru domitarum gentium, tergo, ante currum autem clypeos, quos ipse perfoderis: nec tibi optima defuerint, siquis Regum venire in manus audeat: nec modo telorum tuorum, sed oculorum etiam, minarumque coniectum toto campo, totoque exercitu opposito perhorrescat. Meruisti proxima moderatione, ut quandocumque te vel inferre, vel propulsare bellum coegit imperii dignitas, non ideo vieisse videaris, ut triumphares, sed triumphare quia viceris.

4. Aliud ex alio mihi occurrit: quam speciosum est enim quod disciplinam castrorum lapsam, exstinctamque refovisti, depulso prioris saeculi malo, inertia et contumacia, et dedignatione parendi? Tutum est reverentiam, tutum charitatem mereri: nec Ducum quisquam, aut non amari a militibus, aut amari timet: Et inde offensae, gratiaeque pariter securi, instant operibus, adsunt exercitationibus, arma, moenia, viros aptant: Quippe non is princeps,

qui sibi imminere, sibi intendi putet, quod in hostes paretur: quae persuasio fuit illorum, qui hostilia cum facerent, timebant. Eodem ergo tempore militaria studia, nec amicos modo, sed et corpora ipsa languescere, gladios etiam incuria hebetari, retundique gaudebant. Duces porro nostri non tam Regum exteriorum, quam suorum principum insidias: nec tam hostium, quam commilitonum manus, ferrumque metuebant. Est haec natura sideribus, ut parva, et exilia validiorum exortus obscuret, similiter Imperatoris adventu legatorum dignitas inumbratur. Tu tamen maior omnibus quidem eras, sed sine ullius diminutione maior, eandem auctoritatem praesente te quisque, quam absente retinebat. Quin etiam plerisque ex eo reverentia accesserat, quod tu quoque illos reverebare. Itaque perinde summis, atque infimis charus, sic Imperatorem commilitionemque miscueras, ut studium omnium, laboremque et tamquam exactor intenderes, et tamquam particeps, sociusque relevares. Felices illos, quorum fides et industria, non per internuntios, et interpretes: sed ab ipso te, nec auribus tuis, sed oculis probantur, consecuti sunt, ut absens quoque de absentibus nemini magis, quam tibi crederes. Iam te civium desideria revocabant, amoremquem castrorum superabat charitas patriae: iter inter placidum, ac modestum, ut plane a pace redeuntis. Nec vero ego in laudibus tuis ponam, quod adventum tuum non pater quisquam, non maritus expavit. Affectata aliis castitas, tibi ingenita, et innata, interque ea, quae imputare non possis. Nullus in exigendis vehiculis tumultus, nullum circa hospitia fastidium: annona, quae ceteris: Ad hoc comitatus accinctus, et parens. Diceres magnum aliquem Ducem, et te potissimum ad exercitus ire, adeo nihil, aut certe parum intererat inter Imperatorem factum, et brevi futurum.

IV. Laus boni Imperatoris ab adiunctis. Plin. ibid.

3. Deus sub Nerva Militis castrorumque dissolutionem ac tumultum admisisse visus est, ut Traianus instaurator gloriosus accederet.

4. Nerva Traianum ob virtutem, non sanguinem ad imperium cooptavit, ut huius beneficio concussum stabiliret.

1. Saepe ego mecum P. C. tacitus agitavi, qualem quantumque esse oporteat, cuius ditione, nutuque maria, terrae, pax, bella regerentur, cum interea fingenti, formantique mihi Principem, quem aequata diis immortalibus potestas deceret, numquam voto saltem concipere succurrit, similem huic, quem videmus. Enituit aliquis in bello, sed obsolevit in pace: alium toga, sed non arma honestarunt: reverentiam ille terrore, alius amorem humanitate captavit. Ille quaesitam domi gloriam, in publico: hic in publico partam, domi perdidit. Postremo adhuc nemo extitit, cuius virtutes ullo vitiorum confinio laederentur. At principi nostro quanta concordia, quantusque concentus omnium laudum, omnisque gloriae contingit, ut nihil se veritati eius hilaritate, nihil gravitati simplicitate, nihil maiestati humanitate detrahitur!

2. Iam firmitas, iam proceritas corporis, iam honor capitis, et dignitas oris, ad hoc aetatis indeflexa maturitas, nec sine quodam munere Deûm festinatis senectutis insignibus ad augendam maiestatem ornata caesaries, nonne longe lateque principem ostentant? Talem esse oportuit, quem non bella civilia, nec armis oppressa respubl. sed pax, et adoptio, et tandem exorata terris numina defissent.

3. Quare ego illum ipsum furorem, motumque castrensem reor extitisse, quia magna vi, magnoque terrore modestia tua vincenda erat. Ac sicut maris, caelique temperiem turbines tempestatesque commendant; ita ad augendam pacis tuae gratiam illum tumultum praecessisse crediderim. Habet has vices conditio mortalium, ut adversa ex secundis, ex adversis secunda noscantur. Occultat utrorumque semina Deus, et plerumque bonorum malorumque causae sub diversa specie latent. Magnum quidem illud saeculo dedecus, magnum reipubl.

vulnus impressum est. Imperator et parens generis humani obsessus, captus, inclusus, ablata mitissimo seni servandorum hominum potestas, ereptumque principi illud in principatu beatissimum, quod nihil cogitur. Si tamen haec sola erat ratio, quae te publicae salutis gubernaculis admoveret, prope est, ut exclamem tanti fuisse. Corrupta est disciplina castrorum, ut tu corrector, emendatorque contingeres: inductum pessimum exemplum, ut optimum opponeretur. Postremo coactus Princeps quos nollet occidere, ut daret Principem, qui cogi non posset.

4. Olim tu quidem adoptari merebare: sed nescissemus, quantum tibi deberet imperium, si ante adoptatus esses. Exspectatum est tempus, quo liqueret, non tam accepisse te beneficium, quam dedisse. Confugit in sinum tuum concussa Respubl. ruensque imperium super imperatorem, imperatoris tibi voce delatum est. Imploratus adoptione, et accitus es. Ut olim duces magni a peregrinis, externisque bellis ad opem patriae ferendam revocari solebant: ita filius ac parens, uno eodemque momento rem maximam invicem praestitistis. Ille tibi imperium dedit, tu illi reddidisti. Solus ergo adhuc, cui pro muncretanto paria accipiendo fecisti, imo ulta dantem obligasti: communicato enim imperio solicitior tu, ille securior factus est. O novum, atque inauditum ad principatum iter, non te propria cupiditas, proprius metus, sed aliena utilitas, alienus timor principem fecit. Videaris licet, quod est amplissimum, consecutus inter homines: felicius tamen erat illus, quod reliquisti, sub bono principe privatus esse desiisti: assumptus es in laborum, curarumque consortium, nec te laeta, et prospera stationis istius, aspera, et dura ad capessendam eam compulerunt. Suscepisti imperium, postquam alium suscepti paenitebat. Nulla adoptati cum eo qui adoptabat cognatio, nulla necessitudo, nisi quod uterque optimus erat, dignusque alter eligi, alter eligere.

V. Laus a modestia, ab effectis. ib.

benignitatem prius mirer? Magnanimitas fuit expetito semper honore abstinere, modestia cedere, benignitas per alios frui. Sed iam tempus est, te ipsi consulatui praestare, ut maiorem eum suscipiendo, gerendoque facias: nam saepius recusare, ambiguam, ac potius illam interpretationem habet, tamquam minorem putes. Tu quidem ut maximum recusasti, sed hoc persuadere nemini poteris, nisi aliquando et non recusaveris. Cum arcus, cum trophaea, cum statuas deprecaris, tribuenda est verecundiae tuae venia: illa enim sane tibi dicantur. Nunc vero postulamus, ut futuros Principes doceas inertiae renuntiare, paulisper delicias differre, paulisper, et saltem ad brevissimum tempus ex illo felicitatis somno, velut excitatos induere praetextam, quam cum dare possent, occuparint: ascendere curulem, quam detineant: esse denique, quod concupierunt, nec ideo tantum velle consules fieri, ut fuerint. Gessisti alterum consulatum, scio, illum exercitibus, illum provinciis, illum etiam exteris gentibus poteris imputare, non potes nobis. Audimus quidem te omne munus consulis obiisse, sed audimus, diceris iustissimus, humanissimus fuisse: sed diceris, aequum est aliquando nos iudicio nostro, nostris oculis, non famae semper et rumoribus credere. Quousque absentes de absente gaudebimus? liceat experiri, an aliquid superbiae tibi ille ipse secundus consulatus attulerit: vis illud augustissimum consul aliquando tribunal maiestati suae reddere? ascende. Vis constare reverentiam magistratibus, legibus auctoritatem, modestiam postulantibu? s adi.

VI. Laus a causa exemplari. ib.

2. Artes quoque Doctoresque sapientiae ab eodem revocantur per Domitianum Imper. neglecti.

1. Ostentas quasi specimen, et exemplar, quae tibi secta vitae, quod hominum genus placeat et ideo non censuram

adhuc, on praefecturam morum recepisti: quia tibi beneficiis potius, quam remediis ingenia nostra experiri placet, et alioqui nescio an plus moribus conferat princeps, qui bonos esse patitur, quam qui cogit. Flexibiles quam cumque in partem ducimur a principe, atque (ut ita dicam) sequaces sumus: huic enim chari, huic probati esse cupimus, quod frustra speraverunt dissimiles: eoque obsequii continuatione pervenimus, ut prope omnes homines unius moribus vivamus. Porro non tam sinistre constitutum est, ut qui malum principem possumus, bonum non possimus imitari. Perge modo Caesar, et vim effectumque censurae, tuum propositum, tui actus obtinebunt: vita principis censura est, eaque perpetua, ad hanc dirigimur, ad hanc convertimur: nec tam imperio nobis opus est, quam exemplo, quippe infidelis recti Magister est metus, melius homines exemplis docentur, quae inprimis hoc in se boni habent, quod approbant, quae praecipiunt fieri posse.

3. Quid utinam? quid mores iuventutis? quam principaliter formas? quem honorem dicendi magistris? quam dignitatem sapientiae doctoribus habes? ut sub te spiritum et sanguinem, et patriam receperunt studia, quae priorum temporum immanitas exiliis puniebat, cum sibi vitiorum omnium conscius princeps, inimicas vitiis artes non odio magis, quam reverentia relegaret? at tu easdem artes in complexu, oculis, auribus habes: praestas enim quaecumque praecipiunt, tantumque eas diligis, quantum ab illis probaris.

VII. Laus liberalis ab effectis, et remotione contrariorum. Traianus Imper. liberalis in opulentorum praediorum largitionibus, et exulum ad sua bona revocatione.

Cum rebus tuis, ut participes perfruamur, quae habemus ipsi quam propria, quam nostra sunt? non enim exturbatis prioribus dominis, omne stagnum, omnem lacum,

omnem etiam saltum immensa possessione circumvenis, nec unius oculis flumina, fontes maria deserviunt. Tandemque Imperium Principis, quam patrimonium maius est. Multa enim ex patrimonio refert in Imperium, quae priores Principes occupabant, non ut ipsi fruerentur, sed ne quis alius. Ergo in vestigia, sedesque nobilium immigrant pares domini, nec iam clarissimorum virorum receptacula habitatore servo teruntur, aut foeda vastitate procumbunt. Datur intueri pulcherrimas aedes deterso situ auctas ac vigentes. Magnum hoc tuum non erga homines modo sed erga tecta ipsa meritum, sistere ruinas, solitudinem pellere, ingentia opera, eodem, quo extructa sunt, animo, ab interitu vindicare: muta quidem illa, et anima carentia: sentiretamen, et laetari videntur, quod niteant, quodfrequententur, quod aliquando coeperint esse domini non servienti. Circumfertur sub nomine Caesaris tabula ingens rerum venialium, quod sit detestanda avaritia illius, qui tam multa concupiscebat, cum haberet supervacua tam multa. Tunc exitialis erat apud Principem, huic laxior domus, illa amoenior villa. Nunc Princeps in haec eadem dominos quaerit, ipse inducit: ipsos illos magni aliquando Imperatoris, illud numquam nisi Caesaris suburbanum, licemur, emimus, implemus. Tanta benignitas Principis, tanta securitas temporum est, ut ille nos principalibus rebus existimet dignos: nos non timeamus, quod digni esse videmur. Nunc vero emendi tantum civibus tuis copiam praebes, sed amoenissima quaeque largiris et donas: ita inquam donas, in quae electus, in quae adoptatus es: transfers, quod iudicio accepisti: ac nihil magis tuum credis, quam quod per amicos habes. Idem tam parcus in aedificando, quam diligens in tuendo. Itaque non, ut ante, immanium transvectione saxorum urbis tecta quatiuntur, stant securae domus, nec iam templa nutantia. Satis est tibi, nimiumque, cum successoris frugalissimo Principi, magis reicere aliquid, et amputare exiis, quae Princeps tamquam necessaria reliquit.

VIII. Laus liberalis ab enumeratione partium. ib.

1. Nihil magis in tua tota liberalitate laudaverim, quam quod congiarium das de tuo, alimenta de tuo. Neque a te liberi civium, ut ferarum catuli, sanguine et caedibus nutriuntur: quodque gratissimum est accipientibus, sciunt dari sibi, quod nemini est ereptum, locupletatisque tam multis, pauperiorem esse factum principem tantum: quamquam ne hunc quidem: nam cuius est, quidquid est omnium, tantum ipse, quantum omnes habet.

2. Alio me vocat numerosa gloria tua, Alio autem? quasi vero iam satis veneratus miratusque sis, quod tantam pecuniam profudisti, non ut flagitii tibi conscius ab insectatione eius averterees samam, nec ut tristes hominum maestosque sermones laetiore materia detineres, nullam congiario culpam, nullam alimentis crudelitatem redemisti: nec tibi benefaciendi fuit causa, ut quae male faceres, impune fecisses: amor impendio isto, non venia quaesita est: popolusque Romanus obligatus a tribunali tuo, non exoratus recessit. Obtulisti enim congiarium gaudentibus gaudens, securusque securis: quodque antea Principes ad odium sui leniendum timentibus plebis animis obiectabant, id tu tam innocens populo dedisti, quam populus accepit.

3. Paulo minus Patres, quinque milia ingenuorum fuerunt, quae liberalitas Principis nostri conquisivit, invenit, adscivit: hi subsidium bellorum, ornamentum pacis, publicis sumptibus aluntur: patriamque, non ut patriam tantum, verum ut altricem amare condiscunt. Ex his castra, ex his tribus replebuntur, ex his quandoque nascentur, quibus alimentis opus non, sit. Dent tibi Caesar

aetatem Dii, quam mereris, serventque animum, quem dederunt: et quanto maiorem infantium turbam, iterum atque iterum videbis incidi (augetur enim quotidie et crescit, non quia chariores parentibus liberi, sed quia Principi cives) dabis congiaria si voles, praestabis alimentum, si voles, illi tamen propter te nascuntur.

4. Instar ego perpetui congiarii reor affluentiam annonae, huius aliquando cura Pompeio non minus addidit gloriae, quam pulsus ambitus campo, exactus hostis mari, oriens triumphis, occidensque lustratus. Nec vero ille civilius quam parens noster, anctoritate, consilio, fide reclusit vias, portus patefecit, itinera terris, littoribus mare, littora mari reddidit, diversasque gentes ita commercio miscuit, ut quod genitum esset unquam, id apud omnes natum esse videretur. Nonne cernere datur, ut sine ullius iniuria omnibus usibus nostris annus exuberet? Quippe non ut ex hostico raptae, perituraeque in horreis messes, nequicquam quiritantibus sociis auferuntur: devehunt ipsi, quod terra genuit, quod sidus aluit, quod annus tulit, nec novis dictionibus pressi, ad vetera tributa deficiunt. Emit fiscus, quidquid videtur emere, inde copiae, inde annona, de qua inter licentem, videntemque conveniat: inde hic sacietas, nec fames usquam.

IX. Laus a factis studiis exercitationum honestis. ib.

3. Vitia virtutesque Principum occultari nequeunt, quod Traiano ad gloriam cessit.

1. Quae remissio tibi nisi lustrare saltus, excutere cubilibus feras, superare immensa montium iuga, et horrenlibus scopulis gradum inferre, nullius manu, nullius vestigio adiutum: atque inter haec pia mente adire lucos, et occursare numinibus? olimhaec experientia iuventutis,

haec voluntas erat: his artibus futuri Duces imbuebantur, certare cum fugacibus feris, cursu: cum audacibus robore: cum callidis astu: nec mediocre pacis decus habebatur, submota campis irruptio ferarum, et obsidione quadam liberatus agrestium labor. Usurpabant gloriam istam illi quoque principes, qui obire non poterant: usurpabant autem ita, ut domitas fractisque claustris feras, ac deinde in ipsorum quidem ludibrium emissas mentita fugacitate colligerent. Huic par capiendi, quaerendique sudor, summusque, et idem gratissimus labor invenire. Enim vero si quando placuit idem corporis robur in maria proferre, non ille fluitantia vela, aut oculis sequitur, aut manibus: sed nunc gubernaculis assidet, nunc cum valentissimo quoque sodalium certat frangere fluctus, domitare ventos reluctantes, remisque transfretare obstantifreta.

2. Nec vero laudv erim per se magnopere duritiam corporis, ac lacertorum: sed si his validior toto corpore animus imperitet, quem non fortunae indulgentiae molliant, non copiae principales ad senitiem, luxumque detorqueant: tunc ego seu montibus, seu mari exerceatur, et laetum opere corpus, et crescentia laboribus membra mirabor. Video enim iam inde antiquitus maritos Dearum, et Deorum liberos, nec dignitate nuptiarum magis, quam his artibus inclaruisse. Simul cogito, cum sint ista ludus, et avocamentum huius: illae seriae, et internae, et a quibus se in tale otium recipit, voluptates. Sunt enim voluptates, quibus optime de cuiusque gravitate, sanctitate, temperantia ceditur. Nam quis adeo dissolutus, cuius non occupationibus aliqua species servitutis insideat? otio prodimur. An non plerique Principes hoc idem tempus in aleam, stupra, luxum, conferebant, cum seriarum laxamenta curarum, vitiorum, contentione supplerent?

3. Habet hoc primum magna fortuna, quod nihil tectum, nihil occultum esse patitur: principium vero non modo domos, sed cubicula ipsa, intimosque successus recludit; omniaque arcana noscenda famae proponit, atque explicat. Sed tibi Caesar nihil accommodatius fuerit ad gloriam, quam penitus inspici. Sunt quidem praeclara, quae in

publicum profers, sed non minora ea, quae lumine tenes. Est magnificum, quod te ab omni contagione vitiorum reprimis, ac revocas: sed magnificentius quod tuos. Quanto enim magis arduum est alios praestare, quam se: tanto laudabilius, quod, cum ipse sis optimus, omnes circa te fimiles tui effecisti.

X. Laus Imperatoris a demissione ib.

1. Quod laus vera et memoria virtutis potior sit, illaque etiam honoris insignia improbis Principibus ex adulatione delata sint.

2. Recte tamen ab eodem admitti effigies, quales olim privatorum hominum fuerunt.

3. Virtus Principis magis perennat, quam statuae; cum has vestutas consumat, illis existimatio perpetua sit. Plin Paneg. mihi p. 47.

5. Ego titulis omnibus speciosius reor, quando non trabibus, aut saxis nomen suum, sed monimentis aeternae laudis inciditur. Ibit in saecula, fuisse Principem, cui florenti, et incolumi numquam nisi modici honores, saepius nulli decernerentur. Et sane si velimus cum priorum temporum necessitate certare, vincemur: ingeniosior est enim ad excogitandum simulatio veritate, servitus libertate, metus amore. Simul cum iam pridem novitas omnis adulatione consumpta sit, non alius erga te novus honor superest, quam si aliquando de te tacere audeamus.

2. Age, si quando pietas nostra silentium rupit, et verecundiam tuam vicit, quae qualiaque aut decernimus nos, aut tu non recusas, ut appareatnon superbia, et fastidio te amplissimos honores repudiare, qui minores non dedigneris. Pulchrius hoc Caesar, quam si recusares omnes, nam recusare omnes ambitionis, moderationis est eligere parcissimos. Quo temperamento et nobis, et aerario prodes, quod sumptibus eius adhibes modum, et qui exhaustum non sis innocentium bonis repleturus. Stant igitur effigies tuae, quales olim ab egregia in Rempubl. merita privatis dicabantur: visuntur eadem e materia Caesaris statuae, qua Brutorum, qua Camillorum. Nec discrepat causa:

illi enim Reges, hostemque victorem moenibus depulerunt: hic regnum ipsum, quaeque alia captivitas gignit, arcet, ac submovet, sedemque obtinet Principis, nesit Domino locus.

3. Ac mihi intuenti sapientiam tuam, minus mirum videtur, quod mortales istos, caducosque titulos aut depreceris, aut temperes. Scis enim ubi vera Principis, ubi sempiterna sit gloria, ubi sint honores, in quo nihil flammis, nihil senectuti, nihil successoribus liceat. Arcus enim et statuas, ars etiam, templaque demolitur, et obscurat oblivio; negligit, carpitque posteritas: contra contemptor ambitionis, et infinitae potestatis domitor, ac frenator animus, ipsa vetustate florescit, nec ab illis magis laudatur, quam quibus maxime necesse est. Praeterea ut quisquis factus est princeps, extemplo famaeius, incertum bona, an mala, ceterum aeterna est. Non ergo perpetua Principi fama, quae invitum manet, sed bona concupiscenda est: ea porro non imaginibus, et statuis, sed virtute, ac meritis prorogatur. Quia etiam leviora haec, formam Principis, figuramque, non aurum melius, vel argentum, quam favor hominum exprimit, tenetque, quod quidem prolixe tibi cumulateque contingit, cuius laetissima facies, et amabilis vultus in onium civium ore, oculis, animo sedet.

XI. Laus a studio iustitiae. ib. Traianus iustitiam omnibus ex aequo et sine cunctatione administrans, velut numen aliquod terris praeest.

Videmus ut provinciarum defideriis, ut singularum etiam civitatum praesidiis occurrat, nulla in audiendo difficultas, nmulla in respondendo mora: adeunt statim, dimittuntur statim: tandemque Principis fores exclusa legationum turba non obsidet. Quid in omnibus excogitationibus, quam multis severitas, quam non dissoluta clementia? non locupletando fisco sedes, nec aliud tibi sententiae tuae pretium, quam bene iudicasse. Stant ante te litigatores

non de fortunis suis, sed de tua aestimatione sollicitl: nec tam verentur, quid de causa sua, quam quid de moribus sentias. O vere Principis, atque etiam Consulis, reconciliare aemulas civitates, tumentesque populos, non imperio magis, quam ratione compescere: intercedere iniquitatibus magistratuum, intectumque reddere, quicquid fieri non oportuerit. Postremo velocissimi sideris instar, more omnia invisere, omnia audire, et undecumque invocatum, statim velut Numen adesse, et assistere. Talia esse crediderim, quae ipse mundi parens temperat nutu, si quando oculos demisit in terras, et facta mortalium inter divina opera numerari dignatus est, quibus nunc per te liber, solutusque caelo tantum vacat, postquam te dedit, qui erga omne hominum genus vice suâ fungereris. Fungeris enim, sufficisque mandati, cum tibi dies omnis summa cum utilitate nostra, summa cum tua laude condatur: Quodsi quando cum influentibus negoriis paria fecisti, instar refectionis existimas mutationem laboris.

XII. Laus ab amore subditorum. Traiani Imp. erga subditos, et subditorum erga Traianum sincerus amor.

Iam etiam et in privatorum animis exoleverat priscum mortalium bonum amicitia, cuius in locum migraverant assentationes, blanditiae, et peior odio amoris simulatio: etenim in Principum domo nomen tantum inane scilicet irrisumque remanebat, nam quae poterat esse inter eos amicitia, quorum sibi alii Domini, alii servi videbantur? tu hanc pulsam et errantem reduxisti. Habes amicos, quia amicus ipse es: neque enim ut alia subiectis, ita amor imperatur: neque est ullus affectus tam erectus, et liber, et damnationis impatiens, nec qui magis vices exigat. Potest fortasse Princeps inique, potest tamen odio esse nonnullis: etiamsi ipse non oderit: amari nisi amet, non potest. Diligis ergo, cum diligaris, et in eo, quod uttinque honestissimum est, tota gloria tua est, qui superior factus,

descendis in omnia familiaritatis officia, et in amicum ex Imperatore submitteris: imo tunc maxime Imperator, cum amicum ex Imperatore agis. Etenim cum plurimis amicitiis fortuna Principum indigeat, praecipuum est Principis opus, amicos parare. Placet tibi semper haec secta, et cum alias virtutes tuas, tum hanc constantissime teneas: nec unquam persuadeatur humile esse Principi, nisi odisse. Iucundissimum est in rebus humanis amari, sed non minus amare: quorum utroque ita frueris, ut cum ipse ardentissime diligas, adhuc tamen ardentius diligaris. Primum, quia facilius est unum amare, quam multos: deinde, quia tibi amicos tuos obligandi adest facultas tanta, ut nemo possit te, nisi ingratus non magis amare. Operae pretium est referre, quod tormentum tibi iniunxeris, ne quid amico negares, dimisisti optimum virum, tibique charissimum in vitus, et tristis, et quasi retinere non posses: quantum amares eum, desideno expertus es, distractus, separatusque dum cedis et vinceris. Ita quod fando inauditum, cum Princeps et Principis amicus diversa velletis, id potius factum est, quod amicus volebat.

XIII. Laus humanitatis a comparatione cum dissimili. ib. Traiani Imper. humana et socialis vita, cum Domitiani asperitate, et solitudine; illius in convictu securitas, cum huius in secessu periculis componitur.

Securi et hilares, cum commodum est, convenimus: et admittente Principe interd um est aliquid, quod nos domi, quasi magis necessarium teneat, excusari semper tibi, nec unquam excusandi sumus. Scis enim sibi quemque praestare, quod te videat, quod te frequentet, ac tanto liberalius ac diutius voluptatis huius copiam praebes. Nec salutationes tuas fuga, et vastitas sequitur. Remoramur, resistimus, ut in communi domo, quam nuper illa immanissima bellua plurimo terrore munierat, cum velut

quodam specu inclusa, nunc propinquorum sanguinem lamberet, nunc se ad clarissimorum civium strages, cedesque proferret. Observabantur foribus horror, et minae, et par metus admissis, et exclusis. Ad haec ipse occursu quoque visuque terribilis, superbia in fronte, ira in oculis, feminaeus pallor in corpore; in ore, impudentia multo rubore suffufa; non adire quisquam, non alloqui audebat, tenebras semper, secretumque captantem, nec unquam ex solitudine sua prodeuntem, nisi ut solitudinem faceret. Ille tamen, quibus sibi parietibus, et muris salutem suam tueri videbatur, dolum secum, et insidias, et ultorem scelerum Deum inclusit, dimovit, perfregitque custodias poena, angustosque per aditus, et obstructos ac per apertas fores, et invitantia limina irrupit: longeque tunc illi divinitas sua, longe arcana illa cubilia, saevique secessus, in quos timore, et superbia, et odio hominum agebatur. Quanto nunc tutior, quanto securior eadem domus? postquam eius non crudelitatis, sed amoris excubiis: non solitudine et claustris, sed civium celebritate defenditur: et quid ergo? Discimus exprimento fidissimam esse custodiam, principis ipsius innocentiam. Haec arx incessa, hoc inexpugnabile munimentum, munimento non egere. Frustra se terrore succinxerit, qui septus charitate non fuerit: armis enim arma irritantur. Num autem serias tantum partes dierum in oculis nostris, coetuque consumis? Num remissionibus tuis eadem frequentia, eademque illa socialitas interest? Num tibi semper in medio cibus, semperque mensa communis? Num ex convictu nostro mutua voluptas? num provocas, reddisque sermones? Num ipsum tempus epularum tuarum, cum frugalitas contrahat, extendit humanitas? Num enim ante medium diem distentus solitaria cena spectator adnotatorque convivis tuis immines? nec ieiunis, et inanibus, plenus ipse eructans, non tam apponis, quam obicis cibos, quos dedigneris apponere? aegreque perpessus superbam illam convinctus simulationem, rursus te ad clandestinam ganeam, occultumque luxum refers? Ergo non aurum. nec argentum, nec exquisita ingenia cenarum, sed suavitatem tuam iucunditatemque miramur, quibus nulla sacietas adest, quando sincera omnia et

vera et ornata gravitate. Neque enim aut peregrinae superstitionis mysteria, aut obscoena petulantia mensa Principis oberrat, sed benigna invitatio, et liberales ioci, et studiorum honor. I de tibi parcus et brevis somnus, nullumque amore nostri angustius tempus, quam quod sine nobis agis.

XIV. Laus a benevolentia. ib. Traiani Imper. benignitas et benevolentia erga suos, quos ante oppressos ad libertatem revocet.

Illuxerat primus consulatus tui dies, quo tu curiam ingressus, nunc singulos, nunc universos adhortatus es resumere libertatem, capessere quasi communis imperii curas, in vigilare publicis utilitatibus, et insurgere. Omnes ante te eadem ista dixerunt, nemini tamen ante te creditum est. Erant sub oculis naufragia multorum, quos insidiosa tranquillitate provectos improvisus turbo perculerat. Quod enim tam infidum mare, quam blanditiae principum illorum, quibus tanta levitas, tanta fraus, ut facilius esset iratos, quam propitios habere? Te vero securi, et alacres quo vocas sequimur: iubes, esse liberos, erimus: iubes, quae sentimus promere in medium, proferemus. Neque enim adhuc ignavia quadam et insito torpore cessavimus. Terror et metus, et misera illa ex periculis facta prudentia monebat, ut a Republica (erat autem omnino nulla respublica) oculos, aures, animos, averteremus. At nunc tua dextera, tuisque promissis freti, et innixi, obsepta diutina servitute ora reseramus; frenatamque tot malis linguam resolvimus. Vis enim tales esse nos, quales iubes: nihilque exhortationibus tuis fucatum, nihil subdolum, denique quod credentem fallere paret; non sine periculo fallentis: neque enim unquam deceptus est princeps, nisi qui prius ipse decepit. Equidem hunc parentis publici sensum, cum exhortatione eius, tum pronuntiatione ipsa perspexisse videor. Quae enim illa gravitas sententiarum? quam

inaffectata veritas verborum? quae adseveratio in voce? quae affirmatio in vultu? quanta in oculis, habitu, gestu, toto denique corpore fides? Tenebit ergo semper, quod suaserit: scierque nos, quoties libertatem, quam dedit, experiemur, sibi parere: nec verendum est, ne incautos putet, si fidelitate temporum constanter utamur, quos meminit sub malo principe aliter vixisse.

XV. Laus Pompel Magni, ab attributis boni Imperatoris. Cicero pro lege Manilia, circa medium.

4. Afelicitate, qua in maximis bellis semper usus est, statuiturque idcirco cateris in bello contra Mithridatem praeferendus.

Satis mihi multa verba fecisse videor, quare hoc bellum esset genere ipso necessarium, magnitudine periculosum: restat, ut de imperatore ad id bellum deligendo, ac tantis rebus praeficiendo, dicendum esse videatur. Utinam, Quirites, virorum fortium, atque innocentium copiam tantam haberetis, ut haec vobis deliberatio difficilis esset; quemnam potissimum tantis rebus, ac tanto bello praesiciendum putetis. Nunc vero, cum sit unus C. Pompeius qui non modo corum hominum, qui nunc sunt, gloriam, sed etiam antiquitatis memoriam virtute superarit: quae res est, quae cuiusquam animum in hac causa dubium facere possit? Ego enim sic existimo, in summo Imperatore quatuor has res inesse oportere, scientiam rei militaris, virtutem, auctoritatem, felicitatem. Quis igitur hoc homine scientior unquam, aut fuit, aut esse debuit? qui e ludo atque pueritiae disciplina, bello maximo, atque acerrimis hostibus, ad patris exercitum, atque in militiae disciplinam profectus est? qui extrema pueritia miles fuit summi imperatoris, ineunte adolescentia maximi ipse exercitus

imperator, qui saepius cum hoste conflixit, quam quisquam cum inimico concertavit? plura bella gessit, quam ceteri legerunt? plures pro vincias confecit, quam alii concupiverunt? cuius adolescentia ad scientiam rei militaris, non alienis praeceptis, sed suis imperiis: non offensionibus belli, sed victoriis, non stipendiis, sed triumphis est traducta? quod denique genus belli esse potest, in quo illum non exercuerit fortuna reipubl. civile, Africanum, Transalpinum, Hispaniense, mistum ex civitatibus, atque ex bellicosissimis nationibus, servile, navale, varia et diversa genera, et bellorum, et hostium, non solum, gesta ab hoc uno, sed etiam confecta, nullam rem esse declarant, in usu militari positam, quae huius viri scientiam fugere possit.

2 Iam vero virtuti C. Pompeii quae potest par oratio inveniri? quid est, quod quisquam aut dignum illo, aut vobis novum, aut cuiquam inauditum possit afferre? Neque enim illae sunt solae virtutes imperatoriae, quae vulgo existimantur, labor in negotiis, fortitudo in periculis, industria in agendo, celeritas in conficiendo, consilium in providendo: quae tanta sunt in hoc uno, quanta in omnibus reliquis imperatoribus, quos aut audivimus, aut vidimus, non fuerunt. Testis est Italia, quam ille ipse victor, L. Sylla, huius virtute et subsidio confessus est liberatam. Testis est Sicilia, quam multis undique cinctam periculis, non terrore belli, sed celeritate consilii, explicavit. Testis est Africa, quae magnis oppressa hostium copiis, eorum ipsorum sanguine redundavit, testis est Gallia, per quam legionibus nostris in Hispaniam iter, Gallorum internecione patefactum est. Testis est Hispania, quae saepissime plurimos hostes ab hoc superatos prostratosque conspexit, testis est iterum, et saepius Italia, quae cum servili bello tetro, periculosoque premeretur, ab hoc auxilium absente expetivit: quod bellum exspectatione Pomperi attenuatum, atque imminutum est: adventu sublatum, ac sepultum, testes vero iam omnes orae, atque omnes exterae gentes, ac nationes: denique maria omnia, tum universa, tum in singulis oris omnes sinus, atque portus. Quis enim toto mari locus per hos annos, aut tam firmum habuit praesidium, ut tutus esset? aut tam fuit abditus ut lateret? Quis navigavit, qui non se aut

tem mortis, aut servitutis periculo committeret, cum aut hieme, aut referto praedonum mari navigaret: Hoc tantum bellum, tam turpe, tam vetus, tam late divisum, atque dispersum, quis unquam arbitraretur, aut ab omnibus Imperatoribus uno anno, aut omnibus annis ab uno imperatore confici posse? Quam provinciam tenuistis a praedonibus liberam per hosce annos? quod vectigal vobis tutum fuit? quem socium defendittis? cui praesidio, classibus vestris fuistis? quam multas existimatis insulas esse desertas? quam multas, aut metu relictas, aut a praedonibus captas urbes esse sociorum? tantum bellum, tam diuturnum, tam longe, lateque dispersum, quo bello omnes gentes, ac nationes premebantur, Cn. Pompeius extremâ hieme apparavit, ineunte vere suscepit, media aestate confecit. Est haec divina, atque incredibilis virtus imperatoris, quid ceterae, quas paulo ante commemorare coeperam, quantae atque quam multae sunt? non enim solum bellandi virtus in summo, atque perfecto imperatore quaerenda est: sed multae sunt artes eximiae, huius administrae, comitesque virtutis. Ac primum quanta innocentia debentesse imperatores! quanta deinde omnibus in rebus temperantia! quanta fide! quanta facilitate! quanto ingenio! quanta humanitate! Quae breviter, qualia sint in Cn. Pompeio consideremus. Summa enim omnia sunt, Quirites: sed ea magis ex aliorum contentione, quam ipsa per sese cognosei, atque intelligi possunt. Quem enim possumus imperatorem aliquo in numero purare, cuius in exercitu veneant centuriatus, atque venierint? quid hunc hominem magnum, aut amplum de republ. cogitare, qui pecuniam ex aerario de promptam, ad bellum administrandum, aut propter cupiditatem provinciae magistratibus diviserit, aut propter avaritiam Romae in quaestu reliquerit? Vestra admurmuratio facit, Quirites, ut agnoscere videamini, qui haec fecerint. Ego autem nomino neminem, quare irasci mihi nemo poterit, nisi qui ante de se voluerit confiteri. Itaque propter hanc avaritiam imperatorum, quantas calamitates, quocumque ventum sit, nostri exercitus ferant, quis ignorat? Itinera, quae per hosc annos in Italia per agros, atque oppida civium Rom. nostri

imperatores fecerunt, recordamini, tum facilius statuetis, quid apud exteras nationes fieri existimetis. Utrum plures arbitramini, per hosce annos, militum vestrorum armis, hostium urbes, an hibernis, sociorum civitates esse deletas? Neque enim potest exercitum is continere imperator, qui se ipsum non continet: neque severus esse in iudicando, qui alios in se severos esse iudices non vult. Hic miramur, hunc hominem tantum excellere ceteris, cuius legiones si in Asiam pervenerunt, ut non modo manus tanti exercitus, sed ne vestigium quidem cuiquam peccato nocuisse dicatur? Iam vero, quemadmodum milites hibernent, quotidie sermones, et literae perferuntur, non modo, ut sumptum faciat in militem, nemini vis affertur: sed ne cupienti quidem cuiquam permittitur. Hiemis enim, non avaritiae perfugium maiores nostri in sociorum, atque amicorum tectis esse voluerunt. Age vero ceteris in rebus quali sit temperantia, considerate. Unde illam tantam celeritatem, et tam incredibilem cursum initum putatis? non enim illum eximia vis remigium, aut ars inaudita quaedam gubernandi, aut venti aliqui novi, tam celeriter in ultimas terras pertulerunt: sed haec res, quae ceteros remorari solet, non retardarunt: non avaritia ab instituto cursu ad praedam aliquam revocavit, non libido ad voluptatem, non nobilitas urbis ad cognitionem, non denique labor ipse ad quietem. Postremo signa, et tabulas, ceteraque ornamenta Graecorum oppidorum, quae ceteri tollenda esse arbitrantur, ea sibi ille ne visenda quidem existimavit. Itaque omnes quidem nunc in his locis Cn. Pompeium, sicut aliquem non ex hac urbe missum, sed de caelo delapsum, intuentur: nunc denique incipiunt credere fuisse homines Romanos hac quondam abstinentia: quod iam nationibus exteris incredibile, ac falso memoriae proditum videbatur: nunc imperir nostri splendor illis gentibus lucet: nunc intelligunt, non sine causa maiores suos tum, cum hac temperantia magistratus habebamus, servire populo Rom. quam imperare aliis maluisse. Iam vero ita faciles aditus ad eum privatorum, ita liberae querimoniae de aliorum iniuriis esse dicuntur, ut is, qui dignitate principibus excellit, facilitate par in fimis esse videatur. iam quantum consilio, quantum dicendi gravitate, et copia

valeat, in quo ipso inest quaedam dignitas imperatoria, vos, Quirites, hoc ipso in loco saepe cognoscetis. Fidem vero eius inter socios quantam existimari putatis, quam hostes omnium gentium sanctissimam esse iudicarint? Humanitate iam tanta est, ut difficile dictu sit, utrum hostes magis virtutem eius pugnantes timuerint, an mansuetudinem victi dilexerint. Et quisquam dubitavit, quin huic tantum bellum hoc transmittendum sit, qui ad omnia nostrae memoriae bella conficienda, divino quodam consilio natus esse videatur?

3. Et quoniam auctoritas multum in bellis quoque administrandis, atque imperio militari valet, certe nemini dubium est, quin eâ in re idem ille imperator plurimum possit. Vehementer autem pertinere ad bella administranda, quid hostes, quid socii imperatoribus vestris existiment, quis ignorat, cum sciamus, homines in tantis rebus, ut aut contemnant, aut metuant, aut oderint, aut ament, opinione non minus famae, quam aliqua certa ratione commoveri? Quod igitur nomen unquam in orbe terrarum clarius fuit? cuius res gestae pares? de quo homine vos, id quod maxime facit auctoritatem, tanta et tam praeclarata iudicia fecistis? An vero ullam usquam esse oram tam desertam putatis, quo non illius diei fama pervaserit, cum universus populus Roman. referto foro, repletisque omnibus templis, ex quibus hic locus conspici potest, unum sibi ad commune omnium gentium bellum Cn. Pompeium imperatorem deposcit? Itaque ut plura non dicam, neque aliorum exemplis confirmem, quantum huius auctoritas valeat in bello, ab eodem Cn. Pompeio omnium rerum egregiarum exempla sumantur: qui quo die a vobis maritimo bello praepositus est imperator, tanta repente vilitas annoxae ex summa inopia, et charitate rei frumentariae consecuta est, unius spe et nomine, quantam vix ex summa ubertate agrorum diuturna pax efficere potuisset. Iam vero, accepta in Ponto calamitate, ex co praelio, de quo vos paulo ante invitus admonui, cum socii pertimuissent, hostium opes, animique crevissent: cum satis firmum praesidium provincia non haberet, amisissetis Asiam Quirites, nisi ipsum id temporis divinitus Cn. Pompeium ad eas

regiones fortuna populi Rom. attulisset. Huius ad ventus et Mithridatem insolita inflammatum victoria continuit, et Tigranem magnis copiis minitantem Asiae retardavit. Et quisquam dubitabit, quid virtute perfecturus sit, qui tantum auctoritate perfecerit? aut quam facile imperio, atque exercitu socios, et vectigalia conservaturus sit, qui ipso nomine, ac rumore defenderit? Age vero, illa res quantam declarat eiusdem hominis apud hostes populi Rom. auctoritatem, quod ex locis tam longinquis, tamque diversis, tam brevi tempore omnes unâ huic se dedi derunt? quod Cretensium legati, cum in eorum insula noster imperator, exercitusque esset, ad Cn. Pompeium in ultimas prope terras venerunt, eique se omnes Cretensium civitates de dere velle dixerunt? Quid? idem ipse Mithridates, nonne ad eundem Cn. Pompeium, legatum usque in Hispaniam misit: eumque Pompeius legatum semper iudicavit: ii, quibus semper erat molestum, ad eum potissimum esse missum, speculatorem, quam legatum indicare maluerunt? Potestis igitur iam constituere, Quirites, hanc auctoritatem, multis postea rebus gestis, magnisque vestris iudiciis amplificatam, quantum apud illos reges, quantum apud exteras nationes valituram esse existimetis.

4. Reliquum est, ut de felicitate, quam praestare de se ipso nemo potest, meminisse, et commemorare de altero possumus, sicut aequum est homini de potestate Deorum timide, et pauca dicamus. Ego enim sic existimo: Maximo, Marcello, Scipioni, Mario, et ceteris magnis imperatoribus, non solum propter virtutem, sed etiam propterfortunam, saepius imperia mandata, atque exercitus esse commissos, fuit enim profecto quibusdam summis viris quaedam ad amplitudinem, et gloriam, et ad res magnas bene gerendas divinitus adiuncta fortuna. De huius autem hominis felicitate, quo de nunc agimus, hac utar moderatione dicendi, non ut in illius potestate fortunam positam esse dicam, sed ut praeterita meminisse, reliqua sperarivideamur, ne aut invisa aliis immortalibus oratio nostra, aut ingrata esse videatur Itaque non sum praedicaturus, Quirites, quantas ille res domi, militiaeque terra marique quantaque felicitate gesserit? ut eius semper voluntatibus, non modo cives assenserint,

assenserint, socii obtemperarint, hostes oboedierint: sed etiam venti, tempestatesque obsecundarint, hoc brevissime dicam, neminem unquam tam impudentem fuisse, qui a diis immortalibus tot, et tantas res tacitus auderet optare, quot, et quantas dii immortales ad Cn. Pompeium detulerunt, quod ut illi proprium ac perpetuum sit, Quirites, cum communis salutis, atque imperii, tum ipsius hominis causa (sicuti facitis) velle et optare debetis. Quare cum bellum ita necessarium sit, ut negligi non possit: ita magnum, ut accuratissime sit administrandum: et cum ei imperatorem praeficere possitis, in quo sit eximia belli scientia, singularis virtus, clarissima auctoritas, egregia fortuna: dubitabimus, Quirites, quin hoc tantum boni, quod a diis immortalibus oblatum, et datum est, in rempubl. conservandam, atque amplificandam conferatis?

IMITATIO.

Propinqua imitatio harum orationum in cuiuslibet magni Regis ac Principis cum civilibus, tum bellicis virtutibus praedicandis, e. g. Tilii nostra aetate fortissimi militis, vel superioris saeculi Alexandri Fanesii, vol etiam Caroli Quinti, adhiberi poterit. Remotior imitatio futura est, e. g. D. Franciscum Xaverium a scientia, virtute, ac felicitate convertendorum animorum, laponibus Chinensibusque Apostolum esse praesiciendum doceas. Verbo, in omni genere Epidictico hic invenies imitatione digna, quae ut lib 1. praeceptis quibusdam complexi sumus; ita ex Plinio Secundo, ac Cicerone, laudatissimis, ac diversi ingenii scriptoribus, placuit hoc loco in exemplis proponere, quae tuto ac cum laude sequeris.

CAPUT XVIII. Dehominum et scelerum vituperio.

NOn minus ad perstringendam improbitatem, atque illa quae reprehensionem merentur vituperanda, instructus debet esse orator, quam ornanda quae laudem merentur. Quamquam vero is qui in uno versatus est

encomiastico genere ad reprehendendum imparatus esse vix possit, cum contrariorum disciplina sit eadem, et ab uno oppositorum illustretur alterum, tamen quia Ciceronis admirabilis ad perstringendum vis fuit. hanc palaestrae epidicticae partem, tamquam actum hoc in genere ultimum ex solo Tullio instruere placuit: qui ut priori aliquanto disficilior est; ita etiam futurus erit illustrior, perque omnes inventionum fontes, et nobiliores figurarum habitus, aliquot exemplis diducetur, quae cum praeceptislibrit. erunt componenda.

In his exemplis apparebit, quae in exornativo genere descriptionum vis sit, ex fonte in ventionum primo, quemadmodum ab enumeratione partium, a causis, effectis, adiunctis, hoc est, locis propriis res amplificanda sit, quaenon minus in laudandis aliis, quam reprehendendis servire eloquentiae studioso poterunt.

Exemplum 1. Descriptio improborum hominum, ac turbaetae reipubl. Cicero pro Sextio, in principio orat. 1. ex vol. 3.

1. Cicero furentem contra se inducit Clodium Tribunum pleb. Deinde duos graphice depingit Consules, alterum mollem Gabinum, alterum Severum Pisonem, qui promissis a Clodio Provinciis adversus Ciceronem coniurarunt.

2. Lugentem hoc in casu urbem mutata veste inducit, vetantibus luctum consulibus, quorum leges quoque priscas abrogantium audaciam proponens exagitat.

3. Describit reipubl. pericula, si improbis restitisset, eamque secum conservatam esse contendit.

Antequam de Tribunatu P. Sexti incipiam, totum superioris anni reipubl. naufragium exponam. In quo colligendo, ac reficienda salute communi, omnia reperientur P. Sexti dicta, facta, consilia versata. Fuerat ille annus in reipubl. magno metu, et multorum timore,

tamquam intentus arcus in me unum, sicut vulgo ignari rerum loquebantur: re quidem vera, in universae reipubl. traductione ad plebem suribundi hominis, ac perditi, mihi irati, sed multo acrius otii, et communis salutis inimicim, hunc vir clarissimus, mihique, multis repugnantibus, amicissimus Cn. Pompeius omni cautine, foedere, execratione devinxerat, nihil tribunatu contra me esse facturum, at ille nefarius ex omnium scelerum colluvione natus, parum se foedus violaturum arbitratus, nisi ipsum cautorem alieni periculi suis propriis periculis terruisset: hanc tetram immanemque belluam, vinctam auspiciis, alligatam more maiorum, constrictam legum sacratarum catenis, solvit subito legum vinculis Consul, vel ut ego arbitror exornatus, vel, ut nonnemo putaret, mihi iratus, ignarus quidem certe et impendentium tantorum scelerum ac malorum. Qui tribunus plebis felix in evertenda republ. fuit, nullus suis nervis, qui enim in eiusmodi vita nervi esse potuerunt, hominis fraternis flagitiis, sororis stupris, omnia inaudita libidine infamis? sed fuit profecto quaedam illa reipubl. fortuna fatalis, ut ille coecus atque amens tribunus plebis nancisceretur, quid dicam Consules? hoccine ut ego appellem nomine, everfores huius Imperii? proditores vestrae dignitatis? hostes bonorum omnium? qui ad delendum Senatum, affligendum equestrem ordinem, exstingenda omnia iura, atque instituta maiorum se illis fascibus, ceterisque insignibus summi honoris atque Imperii ornatos esse arbitrabantur, quorum, per Deos immortales, si nondum scclera vulneraque inusta reipubl. vultis recordari, vultum, atque incessum animis intueamini, facilius facta eorum occurrent mentibus vestris, si ora ipsa oculis proposueritis. Alter unguentis affluens, calamistrata coma, despiciens conscios stuprorum, ac veteres vexatores aetatulae suae, puteali et foeneratorum gregibus inflatus, atque perculsus, olim, ne Scyllaeo illo aeris alieni in freto ad columnam adhaeresceret, in tribunatus portum profugerat, contemnebat Equites Rom. minitabatur Senatur: venditabat se operis, atque ab iis ereptum, ne de ambitu caussam diceret, praedicabat: ab iisdem se,

etiam invito Senatu, provinciam sperare dicebat: eamque nisi adeptus esset, se incolumem ullo modo fore arbitrabatur alter, ô Dii boni, quam teter incedebat, quam truculentus, quam terribili aspectu. Unum aliquem te ex barbatis illis, exemplum Imperii veteris, imaginem antiquitatis, columen reipubl. diceres tueri. Vestitus aspere, nostra hac purpura plebeia ac pene fusca, capillo ita horrido, ut Capua, in qua ipse tum imaginis formandae causa, duum viratum gerebat, Seplasiam [Note: (a) Vicus Capuae urbis, in quo unguentarii et myropolae erant.] sublaturus videretur. Nam quid ego de supercilio dicam, quod tum hominibus non supercilium, sed pignus reipubl. videbatur? tanta erat gravitas in oculo, tanta frontis contractio, ut illo supercilio Respublica, tamquam Atlante caelum, niti videretur: erat denique hic omnium sermo. Est tamen reipubl. magnum firmumque subsidium: habeo, quem opponam labi illi, atque coeno: vultu medius fi dius collegae sui libidinem, levitatemque franget, habebit Senatus, in hunc annum quem sequatur: non deerit auctor, et dux bonis, mihi denique homines praecipue gratulabantur, quod habiturus essem contra tribunum plebis furiosum, et audacem cum amicum, et affinem, tum etiam fortem et gravem consulem. Atque eorum alter fefellit neminem, quis enim clavum tanti Imperii, et gubernacula reipubl, tractare in maximo cursu ac fluctibus posse arbitraretur, hominem emersum subito ex diuturnis tenebris lustrorum, ac stuprorum, vino, ganeis, lenociniis, adulteriisque confectum, cum is praeter spem in altissimo gradu, alienis opibus positus esset, qui non modo tempestatem intueri impendentem temulentus, sed ne lucem quidem insolitam aspicere posset? alter multos plane in omnes partes fefellit: erat enim hominum opinioni nobilitate ipsa, blanda conciliatricula, commendatus. Omnes semper nobilitati favemus, et quia utile est reipubl. nobiles hominses esse dignos maioribus suis, et quia valet apud nos clarum hominum, et bene de republ. meritorum memoria etiam mortuorum, quia tristem semper, quia taciturnum, quia subhorridum atque incultum videbant: et quod erat eo

nomine, ut ingenerata familiae frugalitas videretur: favebant, gaudebant, et ad integritatem maiorum spe sua hominem vocabant, materni generis obliti. Ego autem (vere hoc dicam iudices) tantum esse in homine sceleris, audaciae, crudelitatis, quantum ipse cum republ. sensi, numquam putavi: nequam esse hominem, et levem, et falsa opinione, errore hominum, ab adolescentia commendatum sciebam, etenim animus eius vultu, flagitia parietibus tegebantur. Sed haec obstructio nec diuturna est, nec obducta ita, ut curiosis oculis perspici non possit. Videbamus genus vitae, desidiam, inertiam: inclusas eius libidines, qui paulo propius accesserant, intuebantur. Denique etiam sermonis ansas dabat, quibus reconditos eius sensus tenere possemus. laudabat homo doctus Philosophos nescio quos: neque eorum tamen nomina poterat dicere: sed eos tamen laudabat maxime, qui dicuntur praeter ceteros esse auctores, et laudatores voluptatis: cuius, et quo tempore, et quo modo, non quaerebat: verbum ipsum omnibus modis animi, et corporis devorabat: eosdemque praeclare dicere aiebat, sapientes omnia sua causa facere: rempubl. capessere hominem bene sanum non oportere, nihil esse praestabilius otiola vita, et plena, et conferta voluptatibus. Eos autem, qui dicerent dignitati esse serviendum, reipubl. consulendum, officii rationem in omni vita, non commodi esse ducendam, subeunda pro patria pericula, vulnera excipienda, mortem oppetendam, vaticinari atque insanire dicebat. Ex his assiduis eius quotidianisque sermonibus, et quod videbam, quibus cum hominibus in interiore aedium parte viveret, et quod ita domus ipsa fumabat, ut multa eius sermonis indicia redoleret, statuebam sic, boni nihil ab illis nugis exspectandum, mali quidem certe nihil pertimescendum. Sed ita est, iudices: ut, si gladium parvo puero, aut si imbecillo seni, aut debili dederis, ipse impetu suo nemini noceat: sin ad nudum vel fortissimi viri corpus accesserit, possit acie ipsa et ferri viribus vulnerari: ita, cum hominibus enervatis, atque exanguibus consulatus tantus, tamquam gladius esset datus; qui per se pungere neminem unquam potuissent, hi, summi Imperii nomine armati, rempubl.

contrucidaverunt: fedus fecerunt cum tribuno plebis palamus ut ab eo provincias acciperent, quas ipsi vellent: exercitumus et pecuniam, quantam vellent, eâ lege, si ipsi prius tribuno pleb. afflictam rempublicam tradidissent: id autem fedus meo sanguine ictum sanciri posse dicebant.

2. Qua re patefacta (neque enim dissimulari tantum scelus poterat, nec latere) promulgantur eodemque tempore rogationes ab uno tribuno de mea pernicie, et de provinciis Consulum nominatim. Hîc tum senatus solicitus, vos equites excitati, Italia cuncta permota, omnes denique omnium generum, atque ordin um cives summae reipubl. a Consulibus, atque a tummo Imperio petendum esse auxilium arbitrabantur; cum illi soli essent, praeter furiosum illum tribunum, duo reipubl. turbines, qui non modo praecipitanti patriae non subvenirent, sed etiam nimium tarde concidere moeterent. Flagitabatur ab his quotidie cum querelis bonorum omnium, tum etiam precibus Senatus, ut meam causam susciperent, agenent aliquid, denique ad Senatum referrent. hic non modo negando, sed etiam irridendo, amplissimum quemque illius ordinis insequebantur. Hic subito, cum incredibilis in Capitolium multitudo ex tota urbe cunctaque Italia convenisset, vestem mutandam omnes, meque etiam omni ratione privato consilio (quoniam publicis ducibus respubl. careret) defendendum putarunt. Erat eodem tempore senatus in aede concordiae, quod ipsum templum repraesentabat memoriam consulatus mei, cum flens universus ordo Concinnatum Consulem orabat. Nam alter ille horridus, et severus consulto se domi continebat, qua tum superbia coenum illud, ac labes, amplissimi ordinis preces, ac clarissimorum civium lacrimas repudiavit? me ipsum ut contempsit helluo patriae? nam quid ego patrimonii, dicam? quod ille, cum quasi quaestum faceret, amisit. Cum venisset ad Senatum; vos, vos inquam, Rom et omnes boni, veste mutata, vos pro meo capite ad pedes lenonis impurissimi proiecistis, cum, vestris precibus a latrone illo repudiatis, ut incredibili fide, magnitudine animi, constantia, L. Mummius ad Senatum de Republ. retulit, Senatusque frequens vestem pro mea salute mutandum censuit. O diem illum iudices, sunestum Senatui, bonisque omnibus reipubl. luctuosum, mihi ad domesticum maerorem gravem, ad posteritatis

memoriam gloriosum, Quid enim quisquam potest ex omni memoria sumere illustrius, quam pro uno cive et bonos omues privato consensu, et universum Senatum publico consilio mutasse vestem? quae quidem tum mutatio non deprecationis causa est facta, sed luctus, quem enim deprecarentur, cum omnes essent sordidati? cumque hoc satis esset signi esse improbum, qui mutata veste non esset Erat igitur in lu ctu Senatus: squalebat civitas publico consilio mutata veste: nullum erat Italiae mancipium, nulla Colonia, nulla praefectura, nulla Romae societas vectigalium. nullum collegium, aut concilium, quodtunc non honorificentissime decrevisset de mea salute: cum subito edic unt duo consules, ut ad suum vestitum Senatores redirent. Quis unquam Consul senatum ipsius decretis parere prohibuit? quis Tyrannus miseros lugere vetuit? parumne est Piso (ut omittam Gabinium) quod tantum homines fefellisti, ut negligeres auctoritatem Senatus, optimi cuiusque consilia contemneres? reipublicae proderes? consulare nomen affligeres? etiamne edicere audeas, ne maererent homines meam, suam, reipublicae calamitatem? neve hunc suum dolorem veste mutata significarent? nam sive illa vestis mutatio ad luctum ipsum, sive ad deprecandum valebat, quis unquam tam cruelis fuit, qui prohiberet quemquam aut sibi maerere, aut ceteris supplicare? quid? sua sponte homines in amicorum periculis unstitum mutare non solent? pro teipso Piso nemône mutavit: neistiquidem, quos legatos, non modo nullo Se natus Consulto, sed eriam repugnante Senatu, tute tibi legasti? ergo hominis desperati, et proditoris reip ubl, casum lugebunt fortasse qui volent: civis florentissimibenevolentia bonorum, et optime de salute patriae meriti periculum coniun ctum cum periculo civitatis lugere Senatui non licebit? iidem consules, (si appellandi sunt Consules, quos nemo est, qui non modo ex memoria, sed ex fastis evellendos non putet) pacto iam federe provinciarum producti in circo Flaminio in concionem ab illa furia, ac peste patriae, maximo cum gemitu vestro, omnia, quae tum contra me, contraque rempublicam dixerant, voce ac sententia sua comprobaverunt. Itsdem Consulibus sedentibus, atque inspectantibus, lata lex est, ne auspicia valerent, ne quis obnuntiaret, ne quis legi intercederet

ut omnibus festis diebus legem ferri liceret, ut lex Aelia, lex Fusia, ne valeret, Qua una rogatione, quis est, qui non intelligat, universam rempublicam esse deletam? iisdem Consulibus inspectantibus, servorum delectus habebantur pro tribunali Aurelio, nomine collegiorum, cum vicatim homines conscriberentur, decuriarentur; ad vim, ad manus, ad caedem, ad direptionem incitarentur. lisdem Consulibus arma in templum Castoris palam comportabantur: gradus eiusdem templi tollebantur, armati homines forum, et conciones tenebant: caedes, lapidationes fiebant, nullus erat Senatus nihil reliqui Magistratus: unus omnem omnium potestatem armis, et latrociniis possidebat, non aliqua vi sua, sed cum duos Consules a republica provinciarum federe retraxisset; insultabat, dominabatur, aliis pollicebatur, terrore, ac metu multos, plures etiam spe, et promissis tenebat. Quae cum essent eiusmodi, iudices: cum Senatus duces nullos, ac pro ducibus proditores, aut potius apertos hostes haberet: equester ordo reus a Consulibus citaretur: Italiae totius anctoritas repudiaretur, alii nominatim relegarentur: alii metu, ac periculo terrerentur: arma essent in templis, armati in foro, eaque non silentio consulum dissimularentur, sed et voce, et sententia comprobarentur, cum omnes urbem nondum excisam et eversam, sed iam captam, atque oppressam videremus: tamen his tantis malis tanto bonorum studio restirissemus; sed me alii metus, atque aliae curae, suspicionesque moverunt.

3. Forsan nonnemo vir fortis, acris animi magnique dixerit, restitisses, repugnasses, mortem pugnans oppetisses. De quo te, te inquam, patria obrestor, et vos penates patriique Dii, me vestrarum fedium, templorumque causa, me propter salutem meorum civium, quae mihi semper fuit mea charior vita, dimicationem caedem que fugisse. etiam si mihi in aliqua nave cum meis amicis naviganti hoc iudices accidisser, ut multi ex multis locis praedones classibus, eam navem se oppressuros minitarentur, nisi me unum sibi dedissent: si id vectores negarent, ac mecum simul interire, quam metradere hostibus mallent: iecissem me ipse potius in profundum, ut ceteros conservarem, quam illos mei tam cupidos, non modo ad certam mortem, sed in magnum vitae discrimen adducerem. cum vero in hanc reipublic. navem,

ereptis Senatui gubernaculis, fluitantem in alto tempestatibus seditionum ac discordiarum, armarae tot classes, nisi ego unus deditus essem, incursurae viderentur, cum proscriptio, caedes, direptio denuntiarentur: cum alii me suspicione periculi fuinen defenderenr, alii verere odio bonorum incitarentur, alii inviderent, alii obstare sibi me arbitrarentur, alii nlcisci dolorem sunm aliquem mallent, alii rem ipsam publicam arque hunc bonorum statum otiumque odissent, et ob hasce causas tot tamque varias me unum deposcerent: depugnarem potius, cum summo, ne dicam exitio, sed periculo certe vestro, liberorumque vestrorum, quam non id, quod omnibus impendebat, unus pro omnibus susciperem ac subirem? victi essent improbi: at cives, at ab eo privato, quisine armis etiam rempubl. Consul conservarat. Sin victi essent boni, qui superessent? non ad servos videtis rem venturam fuisse? an mihi ipsi, ut quidam putant, fuit mors aequo animo oppetenda? quid? tum morremne fugiebam? an erat res ulla, quam mihi magis optandam putarem? aut ego illas res rantas in tanta improborum multitudine cum gerebam non mihi mores, non exilium ob oculos versabantur? non haec denique a me tum, tamquam fata, in re ipsa gerenda concinebantur, an erat mihi in tanto luctu meorum tanta disiunctione, tanta acerbitate, tanta spoliatione omnium rerum, quas mihiautnatura, aut fortuna dederat, vita retinenda? tam eram rudis? tam ignarus rerum? tam expers consilii, aut ingenii? nihil audieram? nihil videram? nihil ipse legendo, quaerendoque cognoveram? nesciebam vitae brevem esse cursum, gloriae sempiternum? cum esset omnibus definita mors, optandum esset, ur vita quae necessitati deberetur, patriae potius donata, quam reservata naturae videretur? servavi igitur rempublicam discessu meo, iudices: caedem a vobis liberisque vestris, vastitatem, incendia, rapinas meo dolore luctuque depuli, et unus rempubl. bis servavi, semel gloria, iterum aerumna mea. Neque enim in hoc me hominem esse inficiabor unquam, ut me optimo fratre, carissimis liberis, fidissima coniuge, vestro conspectu, patria, hoc honoris gradu, sine dolore caruisse glorier. Quod si fecissem; quod a me beneficium haberetis, cum pro vobis ea, quae mihi essent vilia, reliquissem? hoc meo quidem animo, summi in patriam amoris mei signum esse debet

certissilmum, quod, cum abesse ab ea non possem sine summo dolore, hunc me perpeti, quam illam labefactari ab improbis, malui. Memineram, iudices, divinum illum virum, atque ex iisdem, quibus nos, radicibus natum ad salutem im perii huius, C. Marium, summâ senectute, cum prope vim iustorum armorum profugisset, primo senile corpus paludibus occultasse demersum, deinde ad in firmorum ac tenuissimorum hominum Minturnis misericordiam confugisse, inde navigio perparvo, cum omnes portus terrasque fugeret, in oras Africae desereissimas pervenisse. atque ille vitam suam, ne inultus esset, ad in ertissimam spem, et ad reipubl, statum reservavit: ego, qui (quemadmodum multi in senatu me absente dixerunt) periculo reipubl. vivebam, quique ob eam causam consularium literis de senatus sententia exteris nationibus commendabar, nonne, si meam vitam deseruissem, rempubl prodidislicm? in quo quidem nunc, me restituto, vivit mecum simul exemplum reipubl, defendendae. Quod si immortale retinetur, quis non intelligit immortalem hanc civitatem futuram.

4. Sed ut revertar ad illud, quod mihi in hac omni est oratione propositum, omnibus malis illo anno scelere consulum rempubl. esse confectam: primum illo ipso die, qui mihi sunestus fuit, omnibus bonis luctuosus, cum ego me e complexu patriae, conspectuque vestro eripuissem, et metu periculi vestri, non mei, fuiorihominis, sceleri, perfidiae, telis, minisque cessissem: patriamque, quae mihi erat charissima, propter ipsius patriae caritatem reliquissem, oum meum illum casum tam horribilem, tam gravem, tam repentinum non solum homines, sed tecta urbis ac templa lugerent: nemo vestrum forum, nemo curiam, nemo lucem aspicere vellet: illo inquam, ipso die, die dico? im mo hora, atque etiam puncto temporis eodem, quo mihi reique publicae pernicies, Gabinio et Pisoni provincia rogata est. Prô Dii immortales, custodes et conservatores huius urbis, atque imperii! quaenam illa in republ. monstra, quae scelera vidistis? civis erat expulsus is, quirempubl, ex Senatus auctoritate cum omnibus bonis defenderat, et expulsus non alio aliquo, sed eo ipso crimine. Erat autem expulsus sine iudicio, vi, lapidibus, ferro, servitio denique concitato: lex erat lata vastato ac relicto foro, sicariis, servisque tradito, et ea lex, quae ut ne ferretur,

Senatus fuerat veste mutata. Haec tanta perturbatione eivitatis, ne noctem quidem consules inter meum discrimen et eorum praedam interesse passi sunt: statim me percluso, ad meum sanguinem hauriendum, et spirante etiam republ. ad eius spolia detrabenda advolaverunt. Omitto grarulationes, epulas, parritionem aerarii: beneficia, spem, promissa, praedam, laetitiam paucorum in luctu ommum. Vexabatur uxor mea: liberi ad necem quaerebantur: gener, et Piso gener, a Pisonis consulis pedibus supplex reii ciebatur: bona diripiebantur, eaque ad consules deferebantur: domus ardebatin palatio: consules epulabantur qui si meis incommodis laetabantur, urbis ramen periculo commoverentur.

IMITATIO.

Egregium in Ieanne Chrysostome Constantinopoli propter. Eudoxiam Augustam et sceleratos Episcopos spsi sa entes, in exilium eiecto, ad imitandum exemplum proponitur, ut quiinvito poputo, et bonis omnibus, ultro cessit improborum audacia, ne probi secum perirent, magno rursum honore revocatus. In qua historia plurima cum Ciceronis exilio conveniunt.

II. Catilina exilium et voniuratorum scelera enumeratione atque oppositione amplificata, et perstricta. Cicero orat. 2. in Catil.

1. Catilinam seleratum urbe egressum esse, variâ eiusdem rei amplificatione, gaudet.

2. Optat, et hortatur, ut reliqui ex nefaria societate sequantur, recusantibus minatur.

3. Catilinam postremo extra urbem cum reliquis coniuratis facile opprimendum ostendit.

Tandem aliquando, Quirites, L. Catilinam furentem audacia, scelus anhelantem, pestem patriae nefarie molientem, vobis, atque huic orbi ferrum, flammamque

minitantem, ex urbe, vel eiecimus, vel emifimus, vel ipsum egredientem urbe, prosecuti sumus. Abiit, excessit, evasit, erupit. Nulla iam pernicies a monstro illo, atqueprodigio moenibus ipsis intra moenia comparabitur. Atque hunc quidem unum huius belli demestici ducem sine controversia vicimus, non enim iam inter latera nostra sica illa versabitur: non in campo, non in foro, non in curia, non denique intra domesticos parierespertimescemus. Locoille motus est, cum ex urbe depulsus: palam iam cum hoste, nullo impediente bellum iustum geremus. Sine dubio perdidimus hominem, magnificeque vic imus, cum illum ex occultis insidiis in apertum latrocinium coniecimus. Quod vero non cruentum mucronem, ut voluit, extulir, quod vivis nobis egressus est, quod ei ferrum de manibus extorsimus, quod mcolumes cives, quod stantem urbem reliquit: quanto tandem illum maerore afflictum esse, et profligatum putatis? Iacer ille nunc prostratus, Quirites, et se perculsum atque abiectum esse sentit, et retorquer oculos profecto saepe ad hanc urbem: quam ex fuis faucibus erepram esseluger.

2. Hunc vero si fui fuerint comites secuti: si ex urbe exierint desperatorum hominum flagitiosi greges, ô nos beatos! ô rempubl. fortunatam! ô praeclaram laudem consulatus mei! Non enim iam sunt mediocies hominum libioines, non humanae audaciae, ac tolerandae, nihil cogitant, nisi caedes, nisi incendia, nisirapinas: patrimonia sua profuderunt: fortunas fuas abligurierunt: res eos iam pridem, fides deficere unper coepit: eadem tamen illa, quae erat in abundantia, libido permanet. Quod si in vino, et alea commessationes solum, et scorta quaererent: essent illi quidem desperandi, sed tamen esset serendi. Hoc vero quis ferre possit. merceshomines fortissimis viris insidiari, stultissimos prudentissimis, ebriosos sobriis, dormientes vigilantibus? qui accubantes in conviviis, compleximulieres impudicas, vino languidi, confecti cibo, sertis redimiti, unguentis obliti, debilitati stupris, eructant sermonibus fuis caedem honorum, atque urbis incendia. Quibus ego confido impendêre fatum aliquod: et poenas iam diu improbitati, nequitiae, sceleri, libidini debitas, aut instare iam plane, aut certe iamappropinquare. Quos si meus consulatus, quoniam

sanare non potest, sustulerit: non breve nescio quod tempus, sed multa saecula propagarit reipubl: Nulla est enim ratio, quam pertimescamus: nullus rex, qui bellum populo Rom. inferre possit. omnia sunt externa, unius virtute, terra, marique pacata. domesticum bellum manet? intus insidiae lunt: intus inclusum periculum est: intus est hostis. cum luxuria nobis, cum amentia, cum scelere certandum est, Huicego me bello ducem profiteor, Quirites, suscipio inimicitias hominum perditorum. Quae sanari poterunt, quacumque ratione sanabo: quae resecanda erunt, non patiarad perniciem civitatis manere. Proinde, aut exant, aut quiescant: aut, si in urbe, et in eadem mente permanent: ea, quae merentur, exspectent.

3. Instruite nunc, Quirites, contra has tam praeclaras Catilinae copias, vestra praesidia, vestrosque exercitus: et primum gladiatori illi confecto et saucio, consules, imperatoresque vestros opponite: deinde contra illam naufragorum eiectam, ac debilitatam manum, florem totius Italiae, ac robur educite. iam vero urbes Coloniarum, municipiorum respondebunt Catilinae tumulis silvestribus. Neque vero ceteras opes, ornamenta, praesidia vestra cum illius lattonis inopia atque egestate debeo conferre. Sed, si omissis his rebus omnibus, quibus nos superamus, eget ille, senatu, equitibus, populo, Rom. urbe, aerario, vectigalibus, cuncta Italia, provinciis omnibus, exteris nationibus, si inquam his rebus omissis, ipsas causas, quae interse confligunt, contendere velimus: ex eo ipso, quam valde illi iaceant, intelligere possumus. Ex hac enim parre pudor pugnat, illinc petulantia: hinc pudicitia, illinc fraudatio: hinc pietas, illinc scelus: hinc constantia, illinc furor: hinchonestas, illinc turpitudo: hinc continentia, illinc libido: denique ae quitas, temperantia, forritudo, prudentia, virtutes omnes certant cum iniquitate, cum luxuria, cum ignavia, cum temeritate, cum vitiis omnibus: postremo copiae cum egestate, bona ratio cum perdita, mens sana cum amentia, bona denique spes cum omnium rerum desperatione confligit. In huiusmodi cerramine ac praelio, nonne, etiamsi hominum studia deficiant, Dii ipsi immortales cogent ab his praeclarissimis virtutibus, tot et tanta vitia superari? Quae cum ita sint Quirites, vos, quemadmodum iam antea dixi, vestra tectacustodiis,

vigiliisque defendite: mihi, ut urbi sine vestro motu, ac sine ullo tumultu satis esset praesidii, consultum, ac provisum est. Coloni omnes, municipesque vestri, certiores a me facti de hac nocturnâ excursatione Catilinae, facile urbes suas, finesque defendent: gladiatores, quam sibt ille maximam manum, et certissimam fore putavit, quamquam animo meliore sunt, quam pars patriciorum potestate tamen in vestra continebuntur. Q. Metellus, quem ego prospiciens hoc, in agrum Gallicanum, Picenumque praemisi, aut opprimet hominem, aut omnes eius motus, conatusque prohibebit, reliquis autem de rebus constituendis, maturandis, agendis, iam ad Senatum referemus, quem vocati videtis. Nunc illos qui in urbe remansernut, atque adeo qui contra urbis salutem, ommumque vestrum, in urbe a Cartlina relicti sunt, quamquam sunt hostes, tamen quia nati sunt cives, monitos etiam, atque etiam volo. Mea lenitas adhuc sicubi solutior visa est, hoc exspectavit, ut id, quodlarebat, erumperet. Quod reliquum est iam non possum oblivilci, meam hancesse patriam, me horum esse consulem: mihi aut cum his vivendum, aut pro his esse moriendum. Nullus est portis custos, nullus insidiator viae: siqui exire volunt, consulere sibi possnut: qui vero in urbe se commoverit, cuius ego non modo sactum, sed inceptum ullum, conatumve contra patriam deprehendero: sentiet in hac urbe esse Consules vigilantes, esse egregios magistratus, essefortem Senatum, esse arma, esse carcerem: quem vindicem nefariorum, ac manifestorum scelerum maiores nostriesse voluerunt. Atque haec omnia sic agentur, Quirites, ut res maximae minimo motu, pericula summa nullo tumultu, bellum intestinum, ac domesticum, post hominum memoriam crudelissimum, et maximum, me uno togato duce et imperatore, sedetur. Quod ego sic administrabo, Quirites, ut, si ulle modo fieri poterit, ne improbus quidem quisquam in hac urbe poenam fui sceleris sufferat. Sed si vis manifestae audaciae, si impendens patriae periculum me necessario de hac animi lenitate deduxerint: illud profecto perficiam, quod in tanto et tam insidioso bello vix optandum videtur, ut nequis bonus intereat, paucorum poenâ vos omnes salvi esse possitis. Quae quidem ego, neque mea prudentia, neque humanis consiliis sretus polliceor vobis, Quirites, sed multis et non dubiis Deorum

immortalium, significationibus: quibus ego ducibus in hancspem, sententiam que sum ingressus: qui iam non procul, ut quondam solebant, ab extero hoste atque longinquo, sed hic praesentes suo numine, atque auxilio, sua templa, atque urbis tecta defendunt. Quos vos, Quirites, precari, venerari, atque implorare debetis, ut quam pulcherrimam, florentissimam, potentissimamque esse voluerunt, hanc omnibus hostium copiis, terra marique superatis, a perditissimorum civium nefario scelere defendant.

IMITATIO.

Adversari haereticos, velpriscos, vel novitios Catholicae Ecclesia exitium molientes. ut, e. g. Anabaptistas husus aut superioris saecult. qui Monasteriensibus nefario sartore Leidensi duce exitium pene extremum attulerunt, Episcopo denique illam h minum pestem funditus evertente, similis potest oratio intorqueri.

III. Quod Piso et Gabinius nihil in Provinciis dignum triumphoegerint, a causis. et effectis, cum descriptione hincnatae infamia, et scelerataeconscientiaepoena, mirifice exaggerat. Vol. 3. or. 6. in Pison. circa medium.

1. Pisoni exprobrat, quod Macedoniae Imperator electus literas ad Senatum, vel nullas dederit, vel ab amicis suppressae sint. Gabiniusdederit; sedcumprobro fuerint reiectae. Hanc vero tantam poenam (qualis haec infamiaeect) se negat a Dits exorarepro bosiibus ausum fuisse.

2. Poenam sceleratae conscientiae ob male administratas spoliatasque Procincias, inflictas, iure asserit.

1. Quis unquam Provinciam cum exercitu obtinuit, qui nullas ad Senatum miserit literas! quis ex Macedonia

Consularis, qui quidem incolumis fuerit, quinon triumpharit? Appellatos est hic Vulturius (Pise) illius provinciae (si Diis placet) imperator ne tum quidem, Paule noster, tabulas Romam cum laurea mittere audebas? Misi, inquit. quis unquam recitavit? quis, utrecitarentur, postulavit? mhil enim mea refert, utrum tu conscientia oppressus scelerum tuorum, nihil unquam ausus sis scribere ad cum ordinem, quem despexeras, quem affixeras, quem deleveras: au amici tui tabulas abdiderint Atque haud scio, an malim re viderinullo podore fuisse in literis mittendis, an animos tuos plus habuisse et pudoris et consilii, quam aut te videri prudentiorem fuisse, quam soles; aut tuum fastum non esse condemnatum iudicio amicorum. Quod si non tuis nefariis in hunc ordinem contumeliis in perpertuum tibi curiam praeclusisses, quid tandem erat actum, aut gestum n illa provincia, de quo senatum cum gratulatione aliqua seribiabs te oporteret? vexatio Macedooiae? an oppidorum turpis amissio? an sociorum direptio? an agrorum depopulatio? an munitio Thessalonicae? an obsessio militaris viae? an exercitus nostri interitus, ferro, fame, frigore, pestilentia? tu vero, quiad Senatum nihil scripseris, ut in urbe nequior in ventus es, quam Gabinlus, sic in provincia: paulo tamen, quam ille, demissior: nam ille gurges, atque helluo, natus abdomini suo, non laudi, atque gloriae, cumequites Rom. in provincia, cum publicanos nobiscum et voluntate et dignitate coniunctos, omnes fortunis, multos famâ, vitaque privasser, cum egisset aliud nihil in illo exercitu, nisi ut urbes depopularetur, agros vastaret, exhauriret domos, aususest (quid enim ille non auderet?) a senatu supplicationem per hteras postulare ô Dil immoratles, tunc etiam, atqueadeo vos geminae voragmes, scopulique reipubl. vos meam fortunam deprimitis, vestram extollitis, cum de me Senatus Consulta absente sacta sint, cae concioneshabirae, is motus suerit municipiorum et Coloniarum omnium, ea decreta publicanorum, ea collegiorum, ea denique generum ordinumque omnium, quae egonon modo oprare numquam underem, sed cogitare non possem: vos autem sempiternas foedissimae turpitudinis notas subieritis. An ego, si te et Gabinium cruci suffixos viderem, maiorem afficerer laetitia, excorporis vestri laceratione,

quam afficior ex insamia? nullum est supplicium putandum quo affici casu aliquo, etiam boni fortesque possunt. Atque hoc quidem etiam isti tui dicunt voluptarii Graeci: quos utinam ita audires, ut erant audiendi: numquam te in tot flagitia ingurgitasses. Verum audis in praesepibus, audis in stupris, audis in cibo et vino. Sed dicunt ipsi, qui mala dolore, bona voluptate definiunt, sapientem, etiamsi in Phalaridis tauro inclusus, succensis ignibus torreatur: dicturum tamen, suave illud esse seseque ne tantulum quidem commoveri. tantam virturis esse vim voluerunt, ut non posset unquam esse vir bonus non beatus. quae est igitur poena? quod supplicium? id mea sententia, quod accidere nemini potest, nisi nocenti: suscepta fraus, impedita et oppressa mens, conscientia, bonorum omnium odium, nota iusti Senatus, amissio dignitatis. Nec mihi ille M. Regulus, quem Carthaginenses, refectis palpebris, illigatum in machina vigilando necaverunt, supplicio videtur affectus: nec C. Marius, quem Italia, servata ab illo, demersum in Minturnensium paludibus, Africa, devicta ab codem, expulsum et naufragum vidit: fottunae enim ista tela sunt, non culpae: supplicium autem est poena peccati. Neque vero equo, si unquam vobis mala precarer. quod sarpe feci, in quo Dii immortales meas preces audierunt: morbum, aut mortem, aut curciatum precarer: Thyestea ista execratio est Poetae, vulgi animos, non sapientum moventis: ut tu naufragio expulsus uspiam saxis fixus asperis, evisceratus latere penderes (ut ait ille) saxa spargens tabo, sanie, et sanguine atro. Non ferrem omnino moleste, si ita accidisset; sed id tamen esset humannum. M. Marcellus, qui ter Consul fuit, summâ virtute, pietate, gloriâ militari, periit in mari, quitamen, ob virtutem, gloriâ et laude vivit. In forruna quadam est illa mors, non in poena putanda. Quae est igitur poena? quod supplicium? quaesaxa? quae cruces? ecce duos duces in provinciis pop. Rom, habere exercitus, appellari imperatores: horum alterum sic fuisse infirmatum conscientia scelerum et fraudum suarum, ut ex ea provincia, quae fuerit ex omnibus una maxime triumphalis, nullas sit ad Senatum literas mittere ausus. ex qua provincia modo omni dignitate ornatissimus, L. Torquatus magnis rebus gestis mereserente, absens imperator sit appellatus, unde bis

pauc isannis. Cn. Dolabellae, C. Curionis, M. Luculli iustissimos triumphos vidimus, ex ea, te imperatore, nuntius ad Senatum allatus est nulus, ab altero allatae literae, recitatae, relatum ad Senatum. Dii immortales, id ne ego optarem, ut inimicus meus ea, quâ nemo unquam, ignominiâ notaretur? ut Senatus is, qui in eam benignitatis consuetudinem venit, ut eos qui bene rempubl. gesserint: novis honoribus afficiat, et numero dierum, et genere verborum: huius unius literis nuntiantibus non crederet, postulantibus denegaret? His ego rebus pascor, his delector, his persruor: quod de vobis hic ordo opinatur non secus, ac teterrimis hostibus: quod vos equites Rom. quod ceteri ordines, quod cuncta civitas odit: quodnemo bonus, nemo denique civis est, qui modo se civem esse meminerit, qui vos non oculis fugiat, auribus respuat, animo aspernetur, recordatione denique ipsa consulatus vestri perhorrescat. Haec ego semper de vobis expetivi, haec optavi, haec precatus sum: plura etiam acciderunt, quam vellem. nam ut amitteretis exercitum, numquam me hercule optvai.

2. Illud etiam accidit praeter optatum meum, sed valde ex voluntate: mihi enim non enerat in mentem, furorem et insaniam optare vobis, in quam incidistis, atqui fuit optandum: me tamen fugerat Deorum immortalium has esse in impios et consceleratos poenas certissimas constitutas. Nolite enim putare P. C. ut in seca videtis, homines consceleratos impulsu Deorum terreri furiarum taedis ardentibussua quemquesraus, suum facinus, suum scelus, sua audacia de sanitate, ac mente deturbat: hae sunt impiorum furiae, hae flammae, hae faces. Ego tenon vecordem, non furiosum, non mente captum, non tragico illo Oreste, aut Athamante dementiorem putem, qui sis ausus primum facere (nam id est caput) deinde paulo ante, Torquato giavislimo et sanctissimo viro, prementeconfiteri, te provinciam Macedoniam, in quam tantum exercitum transportasses, sine ullo milite reliquisse? mitto de amissa parte exercitus. Sit hoc inselicitatis tuae: dimittendi vero exercitus, quam potes auferre causam? quam potestatem habuisti? quam legem? quod S. consultum? quod ius? quod exemplum? quid estaliud furere, nisi non cognoscerehomines, non cognoscere leges, non Senatum, non civitatem? Cruentare corpus suum? maies

est haec vitae, famae, salutis suae vulneratio. Si familiam tuam dimisisses, quod ad neminem nisi ad psum te, pertineret, amici te tui constringendum purarent: praesidium tu pop. Rom. custodiam provinciae, iniussu populi Senatusque dimisisses, situae mentis compos fuisset? Eccetibi alter effusa iam maximâ praediâ, quam ex fortunis publicanorum ex agris urbibusque sociorum exhauserat, cum partim eius praedas profundae libidines devorassent, partim nova quaedam et inaudita luxuries, partim etiam in illis locis, ut omnia diripuit, emptiones, partim permutationes ad hunc Tusculanum montem extrnendum. Cum iam egeret, cum illa eius immensa et intolerabilisaedificatio constitisser: se ipsum, fasces suos: exercitum populi Rom. numen interdictumque Deorum immortalium, responsa sacerdotum, auctoritatem Senatus, iussa populi, nomen ac dignitatem imperii, regi Aegyptio venditit. Cum fines provinciae tantos haberet. quantos voluerat, quantos mei capitis precio periculoque emerat, his setenerenon potuit, exercitum eduxit ex Syria. qui licuit extra provinciam? tribuit se mercenarium comitem Regi Alexandrino. quid hoc turpius? in Aegyptum venit, signa contulit cum Alexandrinis. quando hoc bellum, aut hic ordo, aut populus susceperat? cepit Alexandrinam. quid aliud exspectamus a furore eius, nis ut ad Senatum tantis de rebus gestis literas mittat? Hicsi mentis esset suae, nisi poenas patriae, Diisqueimmortalibus eas, quae gravissimae sunt, furore atque insania pendere, ausus esser (mitto exire de provincia) educere exercitum, bellum sua sponte gerere, in reg um iniussu populiaut Senatus accedere? quae cum plurimaeleges veteres, tum lex Cornelia maiestatis, Iulia de pecuniis repetundis, planissimaevetant.

IMITATIO.

Imitaberis si cuivis homini scelerato tum ex infamia, tum ex con cientia propria, satis gravem infligr scelerum poenamasseras Ita Iudaein Christum, Neronis in Matrem, Maximini in Catharinam, aliorumque scelesta facinora perstringes.

IV. Descriptio libidinis et crudelitatis Verrinae, in uno facinore; per adiuncta, et Patheticas expositiones diducto. Ciceroactione V. in Verrem ante medium.

2. Classis male instructa, a milite et commeatu, a Piratis capitur, aut incenditur.

5. Vulgo hanc culpam in Verrem derivante, ut testes deessent, navarchos criminis insimulatos; praetor Cleomenem, tollere statuit, Phalargo Cleomenis navarcho etiam exempto.

6. Parentes frustra cum lacrimis intercedunt. furius moriturus Verri sceleraexprobrat.

7. Timarchides Verris minister, et carnifex; ut mors et funus inhumanum ne sit, a morituis etiam pecunias extorquet.

8. Deceptum hocconsilio Verrem ostendii, testesque modo nondeesse tanti facinoris.

1. Verresaestate summa, quo tempore ceteri Praetores obire Provinciam et concursare consueverunt, aut etiam in tanto praedonum metu et periculo ipsi navigare, eo tempore ad luxuriam libidinesque suas, domo sua regia quae Hieronis fuit, quâ Praetores uti solent, contentus non fuit. sabernacula, quemadmodum consueverat temporibus oestivis, carbaseis intenta velis, collocari iussit in littore, quodest litus in insula Syracusis, post Arethusae fontem, proptet ipsum introitum atque ostium portus, amoeno sane et ab

arbitris remotoloco. Hic dies aestivos sexaginta Praetor populi Rom. custos defensorque Provinciae sic vixit, ut muliebria quotidie convivia essent, vir accumberet nemo praeter ipsum, et praetextatum filium. tametsi recte sine exceptione dixerim, virum, cum isti essent, neminem fuisse.

Erat Nice facie eximia, urpraedicatur, uxor Clemenis Syracusani. quam ut animo foruto liberoque secum haberet, rem excogitat singularem, Classi populi Rom. Cleomenem Syracusis praeesse iubet, atque imperare. Hoc eo facit, ut ille non solum abesset a domo tum, cum navigaret, sed etiam libenter, cum magno honore beneficioque, abesset. Quid hic primu, aut accusem, aut quaerar iudices? Siculone homini legati, quaestoris, praetoris denique potestatem, honorem, auctoritatem dari? Si te impediebat illa conviviorum mulierumque occupatio: ubi quaestores? ubi legati? ubi praefecti, et tribuni tui? si ci vis Rom. dignus isto negotio nemo fuit? quid civitates, quae in amicitia fideque popul. Rom. perpetuo manserant? ubi Segestana, ubi Centuripina civitas? quae tum officiis, side, vetustate, tum etiam cognatione populi Rom. nomen attingunt. O Dii immortales, quid si harum ipsarum civitatum militibus, navibus, navarchis Syraculanus Cleomenes iussus est imperare? non omnis honos ab isto dignitatis, aequitatis, officii sublatus est? Ecquod in Sicilia bellum gessimus, quin Centuripinis sociis, Syracusanis hostibus, uteremur? atque haec omnia ad memoriam vetustatis, non ad contumeliam civitatis referri volo.

Itaque ille vir clarissimus, summusque Imperator M. Marcellus, cuius virtute captae, misericordia conservatae sunt Syracusae, habitare in ea parte urbis quae insula est, Syracusanum neminem voluit: est enim locus, quem vel pauci possunt defendere. Committere igitur cum non fidelissimis hominibus noluit. Simul quod ab illa parte urbis navibus aditus ex alto est. Quamobrem qui nostros exercitus saepe excluserant, eis claustra loci committenda non existimavit. Vide quid intersit, inter tuam libidinem, maiorumque auctoritatem: inter amorem furoremque tuum, et illorum consilium atque prudentiam. Illi aditum literis Syracusanis ademerunt; tu maritimum imperium concessisti. illi habitare in coloco Syracusanum, quo naves accedere possent,

noluerunt; tu classi et navibus Syracusanum praeesse voluisti: quibus illi urbis partem ademerunt, iis tu nostri imperti parrem dedisti: et quorum sociorum opera Syracusani nobis dicto audientes sunt, cos Syracusanis dicto esse audientes iussisti.

2. Egredltur Centuripina quadriremi Cleomenes e portu, sequitur Segestana navis, Tyndaritana, Herbitensis, Heracliensis, Apolleniensis, Haluntina, praeclara classis in speciem; sedinops, et insirma propter dimissionem propugnatorum atque remigum. Tamdiu in imperio suo classem iste praetor diligens vidit, quamdiu convivium eius flagitiosissimum praeteruccta est. Ipse autem qui visus multis diebus non esser, tum se tamen in conspectu nautis paulisper dedit. Stetit Soleatus praetor populi Rom. cum pallio purpureo, tunicaquetalati, muliercula nixus in litore. Iam hoc ipso istum vestitu Siculi, civesque Rom. permulti saepe viderunt. Posteaquam paulo provecta est classis, et Pachynum quinto denique die appulsa est, nautae fame coacti, radices palmarum agrestium colligcbant, et his miseri perditique alebantur. Cleomenes autem qui alterumse Verrem, cum luxuria atque nequitia, tum etiam imperio putarer, similiter totos dies, in litore tabernaculo posito, perpotabat. Ecce aurem repente ebrio Cleomene, esurientibus ceteris, nuntiatur piratarum naves esse in portu Edissae. nam ita is locus nominatur. nostra autem classis erat in portu Pachyni. Princeps Cleomenes in quadriremi Centuripina, malum erigi, vela fieri, praecidi anchoras imperavit, et simul, ut se ceteri sequerentur, signum dari iussit. Erat animus in reliquis, quamquam erant pauci, quoquo modo se res habebat, pugnaretamen se velle clamabant, et quod reliquum vitae viriumque fames fecerat, id ferro potissimum reddere volebant; sed inopes relicti a Duce praefectoque classis eundem necessario cursum tenere coeperunt Pelorum versus, ut ipse Cleomenes, ita ceteri navigabant, neque istac tamen tam praedonum fugiebant impetum, quam imperatorem sequebantur. tum ut quisque in fuga postremus, ita in periculo princeps erat. Postremam enim quamque navem piratae

primum adoriebantur. it puma Haluntinorum navis capitur, cuipraeerat Haluntinus homo nobilis Philanthus. Haec dum aguntur, interea Cleomenes iam ad Pelori litus pervenerat iam sese in terram e navi eiecerat, quadrirememque in salo fluctuantem reliquerat. Reliqui praefecti navium, cum in terram imperator exisset, cum ipsi neque repugnare, neque mari effugere ullo modo offent, appulsis ad Pelorum navibus Cleomenem pertecuti sunt, Tuncpraedonum Dux Heracleo, repente, non sua virtute, sed istius avaritia nequitiaque victor, classem pulcherrimam populi Rom. in litus expulsam et eiectam, cum primum advesperasceret, inflammari incendique iussi. O tempus miserum atque acerbum Provinciae Siciliae, ô casum illum, multis innocentibus calamitosum, atque funestum! ô istius nequitiam, ac turpitudinem singularem! una atque eadem nox erat, qua Praetor amoris turpissimi flamma, ac clnssis populi Rom. praedonum incendio conflagrabat. Affertur nocte intempesta gravis huiusce mali nuntius Syracusas: curritur ad praetorium, quo istum e convivio illo praeclaro reduxerant paulo ante mulieres, cum cantu atque Symphonia Cleomenes, quamquam nox erat, tamen in publico esse non audet. includit se domin neque aderat uxor; quae consolari hominem in malis posset. Huius autem praeclari Imperatoris, ita erat severa domi disciplina, ut in re tanta, in tam gr vinuntio, nemo admitteretur, nemo esset, qui auderet, aut dormientem ex. citare, aut interpellare vigilantem.

3. Iam vero re ab omnibus cognitâ concursabat urbe tota maxima multitudo. Non enim, sicut antea contuetudo erat, praedonum adventum signisicabat ignis a specula sublatus, aut tumulo, sed flamma ex ipso in endio navium, et calamitatem acceptam, et periculum rehquum nuntiabat. Cum praetor quaereretur, et constarer ei neminem nuntiasse: sit ad domum eius cum clamore con cursus atque impetus: tum iste excitatus exit: audit rem omnem ex Timarchide: sagum sumit (lucebat iam fere) procediein medium, vini, somni, stupri, plenus Excipiuntur abomnibus eiusinodi clamore, ut ei Lampasceni periculi similitudo

versaretur ante oculos. Hoc eriam maius eo videbatur, quod in odio simili multitudo hominum haec erat maxima. Tum istius acta commemorabantur, tum flagiriosa illa convivia: tum appellabantur a multitudine mulieres nominatim: tum quaerebatur ex ipso palam, tot dies continuos, per quos numquam visus esset, ubi fuisset? quid egisset? tum Imperator ab ipso praepositus Cleomenes flagitabatur: neque quicquam propius est sactum quam ut il. lud Uticense exemplum de Adriano transferretur Syracusas, ut duo sepulchra duorum praetorum improborum, duabusque in provinciis constituerentur. Verum habita est a multitudine ratio remporis, habita est tumultus, habita etiam dignitatis, ex stimationisque communis, quod is est conventus Syracusis civium Rom. ut non modo illa provincia, verum eriam hac republ. dignissmus existimetur. Consirmant ipsi se, cum is etiam tum semisomnis stuperet: arma capiunt: totum forum atque insulam, quae est urbis magna pars, complent.

4. Unam illam solam noctem praedones ad Pelorum commorati, cum fumantes etiam nostras naves reliquissent, accedere, incipiunt ad Syracusas, qui videlicet saepe audissent, nihil esse pulchrius, quam Syracusarum moenia, ac portus: statuerant sese, si ea Verre praetore non vidissent, nunguam esse visuros. Ac primo adilla aestiva praetoris accedunt, ipsam illam ad partem littori, ubi iste per cos dies tabernaculis positis castra luxuriae collocarat quem posteaquam inanem locum offenderunt, et praetorem commovisse ex eo loco castra senserunt: statim sine ullo metu in portum ipsum penetrare coeperunt. Cum in portum dico, iudices (explanandum estenim diligentius earum causa, qui locum ignorant) in urbem dico, atque in urbis intimam partem venisse piratas: non enim poitu illud oppidum clauditur, sed urbe portus ipse cingitus, et concluditur: non ut alluantur a mari moenia extrema, sed influant in urbis sinum portus. Hic, tepraetore, Heracleo archipirata cum quatuor myoparonibus parvis ad arbitrium suum navigavit. Prô Dii immortales piraticus myoparo, cum imperium pop. Rom. nomen, ac sasces essent Syracusis, usque ad forum, et ad omnes urbis crepidines accessit

quo neque Carthaginensium gloriosissimae classes, cum mari plurimum poterant, multis bellis saepe conatae, unquam aspirare potuerunt: neque populi Rom. invicta ante tepraetorem gloiia illa navalis, unquam tot Punicis, Siciliensibusquebellis penetrare potuit, qui locus eiusmodi est, utante Syracusani in moenibus fuis, in urbe, in foro hostem armatum, ac victorem, quam in portu ullam hostium navem viderent. Hictepraetore praedonum navioulae pervagatae sunt, quo Athen ensium classis sola post hominum memoriam CCC. navibus vi, ac multitudine snvasit: quae in eo ipsoportu, loci ipsius, portusque natura victa, atque superata est. Hic primum opes illius civitatis victae, communtae, depressaeque sunt: in hoc portu Acheniensium nobilitatis, imperii, gloriae nausragium sactum existimatur. Eonepirata penetravit, quo simul atque adisset, non modo a latere, sedetiam a tergo magnam partem urbis relinqueret? Insulam totam praeterverctus est, quae est urbis magna pars Syracusis suonomine, ac moenibus, quo in loco maiores, utantea dixi, Syracusanum quenquam habitare vetuerunt, quod, qui illam partem urbis tenerent, in eorum potestare portum futurum intelligebant. At quemadmodum est pe vagatus? radices palmarum agrestium, quas in nostris navibus invenerat, iaciebat, ut omnes iltius improbiratem, et calamitatem Siciliae possent cognoscere. Siculesnemilites, oratorumne liberos, quolumpatres tantum labore suo frumenti exarabanr, ut populo Rom totique Italiae suppeditare possent, eosne in insula Cereris natos, ubi primum fruges inventae esse dicuntur, eo cibo esse usos, a quo maiores eorum ceteros quoque, frugibus inventis, removerunt? Te praetore Siculi milites palmarum stirpibus praedones Siculo frumento alebantur. Ospectaculum miserum, atque acerbum! ludibrio esse urbis aloriam, populi Rem. nomen, hominum con ventum, atque multicudinem, piratico myoparoni? in portu Syracusano, de classe populi Rom. triumphum agere piratam, cum praetoris nequissimi, inertissimique oculos praedonum remi respergeren?

sed satietate exierant, tum coeperunt quaerere homines causam illius tantae calamitatis: dicere omnes et palam disputate minime esse mirandum, si militibus remigibusque dimissis, reliquis egestate et same perditis, praetoretot dies cum muherculis pcrpotante, tanta ignominia et calamitas essetaccepta. Haec autem istius vituperatio atque infamia consirmabatur eorum sermone, qui a fuis civitatibus illis navibus praepositi suerant: qui ex illo numero reliqui Syracusas classe amissa refugerant. dicebant quos es sua quisque navi missos sciret esse, Res erat clara: neque solum argumentis, sed ctiam certis testibus istius aud cia tenebatur. Homo certior sit, aginilil in foro, et conventu, toto die, nisi hoc quaeri a navarchis, quemadmodum classis esset amissa: illos respondere, et docere unumquemque, missione remigum, famereliquorum, Cleomenis rimore, et fuga, etc.

Haec posteaquam acta et constituta sunt, proceditisterepente et praetorio inflammatus scelere, furore, crudelitate in forum venit. Navarchos vocavi iubet. qui nibil me tuerent, nibil suspicarentur, statim accurrunt. Iste hominibus miseris innocentibuique inici catenas imperar. Implorare illi sidem populi Rom et quare id faceret, rogare. Tunc iste hoc causae dicit, quod classem praedonibus prodidissent. Fit clamor, et admiratio populi, tantam esse in homine impudentiam atque audaciam, ut aut aliis causam clamitatis attribueret, quae omnia propter avaritiam ipsius accidissent: aut, cum ipse praedonum socius putaretur, aliis proditionis crimen inferrer: deinde, hoc quinrodecimo die crimen esse natum, postquam classis esser amissa. Cum haec fierent, quaerebatur, ubiesser Cleomenes? non quo illum ipsum, cuiusmodi esset, quisquam supplicio propter illud incommodum dignum putaret. Nam quid Cleomenes facere potuit (non enim possum quenquam iesimulare falso) quid, inquam magnopere potuit Clemenes facere, istius avaritiâ navibus exinanitis? Atque eum vident, sedere ad latus praetoris, et ad aurem familiariter, ut solitus erat, insufuirare. Tum vero omnibus indignissimum visum est, homines honestissimos, electos ex suis

civitatibus, in ferrum, atque in vincla coniectos. Cleomenem propte flagitiorum ac turpitudinis societatem familia issimum esse praetoris. Apponitur his tamen accusator Naevius Turpio quidam, qui C. Sacerdote praetore iniuriarum damnatus est, homo bene appositus ad istius audaciam: quem ipse in decumis, in rebus capitalibus, in omni calumnia praecursorem habere solebat, et emissarium.

6. Veniunt Syracusas parentes, propinquique miserorum adolescentium, hoc repentino calamitatis suae commotinuntio: vinctos aspiciunt catenis liberos suos, cum istius avatitiae poenam collo, et cervicibus fuis sustinerent: adsunt, defendunt, proclamint. Fidem tuam, quae nusquam erat, necunquam fuit, implorant. Pater aderat Dexio Tyndaritanus, hormo nobilissimus, hospes tuus, cuius tu dom fueras, quem hospitem appeilaras. Eum cum illa auctoritate, aetate, miseriâ videres praeditum, non te eius lacrimae, non senctus, non bolpitii ius, atque nomen a scelere aliquam ad partem hum nitatis revo. care potuit. Sed quid ego hospitii iura in hac tam immani belluâ commemoto? qui Stenium Thermitanum, hospitem suum. cuius domum per hospitium exhausit, et exinanivit, absentem in reos retulerit, causâ indicatâ capire damnarit, ab eo nunc hospitiorum iura atque officia quaeramus? Cum homine enim erudeli nobis res est, an cum vera, atque immani belluâ? Tepattis acrymae de innocentis filli periculo non movebant? cum pattem domi teliquisses, filium tecum haberes: teneque praesens filius de liberorum caritate, neque absens pater de indulgentia patria commonebat? Catenas habebath hospes tuus Aristeus Dexionis filius. Quid ita? Prodiderat classem. Quod ob praemium? Deseruerat exercitum Quid Cleomenes? Ignavus fuerat: at eum tu ob virtutem coronâ antea donâras. Dimiserat nautas: at ab omnibus tu mercedem missionis acceperas. Alter parens ex altera parte Herbitensis Eubulida: homo domi suae clarus, et nobilis: qui, quia Cleomenem in defendendo filio laeserat, nudus peneest deftitutus. Quid erat autem. quod quisquam diceret, aut defenderet? Cleomenem nominare non licet.

at causa cogit. Moriere, si appellaris. numquam enim iste es medioeriter minatus. At remiges non erant. Praetorem tu accufas? frange cervicem. Sineque praetorem, neque praetoris aemulum appellare licebir, cum in his duobus tota caufa sit; quid suturum est? Dicit etiam causam Hernchus Segestanus, homo domi suae summo loco natus. audite ut vestra humanitas postulat, Iudices: audietis enim de magnis mcommodis, iniuriisque sociorum. Hunc scitorte fuisse Heraclium in ea causa, qu propter gravem morbum oculorum tum non navigarit, et iussu eius, qui pertesta em habut, cum commeatu Syracusis remanserit. Iste certe neque trodidit classem, neque metu perterrituss fugit neque exercitum deseruit: etemm tune esset hoc animadversum, cu classis Syracusis proficiscebatur. Is tamen in eadem causa su t, quasi esset in aliquo manisesto scelere deprehensus, is, in quem re falso quidem causa conserri criminis potuit Fuit in rillis navarchis Herachensis quidan Furius (nam habent illi nonnulla huiuscemodi Latina nomina) heme quamdiu vixit, domi suae, post mortem totâ Siciliâ clatus et nobilis. In quo homine tantum animi fuit, non solum ut istum libere laederet, (nam id quidem, quon am moriendum videbat, sine periculo se facere intelligobat) verum morte propositâ, cum lacrimans in carcere mater noctes, diesque affideret, defensionem causae suae seripsit: quam nunc, nemo est in Sicilia, quin habeat: quin legat, quin tui seeleris, et orudelitatis ex illa oratione commonefiat. In qua docer, quod a civitate sua nautas acceperit quot, et quanti quemque dimiterit quot secum habuerit; item de ceteris navibus dicit, quae cum apud te diceret, viigis oeuli verberabantur: ille, morre propositâ facile dolorem co polis patiebatur, clamabat id quod teriptum rehquit, facinus esse indignum, plus impudicissimae mulieris apud te de Cleomenis salute, quam de sua vita lacrimas matris valere. Deinde etiam illud video esse dictum (qued, si recte vos pop. Rom cognovit, non falso ille iam in ipsa morie de vobis piaedicavit) non posse Verrem testes interficiendo erimina sua exstinguere: graviorem apud sapientes iudices se fore ab inferis testem, quam si vivus in iudicium producerctur. Tumavaritiae solum, si viveretinunc cum esset

itanecatus, sceleris, audaciae, crudelitatis testem fore. Iam illa praeclara, non testium modo catervas, cum tua res ageratur, sed tum a Diis Manibus innocentium poenas, sceleratorumque Furias in tuum iudicium esse venturas: sese ideo leviorem casum suun fingere, quod iam ante aciem securium tuarum, Sextiique tui carnificis vultum et manum vidisset, cum in conventu civium Rom. iussu tuo securi cives Rom. ferirentur. Ne multa, Iudices, libertatem, quam vos sociis dedistis, hac ille in acerbissimo supplicio miserrimae servitutis abusus est. Condemanat omnes de consihisententia: tamen neque iste in tanta re, tot hominum, rotque civium causa, P. Vectium ad se accersit quaestorem suum, cuiusconsilio uteretur, neque P. Cervium, talem virum, legarum, qui, quia legatus isto praetore in Sicilia fuit, primus ab isto iudex reiectus est: sed de lattonum, hoc estcomitum suorum sententiâ condemnat omnes. Hic cuncti Siculi, fidelissimi atque antiquissimi socii, plurimis affecti beneficiis a maioribus nostris graviter commoventur, et de fuis periculis, fortunisque omnibus pertimescunt. Illam clementiam, mansuetudinemque nostri imperii in tantam erudelitatem, inhumanitatemque esse conversam? condemnari tor homines, uno tempote, nullo crimine? defensionem suorum furtorum praetorem improbum ex indignissima morte innocentium quaerere?

7. Nihil addi iam videtur, Iudices, ad hanc improbitatem, amentiam, crudelitatemque posse? et recte viderur: n am si cum aliorum improbirate certet, longe omnes multumque superabit: sed secum ipse certat: id agit, ut semper superius suum facinus novo scelere vincat. Phalargum Centuripinum dixeram exceptum esse c Cleomene, quod in eius quadriremi Cleomenes vectus esset: tamen, avia pertimuerat adolescens, quod eandem suam causam videbat esse, quam illorum, qui innocentes peribant, ad hominem accedit Timarchid es: a securi negat esse ei periculum: virgis ne ca deretur, moner, ut caveat. ne multa: ipsum dicere adolescentem audistis, se ob hunc virgaium m et um pecuniam Timarchid numerasse, Levia sunt haec

in hoc reo crimina, metum virgarum navar chusnobilfssimae civitatis pretio redemit: humanum: alius, ne condemnaretur pecuniam dedit: usitatum est. Non vult populus Rom. obsoletis criminibus accusari Verrem: non postulat, inaudita detiderae: non de praetore Siciliae, sed decrudelissimo Tyranno sieri iudicium arbitratur. Includuntur in carcerem condemnati, supplicium constituitur in illos sumitur. Miseri parentes prohibentur adire ad filios sues, prohibentur liberis fuis cibum, vestitum ferre. Patres hi, quos videtis, iacebant in limine, matresque miserae pernoctabant ad ostium carceris, ab extremo complexu liberûm exclusae: quaenihilaliudorabant, nist ut filiorum extremum spiritum ore excipere sibi liceret. aderat ianitor carceris carnifex praetoris, mors terrorque sociorum et civium, lictor Sextius: cui ex omni gemitu, doloreque certa merces comparabartur. Utadeas, tantuma dabis: ut cibum tibi introferreliceat, tantum: nemorecusabat. Quid, ut uno ictu securis afferam mortem fili ruo? quid dabis? ne diu crueictur? ne saepius feriatur? ne cum sensu doloris aliquo, aut cruciatu spiritus auferatur? etiam ob hanc causam pecuniam lictori? dabatur: ô magnum, atque intoierandum dolorem, ô gravem, acerbamque fortunam! non vitam liberûm, sed mortis celeritatem pretio redimere cogebantur parentes. Atque ipsi ctiam adolescentes cum Sextio de cadem plaga, et de uno illo ictu loquebantur: idque postremum parentes suos liberi orabant, ut levandi cruciatus vi gratiâ lictori pecunia daretur. Multi et graves dolores inventi parentibus, et propinquis multi. Veruntamen mors sit extrema: non erit. Estne aliquid ultra, quo progredi crudelitas possit? reperietur: nam illorum liberi, cum erunt securi percussi, ac necati, corpora feris obicientur. Hoc si luctuosum est parenti, redimat pretio sepeliendi potestatem, Onasum Segestanum, hominem nobilem dicere audistis, se ob sepulturam Heracli navarchi pecuniam Timarchidi dinumerasse. Hoc (ne possis dicere, patres enim veniunt amissis filiis irati) vir primarius, homo nobilissimus, dicit, neque de filio dicit. Iam hoc, quis tum fuit Syracusis, qui non audierit, quin sciat, has per Timarchidem pactiones sepulturae

cum viris etiam illis esse factas? Non palam cum Timarchide loqucbantur? non omnes omnium propinqui adhibebantur? non palam virorum funera locabantur? Quibus rebus omnibus actis, atque decisis, producuntur e carcere, et deligantur ad palum. Quis tam fuit illo tempore durus, et ferreus, quis tam inhumanus, praeter unumte, qui non illorum aetate nobilitate, miseriâ commoveretur? ecquis fuit, quin lacrimaretur? quin ita calamitatem putaret illorum, ut fortunam tamen non alienam, periculom autem commune agi arbitraretur? Seriuntur securi. Laeraris tu in omnium gemitu, atquetriumphas: testes avaririae tuae gaudes esse sublatos.

8. Errabas Verres, et vehementer errabas, cum te maculas furtorum et flagitiorum tuorum, sociorum innocentium sanguine, eluere arbitrabare: praeceps amentia serebare, qui te exiltimares avaritiae vulnera erudelitatis remedus posse sanare: etenim quamquam illi sunt mortui sce-Ieris tui testes, tamen corum propinqui, neque ubr, neque illis desunt: tamen ex ipso nuinero navarchorum aliquivivunt, et adsunt: quos, ut mihi videtur, ab illorum innocenrium poenâ fortuna ad hanc causam reservavit Adest Philarchus Haluntinus: qui, quia cum Cleomenenon fugit, oppressus a praedonibus, et captus est: cui calamitas saluti fuit: quinisi captus a piratis esset, in hunc praedonem sociorum incidisser. Dic er is pro testmonio de missione nautarum, de same, de Cleomenis fugâ. Adest Centuripinus Phalargus, in amplissima civirate, am plissimoloconatus, eadem dicir nulla in re discrepat. Per Deos immortales, Iudiees, quotandemaniino seretis/ aut haec quemadmodum audius? Utrum ego desipio et plus, quam satis est, doleo in tanta calamitate, miseriaque sociorum, an vos quoque hic acerbissimus innocentium cruciatus, et maeror pari sensu doloris afficit? Ego enim cum Herbitensem, cum Heracliensem securi esse percussum dico, versatur mihi ante oculos indignitas calamitatis. Eorumne populorum cives, cerumne agrorum colonos, ex quibus maxima vis frumenti quotaanis pleb Rom. illorum operis, ac laboribus quaeritur, qui a parentibus spenostri imperii, nostraeque

aequitatis tatis suscepti, educatique sunt, ad C. Verrisnefariam immanitatem, et ad eius securem sunestam esse servaros? Cuna mihi Tyndaritani illius venit in mentem, cum Segestani, tum iura simul civitatum, atque officia considero. Quas urbes P. Africanus etiam ornandas esse spolus hostium arbitratus est, eas C. Verres non solum illisornamentis, sed etiam virisnobilissinnis, nesario scelere, privavit. Cui eivitati maioresnostri max mos agros, atque optimosconcesserunt, quam immunem esse voluerent: haec tanta apudte cognationis, fidelitatis, vetustatis auctoritate, nehoc quidem iaris oblinuit, ut unius benestissinmi, atque innocentissimi civis mortem, et sanguinem deprecaretur. Quo confugientsocii quemimplorabunt? quâ spe denique ut vivere velint, tenebuntur, si vos eos deseritis? Itaque ad me iudices praere ceteras, hanc querimoniam Siciha detulit laerymis Ego ad hoc non gloria inductus accessi, sed ne falsa damnatio, ne carcer, necatenae, neverbera, nesecures, ne cruciatu sociorum, nesanguis inno entium, nedenique eriam exanguium corpora mortuorum, ne maeror parentum, ac propinquorum magistratibus nostris quaestui posset esse. Hunc egosimetum Siciliae, damnatione istius, per vestram sidem, et severitatem deiecero, Iudices, satis officio meo, satis illorum voluntati, qui a me hoc petiverunt, factum esse arbitraber.

9. Quapropter si quem forte inveneris, qui hoc navale crimen conetur defendere, defendat; illa communia, quae ad causam mhil pertinent, praetermittar: me culpam fortunae affignare, calamitatem crimini dare; meamislionem classis obicere, cum multi viri fortes in communi incertoque perioulobelli, et terra, et mari saepe offenderint. Nullam tibiobiciofortunam: nihilest, quod ceterorum res minus commode gestas proseras: nihilest, quod multorum naus agia fortunae colligas. Ego naves inanes visse dica: remiges, naurasque dimissos: reliquos stirpibus vixille palmarum: prae fuisse classi populi Rom. Siculum, perpetuo sociisatque amicis Syracusanum. Te illo temporeipso, superioribusque diebus omnibus, in littore cum mulierculis perpotasse dico. Harum rerum omnium auctores testesq produco Num tibiinsultare in calamitate, num intercludere perfugium

fortunz, numcasus bellicos exprobrare, aut obicere vi dcor? Tametsi solent ii fortunam sibi obici nolle, qui se fortunae commiserunt, qui in eius peticulis sunt, ac varietare versati. Istius quidem calamitatis tuae fortuna particeps non fuit: homines enim in proeliis, non in conviviis, belli fortunam tentare ac periclitari solent: in illâ autem calamitatenon Martem fuissc communem, sed Venerem possumus dicere. Quodsifortunam tibi obicinon oportet, curtu fortunae illorum innoccntium veniam, aclocun non dedisti? Ipte pater si iudicaret, per Deos immortales, quid facere posset, cum tibi haec diceret? Tu in provincia populi Rom. praetor, cum tibi maritimum bellum esset administrandum, Mamertinis, ex sedere, quam deberent navem, per triennum rem sisti: tibi apud eosem privatim navis oneraria maxima publice est aedisicata: Tu a civitatibus pecunias classis nomine coegisti: tu pretio remiges demi. sisti: tu, cum navis ellet a quaestore, et ab legato capta praedonum, archipiratam ab omnium oculis removisti: tu, qui cives Rom, essedicerenter, qui a multis cognoscerentur, securi serire potuisti: tu tuam domum piratas abducere, in iudicium archipiratam domo ptoduccre ausus es: tu in provinciâ tam splendidâ apud socios fidelissimos, cives Rom. honestitlimos, in metu periculoque provinciae, dies continuos complures in littore, conviviisque iacuisti: te per eos dies nemo domi tuae convenire, nemo in foro videre potuit: tu sociorum atque amicorum ad ea convivia matresfamilias adhibuisti: tu inter eiusmodi mulieres praetexatum tuum filium, nepotem meum collcavisti, ut aetati maxime lubricae atque incertae exempla nequitiae parentis vita praeberet: tu praetor in previnciâ cum tunicâ talari, pallioque purpureo visus es: tu propter am oremlibidinemque tuam, imperium navium legato populi Rom. ademisti, Syracusano tradidilsi: tui milites in provinciâ Siciliae frugibus, frumentoque caruêre: tua luxuriâ, arque avatitiâ classis populi Rom. capta et incensa est: post Syracusas conditas, quem in portum numquam hostis accesserat, in co te praetoreprimum piratae navigaverunt: neque hac tot, rantaque dedecora dillimulatione tuâ, neque oblivione hominum ac raciturni: atc tegere voluisti: sed etiam

praefectos, sine ullâ causâ, de complexu parentum suorum, hospitum tuorum, ad mortem, cruciatumquo rapuisti: neque in parentum luctu atque lacrimis te mei nominis commemoratio mitigavit: tibi hominum innocentium sanguis non modo voluptati, sed etiam quaestui fuit.

IMITATIO.

Haec universe ad exaggerandam crudelitatem tyrannorum faciunt, sive in Christi Martyres a Maxentio, Decio, Dio cletiano aliis que exercitam, sive stiam in politicis causis adhibitam. Utriusque, cum insigni libidine coniuncta, argumenta praebuit Elisabeihae Angliae Reginae, tum in Mariam consanguineam, tum in alios regnt proceres et Cathelicios.

Appendix et Observatio.

Haec in utraque, tam laudis quam Vituperii partem exempla suffecerint. Ouibus ultimis admirabilis Tullianae cloquentiae vis emicat, ita eandem rem omnem in partem dicendi versat exagitatque. Quod exemplis facilius quam praeceptis capitur, ut iccirco his non immorer, cum in observatione singulorum, quae suis distinguuntur numeris, ut facilius penetrentur, via tota ad eloquentiam proficiendi sita sit.

Siquis hat exercitationes ad theatrum publicumque usum traducere cupiat, Is opinor, ad ornandum huncactum difficultatem haud magnam experietur. tanta hic omnium sese rerum offert varietas. Laudat terram aliquam fluviumque ad Siciliae laudatae imirationem? quid prohiber Cererem, Bacchum aliosque Genotilium Deastros, aut Nymphas, frugum aliarumque opum imagines quasdam, pro sua regione differentes introducere? Laudar virum fortem, aut reprehendit ignavum? cur non subeat Mars aut Murcia? laudat doctum, aur perstringit imperitum? curnon Pallas, aut Midas quispian personam hic aliquam induat? Ipsae Virtutes, et Vitta, Musae, Charites, Graeae, Furiae, hic

ornare, lacessere, praemia poenasque instruere, atque irrogare poterunt. Quandoque et Maiorum umbrae ab inferis aut e caelo Genii accersiti, qui ad laudem aut reprensionem suae posteritatis insurgent, minis promissique futurorum urgenant; aut aliquo etiam iudiciotum schemate ad terrorem, vel excitationem praeludant.

CAPUT XIX. De confirmatione Orationis in genere Deliberativo.

HActenus in genere dicendi exornativo exemplis paulo copiosius versati sumus, quod illud hac aetate maxime usitatum sit ac celebre.

Nunc ad deliberativum, exemplis eriam illustrandum nonnullis accedemus. Verumparcius; tum quod in hoc adolescentes minus diu exerucendi videantur: ut qui per aetatemgraviorum nondum deliberationum capaces sint, et si qui in epidictico diserti suerint, in hoc esse indiserti non possint, modo rationem aetas consultior firmaverit.

Quocirca exemplis quibusdam a Cicerone hoc in genere usurpatis, acquescemus. His ad im itationem propositis, suas adolescentes vires experiri, a praetentare hanc palaestram potuerunt, ut viri deinde ausint grandiora Neque enim eloquentiae difficultate, sed rerum plerarumque graviori pondere, hoc in genere retardantur incedam autem per locos inventionis proprios, fere in titulo signatos, ne per tenebras aliena vestigia consectentur.

Exemplum I. Quinam in bene constituta republ. Optimates censendi sint? a definitione et descriptione. Cicero pro Sextio.

his et bona reipubl. fundamentis descriptis, a triplici hominum genere turbari illam asserit, quibus senius boni resistant.

2 Hortatur, ut Optimatum vitam virtutemque omnes praeferant, contemnantque iniurias atque inimititias a talibus suscipiendas, ut olim fortissimi Graecorum et Rom. fecerunt.

Duo genera semper in hac civitate fuerunt eorum, qui versari in republ. atque in ea se excellentius gerere studuerunt: quibus ex generibus alteri se popular s, alteri Optimates, et haberi, et esse voluerunt. Qui ea, quae faciebant, quae que dicebant, multiudini iucunda esse volebant, populares: qui autem ita se gerebant, ut sua consilia optimo cuique probarentur, optimates habeantur, quis ergo iste optimus? quis? de numero si quaeris, innumerabiles: neque enim aliter stare possemus. Sunt principes consili publici, sunt, qui eorum sectam sequuntur: sunt maximorum ordinum homines, quibus patet curia: sunt municipales rusticique Romani? sunt negotia gerentes: sunt etiam libertint Oprimates. Numerus, ut dixi, huius generis late et varie diffusus est: sed genus universum (ut tollatur error) brevi cirumscribi, et definiti potest. Omnes optimates sunt, qui neque nocentes sunt, nec natura improbi, nec malis domesticis impediti. esto igitur, ut hi sint. quam tu nationem appellasti. Et qui integri sunt, et sani, et bene de rebus domesticis constituti. Horum qui voluntati, commodis, opinioni in gubernanda republ serviunt, defensores optimatium, ipsique optimates gravissimi et clarissimi cives nominantur, et principes civitatis. Quid est igitur propositum his reipub. gubernatoribus, quod intueri, et quo cursum suum dirigere debeant? Id quod est praestantisimum, maximeque optabile omnibus sanis et bonis, et beatis, cum dignitate otium. hoc qui volunt, omnes optimates: qui efficiunt, summi viri, et contervatores civitaris putantur. Neque enim rerum gerendarum dignitate homines oefferri ita convenit, ut otio non prospiciant: neque ullum aplexari otium, quod abhorreat a dignitate. Huius aute ovosae dignitatis haecfundamenta sunt, haec membra, quae

cuenda principibus, et vel capitis periculo defenden da sunt? neligiones, auspicia, potestares magistratuum, Senatus auctoritas, leges, mos maiorum, iudicia, iutisdictio, fides, provinciae, socii, imperii laus, res militaris, aerarium. Harum aerum tor, atque tantarum esse defensorem, et patronum magni animi est, magni ingenii, magnaeque constantiae. Etenim in tanto civium numero magna multitudo est eorum, qui aut propter metum poenae, peccarorum suorum conscii, novos motus conversionesque reipubl. quaerant: aut qui, propter insitum quendam animi furorem, discordiis civium, ac seditione pacsantur: aut qui propter implicationem rei familiaris communi incendio malint, quam suo deflagrare. Qui cum auctores sunt, et duces suorum studiorum, vitiorumque nacti, in republ. fluctus excitantur: ut vigilandum sitiis, qui sibigubernacula patriae deposcerunt: enitendumqucomni scientia, ac diligentia, ut consa vatis his, quae ego paulo ante fundamenta, ac membra esse dixi, tenere cursum possint, et capere otii illum portum et diguitatis. Hanc ego viam, iudices, si aut asperam, atque arduam; autplenam esse periculorum, aut insidiarum negem, mentiar: praesertim cum idnon modo intellexerim semper, sed praeter ceteros senserim. Maioribus praesidiis et copus oppugnatur respubl. quam defenditut: propterea quod audaces homines et perditi, nutu impelluntur, et ipsi etiam sponte sua contra rempubl. incitantur: boninescio quo modo tardiores sunt, et principiis rerum neglectis ad extremum ipsa denique necessitate excitantur: ita, ut nonnumquam cunctatione ac tarditate, dum otium volunt etiam sine dignitate retinere, ipsi utrumque amittant. propugnatores autem reipubl. qui esse voluerunt, si leviores sunt deciscunt; si timidiores desunt: permanent illi soli, atque omnis reipubl causa perferunt, qui sunt tales, qualis pater tuus M. Scaure fuit: qui a C. Graccho usque ad C. Marium seditiosis omnibus restitit: quem nulla unquam vis, nullae minae, nulla invidia labefecit, aut Q. Mesellus patruus matris tuae: qui cum florentem hominem in populari ratione L. Sturninum censor notasset, cumque insitivum Gracchum contra vim multitudinis incitarae censu prohibuisset: cumque in cam legem, quam non iure

rogatam iudicarat, iurare unus noluisset, de civitate maluit, quam de sententia dimoveri: aut ut vetera exempla, quorum est copia digna huius imperii gloria, relinquam, neve eorum aliquem qui vivunt, neminem, qualis nuper Q. Catulus fuit: quem neque periculi tempestas, neque honoris cura potuit unquam de suo cursu, aut spe, aut metu dimovere.

2. Haec est una via, mihi credite, et laudis, et dignitatis, et honoris, a bonis viris et sapientibus, et bene natura constitutis laudari, diligi: nosse descriptionem civitatis a maioribus nostris sapientissime constitutam: qui cum regum potestatem non tulissent, ita magistratus annuos creaverunt, ut consilium Senatus reipubl. praeponerent sempiternum, diligerentur autem in id consilium ab universo populo, aditusque in illum summum ordinem omnium civium industriae, ac virtuti pateret, Senatum reipubl. custodem, praesidem, propugnatorem collocaverunt. Huius ordinis auctoritate uti magistratus, et quasi ministros summi consilii esse voluerunt: Senatum autem ipsum proximorum ordinum splendore confirmari, plebis libertatem et commoda tueri, atque augere voluerunt. Haec qui pro virib parte defendunt, optimates sunt, cuiuscumque sint ordinis: qui autem praecipue suis cervicibus tanta munia. atque rempubl. sustinent, ii semper habiti sunt optimatium principes, auctores civitatis, Huic hominum generi fateor, ut ante dixi, multos adversarios, inimicos, invidos esse, multa proponi pericula, multas inferri iniurias, magnos esse experiundos et fubeundos la ores. Sed mihi omnis tatio est cum virtute, non cum desidia: cum dignitate, non cum volutate: cum iis, qui se patriae, qui suis civibus, qui laudi, qui gloriae, non qui somno, et conviviis, et delectationi natos arbitrantur. Nam si qui voluptatibus ducuntur, et se vitiorum illecebris, et cupiditatum lenociniis dediderunt: missos faciant honores: ne attingant rempubl. patiantur viros fortes, laborum patientes, frui, qui autem bonam famam bonorum, quae sola vere gloria nominari potest, expetunt, aliis otium quaerere debent, et voluptates, non sibi. Sudandum est his pro communibus commodis, adeundae inimicitiae, secundae saepe pro republ. tempestates,

cum multis audacibus, improbis, nonnumquam etiam potentibus dimicandum. Quod si apud Athenienses, homines Graecos, longe a nostrorum hominum gravitate disiunctos, non deerant, qui tempubl. contra popult temeritatem defen derent, cum omnes, qui ita fecerant, e civitate eicerentur. Si Themistoclem illum conservatorem patriae non deterruit a republ. defendenda, nec Miltiadis calamitas, qui illam civitatem paulo ante servarat; nec Aristidis suga, qui unus omnium iustissimus fuisse traditur: si postesummi eiusdem civitatis viri, quos nominatim appellari non est necesse, propositis tot exemplis iratundiae levitatisque popularis, tamen suam rempubl. illam defenderunt: quid nos tandem facere debemus? primum in ea civitate nati, unde orta mihi gravitas et magnitudo animi videtur: tum in tanta gloria insistentes, ut omnia humana leviora videri debeant: deinde adeam rempubl. tuendam aggressi, quae tanta dignitate est, ut eam defendentem occidere non aliud sit, quam oppugnantem rerum potiri. Homines Graeci, quos antea nominavi, inique a suis civibus damnati, atque expulsi, tamen, quia bene sunt desuis civitatibus meriti, tanta ho die gloria sunt non in Graecia solum, sed etiam apud nos, atque in ceteris terris, ut eos a quibus illi oppressi sunt, nemo nominet, horum calamita: em dominationi illorum omnes anteponant, Quis Carthaginensium pluris fuit Annibale consilio, virture, rebus gestis, qui unus cum tot imperatoribus nostris per tot annos de imperio, et de gloria decertavit: hunctui cives e civitate eiecerunt: nos etiam hostem literis nostris, et memoria videmus esse celebratum. Quare imitemur nostros Brutos, Camillos, Ahalas, Decios, Curios, Fabricios, Maximos, Scipiones, Lentulos, Aemilios, innumerabiles alios, qui hanc rempubl. stabiliverunt: quos equidem in Deorum immortalium coetu, ac numero: epono: amemus patriam, pareamus senatui, consulamus bonis, praesentes fructus negligamus, posteritati et gloriae serviamus: idesse optimum putemus, quod erit rectissimum: speremus quae volumus, sed quod acciderit feramus: coitemus denique, corpus virorum fortium, magnorumque hominum esse mortale animi vero motus et virtutis gloriam sempiternam: neque hanc

opinionem si in illo sanctissimo Hercule consecratam videmus, cuius corpore ambusto, vitam eius, et virtutem immortalitas excepisse dicitur, minus existimemus eos, qui hanc tantam rempubl. suis consiliis aut laboribus, aut aux erint, aut defenderint, aut servaverint, esse immortalem gloriam consecuturos.

IMITATIO.

Peterit in bonorum Episcoporum ac Praelatorum commendationem similis descriptio institui. Aut certe haec cadem optimarum laus et ratio in singulari aliqua persona, e. g. Iosepho Patriarcha demonstrari.

II. Quid regium, seu Rege dignum sit? et an Cicero digna Rege gesserit? a definitione et descriptione. Cicero pro Sylla.

1. Docet Cicero contra obiectionem regia assectationis, quid in se regium fateatur, quid officii parum in videndi sractet; torquetque illam ambitionem in familiam Torquati.

2. Ostendit se rebus in consulatis gestis non tam honorem; quam improborum in se collegisse odia, mir umque quod Torquatus cum his, de supplicio consuratorum clara voce; de illorum scelere, remissa quaeratur.

3. Aperte profitetur, se urbem, Regum et regnorum Dominam, ab interitu vindicasse.

Regnum meum, Iudices se ferre non posse, dicit. Quod tandem Torquate regnum? consulatus, credo; mei, in quo ego imperavi nihil; sed contra Patribus conscriptis et bonis omnibus patui. quo in Magistratu, non institutum est a me, Iudices, regnum, sed non permissum. An forte regium tibi videtur ita vivere, ut non modo homini nemini,

sed ne cupiditati quidem ulli serviat: conremnere omnes libidmes, non auri, non argenti, non ceterarum rerum indigere: in Senatu sentire libere populi utilitati magis consulere, quam voluntati: nemini cedere, multis obsistere: si hoc putas esse regium, me Regem confiteor esse, Sin te potentia mea, si dominatio, si denique aliquod dictum arrogans, aut superbum movet; quin tu id profers, quam verbi invidiam, contumeliamque maledicti. Ego tantis a me beneficiis in republ. positis, si nullum aliud mihi proemium a Senatu populoque Rom, nisi honestum otium postularem, quis non concederet? sibi haberent honores, sibi Imperia, sibi Provincias, sibi triumphos, sibialia praeclarae laudis insignia: mihi liceret eius urbis, quam conservassem, conspectu, tranquillo animo et quieto frui? quid si hoc non postulo? si ille labor meus pristinus, si sollicitudo, si officia, si operae, si vigihae deserviunt amicis, praesto sunt omnibus? si neque amici in foro requirunt studium meum, neque tespubl. in curia? si me non modorerum gestarum vacatio, sed neque honoris, neque aetatis excusatio vendicat a labore? si voluntas mea, si industria, si domus, si animus, siaures patent omnibus? si mihi ne adea quidem, quae pro salute omnium gessi, recordanda et cogitanda quidquam relinquitur te mporis? tamen hoc regnum appellabitur? cuius vicarius qui velit esse, inveniri nemo potest: longe abest regni suspicio. Si quaeris, qui sini Romae regnum occupare conati, ut ne replices annalium memoriam, ex domesticis imaginibus invenies.

2. Res enim gestae, credo, meae me nimis extulerunt, ac mihi nescio, quos spiritus attulerune. Quibus de rebus tam claris, tam immortalibus, Iudices, hoc possum dicere, me, qui e summis eripuerim periculis urbem hanc, et vitam omnium civium, satis adeptum sore, si ex hoc tanto in omnes mortales beneficio nullum in me periculum redundabit. Etenim in qua civitate res tantas gesserim, memini, et in qua urbe, intelligo. plenum forum est eorum hominum, quos ego a vestris cervicibus depuli, Iudices, a meis non removi. nisi vero paucos fuisse a bitramini, qui conari, aut sperare possent, se tantum Imperium posse delere.

Horum ego faces eripere de manibus, et gladios extorquere potui, sicut feci, voluntates vero consceleratas, ac nefarias, nec reservare potui, nec tollere. Quare non sum nescius, quanto periculo vivam in tanta multitudine improborum, cum mihi uni cum omnibus improbis aeternum videam bellum esse susceptum. Quod si illis meis praesidiis forte invides; et si ea tibi regia videntur: quod omnes boni omnium generum atque ordinum suam salutem cum mea coniungunt: consolarete, quod omnium mentes improborum mihi uni maxime sunt infensae, et adversae, qui me non solum idcirco oderunt, quod eorum conatus impios, et furorem con sceleratum repressi; sed eo etiam magis, quod nihil iam simile, me vivo, conari posse arbitrantus, At vero, quid ego miror, si quid ab improbis de me improbe dicitur, cum L Torquatos, primum ipse his fundamentis adolescentiae iactis, ea spe propositâ amplissimae dignitatis, deinde L. Torquati, fortissimi Consulis, constantissimi Senatoris, semper optimi civis, filius, interdum efferatur immoderatione verborum? Qui cum suppressa voce de scelere P. Lentuli, de audacia coniuratorum omnium dixisset, tantummodo, ut vos, qui ea probatis, exaudire possetis; de supplicio P. Lentuli, de carcere, magna et queribunda voce dicebat. In quo primum illud erat absurdum, quod cum ea, quae leviter dixerat, vobis probare volebat; eos autem, qui circum iudicium stabant; audire nolebat: non intelligebat, ea, quae clare diceret, ita illos audituros, quibus e venditabat, ut vos quoque audiretis, qui id non probabitis. Deinde alterum iam oraroris vitium, non videre, quid quaeque caus postulet. Nihil est enim tam alienum ab eo, qui alterum consurationis accuset, quam videri coniuratorum poenam,m mortemque lugere.

3. Itaque attende iam. Torquate, quam ego non defugiam auctoriatem consulatus mei, maxima voce, ut omnes exaudire possint, dico, semperque dicam: adestore omnes animis, qui adestis corporibus, quorum ego frequentia magnopere laeror; erigite mentes, auresque vestras, et mede invidiosis rebus, ut ille putat, dicentem attendite. Ego Consul, cum exercitus perditorum civium, clandestino scelere

conflatus, crudelissimum et luctuo sissimum exitium patriae comparasset: cum ad occasum, interitumque reipubl. Catilina in castris, in his autem templis, atque tectis dux Lentulus esset constitutus: meis consiliis, meis laboribus, mei capitis periculis, sine tumultu, sine delectu, sine armis, sine exercitu, quinque hominibus comprehensis, arque confossis, incensione urbem, internecione cives, vastitate Italiam, interitu Rempubl. liberavi. Ego vitam omnium civium, statum orbis terrae, urbem hanc denique, sedem omnium nostrum, arcem Regum, ac nationum exterarum, lumen gentium, domicilium Imperii, quinque hominum amentium, ac perditorum poena redemi.

IMITATIO.

Posset adhiberi similis oratio in defensione Christi, qui a Iudaeis apud Pilatum accusatus erat, quod se Regem Iudaeorum dixisset Quem id iure dixisse contendas, si regnum sit propriis dominari cupiditatibus, pressos calamitate levare, gentem suam tueri, atque ab extrema pernicie ad salutem revocare, etc.

III. An arma quae contra Antionium sumuntur, belli vel tumultus nomine accipienda sint? a definitione et etymo.

1. Osten dit C. Pansam Consulem male L. Caesaris sententiam in Senatu esse secutum, et tumultum solum contra Antonium decrevisse, cum bellum reipsa geratur.

2. Docet non hoc bellum solum, sed inter civilia tale, in quo de summa rerum Rom. cum Antonio concertetur.

Confusius hesterno die est acta res, C. Pansa, quam postulabat institutum consolatus tui. parum mihi visus es e os, quibus cedere non soles, sustinere. nam cum Senatus e a virtus fuisset, quae solet: et cum re viderent omnes esse bellum, quidamque id verbum removendum arbitrarentur:

tua voluntas discessione fuit ad lenitatem propensior. Victa igitur est propter asperitatem te auctore nostra sententia: vicit L. Caesar, amplissimus vir, qui urbi, atrocitate dempta, oratione fuit, quam sententia lenior, quamquam is quidem, antequam sententam diceret, propinquitatem excusavit. Idem fecerat me Consule in soronis viro, quod hoc tempore in sororis filio: ut et luctu sororis moveretur, et saluti reipubl. provideret Atque ipse tamen Caesar praecepit vobis quodam modo P C. ne sibi assentiremini, cum ita dixit: aliam sententiam se dicturum fuisse, eamque se et republ. dignâ, nisi propinquitate impedirerur. Ergo ille avunculus: num etiam vos avunculi, qui illi assensi estis? at in quo fuit controversia? belli nomen ponendum in sententia quidam non putabant: tumultum appellare malebant, ignari non modo rerum, sed etiam verborum. Pocest enim esse bellum sine tumultu, tumultus esse sine bello non potest: Quid enim est aliud tumultus, nisi perturbatio tanta, ut maior timor oriatur? unde etiam nomen ductum est tumultus. Itaque maiores nostri tumultum Italicum, quod erat domesticus: tumultum Gallicum, quod erat Italiae finitimus: praeterea nullum tumultum nominabant, Gravius autem esse tumultum, quam bellum, hinc intelligi licet, quod bello Gallico vacationes valent, tumultu non valent. Ita fit, quemadmodum dixi, ut bellum sine tumultu possit, tumultus sine bello esse non possit. Etenim cum inter bellum et pacem medium nihil sit, necesse est tumultum; si belli non sit, pacis esse. quo quid absurdum magis dici, aut existimari potest? si nimis multa de verbo, rem potius videamus, patres conscripti: quam quidem intelligo verbo fieri interdum deteriorem solere. Nolumus hoc bellum videri. Quam igitur municipiis et Coloniis, ad excludendum Antonium, auctoritatem damus? quam ut milites fiant sine vi, sine tumultu, studio, et voluntate? quam ut pecunias in rempubl. polliceantur? si enim belli nomen tollitur municipiorum studia tolluntur: consensus populi Rom. qui iam descendit in caussam, si nos languescimus, debilitetur necesse est. Sed quid plura? D. Brutus oppugnatur: non est bellum? Mutina obsidetur: ne hoc quidem bellum est? Gallia vastatur:

quae potest pax esse incertior? illud vero quis potest bellum non esse dicere, quo fortissimum virum cum exercitu misimus: qui cum esset infirmus et gravi diuturnoque morbo, nullam putavit sibi excusationem esse oportere, cum ad reipubl. praesidium vocaretur. C. quidem Caesar non exspectavit nostra decreta, praesertim cum esset illius aetatis: bellum contra Antonium sua sponte suscepit, decernendi enim tempus nondum venerat: belli autem gerendi tempus si praetermisisset, videbar republ. oppressa, nihil decerni posse. Ergo illi nunc, et eorum exercitus in pace versantur. non est hostis, cuius praesidium Claterna deiecit Hirtius: non est hostis, qui armatus Consulem de. signatum oppugnat: nec illa hostilia verba, nec bellica, quae paulo ante ex Collegae literis Pansa recitavit; Deieci praesidium: Claterna potitus sum: fugavi equites: proelium commissum; occisi aliquot. quae pax potest esse maior.

2. Delectus tota Italia decreti sublatis vacationibus: saga cras sumentur: Consul se cum praesidio descensurum dixit. Utrum hoc bellum non est? an etiam tantum bellum, quantum nun quam fuit? ceteris enim bellis, maximeque civilibus contentionem reipubl. causa faciebat, Sylla cum Sulpitio de iure legum, quas per vim laras Sylla dicebat: Cinna cum Octavio de novorum civium suffragiis: rursus cum Mario et Carbone Sylla, ne dominarentur indigni, et ut clarissimorum hominum crudelissimam puniretur necem. Horum omnium bellorum causae ex reipubl. contentione natae sunt. de proximo bello civili non libet dicere: non ignoro caussam, detestor exitium. Hoc bellum quintum civile geritur: atque omnia in nostram aetatem inciderunt: primum non modo in dissensione et discordia ci vium, sed in maxima consensione, incredibilique concordia; omnes idem volunt, idem defendunt, idem sentiunt, cum omnes dico, eos excipio, quos nemo civitate dignos patat. Quae est igitur in me dio belli caussa posita? nos Deorum immortalium templa, nos muros, nos domicilia, sedesque populi Rom. aras, focos, sepulchra maorum, nos leges, iudicia, libertatem, coniuges, liberos, patiam defendimus, Contra M. Antonius id molitur, id

pugnat, ut haec omnia perturbet, evertat, praedam reipubl. causam belli putet, fortunas nostras partim dissipet, partim dispertiat parricidis. In hac tamen dispari ratiene belli miserrimum illud est, quod ille latrombus suis pollicetur primum domos: urbem enim se divisurum, confirmat, deinde omnibus portis, quo velit, deducturum. omnes Caphones, omnes Saxae, ceteraeque pestes, quae sequuntur Antonium, ae des sibi optimas, hortos, Tusculana, Albana definiunt. Atque etiam homines agrestes, si homines sunt illi potius, quam pecudes, inani spe ad aquas usque Puteolanas provehuntur. Ergo haber Antonius quod suis polliceatur. quid nos! nunquid tale habemus? Dii meliora? id enim ipsum agimus, ne quis posthac eiusmodi quicquam possit polliceri. Invitus dieo, sed dicendum est. Hasta Caesaris P. C. multis improbis et spem affert; et audaciam. Viderunt enim ex mendicis fieri repente divites: itaque hastam semper videre cupiunt ii, qui nostris bonis imminent, quibus omnia pollicetur Antonius. Quid nos nostris exercitibus, quid pollicemur? multo meliora, atque maiora, scelerum enim promissio, et iis, qui exspectant, perniciosa est: et iis, qui promittunt. Nos nostris militibus libertatem, iura, leges, iudicia, Imperium orbis terrae, dignitatem, pacem, otium pollicemur. Antonii igitur promissa cruenta, terra, scelerata, Diis hominibusque invisa, nec diuturna, neque salutaria: nostra contra, honcsta integra, gloriosa, plena laetitiae, plena pietaris.

IMITATIO.

De Absalone quaerere poteris; pietasne an impietas dicenda sit, quod ille contra Davidem patrem salutem sese communis patriae ac vulgi, cuius causae in iudicion negliguntur, profiteatur suscipere; et, iustumne hoc bellum, an rebellio potius sit, hoc nomine in patrem populum concitare, et armatum ducere.

IV. Dolendumne, an laetandum morte honesta Hortensii sit? acausis.

1. Dolendi sibi causam oblatam esse Cicero asserit, quod amic um et collegam amiserit.

2. Contra tamen laet andum magis, quam dolendum affirmat. 1. Quia mortuus est priusquam Respubl. civilibus bellis per Caesarem et Pompeium everteretur. 2. Quod ad felicitatem translatus, causam nullam dolendi reliquerit, aliorum vero tantum malum sit, quod eo frui non liceat.

3. Quod magnum dolorem perceptur us esset, si videret locum non esse inter arma consilio atque Oratoris auctoritati.

Concludit, beatum vidert, qui eo tempere cum laude vita functus sit. Quod argumentum magis etiam in fine num. 134. Prosequitur.

Cicero ad Brutum de Clar. Orat.

1. Cum Cilicia decedens Rhodum venissem, et eo mihi de Q. Hortensi morte eslet allatum, opinione omnium maiorem an imo ocepi dolorem. Nam et amico amisso, cum consuetudine iucunda, tum multorum officiorum coniunctione me privatum videbam, et interitu talis auguris, dignitatem nostri collegii diminutum dolebam. Qua in cognitione et cooptatum me ab eo cin collegium recordabar, in quo iuratus iudicium dignitatis meae fecerat: et inauguratum ab eodem, ex que augurum institutis in parentis cum loco colere debebam. Augebat etiam molestiam, quod magna sapientium civium, bonorum que penutia, vit egregius, coniunctissimusque mecum consiliorum omnium societate, alienissimo reipubl. tempore exstinctus, et auctoritatis, et prudentiae suae triste nobis desiderium reliquerat. Dolebamque quod, non ut plerique putabaut, adversarium, aut obtrectatorem laudum mearum, sed socium potius, et consortem gloriosi laboris amiseram. Etenim si in leviorum artium studio memoriae proditum est. Poetas nobiles

Poetarum aequalium morte doluisse: quo tandem anime eius interitum ferre debui? cum quo certate erat gloriosius, quam omnino adversarium non habere. cum praesertim non modo numquam sit, aut illius a me cursus impeditus, aut ab illo meus, Sed contra semper alter ab altero adiutus, et communicando, et monendo, et favendo.

7. Sed quoniam perpetua quadam felicitate usus ille, cessit e vita, suo magis, quam suorum civium tempore: et tum oecidit, cum lugere facilius rempubl. posset, si viveret, quam iuvare: vixitque tam diu, quam licuit in civitate bene, beateque vivere: nostro incommodo, detrimentoque, si est ita necesse, doleamus: illius vero mortis opportunitatem benevolentia potius, quam misericordia prosequamur: ut quotiescumque de clarissimo, et beatissimo viro cogitemus, illum potius, quam nos ipsos diligere videamur. Nam si dolemus, quod eo iam frui nobis non licer, nostrum est id malum, quod modice feramus: ne id non ad amicitiam, sed ad domesticam utilitatem referre videamur. sin, tamquam illi ipsi acerbitatis aliquid acciderit, angimur, summam eius felicitatem non satis grato animo interpretamur. Etenim si viveret Q. Hortensius, cetera fortasse desideraret, una cum reliquis bonis, et fortibus civibus, hunc autem, et praeter ceteros, aut cum paveis sustineret dolorem, cum forum populi Rom. quod fuisset quasi theatrum illius ingenii, voce erudita, et Romanis, Graecisque auribus digna, spoliatum, atque orbatum videret. Equidem angoranimo, non consilii, non ingenii, non authoritatis armis egere rempubl. quae didiceram tractare, quibusque me assuefeceram, quaeque erant propria, cum praestantis in republ. viri, tum bene moratae et bene constitutae civitaris. Quod si fuit in republ. tempus ullum, cum extorquere arma posset e manibus iratorum civium boni civis authoritas, et oratio: tum profecto fuit, cum patrocinium pacis exclusum est, aut errore horninum, aut timore. Ita nobismetipsis accidit, et quamquam essent multo magis alia lugenda, tamen hoc dolemus, quod, quo tempore aetas nostra perfuncta rebus amplissimis, tamquam in portum confugere deberet; non inertiae, neque desidiae,

sed otii moderati, atque honesti: cumque ipsa oratio iam nostra canesceret, haberetque suam quandam maturitatem, et quasi senectutem, tum arma sunt ea sumpta, quibus illi ipsi, qui didicerant iis uti gloriose, quemadmodum salutariter uterentur, non reperiebant, Itaque ii mihi videntur fortunate, beateque vixisse, cum in ceteris civitatibus, tum maxime in nostra: quibus cum auctoritate, rerumque gestarum gloria, tum etiam sapientiae laude perfrui licuit.

IMITATIO.

In cuiuslibet propinqui, veletiam viriprincipis morte similis disserendi ratio locum inveniet.

V. An Hirtii et Octaviani militibus contra Antonium praemia victoriae conferenda sint? Cic. Philip, ut a causis.

1. Proprium senatus sapientis est grata corum virturem memoria prosequi, qui pro patria vitam profuderunt. Quorum de honore utinam mihi plura in mentem venirent. Duo certe non praeteribo, quae maxime occurrunt: quorum alterum pertinet ad virorum fortissimorum gloriam sempiternam, alterum ad leniendum maerorem, et luctum proximorum. Placet igitur mihi P. C. Legionis Martiae militibus, et eis, qui unâ pugnantes occiderunt, monimentum fieri, quam amplissimum Magna atque incredibilia sunt in rempubl. huius merita legionis. haec se prima latrocinio abrupit Antonii, haec tenuit Albam, haec se ad Caesarem contulit: hanc imitata quarta legio parem virtutis

gloriam consecuta est. Quarta victrix desiderat neminem: ex Martia nonnulli in ipsa victoria conciderunt. ô fortunata mors, quae naturae debita, pro patria est potissimum reddita. Vos vero patriae natos iudico: quorum etiam nomen a Marte est: ut idem Deus urbem hanc gentibus, vos huic urbi genuisse videatur. In fuga foeda mors est, in victoria gloriosa. Etenim Mars ipse ex acie fortissimum quem que pignerare solet. Illi igitur impii, quos cecidistis, etiam apud inferos poenas parricidii luent: vos vero qui extremum spiritum in victoria effudistis, piorum estis sedem, et locum consecuti, brevis, autem vobis vita data est: at memoria bene redditae vitae sempiterna, quae si non esset longior, quam haec vita: quis esset tam amens, qui maximis laboribus et periculis ad summam laudem gloriamque contenderet? Actum igitur praeclare vobiscum fortissimi, dum vixistis, nunc vero etiam sanctissimi milites, quod vestra virtus ne oblivione corum, qui nunc sunt, nec reticentia posterorum insepulta esse poterit, cum vobis immortale mommentum fuis pene manibus senatus populusque Rom. exstruxerit. multi saepe exercitus Punicis. Gallicis, Italicis bellis clari, et magni fuerunt: nec tamen ullis tale genus hanoris tributum est. Atque utinam maiora possemus: quandoquidem a vobis maxima accepimus, vos ab urbe rurentem Antonium avertistis, vos redire molientem repulistis. Erit igitur exstructa moles opere magnifico, incisaeque literae divinae virtutis testes sempiternae, numquam de vobis eorum, qui aut videbunt vestrunt monimentum, aut audient, gra vissimus sermo conticescet, ita pvo mortali conditione vitae, immortalitatem estis consecuti.

2. Sed quoniam P. C. gloriae munus optimis et fortissimis civibus monimenti honore persolvitur, consolemur eorum proximos, quibus optima est haec quidem consolatio; parentibus, quod tanta reipubl. praesidia genuerunt: liberis, quod hab ebunt domestica exempla virtutis: coniuglbus, quod us viris carebunt, quos laudare, quam lugere praestabat, fratribusque quod in se, ut corporum, sic virtutum similitudine esse confident. Atque utinam his omnibus abstergere fletum sententus nostris, consultilque

possemus, vel aliqua talis his adhiberi publice posset oratio, qua deponerent maerorem, atque luctum, gauderentque potius, cum multa et varia impenderent hominibus genera mortis, id genus, quod esse pulcherrimum, suis obtigisse, eosque nec inhumatos esse, nec desertos, (quod tamen ipsum pro patria non miserandum putatur) nec dispersis bustis humili sepultura crematos, sed contectos publicis operibus, atque muneribus, eaque exstructione, quae sit ad memoriam aeternitatis, ara virtutis. quamobrem maximum quidem solatium erit propinquorum eodem monimento declarari et virtutem suorum, et pietatem, et senatus fidem, et crudelissimi memoriam belli. In quo rusi tanta militum virtus extitisset, parricidio M. Antonii nomen populi Romani occidisset. Atque etiam censeo P. C. quae praemia militibus promisimus, nos republ. recuperata tributuros, ea vivis, victoribusque cumulate, cum tempus venerit persolvenda. qui autem ex iis, quibus illa promissa sunt, pro patria occiderunt: corum parentibus, liberis, coniugibus, fratribus eadem tribuenda censeo.

IMITATIO.

Paris ratione, pro religione et Ecclesia certantibus decernenda erunt praemia, ut Ducibus olim Bullioniis adversus Turcas factum, etc.

VI. An anima hominis sit immortalis? ab affectis et causis. Cicero l. 1. Tusc, quaest.

1. Exorditur a cura omnibus insita de rebus post mortem corperis eventuris, unde argumentum primum sumit de animae superfuturae immortalitate.

2. Argumentum secundum immortalitatis a gloriae cupiditate post mortem ducitur, diduciturque per variarum disciplinarum studiosos.

3. Ostendit, Pythagora auctore, hanc sententiam de animae immortalitate invaluisse, quamvis et prudentes Ante ipsum id senserint.

4. Ostendit ex rerum element arium natura, quâ gravia subsidunt, tolluntur levia, animam a corpore solutam, cum ignea natura sit, ad calum evolaturam, illic que connatur ali sibi loco quieturam.

5. Reprehendit illos, qui aut aeternum, aut ullum esse animum negant, quod eum qui sit futurus extra corpus, non intelligant.

6. Argumentum tertium est, quo immortalem probat, memoria praeteritorum, et diversarum artium inventio, qua Deum aemulatur. Quod nnm. 8. confirmat, ducta a Deo similitudine.

7. Concludit animum ex elementis samptum non esse, quod his nullum memoria aut ingenii vestigium insit.

1. Maximum argumentum est naturam ipsam de immortalitate ammorum tacitam iudicare, quod omnibus curae sit, et maxime quidem, quae post mortem futura sint. Serit arbores quae alteri saeculo prosint, ut ait Scatius, in Synephebis, quid spectans, nisi etiam postera saecula ad se pertinere? Ergo arbores seret diligens Agricola, quarum adspicier baccam ipse numquam, vir magnus leges, inslituta, Rempubl. deseret? Quid procreatio liberorum, quid propagatio nominis, quid adoptiones filiorum, quid testamentorum diligentia, quid ipsa sepulchrorum monumenta, quid elogia significant, nisi nos futura eriam cogitare?

2. Quid illud? num dubitas quin specimen naturae capi debeat, ex optima quâque natura? quae est igitur melior in hominum ganere natura quam corum, qui se natos ad homines iuvandos, turandos, conservandos arbittantur? Abiit ad Deos Hercules, numquam abiisset, nisi cum inter homines esset, viam sibi iam munivisset Verera iam ista et religione omnium consecrata. Quid in hac Republ. rot tantosque viros ob Rempubl. interfectos cogitasse arbittamur. iisdemne ut finibus nomen suum quibus vita terminaretur? Nemo unquam sine magna spe immortalitatis se pro patria offerret ad morte`, Licuit esse orioso Themistocli, licuit

Epaminondae, licuit (ne et vetera, et externa quaeram) mihi. Sed nescio quomodo inhaeret in mentibus quasi saeculoium quoddam augurium futurorum, idque in maximis ingeniis altissimisque animis et existit maxime, et apparet facillime, quo quidem dempto, quis tam esset amens, qui semper, et in laboribus, et in periculis viveret. Loquor de Principibus. quid de Poetis? nonne post mortem nobilitari volunt? Unde ergo illud.

Sed quid Poetas? Opifices etiam post mortem nobilitari volunt: Quid enim Phidias sui similem speciem inclusit in clypeo Minervae, cum inscribere non liceret? Quid nostri Philosophi, nonne in his ipsis libris ques scribunt de contemnenda gloria, sua nomina inscribunt? Quod si omnium conseinsus, naturae vox, omnesque qui ubique sunt consentiunt esse aliquid, quod ad eos pertineat, qui e vita cesserunti nobis quoque idem existimandum est, et siquorum autingenio, aur virtute animus excellit, eos arbitramtur, qui naturâ optimâ sunt, cernere naturae vim maxime: verisimile est, cum optimus quisquis maxime posteritati serviat, esse aliquid cuius is post mortem sensum sit habiturus. Sed ut Deos esse natura opinamur, qualesque sint ratione cognoscimus; sic permanere animes arbitramut consensu rationum omnium, qua in sede maneant, qualesque sint ratione discendum est.

3. Magni autem eit ingenii revocare mentem a sensibus, et cogitationem a consuetudine abducere. Itaque credo equidem alios tot saeculis dusputasse de animis: Sed quod literis extet, Pherecydes Syrus prumus dixit animos hominum esse sempiternos, antiquus sane, fuit enim meo

iudicio regname Gentili (Tullie) Hancopinionem discipulus eius Pythagoras maxime confirmavit, qui cum Superbo regnante in Italiam venisset, tenuit magnam illam Graeciam cum honore et disciplina, tum etiam auctoritate, multaque saecula postea sic viguit Phythagoreorum disciplina, ut nulli alii docti viderentur. Platonem ferunt, ut Pythagoreos cognosceret, in Italiam venisse, et in eo, cum alios multos, tum Architam Timaeumque cognovisse; et didicisse pythagorea omnia, primumque de animorum aerernitate, non solum sensisseidem, quod Pythagoras, sed rationem etiam attulisse.

4. Persuadent mathematici terram in medio mundi sitam ad universi caeli exemplum quasi puncti instar obtinere, quod ke/ntron illi vocant: eam porro naturam esse quatuor omnia gignentitim corporum, ut quasi partita habeant inter se, et diversa monumenta terrena et humida suopte nutu, et suo pondere, ad pares angulos, in terram et in mate, ferantur, reliquae duae partes, una ignea, altera animalis, ut illae superiores in medium locum mundi gravitate ferantur, et pondere, sic hae rursum rectis lineis in caelestem locum subvolent; sive ipsa natura superiora appetente, sive quod a gravioribus leviora naturâ repellantur. Quae cum constet, perspicuum debet esse animos, cum e corpore excesserint, sive illi sint animales, id est, spirabiles, sive ignei, sublime ferri. Accedit, ut eo facilius animus evadat ex hoc aêre, quem iam saepe appello crassum, eumque perrumpat, quod nihil est animo velocius, nulla est celeritas quae possit cum animi celeritate contendere, qui si permanet incortuptus suique similis: necesse est ita feratur, ut penetret et dividat omne caelum hoc in quo nubes, imbres ventique coguntur, quod et humidum et caliginosum est, propter exhalationes terrae. quam regionem cum superavit animus, naturamque sui similem contigit et agnovit, iunctus ex anima tenui et ardore solis temperato ignibus insistit, et finem altius se efferendi facit. Cum enim sui similem, et levitatem, et calorem adeptus est, tamquam paribus examinatus ponderibus, nullam in partem movetur, eaque illi demum naturalis est sedes, cum ad sui simile penetravit, in quo nulla

re egens aletur, et sustentabitur iisdem rebus quibus astra sustentantur et aluntur. Cumque corporis facibus inflammari soleamus ad omnes fere cupiditates, eoque magis incendi, quod iis aemulemur, qui ea habeant, quae nos habere cupiamus: profecto beati erimus; cum corporibus. et cupiditatum, et aemulationum erimus expertes. quodque nunc facimus, cum laxati curis sumus, ut spectare aliquid velimus et visere, id multo tum faciemus liberius, totosque nos in contemplandis rebus perspiciendisque ponemus, propterea quod et natura inest mentibus nostris insatiabilis quaedam cupiditas veri videndi, et orae ipsae locorum illorum, quo pervenerimus, quo faciliorem nobis cognitionem rerum caelestium, eo maiorem cognoscendi cupiditatem dabunt.

5. Nec mihi sane quicquam occurrit, curnon Pythagorae sit et Platonis vera sententia. ut enim rationem Plato nullam afferret (vide quid homini tribuam) ipsa auctoritate me frangeret. Tot auttem ratione attulit, ut velle ceteris, sibi autem persuasisse videatur. Sed plurimi contra nituntur, animosque, quasi capite damuatos, morte multant. Neque aliud est quicquam, cur incredibilis his animorum videatur aeternitas, nisi quod nequeant, qualis animus sit vacans corpore, intelligere, et cogitatione comprehendere. Quasi vero intelligant, qualis sit in ipso corpore, quae conformatio, quae magnitudo, qui locus, aut si iam possint in homine uno cerni omnia, quae nunc tecta sunt, casurus ne in conspectum videatur animus, an tanta sit eius tenuitas, ut fugiataciem? Haec reputent isti, qui negant, animum sine corpore se intelligere posse, videbunt quem in ipso corpore intelligant. Mihi quidem naturam animi intuenti, multo difficilior occurrit cogitatio, multoque obscurior; qualis animus in corpore sit, tamquam in aliena domo, quam qualis cum exierit, et in liberum caelum quasi in domum suam venerit. Si enim quod numquam vidimus, id quale sit intelligere non possumus, certe et Deum ipsum, et divinum animum corpore liberatum, cogitatione complecti non possumus. Dicaearchus quidem et Aristoxenus, quia difficile erat: animi, quid, aut qualis esset mtelligenria? nullum omnino animum esse dixerunt. Est illud quidem

vel maximum, animo ipso animum videre, et nimitum hanc habet vim praeceptum Apollinis, quo monet, ut se quisque noscat.

6. Quid enim, obsecro te, terrâ tibi, aut hoc caliginoso, et nebuloso caelo, sata; aut concreta videtur tanta vis memoriae? Si quid sit hoc, non vides, at quale sit vides; si ne id quidem, at quantum sit profecto vides. Quid igitur? utrum capacitatem aliquam in animo puramus esse, quo tamquam, in aliquod vas, ea quae meminimus, infundantur? Absurdum id quidem, qui enim fundus, aut quae talis animi figura intelligi potest? aut quae tanta capacitas? an inprimi, quasi ceram, animum putamus, et memoriam esse signatarum rerum in mente vestigia? quae possunt verborum, quae rerum ipsarum esse vestigia, quae porro tam immensa magnitudo, quae illa tam multa possit effingere? quid? illa vis, quae tandem est, quae investigat occulta, quae inventio atque excogitatio dicitur? Ex hâc terrenâ mortalique naturâ, et concretâ ea videtur? Aut, qui primus, quod summae sapientiae Pythagorae visum est, omnibus rebus im posuit nomina? aut, qui dissipatos homines congregavit, et ad societatem vitae convocavit? aut, qui sonos vocis, qui infiniti videbantur, paucis literatum notis terminavit? aut, qui errantium stellarum cursus, progressiones, institutiones notavit? Omnes magni, etiam superiores, qui fruges, qui vestitum, quitecta, qui cultum vitae, qui praesidium contra feras invenerunt: a quibus man suefacti et exculti, a necessariis artificiis ad elegantiora de fluximus. Nam et auribus oblectatio magna exparte est inventa, et temperata varietate, et natura sonorum: et astra inspeximus, tum ea quae sunt infixa certislocis, tum illa, non re, sed vocabulo, errantia: quorum conversrones, omnesque motus, qui animus vidit, is docuit similem animum suum eius esse, qui ea fabricatus in caelo esset. Nam cum Archimedes lunae, solis, quinque errantium motus in sphaeram illigavit, effecit idem; quod ille qui in Timaeo, mundum aedificavit Flatonis Deus; ut tarditate, celerita te dissimillimos motus una regeret conversio. Quod si in hoc mundo fieri sine Deo non potest, ne in Sphaera quidem cosdem motus Archimedes sine divino ingenio

potuisset imitari. Mihi vero ne haec quidem notiora et illustriora carere vi divina videntur, ut ego, aut Poetam grave plenumque carmen, sine caelesti aliquo mentis instinctu putem fundere, aut eloquentiam, sine quadam vi maiore, fluere abundantem, sonantibus verbis, uberibusque senteneiis. Philosophia vero omnium mater artium, quid est aliud nisi, ut Plato ait, donum, ut ego, inventum Deorum? haec nos primum ad illorum cultum, deinde ad ius hominum, quod situm est in generis humani societate, tum ad modestiam magnitudinemque animi erudivit, eademque ab animo tamquam ab oculis caliginem dispulit, ut supera, infera, prima, ultima, media videremus.

7. Ergo animus, ut ego dico divinus, et Euripides audet dicere, Deus est. Et quidem si Deus, aut anima, aut ignis est; idem est animus hominis; nam ut illa natura caelestis et tert a vacat et humore; sie utriusque harum rerum humanus animus est expers. Sin autem est qumta quaedam natura ab Atistotele inducta, primum haec et Deorum est, et animorum. Hanc nos sententiam secuti, his ipsius verbis in consolatione haec expressimus. Animorum nulla in terris origo inveniri potest. Nihil enim est in animis mixcum atque concretum, aut quod ex tetra natum aeque fixum esst videatur, nihil, ne, aut humidum quidem aut stabile, aut igneum. his enim naturis nihil inest, quod vim memoriae, mentis, aut cogitationis habeat; quod, et praeterita teneat, et futura praevideat, et complecti possit praesentia, quae sola divina sunt. Nec invenietur unquam unde ad hominem venire possint, nisi a Deo. Singularis est igitur, qua dam natura, atque vis anim seiuncta ab his usitaris notilque naturis. Ita quidquid est illud, quod sentit, quod sapit, quod vult, quod viget, caeleste et divinum est, ob eamque rem aeternum sit, necesse est. Nec vero Deus ipse, qui intelligitur a nobis alio modo intelligi potest, nisi mens soluta quaedam et libera, segregata ab omni concretione mortali, omnia lentiens et movens, ipsaque praedita motu sempiterno. Hoc egenere atque eadem e natura est humana mens.

conversionis celeritatem tantam, quantam cogitare non possumus, tum vicissitudines dierum atque noctium, commutationesque partium quadripartitas, ad maturitatem frugum et temperat onem corporum aptas, corumque ommum mode atorem et ducem solem, lunamque accretione et diminutione luminis, quasi fastorum notantem et significantem dies, tum in eodem orbe in 12. partes distributo, quinque stellas ferri, eosdemque cursus constantissime servantes, disparibus inter se moribus: nocturnamque caeli formam undique sideribus ornatam, tum globum terrae, eminentem in mari, fixum in medio mundiuniversi loco, duabus oris distantibus habitabilem, et cultum, etc. haec et alia innumerabilia cum cernimus, possumusne dubitare, quin his praesit aliquis, vel eftector, si haec nata sunt, ut Platoni videtur; vel, si semper fuerint, ut Aristoreli placet, moderator tanti operis et muneris? Sic mentem hominis, quamvis eam non videas, ut Deum non vides, tamen, ut Deum agnoscis, ex operibus eius: sic ex memoria rerum, et inventione, et celeritate motus, omniumque pulchritudine, virtutis vim divinam mentis agnoscito.

IMITATIO.

Illustris hic ad imitationem locus est, si doceas aperituris, et transitoriis, huius mundi bonis, ad immortalia, et caelestia animum trans ferendum esse; quod immortalis cum sit, aliis non possit bonis satiari. Hoc fecisse quotquot veram sect ar entur gloriam, et nominis decus aeternum, hoc sensisse utros sapientissimos, animumque a terrenis ad caelestia transtulisse Deo maxime similes, etc. Quorum modo nomina inter homines etiam gloriosa celebrentur.

OBSERVATIO.

Haec quaestio ex illis est, quas nonnulli didacticas tantum esse volunt. Verum si illius spectetur finis, ad actionem quoque ordinata est; cum qui immortalem Deoque similem sese animum nactum esse credit, humilia atque indigna tali animo cogitare ac moliri nequaquam debeat; ut is, qui eundem cum brutis exitum praestolatur.

VII. Diis gratias agendas, et Crceronem a civibus defendendum a caufarum enumeratione oftenditur. Cicero Orat. 3 in Catil.

1. Rempubl. Rom. conservaram esse, summum est benesicium, ob quod decreta selenni supplicatione a Senatu Diis agendae sint gratiae.

2. Cicero pro senibil a populo Rom. nisimemoriam etternamcanservata reipubl. postulat; tum vero, ut se contra invidiam insidiasque sceleratorumiveatur.

Remp. Qunites, vicamque ommum vestrum, bona, fortunas, coniuges, liberosque vestros, atquehocdomicilium clarissimi impeni, fortunatissimam puicherrimamque urbem, hodierno die, Deorum immoralium summoerga vosamore. laboribus, confiliis, periculisque meis, ex flamma, atque ferro, acpene ex faucibus fati ereptam, et vobis conservatam, acrestitutam videtis. Et, sinon minus vobisiucundi, atque illustres sunt ii dies, quibus eonservamur, quam illi, quibusnascimur, quod salutis certa laetiria est, nascendi mcerta condicio: et quod sine seusu nascim ur, cum voluptate conservamur: profecto, quoniam illum, qui hancurbem condidit, Romulum, ad Deos immortales benevolentia, famaquesustulimus: esse apud vos, posterosque verstros in honore debebir dies is, qui candem hanc urbem conditam amplificatamque servavit: nam rotius urbis templis, delubris, tectis ac moenibus subiectos prope iam ignes, cireumdatosque restrinximus: iidemque gladios in rempubl. districtos retudimus, mucronesque corum a iugulis vestris reiecimus. quibus ego si me restitisse dicam, nimium mihi fumam, et non sim ferendus. Ille, ille Iupiter restitit, ille Capitolium, ille haec templa, ille hanc urbem, ille vos omnes salvos esse voluit. Diis ego immortalibus ducibus hanc mentem. Quirites, voluntatemque suscipi, atque ad haec tanta iudicia perveni. Iam vero illa

Allobrogum sollicitatio, fic a Lentulo, ceterisque domesticis hostibus, tanta res tam dementer credita et ignotis, et barbaris, commissaequelliterae numquam essent profecto, nisi a Diis immortalibus huic tantae audaciae consilium esset ereptum. Quidveio? ut homines Galli ex civitate male pacata, quae gens una restat, quae populo Romano bellum facere et posse, et non nolle videatur, spem imperii, et rerum amplislimarum ultro sibi a patritiis hominibus oblatam negligerent, vestramque salutem suis opibus anteponerent: id nonne divinitus factum esse putatis? praesertim qui nos non pugnando, sed tacendo superare potuerunt? Quamobrem, Quirites, quoniam adomnia pulvinaria supplicatio decreta est, celebratote illos dies cum coniugibus, acliberis vestris. Nam mulu saepe honores Diis immortalibus iusti habiti sunt, ac debiti sunt profecto iustiores numquam. Ereptienim ex crudehssimo, ac miserrimo mteritu, et erepti sine sanguine, sine exercitu, sine dimicatione, togati, meuno togato duce, et impcratore vicistis.

2. Quibus pro tantis rebus, Quirites, nullum ego a vobis proemium virtutis, nullum insigne honoris, nullum monumentum laudis postulo, praeterquam huius diei memoriam sempiternam. In animis ergo vestris omnes triumphos meos, omnia ornamenta honoris, monumentagloriae, laudis insignia, condi et collocari volo. nihil me mutum potest delectare, nihiltacitum, nihil denique huiusmodi, quod etiam minus digni assequi possint. Memoria vestra, Quirites, nostrae res alentur, sermonibus creseeht, literarum monumentis inveterascent, et corroborantur. Eandem diem intelligo, quam spero aeternam fore, et ad salutem urbis et ad memoriam consulatus mei, propagatam: unoque tempote in hacrepubl. duos cives extitisse, quorum alter fines vestri imperii, non terrae, sed caelircgionibusterminaret: alter: eiusmodi imperii domicilium, sedemque servarer. Sed, quoniam earum rerum, quas ego gessi, non est eadem fortuna atque conditio, quae illorum, qui externa bella gesserunt: quod mihi vivendum sitcum illis, quos vici, acsubegi: illi hostes autinterfectos, aut oppressos reliquerunt: vestrum est, Quirites, sicaettris sua facta profurt,

mihi mea ne quando obsint, providere, Mentes enim hominum audacissimorum scelerarae, ac nefariae, nevobis nocere possent, ego providi. quamquam Quirites, mihi quidem ipfi nihil iam ab istis noceri potest. Magnum enim est in vobis praesidium, quod mihi in perpetuum comparatum est: magna in republ. digmtas, quae me sempertacita defender: magna vis est conscientiae, quam quinegligent, cum meviolare volent, seipsi iudicabunt. Est enim in nobis is animus, Quirites, ut non modo ullius audaciae cedamus, sed etiam omnes improbos ulrro semperlacessamus. Quod siomnes impetus domesticorum hostium depulsi a nobis, se in me unum coverterint: vobiserit providendum. Quirites, quâ conditione posthac eos esse velitis, qui se pro salute vestra obtulerinr in vidiae, periculisque omnibus. Mihi quidem ipsi quid est, quod iam advitae fructum possit acquiri, cum praetertim nequein honore vestro, neque in gloria virtutis quidquam videam altius, quo quidem mihi libeat adscendere? Illud perficiam protecto, Quirites, ut ea, quae gessi in consulatur, privatus tuear, atque ornem: ursi qua est invidia in conservanda republ. suscepta, laedatinvidos, mihi valeat adgloriam. Denique ita me in republ. tractabo, utmeminerim semper quae ges. serim, curemque ut ea virtute, non casu, gesta esse videantur.

IMITATIO.

Cum, vel ab hoste, vel seditione, velincendio, vel peste, aliove periculo urbs aliqua, vel provincia, tum bominum tum caelitum ope liberata e§t; parioratione, adreferendas Deo hominibusque gratias, excitare licebit.

VIII. An et quare Fulio Caesariantea inimico, in Gallicoe pro vincioeprorogatione faveat? a causis et attributis de Provinc. consulatibus tom. 3. orat. 3.

1. Docet se ob communem utilitatem cum Caesare potius, quam Gabinio redire in gratiam, exemplo elarissimorum virorum T. Gracchi. Metellerum, Leoptdi, etc.

2. Tradit se, cum ex amere patria hostium patviae, ut Clodii aliorumque gravissimas susceperit inimicitias, non posse non amicum esse patriae consulentibus, praesertim cum ipsum senatum Caesari faventem hoc in amore aucem sequatur.

3. Caussam nullam inter barbaras gentes terrasque haerendi Caesariesse, quam ut Romanis metuendas bactenus, et numquam sat domitas gentes subiciat, quod ipso revocato vix sit sperandum, ob nimiam illarum vim et potentiam facile innovandam.

1. Negatm me vir optimus inimicitiorem Gabinio debere esse, quam Caeari. omnem enim illam rempestatem, cui cesseim, Caesare impulsore atqueadiutore esse excitatam. Cui si primum sicretpondeam, me communis utilitatis habere rationem, non doloris mei, possimne probare, cum id me facere dicam quod exemplo forttissimorum civium facere plssim? an Tit. Gracchus (pattem dico. cuiusutinam filii non degenerassent a gra vitate paternâ) tantam laudem est adeptus, quod tribunis plebis solus ex toto illo collegio L. Scipioni auxilio fuit, inimicissionus, et ipsius, et fratris eius Africani, iuravitque in concione, se in gratiam non rediisse, sed alienum sibi videri a dignitate imperii, quo duccs essenthostium Scipione triumphante ducti, eodem ipsum duci, qui triumphasset? quis plenior inimicotum C. Mario? Crassus, M. Scaurusaliisque inimici, et omnes Metelli. At hinon modo illum inimicum ex Gallia sententiis suis non detrahebant; sed et propter rationem Gallici belli, provinciam extra ordinem decernebant. Bellum in Gallia maximum gestum est: domitae sunt a Caesare maximae nationes, sednondum legibus, nondum iure certo, nondum satis firmâ pace devinctae, bellum affectum videmus, et, vere ut dicam, peneconfectum: sed ita, ut, si idem extrema persequitur, qui inchoavit, iam omnia perfecta videamus: si succeditur, periculum sir, ne instauratas maximibelli reliquias acrenovatas audiamus. Ergo ego

senator, inimicus, si ita vultishomini, amicus esse, sicur semper fui, reipubl. debeo. quid si ipsas inimicitias depono reipubl. causia, quis me tandem iure reprehendat? praesertim cum ego omnium meorum consiliorum atquefactorum exempla semper ex summorum hominum factis mihi censuerim perenda? an non M. ille Lepidus, qui bis Consul et Pontifex maximus fuit, non solum memoriâ et testimonio, sed etiam annalium literis et summi Poerae vocelaudatus est. Quodcum M. Fulvio collega, quo die censor est factus, homine inimicissimo, in campo statim rediie in gratiam, ut commune officium censurae, communi animo ac voluntate defenderunt? Atque ut vetera, quae sunt innumerabilia, mittam: tuns pater, Philippe, nondum uno tempore cum suis inimicifsimis in gratiam rediit? Quibuscum omnibus eadem respubl. reconciliavit, quae ehenarat. Multa praetereo, quodintueorcoram haec lumina acque ornamenta reipubl P. Servilium, et M. Lucullum (utinam etiam Lucullus ille viveret) quae fueruntinimicitiae graviores in civitate, quam Lucuilorum atque Serviliorum? quas in viris fortissimis non solum extinxit reipubl. dignitas, et ipsorum, sed etiam ad amicitiam consuetudinemque traduxit. Quid? Metellas nepos, nonne Consul in templo sovis Oprimi Maximi permotus cum auctoritate vestra, tum illius P. Servihi incredibili gravitate dicendi, absens mecum summo suo beneficio rediit in gratiam? an ego possum huie esseinimicus, cuiushreris, famâ, nuntiis, celebrantur aures quotidiemcae, novis nominibus gentium, nationum, locorum?

2. Ardeo, mihi credite P. C. (id quod vosmet de me existimatis, et sacitis ipsi) incredibili quodam amose patriae: qui me amor et subvenire olim impendentibus ericuli maximis, cum dimicatione capitis, et rursum, cum omnia tela undiqueesse intenca in patriam viderem, subire coegiratque excipere unum pro universis Hic me meus in rempubl. animus pristinus ac perennis cum C. Caesare reducit, reconciliat, restituit in gratiam. quod volent, denique homines existiment: nemmi ego esse possum bene de repub. merenti non amicus. ctenim si iis, qui haecomnia

flamma acferro delere voluerunt, non inimicitias solum, sed etiam bellum indixi atque intuli: cum partim iltorum familiares, partim ipsi etiam, me defendente capitis iudiciis essentliberati. cureadem respubl. quae me in amicos inflammare potuit, in imicis placare non possit? quod mihi odium cum P. Clodio furt, nisi quod perniciosum patriae civem fore putabam, qui turpissima libidine incensus, duas res sanctissimas religionem et pudicitiam, uno scelere violasset? num est igitur ex his rebus quas is egir, agitque quotidie, quin ego in illo oppugoando reipubl. plus quam otio meo: nonnulli in eodem defendendo suo plus otio, quam communi, prospexeriot? ego me a C. Caesare inrepubl. dissensisse fateor, et sensisse vobiscum: sednuntiisdem vobisassentior, cum qubusantea sentiebam. Vosenim, ad quosliteras L. Piso de suisrebus non audet mittere, qui Gabinii literas mligni quadam nota, atqueignominianova condemnastis, C. Cae arisupplicationes decrevistis: numero, utnemini ullo exbello: honore, ur omnino nemini. Cur igitur exlpectem hominem aliquem, qui me cum illo in gratiam reducat? reduxitordo amplissimus, et ordo is, qui est et publiciconsilii, et meorum emoium consiliorum auctor et princeps. Vos sequor, patres conscripti, vobis obtempero, vobisassentior, qui quamdiu C. Caesalisconsilia in repub. non maxime diligebatis, me quoque cum illo minus coniunctum videbatis: posteaquam rebus gestis mentes vestras, voluntatemque mutastis, me non solum comitem esse sententiae vestrae, sed etiam laudatorem vidistis.

3. Ipse Caesar, quid est, cur in provincia commorari velit, nisi, ut ea, quae per eum effecta sunt, perfecta reip. tradantur? amoemtas eum, eredo, locorum, urbium, pulchritudo, hominum, nationumque illarum humanitas, et lepos, victoriae cupiditas, finium lmperii nostripropagatioretinet. quid illis terris asperius? quid incultius oppidis quid nationibus immanius? quid porro tot victoriis praestabilius? quid Oceanologius inveniri potest? an reditus in patriam haberaliquam ffensionem? uttum apud populum. a quo missus est: an apud senatum, a quo ornatus est? an dies auger eius desiderium' an magis obhvionem? an laurea illa

magnis periculis parra amittit longo intervallo viridiratem? quare? si qui hominem non diligunt: nihil est, quodeum de provincia devocent: ad gloriam devocant, ad triumphum, ad gratulationem, ad summum honorem senatus, cquestris ordinis gratiam, populi charitatem. Sed si ille hac tam eximia fortuna propter utilitatem reipub, frui non poterat, ut omnia illa conficiat? quid ego senatorfacere debeo, quem etiam, si ille aliud vellet, reip. consulere oporteret? non enim sibi solum cum iis, quos iam arm. tos contra populum Rom. videbat, bellandum esse duxit, sedtotam Galliam in nostram ditionem esseredigendam: itaque cum acerrimis nationibus et maximis Germanorum et Helvericorum, proeliis felicissime deceratavit: ceteras contrivit, compulit, domuit, Imperio populi Rom. parere assuefecit: et quas regiones, quasque genres nullae nobisanten literae, nulla vox nulla fama, notas fecerat, has noster Imperator, nosterque exercitus, et populi Rom. arma peragrarunt. Semitam tancum Galliae tenebamus antea, pattes conscripti: ceterae parres a gentibus; aur inimicis huic Imperio, aut infidis, aut incognitis, aut cerre immanibus, et babaris et bellicofisrenebantur. Quas nationes, nemo unquam fuit, qui non frangi, domarique cuperet: nemo spienter derepubl nostra cogitavit, iam inde a principio huius imperii, quin Galliam maxime timendam huic imperio putaret: sed propter vim ac multitudinem gentium illarum, numquam est antea cum omnibus dimicatum. Restirimus semper lacessiti: nunc denique est perfectum, ut imperii nostri terxarumqueillarum idem esset extremum. Alpibus Iraliam munierat anre natura, non sine aliquo divino numine: nam si ille aditus Gallorum immanitati multitudinique patuisset, numquam haec urbs summo imperio domicil um, ac sedem praebuisset: quae iam, licet, considant: nihil enim est ultra il am altitudinem montium, usqucad Oceanum, quod fit Ital ae pertimescendum; sed tamen una, aut altera aestas vel metu, vel spe vel poena, vel proemits, vel armis, vel legibus potest totam Galliam sempiternis vinculis astringere. Impolitae vero res et acerbaesi erunt relictae, quamquam suntabscissae, tamen efferent se aliquando, et ad renovandumbellum revircscent. Quare sit in eius rutela Gallia,

cuius virtuti, fidei, felicitaticommendata est, erenim si fortunae muneribus amplissimis ornatus, saepius eius Deae periculum facere nollet; si in patriam, si ad Deos penates, si ad eam dignitatem, quam in civitate sibi propositam vider, si ad iucundissimos liberos, si ad clarissimum generum redire properarer, si in Capitolium invehi victor cum illainsigni laurea gestiret: si denique timeret casum aliquem, qui illi tantum addere iam non potest, quantum aufterre: vos tamen oporteret ab eodem illa omnia, a quo profligata sunt, confici velle. Cum vero ille suae gloriae iam pridem, reip. nondum satisfecerit, et malittamen tardius ad suorum laborum fructus pervenire, quam non explere susceptum reipubl. munus: nec lmperatorem incensum ad rempubl. benegerendam revocare, nectotam Gallici belli rationem iam explicatam perturbare, atque impedire debemus.

IMITATIO.

Ionathas ad huius rationis exemplar Sauli patri rationes suae dare poterit cum David amicitia, quod omnes clari viri hervoas ament, communique saluti, per Davidem egregie subactis hostitus, consulatur, etc.

Exemplum IX. An recte Cn. Pompeius Corn. Balbum civitate donârit? acausis. Ciceropro Balbo tom. 3. oratione 4. post Exordium.

1. Docet praesumendum esse quod Pompeius nihil egeritz nisiquod iure concessum erat, propterusum rerum, inges nium, et auctoritatem quae exemplo Metelli et Graecorum illustrantur.

2. Dilemmate idem urget; ut vel scientem, velinseiertem deliquisse arguant; illud non dicere adversarios, hag non posse, cum hoc ius ipsis librariis seu amanuensibus nbium sit.

vidia, tam in vivum Pompeium (cuimortuo parcetent) quam in Balbum, cuius gloriae partae nen favent, hanc accusationem natam esse, quam, iudicesrogat, ut negligant.

Non est fas dubitare, Iudices, quin quod C. Pompeium fecisse constat, id non solum decuisse, sed eriam debuisse, faseamur Quid enim abesthuic homini, quod si adesset, iurehoc tribui, et concedi putaremus? ususne rerum? qui pueritiae tempus extremum, principium habuit bellorum, atque imperiorum maximorum: cuius plerique aequales minus saepe castra viderunt, quam hic, triumphavit: qui tothabet triumphos, quod orae sunt partesque terrarum: tot victorias bellicas, quot sunt in rerum natura genera bellorum. An ingenium? cum etiam ipsecasus eventusque rerum non duces, sed comites eius consitiorum fuerint: in quo uno ita summa fortuna cum summa virtute certavit, utomnium iudicio plus, quam possit, minus, quam decet, tribuererur An pudor, an integritas, an religio m eo, aur diligentia unquam requilita est? quem provinciae nostrae, quemliberi populi, quem reges, quem exterae gentes castiorem, moderatiorem, sanctiorem non modo videiunt, sed vix sperando unquam, aut optando cogitaverunt? quid dicam de auctoritare, quae tanta est, quanta in his tantis virtutibusaclaudibus esse debet. cui Senatus populusq Rom. amplitlimae dignitatis praemia dedit, non postulann, imperia vero eriam, recusanti: huius de facto, Iudices. ita quaeri, utid agatur, hcueritne ei facere, quodfacit? an vero, non dicam, non licuerit, sed nefas fuexit? (contra fedus enim, id est, contra populi Rom. religronem, et fidem fecisse dicitur) nonneturpe populo Rom.? nonne vobis? audivi hoc de parente meo puer, cum Q Metellus, L. F. causam de pecuniis reperundis diceret: ille, ille vir, cuipatriae salus dulcior, quam conspectus fuit, qui de civitate decedere, quam de sententia maluit: hocigitur causam dicente, cum ipsius tabulae circumferrentur inspiciendi nominis caussa. suisse iudicem ex illis equitibus Rom. gravissimis viris, neminem, quin removerit oculos et se totum averteret: ne forre, quodille in tabulas publicasretulisset, dubitasse quisquam, verumne, an falsum esser, vidererur. nos Cn.

Pompiedecretum, iudicium deconsilii sententia pronuntiatum recognoscemus? cum legibus conferemus? cum federibus, quorum acerbissima diligentia est, perpendemus? Athenis aiunt, cum quidem apud eos, qui sanctegraviterque vixisser, et testimonium publice dixisset et, utmoris Graecorum est, iurandi causa ad atasaccederet, una voce omnes iudices, ne is iuraret, reclamasse, cum Graecihomines, spectati viri, noluerint religione videri potius, quam veritate fidem esse constrictam; nos etiam in ipsa religione et legum et federum conservanda, qualis suerit Cn. Pompeius, dubitabimus?

2. Utrum enim, inscientem vultis contra federa fecisse, an scientem? si scientem: ô nomen nostri imperii, ô populi Rom. excellensdignitas, ô Cn. Pompeiisiclate longequediffusalaus, ut eiusgloliae domicilium communis imperii fimbus teiminetur! ô nationes, urbes, populi, Reges, tetrarcha, tyranni, testes C. Pon peiinon solum vitturis in bello, sed etiam religionisin pace: vos denique muraeregiones mploro, et sola terrarum ultimarum, vos maria, portus, insulae, littoraque: quae est enim ora, quae ledes, qui locus, in quo non extent buius cum sortitudinis, tum vero humanitatis, turn anini, um consilii impressa vestigia? hunc quisquam incred bili quad. m atque inauditg gravitate, virtute, constantia prae di um, federa scientem neglexiste, violasse, rupisse, dicere audebit? gratificatur mihi gestuaccusatot: inscientem Cn. Pompeiumfecisse significat. Quasi vero levius sit, cum in tantarepubl versere, et maximisnegotiis para sis, facerealiquid, quod scias non licere, an omnino netcire, quid liceat. Etenim cum in Hispania bellum acerrin um et maximum gesserat, quo iure Gaditana civitas esser, nesciebat? an cuius linguam populi non nosset, interpretationem fedclis non tenebat? Id igicur quifquam Cn. Pompeium ignorasse, dicere audebir, quod mediocres homines, quod nullo usu, nullo studio militari praediti, quodlibrarioli denique scire profiteantur? equidem contra existimo iudiccs, cum in omni genere, ac varietate artium, etiam illarum, quae sinesummo otio non facile discuntur, Cn. Pompeius excellar, tum fingularem quandam laudem eius et praestabilem esse scientiam in federibus, pactionibus, conditionibus populorum,

regum, exterarum nationum in universo denique belli iureac pacis, nisi forre, quae nos libri docent in umbra, et otio, ca Cn. Pompeiumneque, cumrequieiceret, literae, neque cum rem gereret, resipsae docere potuerunt.

3. Atque, utegotentio, Iudices, causa dicta esttemporis magis vitio, quam ullius Cornelii crimine de quo plura non dicam. ego de huius, inquam, genere iudicii plura dicam. Estenim huius saeculi labes quaedam et macula virtuti invidere, velle ipsum florem dignitatis infringere. Etenim si Cn. Pompeius abhincannos quingentos fuisser, is vir, a quo Senatus adolescentulo atque equite Rom. saepe communis salutis auxilium expetisser: cuius res gestae omnes gentes cum clarissima victoriaterra marique peragraslenr: cuiusres triumphi testes essent, totum orbem terrarum nostro imperio teneri: quem populus Rom. singularibus honoribus decorasset: si nunc spud vos id, quod is fecisset, contra fedus factum dicetetur, quisaudirct? nemo profecto: mors enim cum extinxisset invidiam, res cius gestae sempiterni nominis gloria niterentur. Cuiusigitur audita virtus dubitationi locum non daret, huiu praesens, experta, atque perspecta obtrectatorum voce laederur? omittam igitur Pompeium iam in oratione mea reliqua: sed vos, Iudiccs, animis ac memoria tenetote de lege, de federe, de exemplis, de perpetua consuetodine civitatis nostrae. Renovabo ca, quae dicta sunt: mhil enim mihi novi, nihil integri, neque M. Ctassus, qui totam causam, et pro facnltare, et pro fidesua diligentissime vobis explicavic: neque Cn. Pompeius, cuius oratio omnibus ornamentis abundavit, ad dicendum reliquir. Sed quoniam me recusante placuit ambobus, adhiberi hunc a me quasi perpoliendi quendam operis extremum laborem: peto a vobis, utme officii potius, quam dicendistudio, hanc suscepisse operam acmunus putetis. Ac prius quam aggrediar ad ius causamque Cornelii, quiddam decommum conditione omnium nostrûm deprecandae malevolentiae caussa, breviter commemorandum viderun. Si, quo avisque loco nostrum est, iudices, natus, aut si, in qua fortuna estnascendi initio constitutus, huncvitae statum usque ad senectutem obtineri deber: et si omnes, quos aut fortuna extuht,aut ipsorum

illustravit labor, et industria, poena sunt afficiendi: non gravior L. Cornelio, quam multis viris bonis atque fortibus constitui lex viae et conditio videtur. Sin autem multorum virtus, ingenium, humaniras ex infimo genere et fortunaegradu, non modo amicitias, et rei familiaris copias consecuta est; sed summam laudem, honores, gloriam, dignitarem: non intelligo, cur potius invidia violatura virtutem L. Cornelii, quam aequitas vestra pudorem eius adiuturavideatur. Itaque quod maxime petendum est, a vobis iccirco non peto iudices, ne de vestra sapientia, atque de vestra humanitate dubitare videar, Estautem petendum, ne oderitis ingenium, ne inimici sitis industriae, ne humanitatem opprimendam, ne virtutem puniendam putetis. Illudpeto, ut, si causam ipsam per se firmam esse et stabilem videritis, hominis ipsius ornamenta adiumento causae potius, quam impedimento essemalitis.

IMITATIO.

Iure factum esse, quod Chrysostomus Eudoxiam de alieni agri invasione reprehenderit; cum pluribus iam annis Ecciesiae Constantinopolitanae cum summa scientiae et virtutis laude, contrabaereticos et improbos praefectus fuerit, nihilque iniquum molitus sit, sola invidiatantum ab aliis Episeopis, ir a ab Eudoxia appetatur; ad similitudinem huius argumenti facile diduces.

Appendix et observatio.

Haec ad deliberandum proposita suffecerint, ut quemadmodum et hocin genere, ex communibus in ventionis fontibus haurlatur, oratio, ac luis quoque figuris, quamvis modestius ornetur; exemplisteneat. Minus tamen hac generalia esse possunt; cum res quaeque ut agendi rationes habet proprias, ita et disserendi, Quae enim de Optimatum officiis, quae de Rege, quae de animae immortalitate, quaeque alia eius generis in disceptationem veniunt; ita singulis plerumque sunt propria, utaliis, nisi in pari specie, vix possint qpplicari. Quarchicaliquanto difficilior imitatio redditur.

Ceterum si quis haec alique ad Declamationem, aut theatriusum aptare velit. Is quid cuique rei, aut proprium, aut adiunctum sit, in animum revocet. Ut: de Optimatium officiis cives, milices, rustici, pauperes, divites, ipsi denique proceres, non uno ore sensuque dimicent. De animae immortalitate. probi, improbi, politici, religiosi, philosophi, theologi vel prifci, vel hodierni certent, aut diversae etiam nationes, religionesque, Sinae, Iapones, Europaei disceptent. Sican arma sumeuda? an praemia danda militi? diversi status, conditionifque homines in deliberatio nem adducant. Paucisabsolvo, res quae vis tuastibi cum rationibus quoque personas suggeret. ipsa quandoque brura, elementa, resquae ceterae vita destitutae, perlegatos, vel tutores Genios suam adpraesens consilium, vel negotium, finem naturamque exphacabunt.

CAPUT XX. De confirmatione Orationis in genere. iudiciali.

ET hoc nobis postremo dicendi genus negligendum non est. Quamvis enim haec modo pro iudiciis certandi ratio exoleverir, tamen cum ex demonstrativo ac Deliberativo genere vim suam rationemq, disserendi mutuetur, et uttumque intra se colligar. Tullius etiam in hoc potissimum versatus sit, neque hodiedum plane in causis iudiciisque subito finiendis exulet, acuar quoque ad omne genus orationis ingenium, suas illi cum aliis partes dabimus: neque postremas, vel ob hoc praecipue, quod siquid ad permovendos, impellendosque omnem in partem animos, possit eloquentia, hoc abs Cicerone illo in genere dicendi potissimum sit petendum.

Ibimus vero per fontes plerosque argumentorum, more nostro signatos, atque exempla diversis in factis causisque diversa etiam producemus. Primo Verris scelera per ironiam et simulatam hominis laudem Cicero peistringet. altero apecrse Casilinam poenis intentatis terrebir. Tertio

simulatae religioni Clodii pallium detrahet, atque ad reli gionis eversionem spectare docebit, quarto legem a Clodio latam, quam aequam esseoportuit, iniquitatis damnabit. Quinto testimoniisaliorum, variis de causis, fide derogabit, reliqua duo a defensionem pertinebunt, primum quidem personae; alterum legis, atque ita hanc Confirmationis partem absolvemus. Quae vero de Confutatione adversariorum, aninisque permovendis tractabimus, haec suas in classes distributa subiciemus.

Exemplum 1. Accusationis. Ingeniosâ dispositione Imperatoris boni officium, quod Verri Cicero tribuere principio videtur, ab ipsoalienissimum esse ubique demonstrat. ab adiunctis loci, perfonarum, et factorum. Actione VI. in Verrem in principio.

1. In exordio dicit. Videri quod Verres dafendipossit laude et virtute boni in bello imperatoris, uti M. quondam Aquilius, a M. Antonio defensus est.

2. Nullum in Sicilia bellum servile ne metuendum quidem fuisse asserit; cum nec arma bis induita fuerint, et Siculi pacem cum Romanis ament.

3. Esse tamen alicubi in Tricalino coniurationis nomine apprehensos convictosque servos cum Domino; sed hos ad palum iam alligatos magna vi pecuniae redemptos, neglecto supplicii et poenae exemplo. idemque in aliis praestitum.

4. Ficto coniur ationis crimine Apilonium Panormitanum, pecunio sum hominem, oneratum esse; ut, pecunia emuncta, Verres suam diligentiam in avertendo bello. cum quaestis probaraet, probaret. quod factum ab adiunctis varie exagitur.

5. Progreditur tamquam laudaturus universe bellicas in Verre virtutes; sedad Vitiorum ac imollis vitae exprobrationem repente convertitur.

1. Nemini video dubium esse, iudices, quin apertissime C. Verres in Siciliâ sacra prophanaqueom nia, et privatim et publice spoliarit, versatusque sit sine ulla non modo religione, verum etiam dissimulatione in omni genere furandi, atque praedandi, sed quaedam mihi magnifica et praeclara eius defensio ostenditur: cui quemadmodum resistam, multo mihi antea est Iudices providendum, Ita enima cauta constituitur, provin ciam Siciliam vittute eius, et vigilantia singulari, dubiis, formidolosisque temporibus a fugitivis, atque a belli periculis tutam esseservatam. Quid agam Iudices? quo accusationis meae rationem conferam? quo me vertam? ad omnes enim meos impetus, quasi muius quidam, boni nomen imperatoris opponitur. novilocum: video, ubi se iactaturus sit Hortensius. Belli pericula, rempora Re publ. imperatorum penuriam commemorabit. tum deprecabrtur a vobis, tum etiam pro suo iure contendet. ne patiamini talem imperatorem populo Rom. Siculorum testimoniis eripi, neve obteri laudem imperatoriam criminibus avaritiae velitis. Non possum dissimulare Iudices, timeo, ne C. Verres, propter hane virtutem eximiam in re militati, omnia quae fecit, impune fccert: venit enim mihi in mentem, in iudicio M. Aquilii, quantum momenti otatio M. Antonii habuisse existimata sit: qui, ut erat in dicendo non solum sapiens, sed etiam fortis, causa pro e perorata, ipse arripuit M. Aquilium, constituitque in conspectu omniuna, tunicamque eius a pectoreabscidit, utcicatrices populus Rom, iudicesque aspicerent, adversoicorpore exceptas. Simul et de illo vulnere, quod, ille in capite ab hostum duce acceperat, multa dixit, eoque abduxit eos, qui erant iudicativi, vehementer ut ver erentur, ne, quem virum fortuna ex hostium telis eripuisset, cum pepercisset, hic non ad populi Rom. laudem, sed ad iudicum crudelitatem videretur esse servatus. Haec eadem nune ab illis defensionis ratio, viaque tentatur: idem quaeritur, sit fur, sit sacrilegus, sit flgitiorum omnium, vitiorumque princeps: at estbonusimperator, et felix, et ad dubia reipubl. tempora reservandus.

2. Non agam summo iuretecum: non dicam id, quod debeam forsitan obtinere, cum iudicium certâlege sit

constitutum, non quid constitutum, in re militari fortiter feceris, sed quemadmodum manus ab alienis pecuniis abstinueris, abs te doceri oportere, non, inquam, sic agam: sed ita quaero, quemadmodum te velleintelligo, quae tua opera, et quanta fuerit in bello. Quid dices? an bello fugitivorum virture tua Siciliam liberatam? magna laus, honesta oratio: sed tamen, quo bello? nos enim post id bellum, quod M. Aquilius confecit, sicaccepimus, nullum in Siciliâ fugitivorum bellum fuisse. at in Italiâ fuit. fateor: et magnum quidemac vehemens. numigitur ex eo bello partem aliquam laudis appetere conaris? num tibi illius victoriae gloriam cum M. Crasso aut C. Pompeio communicandam putas? non arbitror hoc etiam deessetuae impudentiae, ut quicquam eiusmodi dicereaudeas. Obstitisti videlicet, ne ex Italiâ transire in Siciliam fugitivorum copiae possent. ubi? quando? ex parte? cum aut navibus, aut ratibus, conarentur accedere? nos enim nihil unquam audivimus: et illudaudivimus M. Crassi, fortissimi viri, virtute, consilioque factum, ne ratibus coniunctis freto fugitiviad Messanam transire possent, a quo illi conatu non tantopere prohibendi fuissent, si ulla in Siciliâ praesidia ad illorum adventum opposita putarentur. at cum in Italiâ bellum tam prope a Siciliâ, tamen in Sicilia non fuit. quid mirum? ne cum in Siciliâ quidem fuit, eodem intervallo pars eius belli in Italiam ulla pervasit, etenim propinquitas ad utram partem hoc loco profertur? utrum aditum facilem hostibus, an contagionem imitandi eius belli periculosam fuisse? Aditus omnis hominibus sine ulla facultate navium non modo disiunctus, sed eriam clausus fuit: utillis, quibus Siciliam propianquam fuisse dicis, facilius fuerit ad Oceanum pervenire, quam ad Peloridem accedere. Contagio autem ista servilis belli, cur abs te poeius, quam ab lis omhibus, qui ceteras provincias obtinuerunt, praedicatur? an quod in Siciliâ iam ante bella fugitivorum fuerant? at ea ipsa causa est, cur ipsa provincia minimo in periculo sit, et fuerit: nam posteaquam illinc Marcus Aquilius decessir, omnium instituta, atque edicta praetorum fuerunt eiusmodi, ut ne quis cum telo seivus esser. Vetus est, quod dicam, et propter severitatem exemphneminifortasse vestrum inauditum: L. Domitium praetorem

in Siciliâ, cum aper ingens ad eum allatus esser, admiratum requisisse, quis eum percussisset: cum audisset, pastorem cuiusdam suisse, eum adie vocari iussisse: illum cupide ad praetorem, quasi ad laudem, atque ad praemium accurrisse: quaesisse Domitium, quî tantam bestiam percussisset? illum respondisse. venabulo, statim deinde iussu praetoris in crucem esse sublatum. Duruna hoc forrasse videbatur: neque ego ullam in partem disputo: tantum intelligo, maluisse Domitium crudelem in animadvertendo, quam in praetermittendo dissolutum videri. Ergo his institutis provinciae, iam tum cum bello fugitivorum tota Isalia arderet. homo non acerrimus, necfortissimus Cn. Norbanus, in summo otio fuit: perfacile cnim sese in Sicilia tuebatur, ne quod in ipsa bellum posset existere. Etenim cum nihil tam coniunctum sit, quam negotiatores nostri cum Siculis usu, re, ratione, concordiâ: et cum ipsi Siculi res suas ita constitutas habeant, ut his pacem expediat esse: impenum aurem populi Rom. sic diligant, ut id imminui, aut commutari minime velint: cumque haecab servorum bello pericula et praetotum institutis, et dominorum difciplina provisa sint: nullum est malum domesticum, quod ex ipsa provincia nasci possit.

3. Quid igitur? nulline motus in Siciliaservorum Verre praetore? nullaene consensiones factae esse dicuntur? nihilsane, quod ad Senatum populumque Rom. pervenerit: nihil, quod iste Romam publice conscripserit, et tamen coeptum esse in Sicilia moveri aliquot locis servitium suspicor: id adeo, non tam ex re, quam ex istius factis cognosco. Ac videte, quam non inim co animo sim acturus: ego ipse haec, quae ille quaerit, quae adhuc numquam audistis, commemorabo et proferam. In Tricalino, quem locum fugitivi iam ante tenuerunt, Leonidae cuiusdam Siculi familia in suspicionem vocata est coniurationis. res delata ad istum. Statim (ut par fuit) iussu eius homines, qui nominati erant, comprehensi sunt, adductique Lilibaeum: domino denuntiatum est, ut adesset: causa dicta damnati sunt. Quid deinde? quid censetis? furtum forrasse, aut praedam exspectatisaliquam? nohre usqucquaque eadem quaerere. lu metu belli, furandi qui

locus potest esse? etiam si qua hic fuit in hac re occasio praetermissa. Tum potuit a Leonida nummorum aliquid auferre, cum denuntiavit, ut adesset. Fuitnundinatioaliqua, et isti non nova, ne caufam diceret: etiam alter locus, ut servi absolverentur. Damnatis quidem servis, quae praedandi potest esse ratio? produci ad supplicium necesse est: restes enim sunt, qui in consilio fuerunt, testes publicae tabulae; testis splendidissima civitas Loilyberana: testis honestissimus, maximusque conventus civium Rom. nihil potest. Producendi suntitaque, producuntur. et ad palum alligantur. Etiamnum mihi exspextare videmini, Iudices, quid deinde factum sit, quod istenihilunquam facit sinealiquo quaestu, atque praeda. Quid in eivimodi refieri potuit? quod commodum est? exspectaresacinus quam vultis improbum: vincam tamen exspectationem omnium: nomine sceleris, coniurationisque damnati, ad supplicium traditi, ad palum alligati, repente multis milibus hommum inspectantibus soluti sunt, et Leonidae illi Domino redditi. Quid hocloco potes dicere homoamebtissime? nisi id, quod ego. Non quaero, quod denique in re tam nefatia, tamersi dubitari non potest, tamen, nesidubitetur quidem, quaerioporteat: quid, qur quantum, aut quomodo acceperis. Remitto tibi hoc totum, atque ista te cura libero: neque enim metuo, ne hoc cuiquam persuadeatur, ut ad quod facinus nemo praeter te, ulla pecunia adduci potuerit, id tu gratis suscipere conatus sis. Verum de ista furandi, praedandique ratione nihil dico: de hacimperatoriaiam tualaude disputo, Quid agis bone custes, defensorque provinciae? Tu quos servos arma capere, ac bellum facere in Sicilia voluisse cognôras, et de consilii sententia iudicaras, hos ad supplicium iam more maiorumtraditos, et ad palumalligatos, ex media morte eripere, ac liberare ausus es? ut quam dammatis servis crucem fixeras, hanc in demnatis civibus Rom, reservares? perditaecivitates, desperatis omnibus rebus hos solent exitus exitiales habere, ut damnati in integrumrestituantur, vincti solvantur, exules reducantur, resiudicatae rescindantur. Quae cumaccidunr, nemaest, quin intelligat ruere illam Rempubl, haec ubi eveniunt, nemo est,

qui ullam spem salutis reliquam esse arbitretur. Atquehaec sicubi facta sunt, facta sunt, ut homines populares, autnobiles supplicio, aut exiho levarentur: at non ab iis ipsis, qui iudicassent, at non statim, at non eorum facinorum damnati, quae ad vitam et fortunas omnium pertinerent. Hocvero novum, et eiusmodi est, urmagis propter reum, quam propter rem ipsam credibile essevideatur, uchomines servos, ut ipse, qui iudicarat, utstatim e medio supplicio dimiserit, ut eius facinoris damnaros servos, quod ad omnium liberorum caput, et sanguinem pertineret, ô praeclarum imperatorem, nec iam cum M. Aquilo sortissimo viro, sed vero cum Paullis, Scipionibus, Mariis conferendum! Tantumne vidisse in metu, periculoque provinciae, cum servitiorum animos in Sicilia suspensos propter bellum Italiae fugitivorum videret: nequis se commovere auderet, quantum terroris iniecit? comprehendi iussit: quis non pertimescat? causam dicere: quid servis tam formidolosum? fecisse videri, pronuntiavit: exortam viderur flammam paucorum dolore, acmorte restrinxisie. Quiddeinde sequitur? Verbera arque ignes, et illa extrema ad supplicium damnatorum, metum ceterorum, cruciatus, et crux. Hisce omnibus suppliciis sunt liberati. Quis dubitet quin servorum animos summa formidineoppresserit, cum viderent ea facilitate praetorem ut ab eosceletis, coniurationisque damnatorum vita, vel ipso carnisice internuntio, redimeretur? Quid? Hocin Apolloniensi Aristodamo? Quid? In Leonte Magarensinon idemfecisti? quid? Istemotus servorum, belliquesubita suspicio, utrumtibi tandem diligentiam custodiendae provinciae, an novam rationem improbissimi quaestus attulit? Haliciensis Eumenidae, nobilis hominis, et honesti, magnae pecuniae villicus, cum impulsu tuo insimulatus esser, H. S. LX milia a Dominoaccepisti. quod nuper ipseiuratus docuit, quemadmodum gestumesset. ab equite R. C. Matrimonio absente, cum is esser Romae, quod eius villicos, pastoresque tibi in suspicionem venisse dixeras, H. S. centum abstulisti. Dixit hoc L. Flavius, qui tibi eam pecuniam numeravit, procurator C. Matrinii: dixit ipse C. Matrinius: dicet clarissimus vir Cn. Lentulus censor, qui Matrinii honoris causa recentinegotio ad re litteras misit, mittendasque cutavit.

4. Quid? de Apollino Dioclis filio Panormitano, cui Gemino cognomen est, praeteriri potest? Ecquid hoc rota Sicilia clarius? Ecquid indignius? Ecquid manifestius proferri potest? Quem is, ubi Panormum venit, adsevocari, et de tribunali citari iussit, concursu magno, frequentiaque conventus. Homines statim loqui, mirari, quod Apollonius homo pecuniosus tamdiu ab isto maneretinteger: excogitavit: nescio quidattulit: profecto homo dives, repente a Verrenon sine causa citatur: exspectatio summa omnium, quidnam id esser, cum examinatus subito ipse accurrit, cum adolescente filio: nam pater, grandis natu, iam diu lecto tenebatur. nominatiste servum, quem magistrum pecoris esse diceret, eum dicit coniurasse, et alias familias concitasse. Isomnino servus in familia non erat, eum statim exhiberi iubet. Apollonius affirmat servum se omnino illo nomine habere neminem, iste hominem abripi a tribunali, et in carcerem conici iubet. illa clamare cum rapcretur, nihil se miserum fecisse, nihil commisisse, pecuniam sibi esse in nominibus, numeratam in praesentia non habe e haec cum maxime summa hominum frequenria testificaretur. ut quivis intelligere posset, eum, quod pecuniam non dedisset, iccirco illâ tamacerbâ iniuriâ affici, cum maxime, ut dico, hoc de pecuniâ clamaret, in vincla coniectus est, Videte constantiam praetoris, et eius praeroris, qui nunc reus non ita defendatur, utmediocris praetor: seditalaudetur, ut optimusimperator. Cum servorum bellum metueretur, quo supplicio dominos indemnatos afficiebat, hoc servos damnatos liberabat. Apollonium, locupletissimum hominen, qui si fugitivibellum in Sicilia facerent, amplissimasfortunas amitteret, belli fugitivorum nomine, indictâ caussâ, in vincla coniecit: servos, quosipse eum consilio bellifaciendi causa consensisse iudicavit, eossine consilii sententiâ, suâ sponte, omnisupplicio liberavit, Quid, siab Apollonio aliquid commissum est, quamobrem iare in eum animadverteretur: tamennehancrem sicageremus, us crimini, autinvidiae reo putem us esse oportere, siquo de homine severius iudicavit? non agam tam acerbe: non utar istâ accusatoriâ consuerudine, si quod estfactum clementer, ut dissolutefactum aiminer: siquid vindicatum severe

est, ur ex cocrudelitatis invidiam colligam. non agam ista ratione: tua sequar iudicia: tuam defendam aucteritatem, quoad ru voles, simulactute coeperis tua iudicia rescindere, mihi succensere desinito: meo enim iure contendam, cum, qui suo iudicio condemnatus sit, iuratorum iudicum sententiis damnari oportere. Non defendam Apollonii causam, amici atque hospitismei, ne tuum iudicium videar rescindere: nihil de hominis frugalitate, virtute, diligentiâ, dicam: praetermittam illud eriam, de quo antea dixi, forunas eius ita constitutas fuisse familiâ, pecore, villis, pecuniis creditis, ut nemim minus expediret, ullum in Sicilia tumultum, aut bellum commoveri: non dicam ne illud quidem simaxime in culpa fuerit Apollonius, tamen in homine honestissimum civitatis honestitsimae, tam graviter animadverti, causâ indictâ, non oportuisse: nullam invidiam in te, ne ex illis quidemrebus concitabo: cumessettalis vir in carcere, in tenebris, in squalore, in sordibus, tyrannicis interdictis tuis, patri exactâ aetate, et adolescenti filio adeundi ad illum miserum potestatem numquam esse factam: etiam illud praeteribo, quotiescumque Panormum venerisillo anno et sex mensibus, (nam tam diu fuit in carcere Apollonius) roties adte Senatum Panormitanum adisse supplicem cum magistratibus, sacerdotibusque publicis, orantem, atque obsecranrem ucaliquando illemiser atque innocens clamitate illâ liberaretur. Relinquam haec omnia: quae si velim persequi, facile ostendam, tua crudelitate in alios omnes tibi aditus misericordiae Iudicum iam pridem essepraeclusos. Omnia igitur ista concedam, et remittam: praevideo enim, quid sit defensurus, Horrensius. fatebitur, aapud istumneque senectutem patris, neque adolescentiam filii, neque lacrimas utriusque plus valuisse, quam utilitatem, saluremque provinciae. Dicet, rempubl. administrari sine metu, ac severitate non posse. quaeret, quam ob remfasces praetoribus praeferantur, cur fecures datae, cur carceres aedificati, cur tot supplicia sint in improbos more maiorum constituta? Quae cum omnia graviter, severeque dixerit; quaeram, cur hunc eundem Apollonium Verres idem, repente, nulla nova re allata, nulla defensione, sine causa, de carcere emitti iusserit.

tantumque in hoc criminc suspicionis esse affirmabo, ut iam ipsis Iudicibus sine mea argumentatione coniecturam facere permittam, quod hoc genus praedandi, quam improbum, quam indignum, quamque ad magnitudinem quaestus immensum, infinitumque esse videatur. Nam quae iste in Apollonio fecit, ea primum breviter cognoscite, quot et quantasint: deinde haec expendite, atqueacstimate pecuma: reperietis, iccirco haec in uno pecuniose tor constituta, ut ceteris formidines similium mcommodoru, atque exempla periculorum proponerentur. Primum insimulatio est repentina, capitalis, atque invidiosi cviminis. Statuite, quanti hocputetis, et quam multis redemisse. Deinde crimen sineaccusatore, sententia sine consilio, damnatio sine defensione, aestimate harmm rerum omnium pretia: et togitate, in his iniquitatibus unum haesisse Apollonium, caetetos profecto multos ex his incommodis pecunia se liberasse. postremo tenebrae, vincla, carcer, inclusum supplicium, atque a conspcctu parentum, ac liberûm, denique a libero spiritu, et communi luce seclusum. haecvero, quae vel vita redimi recte possunt, aestimare pecunia non queo. Haecomnia seroredemit Apollonius, iam maerore, acmiseriis perditus: sed tamen ceteros docuit, ante istius avaritiae, ac sceleri occurrere. nisi vero existimatis hominem pecuniosissimum sine aliqua causa quaestus, iniectum, ad tam incredibile crimen, aut sine cadem causarepente e carcere emissum, aut hoc praedandi genus abisto in illo uno adhibitum, actentatium, et non per illum omnibus pecuniosis Siculis metum propositum, et iniectum.

5. Cupio mihi Iudices ab illo subici, quoniam de militari eius gloria dico, si quid forte praetereo: nam mihivideor de omnibus iam rebus eiusgestis, dixisse, quae quidem ad belli fugitivotum pertinerentsuspicionem: certe nihil sciens praetermisi. Habetis hominis consilia, diligentiam, vigilantiam, custodiam, defensionemque provinciae. Summa illuc pertiner, ut sciatis, quoniam plura genera suntimperatorum, ex quo genere iste sit, ne diutius in tanta penuria virorum fortium talem imperatorem ignorare possitis, non ad Q. Maximi spientiam, neque ad illius superioris Africani in re gerenda celeritatem, neque ad huius,

qui postea fuit, singulare consilium, neque ad Pauli rationem, ac disciplinam, neque ad C. Marii vim atque virtutem, sed ad aliud genus imperatorum referendum, sane diligenter retinendum, et conservandum, quaeso cognoscite. Itinerum primum laborem, qui vel maximus est in re militari, Iudices, et in Sicilia maxime necessarius, aspicite, quam facilem sibi iste; et iucundum ratione, consilioque reddiderit. Primumtemporibus hibernis ad magnitudinem frigorum, et ad tempestatum vim, ac imbrium praeclarum sibi hoc remedium comparat. Urbem Syracusas elegerat: cuius hic situs, atquc haecnatura esse loci, caelique dicitur, utnullus unquam dies ram magnâ, turbulentâque tempestate fuerit, quin aliquo tempore eius diei solem homines viderent. Hicita vivebat iste bonus Imperator hibernis mensibus, ut eum non facile non modo extra tectum, sed ne extralectum quidem quisquam videret. ita diel breviras conviviis, noctis longitudo stupris et flagitiis conterebatur. Cumautem ver essecoeperat, cuius initium iste non a Favonio, neque ab aliquo astro notabat, sed cumrosamviderat, tuncincipere verarbitrabatur: dabat se labori, atqueitineribus: in quibus usque eose praebebat patientem, atque impigrum, ut eum nemo unquam in equo sedentemvideret. Nam ut mos fuit Bithyniae regibus, lecticâ octophoro ferebatur: in qua pulvinus erat perlucidus. Melitensi rosâ farctus: ipse autem coronam habebat, unam in capite, alteram in collo: reticulumque ad nares sibi admovebat tenuissimo lino, minutisque maculis, plenum rosae. Sic confecto itinere, cum ad aliquod oppidum venerat, eâdem lecticâ usque in cubiculum deferebatur. Eo veniebant Siculorum magistratus, veniebant equites Rom id quod ex multis iuratis audistis; controversiae seereto deferebantur: paulo post palam decreta auferehantur. Deinde, ubi paulisper in cubiculopretio, non aequitate iura descripserat: Veneri iam et Liberoreliquum tempus debeti arbitrabatur.

IMITATIO.

Henrici VIII. Regis Anglerum nefariam cum libidine crudelitatem in surs subditos, acpraecipue Thomam Morum exercitam, avaritiamque incredibilem, qua sublatis plisribus Episcopis, insumerabiles Eccle sie thesauros exhausit, ad huius Verris im tationem describere poteris.

II. Facinus Catilinae ab adiunctis, et partium enumeratione eloquentissime expositum, multandum exilio potius, qu ammore, ob consequentia decermtur. Cicero oratione I. in Catil.

1. Coniuratio Catilinae eiusque impudens audacia a variis adsumctis, et affectibus, cum populi, tum Catilinae describitur, et iusta mortis poena aliorum exemplis declaratur, quamquam Cicero Catilinaeparcat.

2. Ostendit per enumer ationem, partium insidias et scelera Catilinae ians omnibus m anifesta, sivae privata, sivepublica sint, ideoque invisumomnibus actotipatriae, urbe debere excedere.

3. Cicero obiectionem eorum, qui Catilinam occidendum suadebunt, ex patria loquexte audit, responditque de consequentibus consultius esse, utipso excedente coniurati simul ab urbe sebarentur.

Quousque tandem abutere, Catilina, patientianostra? quamdiu nos etiam furoiste tuus eluder? quem ad finem sese effrenata iactabit audacia? nihilne te noctumum praesidium palatii, nihil urbis vigiliae, nihiltimor popali, nihil consensus bonorum omnium, nihil hic munitissimus habendi Senatus locus, nihil horum ora, vulrusque moverunt? patêre tua consilia non sentis? constrictam iam omnium horum conscientiâ reneri coniurationem tuam non vides quid proxima, quid superiore nocte egeris, ubi fuelis, quos

convocaveris, quid consilii coeperis, quem nostrûm ignorare arbitraris? O tempora! ô mores! Senatus haecintelligit, Confulvidet: hic tamen vivit. Vivit? immovero ctiam in Senatum venit: fit publici consilii particeps, nocat: et designat oculisad caedem unumquemque nostrûm. Nos autem viri fortes, satisfacere reipubl. videmur, si istius furorem, ac tela viremus. Admortemte, Catilina, duci, iussu consulis, iam pridem oportebar: inte conferripestem istam, quam tu in nos omnes iam diu machinaris. An vero vir amplissimus, P. Scipio, Pontifex maximus, Tit. Gracchum mediocriter labefactantem statum reipubl. privatus interfecit: Catilinam orbem terrae caede, atqueincendiis vastare cupientem, nos consules perferemus? nam illa nimis antiqua praetereo, quod Q. Servilius Hala Sp. Melium novis rebus studentem, manusua occidit. Fuit ista quondam in hac republ. virtus, ut viri fortesacrioribus suppliciis civem pernitiosum, quam acerbissimum hostem coercerent. Cupio P. C. me esse ciementem: cupio in tantis reipubl. periculis non dissolutum videri: sed iam me ipsum inertiae, nequitiaeque condemno. Castra sunt in Italia contra rempubl. in Etruriae faucibus collocata: crescit in dies singulos hostium numerus: corum autem imperatorem castrorum ducemque hostium, intra moenia, atque adeo in Senatu videmus, intestinam aliquam quotidie perniciem reipubl. molientem. Si te iam, Catilina comprehendi, si interfici iussero: credo erit verendum mihi, ne hoc potius omnes boni serius a me, quam quisquam crudelius factum esse dicant. Verum ego hoc quod iam pridem factum esse oportuit, certa de causa nondum adducor, utfaciam, tum deniquete interficiam, cum iam nemo tam improbus, tam perditus, tam tui similis inveniri poterit, qui id non iure factum esse fateatur. Quamdiu quisquam erit, qui te defendere audeat, vives: et vives ita, ut nunc vivis, multis meis et firmis praesidiis obsessus, ne commovere te contra rempubl. possis. multorum te etiam oculi, et aures non sentientem, sicut adhuc fecerunt, spesulabuntur, atque custodient.

3. Etenim quid est, Catilina, quod iam amplius exspestes, si neque noxtenebris obscurare caetus nefarios; nec

privata domus parietibus continere vocem coniurationis tuae potest. si illustrantur, si erumpunt omnia? muta iam istam mentem: mihi crede? obliviscere caedis, atque incendiorum. teneris undique: luce sunt clariora nobis tua consilia. Recognosce tandem mecum illam superiorem noctem iam intelliges multo me vigilare acrius ad salutem, quam te ad perniciem reipubl. Dico te priori nocte venisse inter falcarios (non agam obscure) in M. Leccae domum: convenisse eadem complures amentiae scelerisque socios. Num negare audes? quidtaces? convincam, si negas. video enim esse hic in Senatu quosdam, qui tecum una fuêre. O Dii immortales! ubinam gentium sumus? quam rempubl. habemus? in qua urbe vivimus? Hic, hic sunt, in nostro numero, P. C. in hoc orbis terrae sanctissimo, gravissimoque consilio, qui de meo, nostrumque omnium interitu, qui de huius urbis, atque adeo orbis terrarum exitio cogunent. Hosce ego video consul, et de republ. sententiam rego: et quos serro trucidari oportebat, eos nondum voce vulnero. Fuisti igitur apud Leccam et nocte, Catilina: distribuisti partes Italiae: statuisti quo quemque proficisci placeret: delegisti quos Romae relinqueres, quos tecum educeres: descripsisti urbis partes ad incendia? confirmasti te ipsum iam esse exiturum. Quid enim, Catilina, est, quodre iam in hac urbe delectare possit? in qua nemo est, extra istam coniurationem perditorum hominum, qui te non metuat, nemo qui te non oderit? Quae nota domesticae turpitudinis non inusta vitae tuae est? quod privatarum rerum dedecus non haeret mfamiae? quae libido ab oculis, quod facinus a manibus unquam tuis, quod flagitium a toto corpore abfuit? cui tu adolescentulo, quem corruptelarum illecebris irretisses, non aut ad au daciam ferrum, aut ad libidinem, facem praetulisti? Quid vero? nuper cum morte superioris uxoris, novis nuptiis, domum vacuam fecisses, nonne etiam aliquo incredibili scelere hoc scelus cumulasti? quod ego praetermitto, et facile patior fileri, ne in hac civitate tanti facinoris immanitas, aut extitisse, aut non vindicata esse videatur. Praetermitto ruinas fortunarum tuarum, quas omnes impendere

tibi proximis idibus senties. Ad illa venio, quae non ad privatam ignomiam vitiorum tuorum, non ad domesticam raum difficultatem, ac turpitudinem, sed ad summam reipublicae atque ad omnium nostrum vitam, salutemque pertinent. Potestne tibi huius vitae haec lux, Catilina, aut huius caeli spiritus esse iucundus, cum scias, horum esse neminem, qui nesciat, te pridie kalendas Ian. Lepido, et Tullo, Coss. stetisse in comitio cum telo? manum, Consulum, et Principum civitatis interficiendorum causa, paravisse? sceleri, ac furori tuo non mentem aliquam, aut timorem tuum, sed fortuvam reipubl. obstitisse? Ac iam illa omitto. neque enim sunt aut obscura, aut non multo post commissa. Quoties tu me Consulem interficere voluisti? Quot egotuas petitiones ita coniectas, ut vitari posse non viderentur, parva quadam declinatione, et, ut aiunt, corpore effugi? Nihil agis, nihil assequeris, nihil moliris, quod me latere valeat. neque tamen conari, ac velle desistis. Quoties iam, quoties tibi exrotta est sica ista de manibus? quoties vero excidit casu aliquo, et elapsa est? tamen ea carere diutius non potes: quae quidem, quibus abs te initiata sacris, ac devota sit, nescio, quod eam necesse esse putas consulis in corpore defigere. Nunc vero, quae tua est ista vita? Sic enim iam tecum loquar, non ut odio permotus esse videar, quo debeo, sed ut misericordia, quae tibi nulla debetut. Venisti paulo ante in Senatum. Quis te ex hac tanta frequentia, ex tot tuis amicis, ac necessariis salutavit? Si hoc post hominum memoriam contigit nemini, vocis exspectas contumeliam, cum sis gravissimo iudicio raciturnitatis oppressus? Quid, quod adventu tuo ista subsellia, vacua facta sunt? quid, quod omnes consulares, qui tibi per saepe ad caedem constituti fuerunt, simulque assedisti, partem istam subselliorum nudam, atque inanem reliquerunt? quo tandem animo hoc tibi ferendum putas`Servi me hercule mei si me isto pacto metuerent, ut re metuunt omnes cives tui, domum meam relinquendam putarem: tu tibi urbem non arbitraris? et, si me meis civibus iniuria suspectum tam graviter, atque offensum viderem: carere me aspectu civium.

quam infestis omnium oculis conspici mallem, tu cum conscientia scelerum tuorum agnoscas odium omnium iustum, et iam tibi diu debitum, dubitas, quorum mentes, sensusque vulneras, eorum adspectum praesentiamque vitare? si te parentes timerent, atque odissent tui, neque eos ulla ratione placare posses: ut opinor, ab eorum oculis aliquo concederes: nunc te patria, quae communis est omnium nostrum parens, odit, ac meruit: et iam diu te nihil iudicat, nisi de parricildio suo cogitare. Huius tu neque auctoritatem verebere, neque iudicium sequêre, neque vim pertimesces? Quae tecum, Catilina, sic agit, et quodammodo tacita loquitur. Nullum iam tot annos facinus exstitit, nisi per te: nullum flagitium sine te: tibi uni multorum civium neces, tibi vexatio, direptioque sociorum, impunita fuit, ac libera: tu non solum ad negligendas leges, et quaestiones, verum etiam ad evertendas, perfringendasque valuisti. Superiora illa, quamquam ferenda non fuerunt, tamen ut potui, tuli: nunc vero me totam esse in metu propter unum te: quicquid increpuerit, Catilinam timeri: nullum videri contra me consilium inire posse, quod a tuo scelere abhorreat; non est ferendum: Quamobrem discede, atque hunc mihi timorem eripe; si verus, ne opprimar: sin falsus, ut tandem aliquando timere desinam. Haec si tecum, ut dixi, patria loquatur; nonne impetrare debeat; etiamsi vim adhibere non possit.

3. Nunc, ut a me P. C. quandam prope iustam propriae querimoniam detester, ac deprecer; percipite, quaeso, diligenter, quae dicam, et ea penitus animis vestris; mentibusque mandate. Etenim si mecum patria, quae mihi vita mea multo est charior: si cuncta Italia, si omnis Respublic. loquatur, M. Tulli, quid agis? tune eum; quem esse hostem comperisti: quem ducem belli futurum vides: quem exspectari Imperatorem in castra hostium sentis, auctorem sceleris, principem coniurationis; evocatorem servorum, et civium perditorum, exire patieris, ut abs te non emissus ex urbe, sed immissus in urbem esse videatur? nonne huncin vincula duci, non ad mortem rapi, non summo supplicio mactari imperabis? Quid tandem impedit te? mosne maiorum? At persepe etiam privati in

hac pernitiosos cives morte multarunt. An leges, quae de civium Romanorum supplicio rogatae sunt? At numquam in hac urbi ii, qui a republ. defecerunt, civium iura ten verunt. An invidiam posteritatis times? Praeclaram vero populo Rom. refers gratiam, quite hominem per te cognitum, nulla commendatione maiorum, tam mature ad summum Imperium per omnes bonorum gradus extulit, si propter in vidiam, aut alicuius periculi metum, salutem civium tuorum negligis. Sed, si quis est in vidiae metus, non est vehementius severitatis, ac fortitudinis in vidia, quam inertiae ac nequitiae pertimescenda? An cum bello vastabitur Italia, vexabuntur urbes, tecta ardebunt: tum te non existimas in vidiae incendio conflagraturum? His ergo fanctissimis reipublicae vocibus, et eorum hominum, qui idem sentiunt, mentibus, pauca respondebo. Ego si hoc optimum factu iudicarem. P. C. Catilinam morte multari: unius usuram horae gladiatori isti ad vivendum non dedissem. Etenim, si summi viri, et clarissimi cives, Saturnini, et Gracchorum, et Flacci, et superiorum complurium sanguine non modo se non contaminarunt, sed etiam honestarunt: certe verendum mihi non erat, ne quid, hoc particida civium interfecto, invidiae mihi in posteritatem redundaret. Quod si ea mihi maximeimpenderet: tamen hoc animo semper fui, ut invidiam putarem. Quamquam nonnulli sunt in hoc ordine, qui aut ea, quae imminent, non videant: aut ea, quae vident dissimulent: qui spem Catilinae mollibus sententiis aluerunt, coniurationemque nascentem non credendo corroboraverunt. Quorum auctoritatem secuti multi, non solum improbi, verum etiam imperiti, si in hunc animadvertissem, crudeliter, et regie factum esse dicerent. Nunc intelligo, si iste, quo intendit, in Manliana castra pervenerit, neminem tam stulrum fore, qui non videat coniurationem esse factam: neminem tam improbum, qui non fateatur. Hoc autem uno interfecto, intelligo hanc reipubl. pestem paulisper reprimi, non in perpetuum comprimi posse. Quod fi se eiecerit, secumque suos eduxerit, et eodem ceteros undique collectos naufragos aggregaverit: exstinguetur, atque delebitur non modo haec tam adulta reipubl. pestis,

verum etiam stirps ac semem malorum omnium. Eten im iam diu P. C. in his periculis coniurationis, insidiisque versamur: sed nescio, quo pacto omnium scelerum, ac veteris furoris, et audaciae maturitas in nostri consulatus tempus erupit. Quod si ex tanto latrocinio iste unus tolletur: videbimur fortasse ad breve quoddam tempus curâ, et metu esse relevati: periculum autem residebit, et erit inclusum penitus in venis, atque in visceribus reipubl. ut saepe homines aegri morbo gravi, cum aestu febrique iactantur, si aquam gelidam biberint; primo relevari videntur: deinde multo gravius, vehementiusque afflictantur: sic hic morbus, qui est in republ. relevatur istius poena vehementius, vivis reliquis ingravescet. Quare P. C. secedant improbi, secernant se a bonis, unum in locum congregentur: muro denique, id quod saepe iam dixi, secernantur a nobis: definant insidiari domi suae Consuli, circumstare tribunal praetoris urbani, obsidere cum gladiis curiam, malleolos ad incendendam urbem, facesque comparate. Sit denique inscriptum in fronte uniuscuiusque civis, quid derepubl. sentiat. Polliceor vobis hoc P. C. tantam in nobis Coss. fore diligentiam, tantam in vobis auctoritatem, tantam in equitibus Rom. vittutem, tantam in omnibus bonis consensionem, ut Catilinae profectione omnia patefacta, illustrata, oppressa, vindicata esse videatis. Hisce omnibus, Catilina cum summa reipublicae salute, et cum tua peste, ac pernicie, cumque eorum exitio, qui se tecum omni scelere parricidioque iunxerunt, proficiscere ad impium bellum, ac nefarium. Tum tu, Iupiter, qui iisdem, quibus haec urbs. auspiciis a Romulo es constitutus: quem statorem huius urbis, atque Imperii vere nominamus: hunc, et huius focios a tuis aris, ceterisque templis, a tectis urbis, ac moenibus, a vita, fortunisque civium omnium arcebis: et omnes inimicos bonorum, hostes patriae, latrones Italiae, et scelerum federe inter se, ac nefaria societare coniunctos, aeternis supplicis vivos, mortuosque mactabis.

IMITATIO.

Par huic Davidis contra Absalonemregiae coronae insidiantem; aut certe Salomonis apud patrem contra Adoniam potest esse oratio, quibus Semei et loab fautores, maligna etiam coniuratione adhaeserunt.

III. Ex antecedentibus facti contrariis, adiunctisque ostendit Cicero Clodium in dedicatione suae domus, non curasse, sed vertisse religionem. Pro domo sua orat. 29. ante finem.

1. Ostendit P. Clodium religionis amore domum suam non dedicasse, cum Sacra Bonae deae solis feminis frequentata, ipse femineo in habitu illapsus violarit, ut Pompeiam adir et.

2. Tradit Deos penates iniuria exturbatos, neque alium quenquam Deorum tam iniquum reperiri, qui, quas nemo sibi, quasque nec ipse Clodius vendicare aedes ausus fuisset, velit possidere.

1. Poteritne hanc, Pontifices, labem populi Rom. dignitas sustinere, vivo Senatu, vobis principibus publici consilii, ut domus M. Tullii Ciceronis cum domo Fuluri Flacci, ad memoriam poenae publicae constitutae, coniuncta esse videatur? Hanc in palatio atque in pulcherrimo urbis loco porticum esse patiemini furoris tribunitii, sceleris consularis, crudelitatis coniuratorum, calamitatis Reipubl. doloris mei defixum indicium ad memoriam omnium gentium sempiternam? quam porticum pro amore, quem habetis in rempubl. et semper habuistis, non modo sententiis, sed si opus esset, manibus vestris disturbare cuperetis. Nisi quem forte illius castissimi sacerdotis superstitiosa dedicatio deterret. O rem, quam homines curâ

soluti ac liberati, ridere non desinant, tristiores autem sinemaximo dolore audire non possint. Publiusne Clodius, qui ex pontificis maximi domo religionem eripuit, is in meam impulit? Hunc,inquam, etiam vos, qui estis Antistites ceremoniarum et sacrorum auctorem habetis, et magistrum publicae religionis? O Dii immortales (vos enim haec audire cupio) P. Clodius vestra sacra curat? vestrum numen horret? res omnes humanas religione vestrae contineri putat? Hic non illudit auctoritati horum omnium, qui adsunt, summorum virorum? non vestra, Pontifices, gravitate abutitur? ex isto ore religionis verbum excidere, aut clabi potest? Cum tu eodem ore, accusando Senatum, quod severe de religione decerneret, impurissime, teterrimeque violasti. aspicite, aspicite, Pontifices, hominem religiosum, et si vobis videtur, (quod est bonorum Pontificum) monete eum: modum quendam esse religionis, nimium est superstitiosum non oportere. Quid tibi necesse fuit anili superstitione, homo fanatice, sacrificium, quod alienae domi fieret, invisere? Quae autem te tanta mentis imbecillitas tenuit, ut non putares Deos satis posse placari, nisi etiam mulieribus religionibus te implicuisses? quem unquam audisti maiorum tuorum, qui et sacra privata coluerunt, et publicis sacerdotiis praefuerunt, cum sacrificium Bonae Deae fieret, interfuisse? neminem: ne illum quidem qui coecus factus est, ex quo intelligitur, multa in vita falso opinari homines, cum ille, qui nihil viderat sciens, quod nefas esset, lumina amisit: istius, qui non solum aspectu, sed etiam incesto flagitio, et stupro polluit ceremonias, poena omnis oculorum ad coecitatem mentis est conversa. Hoc auctore, tam casto, tam religioso, am sancto, tam pio potestis, Pontifices, non commoveri, cum suis dicat se manibus domum civis optimi evertisse, et eam iisdem manibus consecrasse?

2. Quae tua fuit consecratio? Tuleram, inquit, ut mihi liceret. Quid? non excepras, ut, si quod ius non esset rogare ne esset rogatum? Ius igiturstatuetis esse uniuscuiusque vestrum sedes, aras, focos, Deos penates subiectos esse libidini tribunitiae? in quem quisque per homines concitatosirruerit, quem impetu perculerit, huius domum

non solum affligere, quod est praesentis insaniae, quasi tempestatis repentinae, sed etiam in posterum tempus religione sempiterna obligare? Equidem sic accepi, Pontifices, in religionibus suscipiendis caput esse, interpretari, quae voluntas Deorum immortalium esse videatur: nec est ulla erga Deos pietas, nisi honesta de numine eorum, ac memte opinio, cum expeti nihil ab iis, quod sit iniustum, ac inhonestum, arbitrere. Hominem invenire ista labes tum, cum omnia tenebat, neminem potuit, cui aedes meas addiceret, cui traderet, cui donaret, (ipse cum loci illius, cum aedium eupiditate flagraret. ob eamque causam unam, una iusta illa rogatione sua. vir bonus Dominum se in meis bonis esse voluisset, tamen illo ipso in furore suo non est ausus meam domum, cuius cupiditate inflammatus erat, possidere) Deos immortales existimatis, cuius labore et consilio sua ipsa templa tenuerunt, in eius domum afflictam, et eversam per unius hominis sceleratissimi nefarium latrocinium, immigrare voluisse? cuius est nemo in tanto populo, extra contaminatam illam, et cruentam P. Clodii manum, qui rem ullam de meis bonis attigerit, qui non pro suis opibus in illa tempestate defenderit. At qui aliqua se contagione praedae, societatis, emptionis contaminarunt, nullius neque privati, neque publici iudicii poenam effugere potuerunt. Ex his igitur bonis, quorum nemo rem ullam attigit, qui non omnium iudicio sceleratissimus haberetur, Dii immortales, domum meam concupiverunt? ita tua pulchra libertas Deos Penates et familiares meos Lares expulit, ut a te ipsa tamquam in captivis sedibus collocearetur? Quid est sanctius, quid omni religione munitius, quam domus uniuscuiusquc civium? Hic arae sunt, hic foci, hic Dii penates, hic sacrae religionis ceremoniae continentut: hoc perfugium est ita sanctum omnibus, ut inde abripi neminem fas sit. Quo magis est furor istius ab auribus vestris repellendus: qui quae maiores nostri religionibus tuta nobis et sancta esse voluerunt, ea ista non solum contra religionem labefactavit, sed etiam ipsius religionis nomine evertit.

quandoquidem est abs te dedicata. Libertas, inquit, est; eam tu igitur domi meae collocasti, quam ex urbe tota sustulisti? Tu, cum collegas tuos summâ potestate praeditos negares liberos esse: cum in templum Castoris aditus esset apertus nemini: cum hunc clarissimum virum, summo genere natum, summis populi beneficiis usum pontificem et consularem, et singulari bonitate et modestia praeditum, (quem quibus oculis aspicere audeas, satis mirari non queo, audiente populo Romano a pedissequis conculcari iuberes: cum indemnatum exturbares, privilegiis tyrannicis irrogatis: cum principem orbis terrae virum inclusum domi contineres: cum forum armatis catervis perditorum hominum possideres: Libertatis simulacrum in ea domo collocaras, quae domus erat ipsa indicium tui crudelissimi dominatus, et miserrimae populi Roman. servitutis? eum ne potissimum Libertas domo sua debuit pellere, qui nisi fuisset, in servorum potestatem civitas tota venisset? At unde inventa est ista Libertas? quaesivi enim diligenter. Tanagraea quaedam meretrix fuisse dicitur, eius non longe a Tanagris simulacrum e marmore in sepulehro positum fuit. Hoc quidam homo nobilis, non alienus ad hoc religioso Libertatis Sacerdote ad ornatum aedilitatis suae deportavit. Hanc Deam quisquam violare audeat? imaginem meretricis, ornamentum sepulchri, a fure sublatam, a sacrilego collocatam? haec me domo mea pellet? haec ultrix afflictae civitatis, reipubl. spoliis ornabitur? haec erit in eo monimento, quod positum est, ut esset indicium oppressi Senatus ad memoriam sempiternam turpitudinis.

IMITATIO.

Adversitas haereticos Iconomachos haec oratio serviet, qui templorum ornamenta sacrilega manu disturbant, templa ipsa saepe profanant, ac monasteria prisca religiosorum, suasque illic statuunt imagines, ubi sanctorum quondam hominum et Salvatoris nostri visae sunt.

IV. Probatio contra legem P. Clodii, qua Ciceroni aqua et igni interdictum, et aliiis, ne reciperent. Cicero pro domo sua post initium.

1. Ostendit legem hanc nullam esse, quia a privato, inaisdita causa contra formam iudiciorum, lata sit.

2. Quod improbi ssimi hanc legem ut L. Sextus Clodius, et Aelius Ligar subscripserunt, quae sibimet repugnet, et falsum supponat, vetet recipere eum, qui nulla lege eiectus sit.

3. Per vim legem hanc latam esse contendit, emptis per oblatas Provincias Consulibus, ut faverent, ceteris amicis atque etiam domo Ciceronis oppressa; ut iccirrco nulla esse debeat.

1. Quo iure, P. Clodi, quo more, quo exemplo legem nominatim, de capite civis indemnati, tulisti? Vetant leges sacratae, vetant XII. tabulae leges privatis hominibus irrogari: id est enim privilegium, nemo unquam tulit: nihil est crudelius, nihil perniciofius, nihil, quod minus haec civitas ferre possit. Proscirptionis miserrimum nomen illud, et omnis acerbitas Syllani temporis quid habet, quod maxime sit insigne ad memoriam erudelitatis? Opinor, poenam in cives Roman. nominatim sine iudicio constitutam. Hanc vos igitur, Pontifices, iudicio atque auctoritate vestra tribuno pl. potestatem dabitis, ut proscribere possit, quos velit? ubi crimen est?ubi accusator? ubi testes? quid indignius, quam, qui neque adesse sit iussus, neque citatus, neque accusatus, de eius capite, liberis, fortunis omnibus conductos et sicarios, egentes et perditos suffragium ferre, et eam legem putare? ac si hoc de me potuit, quem honos, quem dignitas, quem causa, quem resp. tuebantur, cuius denique pecuniae non expetebantur, cui nihil oberat praeter conversionem status, et inclinationem communium temporum: quid tandem futurum est iis,

quorum vita remota ab honore populari, et ab hac illustri gratia est? pecuniae autem tantae sunt, ut eas nimium multi egentes, sumptuosi, nobiles concupiscant. Dare hanc tribunopl. licentiam, et intuemini paulisper animis iuventutem, et eos maxime, qui imminere iam cupiditate videntur in tribunitiam potestatem. Collegia medius fidius tribunorum pl. tota eperientur, hoc iure firmato quae coeant de hominum locupletissimorum bonis, praeda praesertim populari, et spe largitionis oblata. At quid tulit legum scriptor peritus, et callidus? Velitis, iubeatis, ut M. Tullio aqua et igni interdicatur? crudele, nefarium, ne in sceleratissimo quidem cive ferendum, sine iudicio. Non tulit, ut interdicatur. Quid ergo? ut interdictum sit, ô coenum, ô, portentum, ô scelus! hanc tibi legem Clodius scrip fit spurciorem lingua sua, ut interdictum sit, cui non sit interdictum:

2. Sexre noster, bonâ veniâ, dic, quoniam iam dialecticus es, et hoc quoque lig uris: quod factum non est, ut sit factum, ferri ad populum, aut verbis ullis sanciri, aut suffragiis confirmari potest? Hoc tu scriptore, hoc consiliario, hoc ministro omnium non bipedum solum, sed etiam quadrupedum impurissimo, remp. perdidisti. Neque tu eras tam excors, tamque demens, ut nescires hunc Clodium esse, qui contra leges faceret: et alios esse, qui leges scribere solerent, sed neque ceterorum, in quibus esset aliquid modestiae, cuiusquam tibi potestas fuit: neque tu legum scriptoribus iisdem potuisti uti; quibus sceleri: neque operum architectis: neque pontificem adhibere, quem velles: postremo nein praedae quidem societate mancipem, aut praedae socium, extra tuorum gladiatorum numerum, aut denique suffragii latorem in istâ tuâ proscriptione quenquam, nisi furem, aut sicarium, reperire potuisti. Quid si istis verbis scripta est ista proscriptio, ut seipsa dissolvat? Est enim: quod M. Tullius falsum S. C. retulerit. Si igitur retulit falsum S. C. tum est rogatio, si non retulit, nulla est. Satisne tibi videtura Senatuiudicatum, me non modo non ementitum esse auctoritatem eius ordinis, sed etiam unum, post urbem conditam, diligentissime Senatui paruisse? quot modis doceo, legem istam,

quam vocas, non esse legem? quid si etiam pluribus de rebus uno fortitu retulisti: tamenne arbitraris, id quod M. Drusius in legibus suis plerisque, bonus ille vir M. Scaurus, et L. Crassus consularis non obtinuerint, id te posse, omnium facinorum et stuprorum omnium Decumis et Clodiis auctoribus obtinere? Tulisti de me. nerecip erer, non licere esse Romae. Quid enim diceres? damnatum? cert non expulsum: qui licuit? sed tamen ne id quidem est scriptum, ut exirem, poena est, qui receperit, quam omnes neglexerunt; eiectio nusquam est.

3. Quid, si per vim tulisti, tamenne lex est? aut quicquam iure gestum videri potest, quod per vim gestum esse constet? an si in ipsâ latione tuâ, captâ iam urbe, lapides iacti, si manus collata non est, iccirco tu ad illam labem, atque eluviem civitatis sine summâ vi pervenire potuisti? Cum in tribunali Aurelio conscribebas, pallam non modo liberos, sed etiam servos ex omnibus vicis concitatos, vim tum videlicet non parabas? cum edictis tuis tabernas claudi iubebas. non vim impetitae multitudinis, sed hominum honestorum modestiam prudentiamque quaerebas: cum arma in aedem Castoris comportabas, nihil aliud, nisi uti ne quid per vim agi posset, machinabare: cum vero gradus Castoris convellisti: ac remo visti, tum, ut modeste tibi agere liceret, homines audaces ab eius templi aditu, atque ascensu repulisti; cum eos, qui in conventu virorum bonorum verba de salute meâ fecerant, adesse iussisti, eorumque ad vocationem manibus, ferro, lapidibus discussisti, tum profecto ostendisti, vim tibi maxime displicere. Verum haec furiosa vis vesani tribunipl. facile superari, frangique potuit, virorum bonorum vel virtute, vel multitudine. Quid? cum Gabinio Syria dabatur, Macedonia Pisoni, utrique infinitum Imperium, ingens pecunia, ut tibi omnia permitterent, te adiuvarent, tibi manum, copias, tibi suos paratos centuriones, tibi pecunias, ubi familias compararent, te suis sceleratis concionibus sublevarent, Senatus auctoritatem irriderent, equitibus r. mortem, proscriptionemque minitarentur, me terrerent minis, mihi caedem, et dimicationem denuntiarent, meam domum refertam viris bonis per

amicos suos complerunt, proscriptionis metu me frequentiâ nudarent, virorum bonorum me praesidio spoliarent. Senatum pro me non modo progugnate amplissim. ordinem, sed etiam plorare, et supplicare, mutata veste, prohiberent: ne tum quidem vis erat? Quid igitur ego gessi? aut qui timor fuit? non dicam in me quidem, fac me timidum essenaturâ. Quid illa tot virorum fortissimorum milia? quid illi equi? quid illi equites Rom? quid Senatus? quid denique omnes boni? si nulla vis erat, cur me flentes potius prosecuti sunt, quam aut in crepantes reretinuerunt, aut irati reliquerunt? An si ego praesens fugissem, veteres illae copiae coniuratorum, tuique perditi milites atque egentes, et nova vis sceleratissimorum consulum corpori meo pepercissent? Qui cum eorum omnium crudelitati, scelerique cessissem, neabsens quidem luctu meo mentes illorum satiare potui. Quid enim vos uxor mea misera violaret? quam vexavistis, raptavistis, omni crudelitare laceravistis. Quid mea filia? cuius fletus assiduus sordesque lug ubres vobis erant iucundae, ceterorum omnium mentes oculosque flectebaut. Quid parvus filius? quem, quamdiu abfuit, nemo nisi lacrimantem, confectumque vidit. Quid fecerat, quod eum toties per in sidias interficere voluistis! quid frater meus? qui cum aliquanto post meum discessum ex provincia venisset, neque sibi vivendum, nisi merestituto putaret, cum eius maeror, squalor incredibilis, et inauditus omnibus mortalibus miserabilis videbatur: quoties ex vestro ferro ac manibus est elap sus? sed quid ego vestram crudelitatem expromo, quam in ipsum me ac meos adhibuistis. qui parietibus, qui tectis, qui columnis ac postibus meis horrificum quoddam, ac nefarium, omnique imbutum odio bellum intulistis.

IMITATIO.

In oppugnatione legis alicuius, vitium in legislatione, calamitas ex ea manans publica, visque adhibita ad huius loci imitationem adducentur.

V. Rationes cur Gallorum testimoniis adversus M Fonteium Praetorem credendum non sit, ab illorum et Fontei persona petitae. Cicero pro M. Fonteio circa medium.

1. Testium personas dictorumque fidem diligenter a Iudicibus expendendam, ne cupidi, trati, coniurati; sed aequi, fideles, religiosi audiantur.

2. Romanis et probi notisque hominibus, si cupiditas, et inimicitia interveniret, fidem a ludicibus habitam non esse, exemplis tradit, quanto minus Gallis credendum:

3. Inducio marum Gallum, mutatis verbis iuramenti solennibus, merito suspectum esse. Universe gentem hanc impiam Delphos et Capitolium violasse, humanisque victimis litare, superbam, minacemque; ut illi credi adversus Romanos non possit.

4. Si Fonteius improbus, et Galli metuendi suis essent armis, tamen audiendi non viderentur; cum vero illorum vis contemnenda sit, et Fonteius vitae taminculpatae, ut hostes, (qui pluribus innocentibus saepe imponere flagitia parati sunt) nihil criminis obiecerint, merito erit par cendum.

1. Potestne testibus Iudex non credere? cupidis, et iratis, et coniuratis et ab religione remotis, non solum potest; sed etiam debet. Etenim si, quia Galli dicunt, ideirco M. Fonteius nocens, existimandus est, quid mihi opus est sapiente iudice? quid aequo quae sitore? quid oratore non stulto? dicunt enim Galli, negare non possumus, hic si ingeniosi et periti, et aequi Iudicis has partes esse

existimatis, ut quoniam quidem testes dicunt, sine ulla dubitatione credendum sit: salus ipsa virorum fortium innocentiam tueri non potest. Sin autem, in rebus iudicandis, non minimam partem ad unamquamquerem existimandam, momentoque suo ponderandam, sapientia iudicis tenet: ne multo vestrae maiores, gravioresque partes sunt ad cogitandum, quam ad dicendum meae. Mihi enim semper unaquaque dere restis non solum semel, verum etiam breviter interrogandus, et saepe etiam non interrogandus, ne aut irato facultas ad dicendum data, aut cupido auctoritas attributa esse videatur. Vos et saepius eandem rem animis agitare, et diutius unoquoque de teste cogitare potestis, et si quem nos interrogare nolumus, quae causa nobis tacendi fuerit, existimare deberis. Quamobrem, si hoc iudices praescriptum lege, aut officio putatis, testibus credere: nihil est, cur alius alio iudice melior, aut sapientior existimetur: unum est enim, simplex aurium iudicium, promiscue, et communiter stultis, ac sapientibus ab natura datum. Quid est igitur, ubi elucere possit prudentia? ubi discerni stultus auditor, et credulus ab religioso, et sapienti iudice? Nimirum illud, in quo ea, quae dicuntur a testibus, coniectura et cogitaritone traduntur, quanta auctoritate, quanta animi aequitate, quanto pudore, quanta fide; quanta religione, quanto studio existimationis bonae, quanta cuta, quanto timore dicantur.

2. An vero vos id in testimoniis hominum barbarorum dubitabitis, quod persaepe et nostra et patrum memoria sapientissimi iudices de clarissimis nostrae civitatis viris dubitandum non putaverunt? qui Cn. et Q. Capionibus, L. et Q. Metellis testibus, in Q. Pompeium hominem novum non crediderunt? quorum virtuti, generi, rebus gestis fidem et auctoritatem in testimonio cupid tatis atque inimicitiarum suspicio derogavit. Ecquem hominem vidimus, ecquam vero commemorare possumus parem consilio, gravitate, constantia, ceteris virtutibus, honoris, ingenii, rerum gestarum ornamentis Marco Aemilio Scauro fuisse? tamen huius, cuius in iurati nutu prope terrarum orbis regebatur, iurati testimonio neque in Caium Fimbriam, neque in Caium Memmium creditum

est. Noluerunt si, qui iudicabant, hanc patere inimicitiis viam: quem quisque o disset, ut eum testimonio posset tollere. Quantus in Lucio Crasso pudor fuerit, quodingenium, quanta auctoritas, quis ignorat? tamen is, cuius etiam sermo testimonii auctoritatem habeat, testimonio ipso, quae in Marcum Marcellum inimico animo dixit, probare non potuit-Fuit, fuit illis iudicibus divinum ac singulare, iudices, consilium, qui se non solum dereo, sed etiam de accusatore, de teste iudicare arbitrabantur; quid fictum, quid fortuna ac tempore allatum, quid precio corruptum, quid spe aut metu depravatum, quid a cupiditate aliqua aut inimicitiis prfectum videretur. Quae si iudex non amplectetur omnia consilio, non animo, ac mente circumspiciet: si quidquid ex illo loco dicetur, ex oraculo aliquo dici arbittabitur: profecto satis erit id, quod dixi antea, non surdum iudicem huic muneri atque officio praeesse: nihil erit, quamobrem ille nescio, quis sapiens homo, hac multarum rerum peritus ad res iudicandas requiratur. An vero illi equites Romani quosnos vidimus, qui nuper in republica iudiciisque maximis florucrunt, habuerunt tantum roboris, ut Marco Scauro testi non credetent! vos Belgarum atque Allobrogum testimoniis non credere timetis? Si inimico testi credi non oportuit: inimicior Marcello Crassus, aut Fimbriae Scaurus ex civilibus studiis, atque obtrectatione domestica, quam huic Galli! quorum qui optima in causa sunt, equites, frumentum, pecuniam semel atque iterum, ac saepius invidissimi dare coacti sunt: ceteri partim ab hoc ipso bello superati, et oppressi. Si, ob aliquod emolumentum suum cupidius aliquid dicere videntur, iis credi non convenit: credo maius emolumentum Capionibus et Metellis propositum fuisse ex Q. Pompeii damnatione, cum studiorum suorum obtrectatorem sustulissent, quam cunctae Galliae ex M. Fonteii calamitate, in qua illa provincia prope suam immunitatem ac libertatem positam esse arbitratur. An si homines ipsos spectare convenit, id quod in teste profecto valere plurimum debet, non modo cum summis civitatis nostrae viris, sed mano cuminfimo cive Ro.

3. Scit Indiciomatus, quid sit testimonium dicere? movetur ex timore, quo nostrum unusquisque, cum in eum locum productus est? recordamini iudices, quantopere laborate soleatis, non modo quid dicatis pro testimonio, sed etiam quibus verbis utamini; ne quod minus moderate positum, ne quod ab aliqua cupiditate prolapsum verbum esse videatur vultu denique laboratis, ne qua significari possit suspicio cupiditatis: ut et, cum proditis, existimatio sit quaedam tacita de vobis, pudoris, ac religionis: et cum disceditis, ea diligenter conservata ac retenta videatur. Credo haec eadem Indiciomarum in testimonio timuisse, aut cogitasse: qui primum illud verbum consideratissimum nostrae consuetudinis, Arbitror, quo nos etiam tunc utimur; cum eâ dicimus iurati, quae comperta habemus, quae ipsi vidimus, ex toto testimonio suo sufrulit, atque omnia se scire dixit. Verberatur enim videlicet, ne quid apud vos Populumque Romanum de existimatione sua deperderet: ne qua fama consequeretur eiusmodi, Indiciomarum, talemvirum, tam cupide, tam temere dixisse: non intelligebat, se in testimonio nihil praeter vocem, et os, et audaciam, neque civibus suis, neque accusatoribus nostris stare debere. An vero istas nationes religione iurisiurandi, ac metu Deorum immortalium in testimoniis dicendi commoveri arbitramini? quae tantum gentium a ceterarum more ac natura dissentiunt, quod ceterae pro religionibus suis bella suscipiunt, istae contra omnium religiones: illae in bellis gerendis a Diis immortalibus pacem, ac veniam petunt, istae cum ip sis Diis immortalibus bella gesserunt. Hae sunt nationes quae quondam tam longe ab suis sedibus Delphos usque ad Apollinem Pythicum, atque ad oraculum orbis terrae vexandum ac spoliandum profectae sunt. ab iisdem gentibus sanctis, et in testimonio religiosis obsessum Capitolium est, atque ille Iupiter, cuius nomine maiores nostri sanctam testimoniorum fidem esse volue unt. Postremo, iis quidquam sanctum ac religiosum videri potest, qui etiam. si quando aliquo metu adducti Deos placandos esse

arbitrantur, humanis hostiis eorum aras ac templa funcstanti ut ne religionem quidem colere possint, nisi eam ipsam prius scelere violariut. Quis enim ignorat, eos usque ad hanc diem retinere illam immanem ac barbaram consuetudinem hominum immolandorum? quamobrem quali fide, quali pietare existimatis esse eos, qui etiam Deos immortales arbitrentur hominum scelere et sanguine facillime posse placari? cum his vos testibus vestram religionem coniungetis? ab his quicquam sancte aut moderate dictum putabitis? hoc vestrae mentes, tam castae, tam integrae fibi suscipient, ut cum omnes legati nostri, qui illo triennio in Galliam venerunt, omnes equites R. qui in illa provincia fuerunt, omnes negotiatores eius provinciae, denique omnes in Gallia, qui sunt socii populi R atque amimici, M. Fonteium incolumem esse cupiant, iurati privatim et publice laudent; vos tam Gallis credere malitis? quid, ut secuti esse videamini? voluntatem ne hominum? gravior igitur nobis erit hostium voluntas, quam civium? an dignitatem testium? potestis igitur ignoros notis, iniquos aequis, alienigenas domesticis, cupidos moderatis, mercenarios gratuitis, impios religiosis, inimicissimos huic Imperio ac nomini, bonis, ac fidelibus, et sociis, et civiribus anteferre? an vero dubitatis Iudices, quin in sitas inimicitias istae gentes omnes et habeant, et gerant cum populi R. nomine? sic existimatis eos hic sagatos brachatosque versari, animo demisso atque humili, ut soleut ii, qui affecti in iuriis, ad opem iudicum supplices inferioresque confugiunt? nihil vero minus, hi contra vagantur laeti, atque erecti passim toto foro cum quibusdam minis, et barbaro atque immani terrore, verborum, quod ego profecto non crederem, nisi aliquoties ex ipsis accusatoribus vobiscum simul iudices audissem, cum praeciperent, ut caveretis, ne hoc absoluto, novum aliquod bellum Gallicum concitaretur.

4. Si M. Fonteium, Iudices, in causa deficerent omnia, si turpi adolescentia, vita infami, Magistratibus, quos ante oculos vestros gessit, male gestis, legationibus flagitiose obitis, convictus virorum bonorum restimoniis, invisus suis omnibus in iudicium vocaretur: si in

eo iudicio Colonotum populi Romani Narbonensium, fidelissimorum sociorum Massiliensium, civium Rom omnium restimoniis, tabulisque premeretur; tamen esser vobis magnopere providendum, ne quos ita afflictos a vestris patribus maioribusque accepisseris, ut contemnendi essent, eos pertimuisse, et eorum minis, et terrote commoti esse videremini. Nunc vero cum laedat nemo bonus, laudent omnes vestri cives, atque socii, oppugnent ii, qui saepissime hane urbem, et hoc Imperium oppugnarunt: cumque inimici M. Fonteii vobis, ac populi Romani minentur, amici, ac propinqui supplicent vobis: dubitabitis non modo vestris civibus, qui maxime gloria ac laude ducuntur, verum etiam exteris nationibus ac gentibus ostendere, vos in sententiis ferendis civi arcere, quam hosti cedere maluisse? magna me hercule causa, iudices, absolutionis cum ceteris causis haec est, ne qua insignis huic Imperio macula atque ignominia suscipiatur, si hoc ita perlatum erit in Galliam, Senatum, Equitesque populi Romani non testimoniis Gallorum, sed minis commotos, rem ad illorum libidinem iudicasse. Ita vero, si illi bellum facere conabuntur, excitandus nobis erit ab inferis C. Marius qui Induciomaro isti minaci atque arroganti par in belligerando esse possit: excitandus C. Domituius, et Rom. maximus, qui nationem Allobrogum et reliquias suis iterum armis conficiat, atque opptimat: aut quoniam id quidem non potest, orandus etit nobis amicus meus M. Pletorius, ut suos novos clientes a bello faciendo dererreat, ut corum iratos animos, atque hortibiles impetus deprecetur: ant, si non poterit, M. Fabium subscriptorem plus rogabimus, ut Allobrogum animos mitiget, quoniam apud illos Fabiorum nomen amplissimum: ut velint isti aut quiescere, id quod victi ac subacti solent, aut, cum minantur, intelligere se populo Romano non metum belli. sed spem triumphi ostendere. Quodsi in turpi reo patiendum non esset, ut quicquam isti se minis profecisse arbitratentur: quid faciendum nobis in M. Fonteio arbittabimini? de quo homine iudices (iam enim mihi videor hoc, prope causa duabus actionibus perorata, debere dicere) de quo vos homine, iudices, ne ab inimicis

quidem ullum fictum probrosum, non modo crimen, sed ne maledictum quidem audistis. Ecquis unquam reus, praesertim in hac vitae ratione versatus, in honoribus petendis, in potestatibus, in Imperiis gerendis, sic accusatus est; ut nullum probrum, nullum facinus, nulla turpitudo, quae a libidine, aut a petulantia, aut ab audacia nata esset, ab accusatore obiceretur, si non vera: attamen ficta, cum aliqua ratione ac suspicione? M. Aemilium Scaurum summum nostrae civitatis virum, scimus accusatum a M. Bruro: extant orationes, ex quibus intelligi potest, multa in illum ipsum Scaurum esse dicta: falso, quis negat? veruntamen ab inimico dicta, et obiecta. Quam multa M. Aquilius audivit in suo iudicio? quam multa L. Cotta? denique; P. Rutilius? qui ersi damnatus est, mihi videtur tamen inter viros optimos atque innocentissimos esse numerandus. Ille igitui homo sanctissimus, ac temperantissimus, multa audivit in sua causa, quae ad suspicionem stuprorum ac libidinem pertinerent. Extat oratio hominis, ut opinio mea fert, nostrorum hominum longe ingeniosissimi, atque eloquentissimi, C. Gracchi: qua in oratione permulta m L. Pisonem turpia ac flagitiosa dicuntur: at in quem virum? qui tanta virtute atqueintegritate fuit, ut etiam illis optimis tempotibus, cum hominem invenire nequam neminem posses, solus tamen Frugi nominaretur: quem cum in concionem Gracchus vocari iuberet, et viator quaereret, quem Pisonem? quod erant plures, cogis me, inquit, dicere inimicum meum, Frugi. Is igitur vir, quem ne inimicus quidem satis in appellando significare poterat, nisi ante laudasset, qui unico cognomine declatabatur, non modo quis esset, sed etiam qualis esset: tamen in falsam atque iniquam proborum insimulationem vocabatur. M Fonteius ita duabus actionibus accusatus est, ut obiectum nihil sit, quo significari vestigium libidinis, petulantiae, erudelitatis, audaciae possit. Non modo nullum facinus huius protulerunt, sed ne dictum quidem aliquod reprehenderunt. Quod si, aut quantam voluntatem habent ad hunc opprimendum, aut quantam ad maledicendum licentiam, tantum haberent, aut ad ementiendum animi, aut ad fingendum ingenii, non meliore fortuna ad probra nunc

IMITATIO.

Adversus haereticos testes scriptoresque corruptissimos historiarum Ecclesiasticarum, tum veterum tum recentium serviet. Ut e. g. quad Catharinam Virginem martyremque adversus Philosophos et tyraennum Maximinum Alexandriae depugnasse negant; sed quod asserant Ioannam feminam inter Pontifices repertam. Qui simili arte ac copia refelli poterunt.

CAPUT XXI.

Exemplum 1. Defensionis. Locus ab antecedentibus ad consequentia a Cicerone tractatus, in quo per comparationem Catiliniorum, per Syllam coniur asse negat. Pro Sylla orat. 25. ante finem.

Decot ex vitae anteactae moribus, de innocentia aut crimina in accusatione iudicandum esse. Ita facile Catilinam, Lentulum, Cethegum, Autronium scelestos, P. Syllam vero innocentem agnosci. Qui licet ob L. Syllae tyrannidem (in qua bonis patrocinatus est) et repulsam, quam in consulatu tulit, privatus diu vixerit, tamen nihil unquam tam immane commisit, quod cum Catilinariis conveniret. Tantae integritatis vir, ut nec testes quidem contra illum tormentis subiciendi sint.

Omnibus in rebus. Iudices, quae graviores maioresqus sunt, quid quisque volurit, cogitarit, admiserit, non ex crimine, sed ex moribus eius, qui arguitur, est ponderandum. Neque enim potest quisquam nostrum subito fingi, neque cuiusquam repente vita mutari, aut natura converti. Circumspicitepaulisper mentibus vestris, ut alia omittamus, hosce ipsos homines, qui huic

assnes sceleri fuerunt. Catilina contra Remp. coniuravit: cuius aures unquam hoc respuerunt, conatum esse hominem, usque a pueritia, non solum intemperantia, et scelere, sed etiam onsuetudine, et studio in omni flagitio, stupro, caede versatum? Quis eum contra patriam pugnanrem periisse miratur, quem semper omnes ad civile latrocinium natum putaverunts Quis Lentulo societates cum iudicibus, quis insaniam libidinum, quis perversam atque impiam religionem recordatur, qui illum aut nefarie, aut stulte cogitasse miretur? Quis de C. Cethego, atque eius in Hispaniam profectione, ac de vulnere Q. Metelli Pii cogitat, cui non ad illius poenam carcer aedificatus esse videatur? Omitto ceteros, ne sit infinitum: tantum a vobis peto, ut taciti de omnibus, quos coniurasse cognitum est, cogitetis. Intelligetis, unumquemque illorum prius a suâ vitâ, quam nostrâ suspicione esse damnatum. Ipsum illum Autronium (quoniam eius nomen finitimum marime est huius peticulo et crimini) non sua consuetudo, ac vita convincit? Semper audax, petulans, libidinosus, quem in stuprorum defensionibus non solum verbis uti improbissimis solitum esse scimus, verum etiam pugnis et calcibus: quem exturbate homines e possessionibus caedem facere vicinorum, spoliare fama sociorum, vi conatum, et armis disturbare iudicia, in bonis rebus omnes contemnete, in malis pugnare contra bonos, non reipubl. cedere, non fortunae ipsi succumbere. Huius si ccausa non manifestissimis rebusteneretur, tamen eum mores ipsius, ac vita convincerent. Agedum, conferte nunc cum illius vitâ vitam P. Syllae, vobis, populoque Rom. notissimam, iudices, et cam ante oculos vestros proponite. Ecquod huius factum, aut commissum, non dicam audacius, sed quod cuiquam paullo minus consideratum videretur factum, quaero verbum, ecquod unquam ex ore huius excidit, unde quisquam posset offendi? At vero in illâ gravi L. Syllae victoria turbulentiisque, quis P. Syllâ mitior? quam multorum hic vitam est a Sylla deprecatus? quam multi sunt summi homines, et ornatissimi, et nostri, et equestris ordinis, quorum pro salute se hic Syllae obligavit! quos ego nominarem: neque enim ipsi nolunt, et

huic animo gravissimo, adsunt: sed quia maius est beneficium, quam posse debet civis civi dare, ideo a vobis peto, ut quod potuit, tempori tribuatis, quod fecit, ipsi. Quid reliquam constantiam vitae commemorem? dignitatem, liberalitatem, moderationem in privatis rebus, splendorem in publicis? quae ita a fortunâ deformata sunt, ut tamen a natura inchoata compareant. Quae domus, quae celebratio quotidiana? quae familiaris dignitas? quae studia amicorum quae ex quoque ordine multitudo? Haec diu, multum, et multo labore quaesita, una eripuit hora. Accepit, P. Sylla, Iudices, vehementes vulnus et mortisferum: veruntamen eiusmodi, quod videretur eius vita et natura accipere potuisse. Honestatis et dignitatis habuisse nimis magnam iudicatus est cupiditatem: quam si nemo alius habuit in petendo consulatu, cupidior iudicatus est hic fuisse, quam ceteri. Sin etiam in aliis nonnullis fuit iste consulatus amor: fortuna in hoe fuit fortasse gravior, quam in ceteris. Postea vero, quis P. Syllam, nisi maerentem demissum afflictumque vidit? quis unquam est suspicatus, hunc magis odio, quam pudore hominum aspectum, lucemque vitare? Qui dum multa haberet in vitamenta urbis et fori propter summa studia amicorum, quae tamen ei sola in malis restiterunt: abfuit ab oculis vestris: et cum lege retineretur, ipse se exsulio pene multavit. In hoc vos pudore iudicii, et in hac vita tanto sceleri locum fuisse creditis? aspicite ipsum: contuemini os: conferte crimen cum vita, usque ad hoctempus explicata: tum crimen recognoscite, mitto rempubl. quae fuit semper Syllae carissima: hosne amicos, tales viros, tam cupidos sui, per quos res eius secundae quondam erant ornatae, nunc sublevantur adversae, crudelissime perite voluit, ut cum Lentulo, et Catilina, et Cethego foedissimam vitam, ac miserrimam turpissimâ morte propositâ, degeret? non, inquam, cadit in hos mores, non in hunc pudorem, non in hanc vitam, non in hunc hominem ista suspicio, nova illa quae dam inhumanitas exorta est: incredibilis fuit ac singulatis furor: ex multis ab adolescentia collectis perditorum hominum vitiis repente tanta ista importunitas inauditi sceleris exarsit. Nolite, iudices,

arbitrari, hominum illum impetum et conatum fuisse. Neque enim ulla gens, tam barbara, aut tam immanis unquam fuit, in qua non modo tot, sed unustam crudelis hostis patriae sit inventus. Belluae quaedam illae ex porrentis immanes, ac ferae, formâ hominum indutae exstiterunt. Perspicite etiam atque etiam Iudices. Nihil enim est, quod in hac causa dici possit vehementius. Penitus introspicite Catilinae, Autronii, Cethegi, Lentuli, ceterotumque mentes, quas vos in his libidines, quae flagiria, quas turpitudines, quantas audacias, quam incredibiles furores, quas notas scelerum, quae indicia parricidiorum, quantos acervos facinorum reperietis? ex magnis, et divinis, et iam desperatis reipubl morbis ista repente vis erupit, ut ea confecta et eiecta convalescere aliquando et sanari civitas possit. Neque enim est quisquam, qui arbitretur, illis inclusis in republ. pestibus, diutius hoc Imperium stare potuisse. Itaque eos non ad perficiendum scelus, sed ad luendas reipubl poenasfuriae quaedam incitaverunt. In hunc igitur gregem vos nunc P. Syllam, Iudices, ex his, qui cum hoc vivunt, atque vixerunt, honestissimorum hominum regibus reicietis: ex hoc hominum numero, ex familiari dignitate, in impiorum partem, atque in parricidarum coerum ac numerum transferetis? Ubi erit igitur illud fortissimum praesidium pudoris? quo in loco nobis vita ante acta proderit? quod ad tempus existimationis partae fructus reservabitur, si in extremo discrimine, ab dimicatione fortunae deseruerit? si non aderit? si nihil adiuvabit? Quaestiones nobis servorum ac tormenta accusator minitatur: in quibus quamquam nihil periculi suspicamur: tamen illa tormenta gubernat dolor, moderatur natura cuiusque tum animi, tum corporis, regit quae fitor, flectit libido, corrumpit spes, infirmat metus, ut in tot rerum angustiis nihil veritati loci relinquatur. Vita P. Syllae torqueatur, ex eâ quaeratur, num quae occultetur libido? num quod lateat facinus? num quae crudelitas? num quae audacia? nihil erroris erit in causâ, nec obscuritatis, Iudices, si a vobis vitae perpetuae vox ea, quae gravissima debet esse, andietur. Nullum in hac causâ testem timemus: nihil quemquam scire, nihil vidisse, nihil audisse

arbitramur. Sed tamen si nihil P. Syllae fortuna movet, Iudices, vestra moveat, vestra enim, qui cum summâ elegantiâ, atque integritate vixistis, hoc maxime interest, non ex libidine, aut simultate, aut levitate testium causas honestorum hominum ponderari; sed in magnis disquisitionibus, repentinisque periculis vitam uniuscuiusque esse testem. Quam vos, Iudices, nolite armis suis spoliatam, atque nudatam obicere invidiae, dedere suspicioni, munite communem arcem bonorum, obstruite perfugia improborum. Valeat ad poenam, et ad salutem plurimum, quam solum videtis ipsam ex vi sua, naturaque facilime perspici, subito flecti, fingique non posse.

IMITATIO.

Si quis Absalonem coram Davide Patre de coniuratione inita accusare voluerit, is, contra quem hoc factum, ab antecedentibus vitae sceleribus, Fratre temere occiso, corruptionibus subditorum, aliisque sceleribus, eundem reum esse laesae maiestatis arguet, atque illa quae de Sylla asseruntur, de Absalone negabit. Nisi malit similis exempli, cum Sylla. v. g. Danielem, aut Iosephum sumere.

II. Sententiam suam, legemque Senatus, quae res frumentaria Pompeio committitur, contraclodium, exempllis Clodii a maiore, defendit. Cicero pro Domo, in principio.

1. Docet provincias per Senatum decerni solitas a Clodio magis novo exemplo adplebis arbitrium decretas, quam lex de re frumentariapro Pompeio lata sit, aut ipse Sex. Clodio frumentum crediderit.

2. Tradit Clodium magis extra ordinem contra se legem tulisse, quam ipse contra Pompeium ferendam senserit: neque esse cur quisquam amplius suam cum Pompeio

Quid? nonne homini teterrimo, crudelissimo, omnium scelerum libidinum que maculis notatissimo, L. Pisoni, nominatim populos liberos, multis Senatus consultis, etiam recentilege soceri ipsius, liberatos, vinctos et constrictos tradidisti? nonne cum ab eo merces tui beneficii pretiumque Provinciae meo sanguine tibi esset persolutum, tamen aerarium cum eo partitus es: Itane vero? Tu provincias consulares, quas C, Gracchus, qui unus maxime popularis fuit, non modo non abstulit Senatui, sed etiam, ut necesse esset quotannis constitui per Senatum, decretâ lege, sanxit? easlege Semproniâ per Senatum decretas, rescidisti? extra ordinem sine sorte, nominatim dedisti, non consulibus, sed reip. pestibus? nos, quod nominatim rei maximae pene iam desperatae summum virum saepead extrema Reipubl. discrimina delectum praefecimus, a te reprehendemur? Quid tandem, si quae tum illis reipubl. tenebris caecisque nubibus et procellis, cum Senatum a gubernaculis deiecisses, populum e naviexturbasses, ipse archipyrata cum grege praedonum impurissimo plenissimis velis navigares: si quae tum promulgasti, constituisti, promisisti, vendidisti, perficere potuisses, qui locus in orbe terrarum vacuus extraordinriis fascibus, atque Imperio Clodianofuisset? sed excitatus aliquando C. Pompeii, (dicam ipseaudiente, quod sensi et sentio, quoque animo, me auditurus est) excitatus, inquam aliquando Cn. Pompeii, nimium diu reconditus et penitus abstrusus animi dolor subvenit subito reipubl civitatemque fractam malis, mutam, debilitatam, abiectam metu, adaliquam spem libertatis, et pristinae dignitatis erexit. Hic vir extra ordinem rei frumentariae praeficiendus non fuit? Scilicet tu helluoni spurcissimo, praegustatori libidinum tuarum, homini egentissimo, et facinorissimo, Sex. Clodio, socio sui sanguinis, qui suâ linguâ etiam sororem tuam a te abalienavit, omne frumentum privatum, et publicum, omnes provincias frumentarias, omnes mancipes, omnes horreorum claves, lege tua, tradidisti. Qua ex re primum charitas nata est: deinde

inopia: impendebat fames, incendia, caedes, direptio; imminebat tuus furor omnium fortunis, et bonis. Quaeritur etiam importuna pestis, ex ore impurissimo Sex. Clodii rem frumentariam esse ereptam, fummisque in periculis eius viri auxilium imploraste rempubl. a quo saepe se et servatam et amplificatam esse meminisset.

2. Extra ordinem ferri nihil placet Clodio, Quid? de me, quod tulissete dicis, patricida, fratricida, sororicida, nonne extra ordinem tulisti? An de peste civis, quemadmodum omnes iam Dii, atque homines iudicaverunt, conservatoris reipubl. quemadmodum autem tute ipse confiteris, non modo indemnati; sed ne accusati quidem licuit tibi ferre, non legem, sed nesarium privilegium, lugente Senatu, maerentibus bonis omnibus, totius Italiae precibus repudiatis, oppressâ, captâque republ, mihi populo Romano implorante. Senatu poscente, temporibus reipubl. flagitantibus, non licuit de salute populi Romani sententiam dicere Quâ quidem in sententiâ si Cn. Pompeii dignitas aucta est, coniuncta cum utilitate communi, certe laudandus essem, si eius dignitati suffragatus viderer, qui meae saluti opem et auxilium tulisset. Desinant, desinant homines iisdem machinis sperare me restitutum posse labefactari, quibus antea stantem perculerunt. Quod enim par amicitiae consularis fuit unquam in hac civitate coniunctius, quam fuimus internos, ego et Cn. Pompeius; Quis apud populum Romanum de illius dignitare illustrius, quis senatui saepius dixit? Qui tantus fuit labor, quae simultas, quae contentio, quam ego non pro illius dignitate susceperim? Qui ab illo in me honos, quae praedicatio de meâ laude, quae remuneratio benevolentiae praetermissa est; Hanc nostram coniunctionem, hanc conspirationem in republ. bene gerendâ, hanc iucundissimam vitae, atque officiorum omnium societatem, certi homines fictis sermonibus, et falsis criminibus diremerunt: cum iidem illum, ut me metueret, me caveret, monerent: iidem apud me mihi illum esse uni inimicissimum, dicerent: ut neque ego, ab illo, quae mihi petenda essent, satis audacter petere possem: neque ille, tot suspicionibus certorum hominum, et scelere exulceratus,

quae meum tempus postularet, satis prolixe mihi policeretur. Data merces est erroris mei magna, Pontifices, ut me non solum pigeat stultitiae meae, sed etiam pudeat: qui cum me non repentinum aliquod meum tempus, sed veteres multo ante suscepti, et pro visi labores, cum viro fortissimo, et clarissimo coniunxissent, sim passus a tali amicitia distrahi: neque intellexerim, quibus aut ut apertis inimicis obsisterem, aut ut insidiosis amicis non crederem.

IMITATIO.

In defen sione legis alicuius, utilitas publica, similesque aliae leges ab accusatoribus probatae ad unitationem huius exempli proferentur.

Appendix et Observatio.

Hic Confirmationis proprie dictae metas statuimus, priusquam ad Confutationem eidem adiungi solitam veniamus.

Exspectas, ut et hic aliquam publicarum exercitationum in theatro methodum praescribamus? Iudicii hic plerumque forma aliqua erit instituenda, seu Graeci, seu Romani, seu barbari seu popularis, inter Iudices, aut arbitros cuique rei convenientes. Quare hic ad historias, et ritus gentium iudiciorumque proprios, te velim attendere: neque tuo ingenio fingere, quod nusquam est usitatum. Et alienos populorum mores, et leges, et ritus sic ut fas est rudioribus tradere: Non lingua tantum sed et animus adolescentis, in his mutis imaginibus vetera hauriat, absentia videat, et inusitata admiretur. Ex castigatis etiam sceleribus horrorem concipiat, et quod in aliis damnat, ipse horreat perpetrare, quae historica magis veritate, quam inanibus fabularum tirriculamentis condiscet.

CAPUT XXII. De confutatione, eiusque modis et varietate, exemplis declarata.

Quemadmodum Confutatio Con firmationi iungatur, et quot viis, quibusque modis institui posset lib. 1. cap. 20. tradidimus. Superest ut exemplis illustrium aliquot Confutationum praecepta haec Eloquentiae studiosis planiora reddamus. Ita fiet, nec nisi solecta, ex locuplete Ciceronis penu depromemus.

Primo alteroque exemplo negabitur, idque aut serio per exempla opposita, aut ironice cum irrisione et contemptu adversarii; qui modus longe acerbior est. Tertio exemplo concedentur pleraque adversario quae obicit? sed defendentur, vel ut nihil obstantia praesenti causae, vel ut rectefacta. Quarto denique hae rationes confutandi cum modestia tamen singulari miscentur, ac postremo quae vitio adversarius Muraenae verterat, ad virtutem transfert. Sulpitiumque ex opposito deprimit. Ideoque his exemplis Cicero pene omnem confutandi rationem complectitur, Con sule libri primi de confutatione leges, modosque, et cum hisce exemplis compone. Quae si deinde imitatione expresseris, vim nervum que contra Adversarios disserendi non mediocriter exacues. Plus hic saepe arguta brevitas, contemptus, vibrata strictim sententia, deletum aut aversum in hostem argumentum, quam copiosa potest et diserta oratio.

Exemplum I. Refutatio exemplorum per oppositae exempla. Ciceroin Verrem, Act. 4. in fine.

decimas, etiam frumenta in cellam (ut aiebant) comparaturus et datas a Romanis pecunias huic emptioni retinebat, et et loco frumenti duplum a Siculis ar atoribus in are pretium exigebat. Quodfactum, cum aliorum exemplo Hortensius pro Vere tueretur, occurrit, Cicero etc.

1. Exemplis improborum, neque Verrem, neque ipsum se Hortensium suain vitatueri posse ostendit.

2. Hac agendi licentia praemi, tur bari, quaerique omnes populi Romani provincias docet.

4. Rationem nullam esse, curin Sicilia hoc exemplum potius, quam alibi toleretur.

5. Nec M. Antonii, nec Sacerdotis nec Peducei exemplae Verrem tueri, quodprimus notae improbitatis, alter aestimationem infra commune pretium fecerit, de tertio nihil sit eius generis cognitum.

6. Nec charitas annonae tuetur Verrem, ut C. Sentium in Macedonia defendit. Et licet plures idem cum Verre ausifuissent, plures quoque essent damnandi.

7. Quod si hoc crimen impuntum transeat, erunt qui non tantum imitentur Verrem, sed etiam superent, forte et ipse defensor Hortensius socius criminis futurus est.

V. Videri ipsum Hortensium occulti et nequiter Iudices ipsos, aliquando ad spem similis praedae, persuasa Verris impunitate, provocare. Qui tamen aequiores sint, quam ut hoc spectent.

1. Data tibi est pecunia, Verres, una, quâ frumentum tibi emeres in cellam, altera, quae frumentum emeres a civitatibus, quod Romam mitteres, Tibi datam pecuniam domiretines, et praeterea pecuniam permagnam tuo nomine aufers. Quare multa Sophocles Agrigentinus apud Cn. Pompeium consulem nuper homo dissertissimus, et omni doctrina ac virtute ornatissimus pro tota Sicilia de aratorum miseriis graviter et copiose dixisse ac deplorasse dicitur. Ex quibus hociis qui aderant (nam magno conventu acta res est) qua in re Senatus optime ac benignissime cum oratoribus egisset, large liberaliterque aestimasset, in ea re praedari praetorem, bonis everti Oratores, et id non modo fieri, sed ita fieri quasi licitum, concessumque sit.

Quid ad haec Hortensius? Falsum esse crimen? hoc numquam dicet, non magnam hac ratione pecuniam captam? ne id quidem dicet. Non iniuriam factam Siculis atque oratoribus. Qui poterit dicere? Quid igitur dicet? fecisse alios? Quid est hoc? utrum crimini defensio, an commitatus exilio quaeritur? tu in hac republ. atque in hac hominum libidine, et ut adhuc habuit se status iudiciorum, etiam licentia, non ex iure, non ex aequitate, non ex lege, non ex co, quod licuit, sed ex co, quod aliquis fecerit, id, quod reprehenditur, recte factum esse defendes? fecerunt aliqui alia quam multa, cur in hoc uno crimine isto genere defensionis uteris? sunt quaedam omnino, in te singularia, quae in nullum aliud hominem dici, neque convenire possint: quaedam tibi cum multis communia, ergo ut omittam tuos peculatus, et ob ius dicendum pecunias acceptas, et eiusmodi cetera, quae forsitan etiam alii fecerint: illud in quo te gravissime accusavi, quod ob iudicandam rem pecuniam accepisses, eadem ista ratione defendes, fecisse alios? ut ego assentiar: defen sionem tamen non probabo: potius enim, te damnato ceteris angustior locus improbitatis defendendae relinquetur, quam te absoluto, alii, quod audacissime fecerunt, recte fecisse existimentur.

2. Lugent omnes provinciciae: quaeruntur omnec liberi populi: regna denique iam omnia de nostris cupiditatibus, et iniuriis expostularint: locus intra Oceanum iam nullus est, neque tam longinquus, nequetam reconditus, quo non per haec tempora nostrorum hominum libido, iniquitasque pervaserit: sustinere iam populus Roman us omnium nationum non vim, non arma, non bellum, sed luctum, lacrimas, quaerimonias non potest. In eiusmodire, ac moribus, si is, qui erit adductus in iudicium, cum manifestis in flagitiis tenebitur, alios eadem fecisse dicet: illi exempla non deerunt, reipubl. salus deerit, si improborum exemplis improbi iudicio ac periculo liberabuntur. Placent vobis hominum mores placet ita geri Magistratus, ut geruntur? placet socios sic tractari, quod restat, ut per haec tempora tractatos videtis? cur haec a me opera consumitur? quid sedetis, cur non in media

oratione mea consurgitis atque disceditis? vultis autem istorum audacias ac libidines aliqua ex parte resecare? desinite dubitare, utrum sit utilius, propter multos improbos uni parcere, an unius improbi supplicio multorum improbitatem coercere.

3. Tametsi quae ista sunt exempla multorum? nam cum in causa tanta, cum in crimine maximo dici a defensore coeptum est, factitatum esse aliquod: exspectant ii, qui audiunt, exempla ex vetere memoria et monimentis, ac litteris, plena dignitatis, plena antiquitatis: haec plurimum solent et auctoritatis habere ad probandum, et iucunditatis ad audiendum. Africanos mihi et Catones, et Laelios commemorabis? et eos idem fecisse dices? quam vis res non placeat, tamen contra hominum auctoritatem pugnare non potero, an, cum eos non poteris proferre, hoc recentes Q. Catulum patrem, C. Marium. Q. Scaevolam, M. Scaurum, Q. Merellum? qui omnes Provincias habuerunt; et frumentum cellae nomine imperaverunt. Magna est hominum auctoritas, et tanta, ut etiam delicti suspicionem tegere possit. Non habes, ne ex his quidem hominibus, qui nuper fuerunt, ullum auctorem huius aestimationis. Quo me igitur, aut ad quae exempla revocas? ab illis hominibus, qui tum versati sunt in republ. cum et optimi mores erant, et homin um existimatio gravis habebatur, et iudicia severa fiebant, ad hanc hominum licentiam, et libidinem meabducis? et in quos aliquid exempli: populus R. statui putat oportere, ab iis tu defen sionis exempla quaeris? Non fugio ne hos quidem mores, dummodo ex his ea, quae probat populus R exempla, non ea quae condemnat, sequamur. Non circumspiciam, non quaeram foris, cum habeo iudices principes civitatis, P. Servilium, Q. Catulum, Qui tanta auctoritate sunt, tantis rebus gestis, ut in illo antiquorum, et clarissimorum hominum, de quibus antea dixi, numero reponantur Exempla quaerimus, et ea non antiqua. Modo uterque horum exercitum habuit, quaere Hortensi, quoniam te recentia exempla delectant, quid fecerint? itane vero? Q. Catulus frumento est usus, pecuni. am non coegit: P. Servilius quinquen nium exercitui cum

praeesset, et ista ratione innumerabilem pecuniam facere posset, non statuit sibi quidquam licere, quod non patrem suum, non avum Q. Metellum facere vidisset: C. Verres reperietur, qui, quod expediat id licere dicet? quod nemo, nisi improbus, fecerit, id aliorum exemplo sefecisse defendat

4. At in Sicilia factitatum est. Quae est ista conditio Siciliae? cur, quae optimo iure propter vetustatem, fidelitatem, propinquitatem esse debet, huic praecipua lex iniuriae definitur? sed in ista ipsa Sicilia non quaeram exemplum foris, hoc ipso ex consilio utar exemplis. C. Marcelle, te appello, Siciliae provinciae, cum esses proconsul, praefuisti: num quae in tuo Imperio pecunia cellae nomine coactae sunt? Neque ego hoc in tua laude pono. Alia tua sunt facta, atque con silia summa laude digna, quibus illam ta provinciam afflictam, et perditam erexisti; atque recreasti: nam hoc de cella ante ne Lepidus quidem fecerat; cui tu successisti: quae sunt tibi igitur exempla in Sicilia cellae, si hoc crimen non modo Marcelli facto, sed ne Lepidi quidem potes defendere?

5. An me ad M. Antonii aestimationem frumenti, exactionem pecuniae revocaturus es? ita, inquit, ad M. Antonii: hoc enim mihi significasse, et annuisse visus est. Exomnibus ne igitur populi R. Praetoribus, consulibus, Impeperatoribus M. Antonium delegisti, et eius uhum improbissimum factum; quod imitarere? et hic utrum mihi difficile est dicere, an his existimare, ita se in illo inflaito Imperio M. Antonium gessisse ut multo isti pernicio sius sit dicere, se in re improbissima voluisse Antonium imitari; quam, si posset, defendere, nihil in vita se M. Antonil similefecisse? Homines in iudiciis ad crimen defendendum, non quid fecerit quispiam, proferre solent, sed quid probarit. Antonium, cum multa contra sociorum salutem, multa contra utrlitatem provinciarum et faceret, et cogitaret, in mediis eius iniuriis, et cupiditatibus mors oppressit. Tu mihi, quasi eius omnia facta, omniaque consilia Senatus, populusque R. iudices comprobarint; ita Antonii exemplo istius audaciam defendis. Atidem fecit Sacerdos. Hominem innocentem; et summa prudentia praeditum nominas: sed tum idem fecisse erit existimandus, si oe dem consilio

fecerit. Nam genus aestimationis ipsum a me numquam est reprehensum: sed eius aequitas aratorum commodo et voluntate perpenditur: non potest reprehendi illa aestimatio, quae aratori non modo in commoda non est, sed etiam grata. Sacerdos, ut in provinciam venit, frumentum in cellam imperavit, cum esset ante novum tritici mod. H-SXV, petiverunt ab eo civitates, ut aestimaret. Remissior aliquanto eius fuit aestimatio, quam annona; nam aestimavit denariis III. Vides eandem aestimationem propter temporis dissimilitudinem in illo laudis causam habere, in te criminis? in illo beneficii, in te iniuriae? eodem tempore Antonius. III. Denariis aestimavit post messem, summa in utilitate, cum oratores frumentum dare gratis malebant: et aiebat, setantidem aestimasse, quanti Sacercerdotem: neque mentiebatur. Sed eademista aestimatione alter sublevarat aratores, alter everterat. Quod nisi omnis frumenti ratio ex temporibus esset, et annona non ex numero, neque ex summa consideranda: numquam tamen grati hi sesquimodii Q. Hortensi fuissent: quos tu cum ad mensurae tam exiguam rationem populo Romano in capita descripsisses, gratissimum omnibus fecisti: charitas enim annonae faciebat, ut istuc, quod re parvum videbatur, tempore magnum videretur. Idem istud si in utilitatem populo Romano largiri voluisses. Derisum tuum beneficium esset, atque contemptum. Noli igitur dicere istum idem fecisse, quod Sacerdotem: quoniam non eo tempore, neque simili fecit anno. Dicito potius, quoniam habes auctorem idoneum: quod Antonius uno adventu, et vix menstruis cibariis fecerit, id istum per triennium fecisse: et istius innocentiam M. Antonii facto, atque auctoritate defendito. Nam de Sex. quidem Peduceo, fortissimo atque innocentissimo viro, quod dicitis? de quo quis unquam arator quaestus est? aut quis non ad hoc tempus innocentissimam omnium, diligentissimamque praeturam illius hominis existimavit: biennio provinciam obtinuit, cum alter annus in vilitate, alter in summa caritatefuerit: num aut in vilitate nummum arator quisquam dedit, aut in caritate de aestimatione frumenti quaestus est.

6. Ut uberiora cibaria facta sunt caritate, credo: neque id est novum, neque reprehendendum. Modo C. Sentium vidimus, hominem vetere illa ac singulari innocentia praeditum, propter caritatem frumenti, quae fuerat in Macedonia, permagnam ex cibariis pecuniam reportare. Quamobrem non ego invideo tuis commodis, si qua ad te lege venerunt: iniuriam quaeror: improbitatem arguo: avaritiam in crimen, et in iudicium voco, quod si suspiciones inicere voletis, ad plures homines, et ad plures provin cias crimen hoc pertinere: non ego istam defensionem vestram pertimescam, sed me omnium provinciarum defensorem esse profitebor. Etenim hoc dico, et magna voce dico: ubicumque hoc factum est, improbe factum est. Quicumque hoc fecit, supplicio dignus est. Nam per Deos immortales videte iudices, et praespicite animis, quid futurum sit. Multi magnas pecunias ab invitis civitatibus, atque ab in vitis aratoribus ista ratione, cellae nomine coegerunt: omnino ego neminem video, praeter istum: sed do hoc vobis, et concedo, esse multos. In hoc homine rem adductam in iudicium videtis: quid facere potestis? utrum, cum iudices sitis de pecunia capta et conciliata; tantam pecuniam captam potestis negligeret: an cum lex sociorum causa rogata sit, sociorum quaerimonias non audire?

7. Verum hoc quoque vobis remitto: n egligite praeterita, si vultis: sed, he reliquas spes turbetis, atque omnes provincias evertatis, id providete: neavaritiae, quae ante hac occultis irineribus, atque angustiis, uti solebat, auctoritate vestra vim patefaciatis illustrem, atque latam. Nam si hoc probatis, et si hoc licere, pecunias isto nomine capi, iudicatis: certe hoc, quod adhuc nemo nisi improbissimus fecit, posthac nemo nisi stultissimus non faciet, improbi sunt qui pecunias contra leges cogunt: stulti; qui, quod licere iudicatum est, praetermittunt. Deindeiudices videte, quod infinitam sitis hominibus licentiam pecuniarum eripiendarum daturi; si, ternos denarios qui coegit, erit absolutus: quaternos, denos denique, aut vicinos coget alius: quae erit reprehensio? in quo primum iniuriaegradu resistere incipiet severitas iudicis? quotus erit iste

denarius, qui non sit ferendus? et in quo primum aestimationis iniquitas, atque improbitas reprehendatur: non enim a vobis summa, sed genus aestimationis est comprobatum: neque hoc potestis iudicare ternis denariis aestimare licere: ubi enim semel ab annonae ratione, et ab aratorum voluntate res, ad praetoris libidinem translata est, non est iam in lege, atque in officio, sed in voluntate hominum, atque avaritia positus modus aestimandi. Quapropter si vos semel in iudicando finem aequitatis, et legis transieritis, scitote vos nullum ceteris in aestimando finem improbitati et avaritiae reliquisse. Videte igitur, quam multa simul a vobis postulentur. Absolvite eum, qui se fateatur maximas pecunias, cum summa sociorum iniuria, cepisse, non satis. Sunt alii quoque complures, qui idem fecerint. Absolvite etiam illos, si qui sunt: ut uno iudicio quam plurimos improbos liberetis. Ne id quidem satis est. Facite ut ceteris post hac idem liceat? licebit. At hoc parum est permittite ut liceat, quanti quisque velit, tanti aestimet, aestimabit. Videtis iam profecto iudices, hac aestimatione a vobis comprobata, nequemodum posthac avaritiae cuiusquam, neque poenam improbitatis futuram. Quas ob res quid agis Hortensi? consul es designatus: provinciam sortitus es: de aestimatione cum dices frumenti, sie te audiemus, quasi id, quod ab isto recte factum esse defendes, te facturum profiteare, quasi, quod isti licitum esse dices, vehementer cupias tibi licere. Atqui si id licebit, nihil est, quod putetis quenquam posthac commissurum, ut de pecuniis repetundis condemnari possit. Quantam enim quisquis concupierit pecuniam tantam licebit, per cellae nomen, aestimationis magnitudine consequatur.

8. At enim est quiddam, quod etiam si palam in defendendo non dicit, Hortensius, tamen ita dicit, ut vos id suspicari, et cogitare possitis pertinere hoc ad commodum senatorium, pertinere ad utilitatem eorum qui iudicent, qui in provinciis cum potestate, aut cum legatione se futuros aliquando arbitrentur. Praeclaros vero existimas iudices nos habere, quos alienis peccatis concessuros putes, quo facilius ipsis peccare liccat. Ergo id

volumus mus populum Romanum id provincias, id socios, nationesque exteras existimare, si Senatores iudicent, hoc certe unum genus infinitae pecuniae per summam iniuriam cogendae nullo modo posse reprehendi.

IMITATIO.

Simili oratione perstringi iure possunt, vel iniqui Senatotores, vel etiam Principes, aut Magistratus, quinova tributorum onera subditis imponunt, vel postremo Ministre Principum novis artibus collectas vulgo pecunias ad se transferentium.

II. Confutatio acuta et peracerba, ratione, et exemplis oppositis per ironiam adductis subnixa, quâ vanitatem Pisonis coarguit. Cicero contra Pison. volum. 3. on 6. in medio.

2. Exemplis Pompei, tum Caesaris per prosopopaeiam intreducti, atiorumque irridet Pisonis, voce, non cupiditate dissentientis, amentiam.

1. Audistis, P. C. Philosophi vocem: negavie, se triumphi cupidum unquam fuisse; ô scelus, ô pestis, ô labes! cum exstinguebas Senatum, vendebas auctoritatem huius ordinis, addicebas tribunopl. consulatum tuum, rempubl. evertebas, prodebas caput, et salutem meam una mercede provinciae, si triumphum non cupiebas, cuius tandem rei te eupiditate arsisse defendes, saepe enim vidi, qui et mihi ceteris cupidiores provinciae viderentur, triumphi nomine tegere, atque velare cupiditatem suam. Hoc modo D. Sylanus consul in hoc ordinc, meus

etiam collega dicebat: neque enim quisquam potest exercitium cupere, aperteque petere, ut non praetexat cupiditatem triumphi. Quod si te Senatus populusque R. aut non appetentem, aut etiam recusantem, bellum suscipere, exercitum ducere coegisset, tamen erat angustianimi atque demissi, triumphi honorem atque dignitatem comtemnere. Nam ut levitatis est inanem aucupari rumotem, et omnes umbras etiam falsae gloriae consectari: sic levis est animi, lucem, splendoremque fugientis, iustam gloriam, qui est fructus verae virtutis honestissimus, repudiare, cum vero non modo non postulante atque cogente, sed in vito, atque oppresso Senatu, non modo nullo populi Romani studio, Sed nullo ferente suffragium libero, provineia tibi ista manu pretium fuerit, non eversae per te, sed proditae civitatis: cumque omnium tuorum scelerum haec pactio extiterit, ut, si tu totam rempublicam nefariis latronibus tradidisses, Macedoniâ tibi ob eam rem, quibus tu finibus velles, traderetur: cum exhauriebas aerarium: cum orbabas Italiam iuventute: cum mare vastissimum hiemetransibas: si triumphum contemnebas, quaete, praedo amentissime, nisi praedae, ac rapinarum cupiditas tam coeca rapiebat?

2. Non est integrum Cn. Pompeio consilio iam uti tuo erravit enim: non gustarat istam tuam Philosophiam, Ter iam homo stultus triumphavit. Crasse, pudet me tui: quid est, quod confecto formidolosissimo bello coronam illam lauream tibi tantopere decerni volueris a Senatu? P. Servili, Q. Metelli, C. Curio, P. Africane, cur non hunc audistis tam doctum hominem, tam eruditum, priusquam in istum errorem induceremini? C. ipsi Pontinio, necessario meo, iam non est integrum: religionibus enim susceptis impeditur. O stultos Camillos, Curios, Fabritios, Calatinos, Scipiones, Marcellos, Maximos, ô amentem Paullum, rusticum Marium, nullius consilii patres istorum amborum consulum, qui triumpharunt. Sed quoniam praeterita mutare non possumus, quid cessat hic homulus, ex argilla et luto fictus Epicureus, dare haec praeclara praecepta sapientiae, clarissimo et summo Imperatori, genero suo? fertur ille vir, mihi crede, gloria: flagrat.

ardet eupiditate iusti, et magni triumphi: non dicit eadem ista, quae tu, mitte ad eum libellum. Sed iam, si ipse coram, congredi poteris, meditare, quibus verbis incensam illius cupiditatem comprimas, atque restringas. Valebisapud hominem volitantem gloriae cupiditate vir moderatus, et constans, apud indoctum eruditus, apud generum socer. Dices enim, ut es homo factus, ad persuadendum con cinnus, perfectus, politus e schola Quid est Caesar, quod te supplicationes toties decretae, tot dierum tantopere delectent? in quibus homines errore ducuntur, quas Dii negligunt: qui (ut noster ille divinus dixit Epicurus) neque propitii cuiquam esse solent, neque irati. Non facies fidem scilicet cum haec disputabis: tibi enim et esse et fuisse eos videbis iratos. Vertes te ad alteram scholam; disseres de triumpho, quid tandem habet iste currus? quid vincti ante currum duces? quid simulachra oppidorum? quid aurum? quid argentum? quid legati in equis et tribuni? quid clamor militum? quid tota illa pompa? inania sunt ista, mihi crede, delectamen pene puerorum, captare plausus, vehi per urbem, conspici velle, quibus ex rebus nihil est, quod solitum tenere, nihil quod referre ad voluptatem corporis possis. Quin tu me vides, qui ex qua provincia, T. Flaminius, L. Paullus, Quinctus Metellus, T. Didius, innumerabiles alii leci cupiditate commoti, triumpharunt Ex ea sic redii, ut ad portam Esquilinam Macedoniam lauream conculcarim, ipse cum hominibus quindecim male vestitis ad portam Caelimontanam sitiens pervenerim? quo in loco mihi libertus, praeclaro Imperatori, domum ex hac die biduo ante conduxerat. Quae vacua si non fuisset, in campo Martio mihi tabernaculum collocassem. Nummus interea mihi Caesar, neglectis vehiculis triumphalibus, domi manet, et manebit. Rationes ad aerarium retuli continuo, sicut tua lex iubebat: neque alia ulla in relegi tuae parui. quas rationes, si cognoris, intelliges nemini plus, quam mihi, literas profuisse? ita enim sunt perscriptae scite, et literate, ut Scriba ad aerarium, qui eas retulit, praescriptis rationibus secum ipse, caput sinistra manu perfricans, commurmuratus sint. Ratio quidem hercle apparet, argentum si/xetai

[Note: (a) Abitt, ut Plaut. in Triaum.] hac tu oratione, non dubito, quin illum iam afcendentem in currum possis revocare. O tenebrae, ô lutum, ô sordes, ô paterni generis oblite, materni vix memor. ita nescioquid istud factum, humile, demissum, sordidum, inferius etiam est, quam ut Mediolanensi praecone, avo tuo dignum esse videatur, L. Crassus, homo sapientissimus nostrae civitatis, spiculis prope scrutatus est Alpes, ut ut ibi hostis non erat, ibi triumphi causam aliquam quaereret. Eadem cupiditate vir summo ingenio praeditus C. Cotta, nullo certo heste, flagravit. Eorum neuter triumphavit: quod alteri illum honorem collega, alterimors ademit. Irrisa est abs te paulo ante M. Pisonis cupiditas triumphandi, a qua te longe dixisti abhorrere. Quietiamsi minus magnum bellum gesserat, ut abs te dictum est: tamen istum honorem contemnendum non putavit, tu eruditior quam Piso: prudentior, quam Cotta: abundantior consilio, ingenio, sapientia, quam Crassus: ea contemnis, quae illi idiotae, ut tu appellas, praeclara duxerunt. Quod si reprehendis, quod cupidi laureae fuerint, cum bella aut parva, aut nulla gessissent: tu tantis nati nibus subactis, tantis rebus gestis, minime fructum laborum tuorum, praemia periculorum, virtutis insignia contemnere debuisti, neque vero contempsisti, licet Themista sapientiov, sed ostuum ferreum Senarus convitio verberari noluisti.

IMITATIO.

Licebit in confutatione atque irrisione illorum imitande usurtare, quirem aliquam, officium, aut honorem, ad quem per natura, aut generis, aut ingenis, aut virtutis defectum aspirare non possunt, eam se contemnere ac nolle ostendunt; neque facultatis, aut virtutis indigentiam profiteantur e. g. libris seribendis nolle se eccupari dictitant, ut in quibus plus sape vanitatis, quam utilitatis. Quos pari ratione facile a vanitate per dissimulationem impotentia quaesita argues.

III. Refutaetio ingeniosa pro concessionem obiectorum, consequentibus et causis minime absurdis. Cicero pro Plancio contra Cassum et Laterensem in fine.

1. Fatetur Plancium neque disertum, neque Iurisconsultum esse; sed haec illi in munere adilitatis administrande obstare negat. Favet enim Laterensi suas laudes.

2. Admittit quod Laterensis in quaestur a huius Cirenis liberalis fuerit, tamen hanc liberalitatem populo Romano non satis innotuisse, idque suae quaesturae in Sicilia exemplo, tradit, plusque sua sedulitate praesentem Romae valuisse Plancium.

3. Fatetur sebonis omnibus Romae debere, non soli Plancio. eo quod Plancio propter se faverint in electione omnes, etiam si illi, ut fratri et liberis, favere, quod per hunc illis sit conservatus. Gratitudine denique tamquam amicitia vinculo gloriatur.

4. Concedit se in discessu exulem auxiliis aliorum oblatis uti noluisse, ne sui causa ab improbis forte armati probi opprimer entur.

6. Non diffitetur Laterensem in republ liberum esse; se vero etiam tum esse maxime, cum quandoque tempori serviat.

Quaeris, Cassi; num desertus sit Plancius? imo, id quod fatendum est, ne sibi quidem videtur. Non iurisconsultus? quasi quisquam sit, qui sibi hunc falsum de iure respondisse dicat. Omnes enim istiusmodi artes in iisreprehenduntur, qui cum possessi fuerint, satisfacere non possunt: non in iis, qui abfuisse ab his studiis confitentur. Virtus, probitas, integritas in candidato, non linguae volubilitas, non ars, non scientia, requiri solet. Ut nos in mancipiis parandis, quamvis frugi hominem, si

pro fabro, aut pro textore eminus, ferremoleste solemus, si eas artes, quas in emendo secuti sumus, forte nesciverit: sin autem eminus, quem villicum imponeremus, quem pecori praeficeremus, nihil in eo, nisi frugasitatem, laborem, vigilantiam, esse curamus: sic populus Romanus diligit Magistratus, quasi Reipublicae villicos: in quibus, si quae praeterea est ars, facile patitur. sin minus facile virtute corum et innocentia contentus est. Quotus enim quisque disertus? quotus quisque iuris peritus est, ut cos numeres qui volunt esse? quod si praeterea honore dignus nemo, quidnam tot optimis et ornatissimis civibus est futurum? iubes Plancium de vitiis Laterensis dicere. Nihil potest, nisi eum nimis in se iracundum putabis fuisse. Idem effers Laterensem laudibus. Facile patior id de te agere multis verbis, quod ad iudicium non pertineat: et id te accusantem tam diu dicere, quod ego defensor sine periculo possim confiteri. Atqui non modo confiteor summa in Laterense ornamenta esse, sed te etiam reprehendo, quod ea non enumeres: alia quaedam inania, et levia conquiras. Praeneste fecisse ludos. quid alii quae stores, nonneidem fecerunt.

2. Cyrenis liberalem in publicanos, iustum in socios fuisse. Quis negat? sed ita multa Romae geruntur, ut vix ca. quae fiunt in provinciis, audiantur. Non vereor, ne mihi aliquid, Iudices, videor arrogasse, si de quaestura mea dixero. Quam vis enim illa floruerit, tamen eum me postea fuisse in maximis rebus arbitror, ut non ita mihi multum sit ex quaesturae laude repetendam: sed tamen non vereor, nequis audeat dicere, ullius in Sicilia quaesturam, aut gratiorem, aut clariorem fuisse. Vere, me hercules, hoc dicam: sic tum existimabam, nihil homines, unquam aliud Romae, nisi de quaestura mea loqui. Frumenti in summa caritate maximum numerum miseram, negoriatoribus comis, mercatoribus iustus, municipibus liberalis, sociis abstinens, omnibus eram visus in omni officio diligentissimus, excogitati quidam erant a Siculis honores inauditi. Itaque hac spe discedebam, ut mihi populum R. ultro omnia delaturum putarem. At ego, cum casu diebusiis, itineris faciendi causa decedens e provincia,

Puteolos forte venissem, cum plurimi et lautissimi solent esse in iis locis: concidi pene, iudices, cum ex me quidam quaesisset, quo die Roma exissem, et numquid in ea esset novi: cui cum respondissem, me e provincia discedere: etiam me hercules, inquit, ut opinor, ex Africa. Huic ego iam stomachans fastidiose, imo ex Sicilia, inquam. Tum quidam, quasi qui omnia sciret. Quid? tu nescis, inquit, hunc Syracusis quaestorem fuisse? quid multa? destiti stomachari, et me unum ex iis feci, qui ad aquas venissent. Sed ea res, Iudices, haud scio an plus mihi profuerit, quam si mihi omnes tum essent congratulati. Nam posteaquam sensi populum Romanum aures hebetiores, oculos acres, atque a cutos habere: destiti quid deme audituri essent homines, cogitare: feci, ut postea quotidie me praesentem viderent: habitavi in oculis: pressi forum: neminem a congressu meo, neque ianitor meus neque somnus absterruit. Ecquid ego dicam de occupatis meis temporibus, cui fuerit ne otium quidem unquam otiosum? nam, quas tu commemoras, Cassi, legere te solere orationes, cum otiosus sis: has ego scripsi ludis et feriis, ne omnino unquam essem otiosus. Etenim M. Catonis illud, quod in principio scrip sit Originum suarum, semper magnificum et praeclarum putavi. Clarorum virorum atque magnorum, non minus otii, quam negotii rationem exstare oportere. Ita, si quam habeo, laudem, quae quanta sit, nescio, parta Romae est, quaesita in foro: meaque privata consilia publici quoque casus comprobaverunt, ut etiam summa respublica mihi domi fuerit gerenda, et urbs in urbe servanda. Eadem igitur, Cassi: via munita Laterensi est, idem virtutis cursus ad gloriam: hoc facilior fortasse, quod ego huc a me ortus, et per me nixus ascendi: istius egregia virtus adiuvabitur commendatione maiorum. Sed ut redeam ad Planium, numquam ex urbe abfuit, nisi forte lege, necessitate: non valuit rebus iisdem, quibus fortasse nonnulli; at valuit assiduitate, valuit observandis amicis, valuit liberalitate; fuit in oculis: petivit: est usus ratione, qua minima in vidia, non homines plurimi eiusdem honores consecuti sunt.

debere, quam bonis omnibus, quod iis aeque mea salus cara fuit: ego me debere bonis omnibus fateor; sed etiam iis, quibus ego debeo. Boni viri, et cives, aedilitiis comitiis, aliquid se meo nomine debere Plancio dicebant. Verum me multis debere, et in iis Plancio? utrum igitur me conturbare oportet: an ceteris, cum cuiusque dies venerit, hoc tamen quod urget, nunc cum petitur, dissolvere: Queris a me, Cassi, quid pro fratre meo, qui mihi est charissimus, quid pro meis liberis, quibus nihil potest esse iucundius, amplius, quam pro Plancio facio, facere possim: nec vides istorum ipsorum charitate ad huius salutem defendendam maxime stimulari me, atqueexcitari. Nam neque illis huius salute, a quo meam sciunt esse defensam, quidquam est optatius: et ego ipsenumquam illos aspicio, quin per hunc me his conservatum esse meminerim, huiusque meriti in se recorder. Etenim Iudices, cum omnibus virtutibus me affectum esse cupiam, tamen nihil est, quod malim, quam me et gratum esse, et videri. Haec est enim una virtus non solum maxima, sed etiam mater virtutum omnium reliquarum. Quid est pietas, nisi voluntas grata in parentes? qui sunt boni cives, qui belli, qui domi de patria bene merentes; nisi qui patriae beneficia meminerunt? qui sunt sancti, qui religionem colentes; nisi qui meritam Diis immortalibus gratiam, iustis honoribus et memori mente persolvunt? quae potest esse iucunditas vitae, sublatisamicitiis? quae porro amicitia potest esse inter ingratos? quis est nostrum liberaliter educatus, cui non educatores, cui non magistri fui, atque Doctores, cui non locus ille mutus, ubi ipse altus aut doctus est, cum grata recordatione in mente versetur? cuius opes tantae esse possunt, aut unquam fuerunt, quae sine multorum amicorum officiis stare possint? quae certe sublatâ memoriâ et gratiâ, nulla exstare possunt. Etenim nihil tam proprium hominis existimo, quam non modo beneficio, sed etiam benevolentiae significatione alligari: nihil porro tam inhumanum, tam immane, tam ferum, quam committere, ut beneficio non dicam indignus, sed victus esse videare. quae cum ita sint, iam succumbam, Laterensis isti tuae orationi, in co ipso, in quo nihil potest

esse nimium: et quoniam ita tu vis, nimium me gratum esse concedam: petamque a vobis, Iudices, ut eum beneficio complectamini, quem qui reprebenderit, in eo reprehendit, quod gratum praeter modum dicat esse. Neque enim ad negligendam meam gratiam debet valere, quod dixit; idem vos nec nocentes, nec litigiosos esse, quo minus me apud vos valere oporteret. quasi vero in amicitia mea non haec praesidia (si qua forte sunt in me) parata semperamicis esse maluerim, quam necessaria. Etenim ego de me tantum audeo dicere, amicitiam meam voluptati pluribus, quam prae sidio fuisse: meque vehementer vitae meae paeniteret, si in mea familiaritate locus esset memini, nisi litigioso, aut nocenti.

4. Sed sunt haec leviora: illa vero graviora, atque magna, quod meum discessum, quem saepe defleras: nunc quasi reprehen dere et subaccusare voluisti; dixisti enim, non auxilium mihi, sed me auxilio defuisse. ego vero fateor me hercule, quod viderim mihi auxilium non deesse, idcireo me illi auxilia pepercisse. Quis enim starus, quod discrimen, quae fuerit in republ tempestas illa, quis nescit? Tribunitius me terror, an consularis furor movit? decertare mihi ferro magnum fuit, cum reliquis corum, quos ego florentes atque integros sineferro viceram? Consules post hominum memoriam teterrimiatque turpissimi, sicut et illa principia, et hi recentes rerum exitus declararunt: quorum alter exercitum perdidit, alter vendidit emptis provinciis: a Senatu, a Rep. a bonis omnibus defecerant: qui exercitibus, qui armis, qui opibus, plurimum poterant, cum, quid sentirent, nesciretur, furialis illa vox, nefariis stupris, religiosis altaribus effeminata, secum et illos, et consules facere acerbissime personabat: egentes in locupletes, perditi in bonos, servi in Dominosarmabantur. Aderat mecum Senatur, et quidem veste mutata: quod pro me uno, post hominum memoriam, publico consilio susceptum est. Sed recordare, qui cum fuerint Consulum no mine hostes, qui soli in hac urbe Senatum Senatui parere non siverint: edictoque suo non luctum patrib. conscriptis, sed luctus iudieia ademerint. Ademerat mecum cun ctus equestor ordo: quem quidem in concionib. Saltator ille Catilinae consul,

proseriptionis denuntiatione terrebat: ac tota Italia convenerat; cui quidem belli intestini, et vastitatis metus inferebatur. Hisce ego auxiliis studentibus, atque incitatis, uti me, Laterensis, potuisse confiteor; sed erat non iure, non legibus, non disceptando decertan dum (nam profecto, praesertim tam bon causa, numquam, quo ceteri abundarunt, id mihi ipsi auxilium meum defuisset) armis, fuit armis, inquam, fuit demicandum: quibus a servis, atque a servorum ducibus, caedem fieri Senatus et bonorum reipubl. exitiosum fuisset. Vinci autem improbos a bonis fateor fuisse praeclarum, si finem eum vincendi viderem; quam profecto non videbam. Ubi enim praesto fuisset aut tam fortis Consul quam L. Opimius? quam C. Marius, quam L. Flaccus? quibus ducibus improbos cives resp. vicit armatis: aut, si minusfortes, attamen tam iusti, quam P. Mucius qui arma, quae privatus sumpsit P. Scipio, ea, F. Graccho interempto, iure optimo sumpta esse defendit? Esset igitur pugnandum cum Consulibus. Nihil amplius dico, nisi illud, victoriae nostrae gravesadversarios pararos, interitus nullos auctores esse videbam. Hisce ego auxiliis salutis meae si iccirco defui, quia nolui dimicare: fatebor id quod vis, non mihi auxilium, sed me auxilio defuisse. Sin autem, quo maiora studia in me bonorum fuerunt, hoe iis magis consulendum, et parcendum putavi: tu id in me reprehendis, quod Qu. Metello laudi datum est, hodieque est et semper erit maximae gloriae? quem, ut potes ex multis audire, qui tum affuerunt, in victissimis viris, constat bonis cessisse: nec fuisse dubium, quin contentione et armis superior posset esse. Ergo ille cum suum, non cum Senatus factum defenderet: cum perseverantiam sententiae suae, non saltem reipubl. retinuisset: tamen ob illam constantiam, qua illud voluntarium vulnus accepit, iustissimos omnium Metellorum et clarissimos triumphos gloriae laude superavit, quod et illos improbissimos eives intersici noluit, et ne quis bonus interiret in eadem caede, providit. Ego tantis periculis propositis; cum, si victus essem, interitus reipublicae; si vicissem, infinita dimicatio pararetur, committerem, ut idem perditor reipublicae nominarer, qui servator fuissem?

5. Mortem me timuisse dicis, ego vero ne immortalitatem quidem contra rempubl. accipiendam putarem, nedum emori cum pernicie reipubl. vellem. Nam qui pro republ. vitam reddiderunt (licet me decipere dicatis numquam me hercule cos mortem potius, quam immortalitatem assecutos putavi. Ego vero si tum illorum impiorum ferro ac manu concedissem, in perpetuum resp. civile praesidium salutis suae perdidisset. Quin etiam; si me vis aliqua morbi, aut natura ipsa consumpsisset: tamen auxilia posteritatis essent imminuta, quod peremptum esset meâ morte id exemplum, qualis futurus in me retinendo fuisset Senatus; populusque Romanus. An si unquam in me vitae cupiditas fuisset, ego mense Decembri mei consulatus, omnium parricidarum tela commôssem? quae, si viginti quae sissem dies, in aliorum iugulum Consulum recidissent. Quamobrem si vitae cupiditas contra remp. est turpis, certe multo mortis cupiditas mea turpior fuisset, cum pernicie civitatis.

6. Nam quod te in republ. liberum esse gloriatus es, id ego et fateor, et laetor; et tibi etiam in hoc gratuler. quod me autem negasti: in eo neque te; neque quem quam diutius patiar errare. Nam si quis idcirco aliquid de libertate mea dimin utum putat, quod non ab omnibus eisdem, a quibus antea solitus sum dissentire, dissentiam: primum si bene de me meritis gratum me praebeo, non desino incurrere in crimen hominis nimium memoris, nimiumque grati. Sin autem, sine ullo reip. detrimento, respicio etiam aliquando salutem, tum meam, tum meorum: certe non modo non sum reprehendendus, sed etiam, si ruere vellem, boni viri me, ut ne id facerem, rogarent. Res vero ipsa publica si loqui posset, ageret mecum, ut quoniam sibi servissem semper; numquam mihi: fructus autem ex sese, non ut oportuisset, laetos et uberes, sed magnâ acerbitate permixtos tulissem: ut mihi servirem, consulerem meis: se non modo satis habere a me, sed etiam vereri, ne parum mihi pro eo, quod tum a me haberet, reddidisset. Quod si horum ego nihil cogito? et idem sum in rep ublica qui fui semper? tamenne tu libertatem requires meam quam tu ponis in eo, si semper cum iis, quibuscum aliquando

contendimus, depugnemus, quod est longe secus. Stare enim omnes debemus, tamquam in orbe aliquo reip. qui quoniam versetur, eam deligere partem debemus, ad quam nos ullius utilitas, salusque converterit. Ego autem C. Pompeium, non dico, auctorem, ducem, defensorem salutis meae (nam haec privatim fortasse offi ciorum memoriam et gratiam quarunt) sed dico hoc, quod ad salutem reip. pertinet; ego cum non tuear, quem omnes in rep. Principem esse concedunt? Ego C. Caesaris laudibus desim, quas primum Pop. R. nunc etiam Senatus, cui me semper addixi, plurimis atque amplissimis iudiciis videam esse celebratas? Tum me hercule me confitear, non iudicium aliquod habuisse de reip. utilitate, sed hominibusamicum, aut inimicum fuisse. An cum videam navem secundis ventis cursum tenentem suum, si non ea eum petat portum, quem aliquan do putavi: sed alium non minustutum atque tranquillum: cum tempestate pugnem periculose potius, quam illi, salute praesertim proposita, obtemperem, et paream? Neque enim in constantis puto sententiam tamquam aliquod navigium, atque cursum ex reip. tempestate moderari Ego vero didici, haec vidi, haec scripta legi, haec de sapientissimis et clarissimis viris, et in hac rep. et in aliis civitatibus monumenta nobis litterae prodiderunt: non semper easdem sententias ab iisdem, sed, quascun que reip. status, inclinatio temporum, ratio concordiae postularet, esse defendendas. Quod ego, et facio Laterensis, et semper faciam: libertatemque quam in me requnis, quam ego, neque dimisi unquam, neque dimittam, non in pertinacia, sed in qua dam noderatione positam putabo.

IMITATIO.

Cum in hoc loco diversa concurrant, diffcile erit uni exemplo aptare emnia. Serviet, cum amicus amicum gratitudinis causa sese tueri asseret, quamvis contra amicum alterum; ut cum Ionathas pro Davide apud parentem pugnat, memor beneficiorum quae Pater et regnum per Davidem Goliathi victorem acceperit etc. quamvis rudis David Paster, neque aliis aulicorum nobilium disciplinis excultus fuerit.

IV. Refutationis modestae atque eruditae exemplum, quo consul Cicero Muraenam de ambitu sequentis consulatus, a Serv. Sulpitio et M. Catone accusatum tuetur. Pro Muraena. Orat. 22. inprincip.

1. Muraenam seque ipsum defendit Cicero adversus Caronem: quod is obiceret indignum esse Ciceronem Consulem, qui legem de ambitu hoc anno tulisset, reum Muraenam tueri, ait enim; quod merite Consul consulem, eumque innoa utem propugnet.

2 Sulpitio quaerenti, quod Cicero veteris erga se amicitiae iura violaret, dum adversario competitori adsisteret, respondet se petenti consulatum Suipitio adstitisse, tamquam amicum: periclitanti nunc de bonore et urbe Muranae, in aequa causa, id praestave, quod nec inimico negare iure possit.

3. Causam Muraenae aggreditur, illique obiecta diluit: ut quod ille Asiam luxuriae gratia expetierit, Cicerone tam frivolam Catonis obiectionem eludente, cum in armis illic victoriose pereunti adhaeserit: et saltasse gratis fingatur, quem ebrium fuisse ne quidam constet.

4. Fori, iurisque ignorantiam cum Sulpitius Muaenae obiecisset, Cicero plus in armis, quam iuris cognitione subsidii esse reip. declarat.

Primum M. Catoni vitam ad certam rationis normam dirigenti et diligentissime perpedenti momenta officiorum omnium, de officio meo respondebo, Negat fuisse rectum Cato, me et consulem, et legis ambitus latorem, et tam severe gesto consulatu, causam L. Muraenae attingere, huius reprehensio me vehementer movernon solum ut vobis, Iudices, qulbus maxime debeo, verum etiam ut ipsi Catoni, gravissimo atque integerrime

viro rationem facti mei probem. A quo tandem M. Cato est aequius consulem defendi, quam a consule. Quis mihi in republ. potest, aut debet esse coniunctior, quam is cui resp. a me una traditur sustinenda magnis laboribus et periculis sustentata. Quod si in iis rebus repetendls; quae mancipii sunt, is periculum iudicii praestare debet, qui se nexu obligavit, profecto etiam rectius in iudicio consulis designati, is potissimum Consul, qui consulem declaravi, aucotr ben eficii populi Romani defensorque periculi esse debebit. Ac si, ut nonnullis in civitatibus fieri solet patronus huic causae publicae constitueretur, is potissime honore affecto defensor daretur, qui eodem honore praeditus, non minus afferret ad dicen dum auctoritatis, quam facultatis. Quod si a portu solventibus iis qui iam in portum ex alto in uchuntur praecipere summo studio solent, et tempestatum rationem, et praedonum, et locorum; quod natura affert, ut eis faveamus, qui eadem pericula quibus nos perfuncti sumus, ingrediantur: quo tandem me animo esse oportet, prope iam ex magna iactatione terram videntem in hunc, cui video maximas reipubl. tempeftates esse subeundas? Quare si est boni Consulis non solum videre quid agatur, verum etiam providere quid futurum sit, ostendam alio loco, quantum salutis communis intersit, duos consules in republ. Calendis Ianuar. esse. Quod fl ita est, non tam me officium debuit, ad hominis amiei fortunas, quam resp. Consulem, ad communem salutem defendendam, vocare. Nam quod legem de ambitu tuli; certe ita tuli, ut eam quam mihimetipsi iam pridem tulerim, de civium periculis defendendis, non abrogarem. Etenim si largitionem factam esse confiterer, idquefactum esse defenderem, facerem improbe, etiam si alius legem tulisset: cum vero nihil commissum contra legem esse defendam, quid est, quod meam defen sionem ratio legis impediat? Negat esse eiusdem severitatis, Catilinam exitium reipubl. intra moenia molientem, verbis et pene Imperio, urbe expulisse, et nunc pro L. Muraena dicere. Ego autem has partes lenitatis et misericordiae, quas me natura ipsa docuit, semper egi libenter; illam vero gravitatis severitatisque personam non ap petivi, sed ab republ. mihi

impositam sustinui, sicut huius Imperii dignitas, in summo periculo civium, postulabat. Quod si tum, cum resp. vim ad severitatem desiderabat, vici naturam, et tam vehemens sui, quam cogebar, non quam volebam; nunc cum omnes causae ad misericordiam, atque ad humanitatem vocent, quanto tandem studio debeo naturae meae consuetudinique servire? Ac de officio defensionis meae, et de ratione accusationis tuae fortasse etiam, alia in parte orationis dicendum nobis erit.

Sed me, iudices, non minus hominis sapientissimi atque ornatissimi Ser. Sulpitii conquestio, quam Catonis accusatio commovebat, qui gravissime se ferre dixit, me familiaritatis necessitudinisque oblitum causam L. Muraenae contra se defendere. Huic ego Iudices satisfacere cupio, vosque adhibere arbitros. Nam cum grave et vere accufari in amicitia, tum etiam si falso accusaveris non est negligendum. Ego Servi Sulpiti, me, in petitione tua, tibi omnia officia atquestudia, pro nostra necessitudine, et debuisse confiteor, et praestitisse arbitror. Nihil tibi consulatum petenti a me defuit, quod esset aut a gratioso, aut a Consule postulandum. Abiit illud tempus, mutata ratio est Sic existimo, sic mihi persuadeo, me tibi contra honorem L. Muraenae quantum tu a me postulare ausus sis, tantum dedisse, contra salutem nihil debere. Neque enim, si tibi tum, cum peteres consulatum, affui, idcirco nunc, cum Muraenam ipsum petas, adiutor eodem pacto esse debeo. Atque hoc non modo non laudari, sed ne concedi quidem potest, ut amicis nostris accusantibus non etiam alienissimos defendamus. Mihi autem, cum Muraena, Iudices, et vetus, et magna amicitia est, quae in capitis dimicatione a Servio Sulpitio non idcirco obruetur, quod ab eodem in honoris contentione superata est. Quae si causa non esset, tamen vel dignitas, vel honoris eius, quem adeptus est, amplitudo, summam mihi superbiae crudelitatisque famam inussisset, si hominis, et suis, et Populi Romani ornamentis amplissimi, causam tanti periculi repudiassem. Neque enim iam mihi licet, neque est integrum, ut meum laborem hominum periculis sublevandis non impertiam. Nam cum praemia mihi tanta, pro hac industria, sint data,

quanta antea nemini: labores per quos ea coeperis, cum adeptus sis, deponere, esset hominis et astuti, et ingrati. Quod si licet desinere, si te auctore possum, si nulla inertiae, nulla superbiae turpitudo, nulla inhumanitatis culpa suscipitur, ego vero libenter desino: sin autem fuga laboris desidiam, repudiatio supplicum superbiam; amicorum neglectio improbitatem coarguit, nimirum haec causa est eiusmodi, quam nec industrius, nec misericors, nec officiosus deserere possit. Atque huiusce rei coniecturam de tuo ipsius studio, Servi, facillime coeperis. Nam si tibi necesse putas etiam adversariis amicorum tuorum de iure consulentibus respondere: si turpe existimas, te advocato illumipsum, quem aliquando contra veneris, causa cadere? noli tam esse in iustus; ut cum tui fontes vel inimicis tuis pateant, nostros rivulos etiam amicis putes clausos esse oportere. Etenim si me tua familiaritas ab hac causa remo visset, et si hoc idem, Q. Hortensio, M. Crasso clarissimis viris, si item ceteris, a quibus intelligo tuam gratiam magni aestimari, accidisset, in ea civitate Consul designatus defensorem non haberet, in qua nemini unquam infimo maiores nostri patronum deesse voluerunt. Ego vero, Iudices, ipse me existimarem nefarium si amico, crudelem si misero, superbum si Consuli defuissem. Quare quod dandum est amicitiae, large dabitur a me, ut tecum agam, Servi, non secus ac si meus esses frater, qui mihi est charissimus, isto in loco, quod tribuendum est officio, fidei, religioni adita moderabor, ut meminerim me contra amici studium, pro amici periculo dicere.

Intelligo, Iudices, tres totius accusationis partes fuisse, et earum unam in reprchen sione vitae, alteram in contentione dignitatis, tertiam in criminibus ambitus esse versatam. Harum trium prima illa, quae gravissima esse debebat, ita fuit infirma, et levis, ut illos lex magis quae dam accusatoria, quam vera maledicendi facultas, de vita L. Murenae, dicere aliquid coegerit. Obiecta est enim Asia, quae ab hoc non ad voluptatem et luxuriam expetita est, sed in militari labore peragrata. Qui si adolescens, patre suo Imperatore, non meruisset, aut hostem,

aut Patris Imperium timuisse, aut a parente repudiatus videretur. Au, cum sederein equis triumphantium praerextati potissimum filii soleant, huic donis militaribus patris triumphum decorare fugiendum fuit, ut rebus communiter gestis, pene simul cum Patre triumpharet? Hic vero Iudices, et fuit in Asia, et viro fortissimo parenti suo magno adiumento in periculis, solatio in laboribus, gratulationi in victoria fuit. Etsi habeat Asia suspicionem luxuriae quandam, non Asiam numquam vidisse, sed in Asia continenter vixisse, laudandum est. Quamobrem non Asiae nomen obiciendum Muraenae fuit, ex qua laus familiae, memoria generi, honos et gloria nomini constitura est? sed aliquod, aut in Asia susceptum, aut ex Asia deportatum flagitium ac dedecus. Meruisse vero stipendia, in eo bello, quod tum Pop. R. non modo maximum; sed etiam solum gerebat, virtutis; Patre Imperatore libentissime meruisse, pietatis: finem stipendiorum patris victoriam ac triumphum fuisse, felicitatis fuit. Maledicto quidem idcirco nihil in hisce rebus loci est, quod omnia laus occupavit. Saltatorem appellat L. Muraenam Cato: Maledictum est, si vere obicitur, vehementis accusatoris; sin falso, maledici von civiatoris. Quare, cum ista sis auctoritate, non debes M. Cato arripere maledictum ex trivio, aut scurrarum aliquo convitio, neque temere consulem Pop. R. Saltatorem vocare; sed conspicere, quibus praeterea vitiis affectum esse necesse sit eum, cui vere istud obici potest. Nemo n. fere saltat sobrius, nisi forte insanit; neque in solitudine, neque in convivio moderato, atque honesto: intempestivi convivii, amoeni loci, multarum deliciarum comes est extrema saltatio. Tu mihi arripis id, quod necesse est omnium vitiorum esse postremum, relinquis illa, quibus remotis, hoc vitium omnino esse non potest. Nullum turpe convivium, non amor, non commessatio, non libido, non sumptus ostenditur, et cum ea non reperiantur, quae voluptatis nomen habent, quaeque vitiosa sunt, in quo ipsam luxuriam, reperire non potes, in eo te umbram luxuriae reperturum putas? Reliqui temporis spatium in contentionem vocatur ab utroque dissimillima ratione tractatum! Servius hic nobiscum hanc urbanam

militiam respondendi, scribendi, cavendi, plenam sollicirudinis ac stomachi secutus est: ius civilc didicit, multum vigilavit, laboravit. Praesto multis fuit, multorum stultitiam perpessus est, arrogantiam pertulit, difficultatem exsorbuit, vixit ad aliorum arbitrium, non ad suum. Magna laus et grata hominibus, unum hominem elaborare in ea scientia, quae sit multis profutura. Quid Muraena interea? fortissimo ac sapientissimo viro, summo Imperatori legatus Lucio Lucullo fuit, quâ in legione duxit exercitum, signa contulit, manum conservit, magnas copias hostium fudit, urbes partim vi, partim obsidione coepit, Asiam istam refertam, et eandem delicatam, sic obiit; ut in ea neque avaritiae, neque luxuriae vestigium reliquerit. Maximo in bello sic est versatus, ut hic multas res, et magnas, sine Imperatore gesserit, nullam sine hoc Imperator. Atque haec quamquam praesente L. Lucullo loquar, tamen ne ab ipso, propter periculum nostrum, concessam videamur habere licentiam fingendi, publicis literis testata sunt omnia, quibus L. Lucullus tantum laudis impertit, quantum neque ambitiosus Imperator, neque in vidus tribuere, in communicanda alteri gloria, debuit. Summa in utroque est honestas, summa dignita??, quam ego, si mihi per Servium liceat, pari, atque eadem in laude, ponam. Sed non licet: exagitat rem militarem, in sectatur: totam hanc legationem assiduiratis et operarum harum quo tidianarum, putat esse consulatum Apud exercitum, inquit, mihi fueris tot annis? forum non attigeris? abfueris tamdiu? et cum longo intervallo veneris, cum iis, qui in foro habitarunt, dignitate contendas? Primum ista nostra assiduitas, Servi, nescis quantum interdum afferat hominibus fastidii, quantum satietatis. Mihi quidem vehementer expedit, positam in oculis esse gratiam; sed tamen ego mei satietatem magno cum labore superavi, et tu idem fortasse, veruntamen nostrum utrique desiderium nihil obfuisset. Sed, ut hoc omisso, ad studiorum, atque artium contentionem revertamur. Quî poterit dubitari, quin ad consulatum adipiscendum multo plus adferat dignitas rei militaris, quam iuris civilis gloria? Vigilas tu de nocte, ut tuis consultoribus respondeas: ille, ut eo quo

intendit, mature cum exercitu perveniat; te Gallorum, illum buccinarum cantus exsuscitat; tu actionem instituis; ille aciem instruxit; tu caves, ne tui consultores, illene urbes, et castra capiantur. Ille tenet et scit, ur hostium copiae; tu ut aquae pluviae arceantur. Ille exercitatus in propagandis finibus; tu in regendis. Ac nimirum (dicendum est enim, quod sentio) rei militaris virtus praestat ceteris omnibus. Haec populo Romano nomen, haec huic urbi aeternam gloriam peperit, haec orbem terrarum parere huic Imperio coegit? omnes res, omnia haec nostra praeclara studia, et haec forensis laus et industria latent in tutela ac praesidio bellicae virtutis. Simul atque increpuit suspicio tumultus, artes ilico nostrae conticescunt. Et quoniam mihi videris istam scientiam iuris, tamquam filiolam osculari tuam, non patiar te in tanto errore versari; ut istud, nescio quid, quod tantopere didicisti, praeclarum esse aliquid arbitrere. Aliis ego te virtutibus continentiae, gravitatis, iustitiae, fidei, ceteris omnibus, consulari, et omni honore semper dignissimum iudicavi. Quod quidem ius civile didicisti: non dictam operam perdidisti, sed illud dicam, nullam esse in illa disciplina munitam ad consulatum viam. Omnes enim artes, quae nobis populi R. studia conciliant, et admirabilem dignitatem, et pergratam utilitatem debent habere. Summa dignitas est in iis, qui militari laude antecellunt. Omnia enim quae sunt in Imperio, et in statu civitatis ab iis defendi et firmari putantur summa etiam utilitas: siquidem corum consilio et periculo, cum Republ. tum etiam nostris rebus, perfrui possumus.

IMITATIO.

In defensione Athanasii Episcopi Alexandrini, aut D. Chrysostomi, aliorumve, falso de arrogantia, ambitione aliisque sceleribus accusatorum huius loci imitatio serviet.

Appendix et Observatio.

apud Ciceronem desideret, intelliget ex artificio Orationum a nobis praemisso, quibus ex locis ea postulanda sint; cum quandoque defensionem totam Cicero ex adversariorum Confutatione adornaverit, quae Confirmationis vicefuit. Satis enim erat Reum suis purgatum sceleribus abire iudicio.

Ceterum si Refutationes per strictas interrogationes vibratas libeat videre, consule illam pro Quinctio n. 36. et seq. Et in testem Vatinium. Alia ad restium fidem infringendam pro flacco extat. Si tales quibus in Adversarium argumenta detorqueat, pro Aruspicum responsis, adversus Clodium a se deflexis, legantur, et pro Ligario, ubi obiecti huic criminis Tuberonem ipsum reum facit.

In Declamationibus hic eadem ratio, formaque quam supra ostendimus, teneri poterit, nisi quod intervallis ultro citroque disserendi, brevioribus aliquando finiri possit inter contradicentes oratio, ut in Dialogis assolet. Est enim singularis quaedam orationis vis, quâ intortam accusationem strictim retorquet adversarius, et sententiam oppositâ sententiâ, rationem ratione, par pari, restimonium testimonio eliditur, ac velut in arena cum singulis singula dimicant, quod Seneca in Tragoediis egregie quandoque praestitit, suisque etiam in Dialogis Cicero. Utrum hic modus in oratione diu minime erit producendus, ne Oratorium Dialogistam transformatus, sui instituti legigibus habeat. Poterit tamen ipse adversarii simul personam per sub iectiones, prolepses, obiectionesque alias sustinendo, ita nonnumquam confutationem exacuere.

CAPUT XXIII. De peroratione eiusque vi ac variet ate exemplis proposita.

AD perorationem et quae illam comitantur, ut sunt amplificatio et affectus, seu motus animorum, tamquam ultimum Palaestrae nostrae actum venimus. Ex hoc victoria et aestimatio Oratoris praecipua sumitur. Qui

hic ignarus, ignavusque succumbit, bravio excidit, gloriam eloquentiae amisit. Meta ad quam tenditur motus est, persuasioque audientium. Via quâ pervenitur, enumeratio nervosa rationum praecipuarum, tum quarundam ex his per illustres non raro figuras, amplificatio est. De praeceptis huc spectantibus disseruimus lib. 1. cap. 21. 22. et 23. Haec autem pro re nata, et mutuum, quos spectabis diversitate adhibenda est. Cicero in plerisque perorationibus ad reorum defensionem spectantibus ad misericordiam inflexit, tanta viac facultate dicendi, ut cum plures de eadem causa dissererent, Ciceroni omnes partem ultimam, in qua victoriae spes sita erat, deferrent. Quare omnes Tullianae perorationes illustres sunt, et elaboratae, ex quibus unam alteramque singulari contentione vibratam, hic adducimus, atque in ceteris ad insum remittimus Tullium.

Exemplum 1. Perorationis.

Fonteium ob Galliae praeturam male ut Pletorius arguebat administratam, ideoque repetundarum postulatum Cicero hao peroratione tuetur, qua 1. Innoxium esse declarat. 2. Matras ac sororis intercessione. 3. Et ipsius Fonteii calamitate commemorata, iudices ad miserationem in flectit, per Apostrophas ad iudices et reum institutas.

1. M. Fonteius ita duabus actionibus accusatus est, ut obiectum nihil sit, quo significari vestigium libidinis, petulantiae, crudelitatis, audaciae possit. Non modo nullum facinus huius protulerunt; sed ne dictum quidem reprehenderunt. Quod si, aut quantam voluntatem habent ad hunc opprimendum, aut quantam ad maledicendum licentiam, tantum haberent, aut ad ementiendum animi, aut ad fingendum ingenii; non meliore fortuna ad probra nunc audienda Fonteius, quam illi de quibus antea commemoravi, fuisset.

Frugi igitur hominem, iudices, frugi inquam, et in omnibus vitae partibus moderatum ac temperantem, plenum pudoris, plenum officii, plenum religionis, videtis positum in vestra fide ac potestate: atqueita, ut

commissus sit fidei, permissus potestati. Videre igitur, utrum sit aequius, hominem honestissimum, virum fortissimum, civem optimum dedi inimicissimis, atque imma nissi mis nationibus, an reddi amicis: praesertim cum to: res sint, quae vestris animis pro huius innocentis salute supplicent: primum generis antiquitas, quam Tusculo ex clarissimo municipio profectam videmus: tum autem continuae praeturae, quae et ceteris ornamentis, et existimatione innocentiae maxime floruerunt: deinderecens memoria parentis, cuius sanguinem non solum Asculanorum manus, a qua interfectus est, sed totum illud sociale bellum macula sceleris imbutum est.

2. Num etiam de matris hanc complexu lectissimae miserrimaeque feminae, vobis inspectantibus avellet atque abstrahet? praesertim cum virgo vestalis ex altera parte Germanum complexa teneat, vestramque iudices ac populi Romanifidem imploret: quae pro vobis liberisque vestris rot annis in Diis immortalibus placandis occupata est, ut ea nunc pro salute sua, fratrisque sui animos vestros placare possit: cui miserae quod praesidium, quod solatium reliquum est, hoc amisso: nam ceteri feminae gignere ipsae sibi praesidia et habere domi fortunarum omnium socium participemque possunt: huic vero virgini, quid est praeter fratrem, quod aut iucundum, aut carum esse possit? nolite pati iudices, aras deorum immortalium, Vestaequae matris, quotidianis virginis lamentationibus de vestro iudicio commoveri. Prospicite, ne ignis ille aeternus, nocturnis Fonteiae laboribus vigiliisque servatus, sacerdotis Vestae lacrimis exstinctus esse dicatur. Tendit ad vos Virgo Vestalis manus supplices easdem, quas pro vobis Diis immortalibus extendere consuevit. Cavete ne periculosum, superbumque sit eius vos obsecrationem repudiare, cuius preces si Dii aspernarentur, haec salva esse non possent.

3. Videtisne subiro, iudices, virum fortissimum M. Fonteium parentis et sororis commemoratione lacrimas profudisse? qui numquam in acie pertimuerit, qui se armatus in hostium manus immiserit, cum in eiusmodi periculis eadem se solatia suis relinquere arbitraretur, quae

suus pater sibi reliquisset: idem nunc perturbato animo pertimescit, ne non modo ornamento, et adiumento non sit suis, sed etiam cum acerbissimo luctu dedecus aeternum miseris, atque ignominiam relinquat. O fortunam longe disparem, M. Fontei, si diligere potuisses, ut potius telis tibi Gallorum, quam periuriis intereundem esset: tum enim vitae socia virtus, mortis comes gloria fuisset: nunc vero qui est dolor? victoriae te atque Imperii poenas ad eorum arbitrium sufferre, qui aut victi armis sunt, aut in vitissimi paruerunt? a quo periculo defendite Iudices civem fortem. atque in nocentem: curate, ut nostris testibus plus, quam alienigenis credidisse videamini, plus saluti civium, quam hostium libidini consuluisse, graviorem duxisse eius observationem, quae vestris sacris praesit, quam, eorum audaciam, qui cum omnium sacris del ubrisque bella gesserunt. Postremo prospicite, Iudices, id quod ad dignitatem populi Romani maxime pertinet, ut plus apud vos preces virginis vestalis, quam minae Gallorum, valuisse videantur.

II. Ex adiunctis facti misericordis ad lacrimas et commiserationem se omnesque ceteros mirificavi Cicero fcommovet, per Exclamationes et Apostrophes. Pro Cn. Plancio. Orat. 32. in fine.

Cn. Plancium accusatum in aedilitatis petitione de ambitu Cicero quaestorem in Macedonia omni se humanitate exulantem suscepisse memorat, atque ex hac illius pietate miserationem concitat.

Dyrrachium cum venissem, cognovi, id qaudieram, refertam esse Graeciam sceleratissimorum hominum ac nefariorum, quorum impium ferrum, ignesque pestiferos meus ille consulatus e manibus extorserat: qui antequam de meo adventu audire potuissent, cum tum

abessent, aliquorum dierum viam in Macedoniam, ad Planciumque perrexi. Hic vero simul atque me mare transisse cognovit: audi atque attende Laterensis, ut scias, quide ego Plancio debeam: confiteare aliquando, quod faciam, me et grate, et piefacere; huic, quae pro falute mea fecerit, si minus (profutura sint, obesse certe non oportere:) nam simul ac me Dyrrachium attigisse audivit, statim ad me lictoribus dimissis, insignibus abiectis, veste mutata profectus est, ô acerbam mihi, Iudices, memoriam temporis, illius, et loci, cum hic in me incidit, complexus est, conspersitque lacrimis, nec loqui prae maerore potuit. O rem cum auditu crudelem, tum visu nefariam? ô reliquos omnes dies, noctesque cas, quibus iste a me non recedent Thessalonicam me, in quaestoriumque perduxit. Hic ego nunc de Praetore Macedoniae nihil dicam amplius, nisi eum et civem optimum semper, et mihi amicum fuisse, sed eadem timuisse, quae ceteros: Cn. Plancium fuisse unum, non qui minus timerer: sed, si accederent ea, quae timerentur, mecum ea subire, et perpeti vellet, qui cum ad me L. Tubero, meus necessarius, qui fratri meo legatus fuisset, decedens ex Asia venisset, easque insidias, quas mihi paratas ab exulibus coniuratis audierat, animo amicissimo detulisset: in Asiam me ire propter illius Provinciae metum, et cum meo fratre necessitudinem comparatam non est passus. Vime, inquam, Plancius, et complexu suo retinuit, multosque menses a capite meo non discessit, abiectâ quaestoriâ personâ, comitisque sumptâ. O excubias tuas, Cn. Planci miserias, ô flebiles vigilias, ô noctes acerbas, ô custodiam etiam mei capitis infelicem, siquidem ego tibi vivus non prosum, qui fortasse mortuus profuissem. Memini enim, memini, neque unquam obliviscar noctis illius, cum tibi vigilanti, assidenti, maerenti vana quaedam miser, atque inania, falsa spe inductus, pollicebar: me si essem in patriam restitutus, praesentem tibi gratiam relaturum: sin autem vitam mihi sors ademisset, aut vis aliqua maior reditum peremisset, hos, (quos enim ego iam alios animo intuebar?) omnia tibi illorum laborum praemia pro me persoluturos, quid me aspectas? quid mea promissa repetis? quid meam

sidem imploras? nihil tibi ego tum de meis opibus pollicebar, sed horum erga me benevolentiam promittebam, hos pro melugere, hosgemere, hos decertare pro meo capite, vitae periculo velle videbam: de horum desiderio, luctu, quaerelis quotidie aliquid tecum simul audiebam: nunc timeo, ne nihil tibi praeter lacrimas queam reddere, quas tu in meis acerbitatibus plurimas effudisti: quid enim possum aliud, nisi maerere? nisi flere? nisi te cum mea salute complecti? Salutem tibi iidem dare possunt, qui mihi reddiderunt. Huc exurgere tamen quaeso: retinebo et complectar, nec me solum deprecatorem fortunarum tu arum; sed comitem sociumque profitebor: atque ut spero, nemo erit tam crudeli animo, tamque inhumano, nec tam immemor meorum, non dicam in bonos meritorum, sed bonorum in me, qui a me mei servatorem capitis divellat ac distrahat. Non ego meis ornatum beneficiis a vobis deprecor, Iudices, sed custodem salutis meae: non opibus contendo, non auctoritate, non gratiâ, sed precibus, sed lacrimis, sed misericordiâ: mecumque vos simul miserrimus et optimus obtestatur parens, et pro uno filio duo patres deprecamur. Nolite. iudices, per vos, per fortunas vestras, et per liberos, inimicis meis, iis prae sertim, quos ego pro vestra salute suscepi, dare laetitiam gloriantibus, vos iam oblitos mei salutisque eius, a quo mea salus conservata est, hostes extitisse: nolite animum meum debilitaretum luctu, tum etiam metu commutatae vestrae voluntatis erga me: sinite me, quod vobis fretus huic saepe promisi, id a vobis ei persolvere. Teque C. Flavioro, et obrestor, qui meorum consiliorum in consulatu socius, periculorum particeps, rerum, quas gessi, adiutor fuisti, meque non modo salvum semper, sed etiam ornatum, florentemque voluisti: ut mihi per hos conserves cum, per quem me tibi, et his conservatum vides. Plura ne dicam, tuae me etiam lacrimae impediunt, vestraeque, Iudices, non solum meae: quibus ego magno in metu meo subito inducor in spem, vos eosdem in hoc conservando futuros, qui fueritis in me: quoniam istis vestris lacrimis, de illis recordor, quas pro me saepe. et multum profudistis.

IMITATIO.

Has Perorationes facile proreis seu nocentibus seu innocentibus traduces. Ut pro Cicerone ipso contra Antonium apud Romanos disseratur, respublica ab ipso servata intercedat, filius obtestetur, etc.

Appendix et Observatio.

Ex multis pauca, sed plane illustria habes conclusionum exempla. Si tamen per haec magis lubeat evagari.

Rationes Cicero te enumerare docebit pro Archia, ubi brevitet causas, ob quas in urbe retinendus sit, enumerat. Rursus pro M. Caelio eius vitam studiaque in rempubl. repetit.

Amplificat pro Quinctio per comparationem et incrementum. Pro Aul. Cluentio materni sceleris exaggeratione, illi misericordiam, huic in vidiam conciliat. Rara etiam amplificatione, pro Milone, ipsius Milonis magno animo parriae valedicentis personam inducit, ac deinde ipse in terponit sese, precesque suas, cum lacrimis Cicero. ideoque hic potenter quoque ad miserationem inflectit.

Ad misericordiam disponit, et deprecatur. Pro Muraena, pristinâ ipsius fortunâ cum praesenti comparatâ, intercessione deinde Matris et liberorum. Pro Flacco obrestatio Ciceronis et silii parvi introductio potens est. Pro Caelio Pater senex, etiam misericordiam implorat. Pro Sylla ab invidia in adversarios ob immansuetudinem concitata, ad misericordiam Iudicum impetrandam, summa vi et lacrimis admistis, convertitur. Quandoque et prosopopaeiam feliciter adhibet; ut in 3. Agraria contra Rullum, et pro Roscio Amerino, apostrophe, sibi in perorationibus familiari, adiuncta. Quae ubi semel observaveris, pro Conclusionibus tibi neque varietas, neque vis dicendi est defutura.

CAPUT XXIV. De Amplificatione, eiusque diversitate, et ornamentis per exempla demonstratis.

AMplificationem quibusdam exemplis seorsum illustrare, verum parcius lubet, quod multis iam in Confirmatione, atque etiam quibusdam in Narratione, illic ubi sceleratos homines perstrinxit, hoc praestitum a Cicerone egregie fuerit, quae si ad leges a nobis de Amplificationis traditione libro 1. cap. 22. expenderis, facile, deprehendes.

Hoc tamen de Amplificatione observes velim: modo illam latiori minusque Oratoribus hoc loco usitata significatione usurpari. Cum videlicet amplificari rem, aut argumentum aliquod dicimus, quod aliis aliisque inventionis fontibus locupletatur. Ut e. g. in Chria fit, cum eadem ratio a contrario, simili, exemplisque diducitur, aut factum aliquid suis adiunctis copiose exponitur, modo sensu magis stricto, pro rei alicuius brevi, sed dilucida per singulas partes, vel causas, vel effectus, vel adiuncta expositione, quâ res sua magnitudine, tamquam in tabella et imagine, oculis animisque, ad motum aliquem affectumque exprimendum, subiciatur. Prior igitur amplificatio, et quaevis orationis dilatatio, sive ad docendum, sive ad delectandum, aut movendum fuse instituta: haec est brevis quaedam multorum comprehensio, quae sua claritate, magnitudine, ac vi collecta uno impetu oppugnet, expugnetque audientis animum.

Hanc diximus congerie, incremento, comparatione, ac ratiocinatione, tamquam quatuor inventionis, seu argumentationis locis gaudere. Deinde illustrioribus delectari figuris, ut hypotyposi, ethopoeia, prosopopoeia, aliisque de quibus actum de clocutione lib. 1. cap. 30 Age in tribus exemplis amplificationis dignitatem ac virtutem contemplemur.

Exemplum I. Amplificatio per congeriem et incrementum ethopoeiis et hypotyposibus illustrata, quâ mores perditorum hominnm graphice adumbrantur. Cicero post reditum in Senatu. Orat. 28.

1. Universe Aul. Gabinium et L. Pisonem Coss. sui exilii adiutores describit, deinde Gabinii impuros mores eiusque soctorum Clodii tribpl. et Cesonii mirifice depingit.

2. L. Pisonem reprehendit, quod impuro illi Gabinio, inse suisque magna inhumanitate repellendis, et opprimendis, adhaeserit.

1. Fuerunt duo Consules, quorum mentes angustae, humiles, pravae, oppletae tenebris ac sordibus, nomen ipsum consulatus, splendorem illius honoris, magnitudinem tanti Imperii nec intueri, nec sustinere, nec capere potuerunt: non consules, sed mercatores provinciarum, ac venditores vestrae dignitatis. Quorum alter, a me Catilinam amatorem suum, mutlsi audientibus, alter Cethegum consobrinum suum reposcebat: quime, duo sceleratissimi post hominum memoriam non consules, sed latrones, non modo deseruerunt, in causa praesertim publica, et consulari, sed prodiderunt, oppugnarunt, omni auxilio, non solum suo, sed etiam vestro, ceterorumque ordinum spoliatum esse voluerunt. Quorum alter tamen, neque me, neque quenquam fefellit. Quis enim ullam ullius boni spem haberet in eo, cuius primum tempus aetatis palam fuisset ad omnes libidines divulgatum? qui cum suam rem non minus strenue, quam postea publicam confecisset, egestatem, et luxuriam domestico lenocinio sustentavit? qui nisi in aram tribunatus confugisset, neque vim praetoris, nec multitudmem creditorum, nec bonorum praescriptionem effugere potuisset? Quo in Magistratu, nisi rogationem depitatico bello tulisset, profecto et

egestate, et improbitate coactus piraticam ipse fecisset, ac minore quidem cum reipubl. detrimento, quam quod intra moenia nefarius hostis praedoque versatus est, quo inspectante ac sedente, legem tribunus pleb. tulit, ne auspiciis obtemperatur, ne obnuntiare concilio, aut comitiis, ne legi intercedere liceret, ut lex Aelia, et Fusia, ne valerent: quae nostri maiores certissima subsidia reipubl. contra tribunitios furores esse voluerunt. Idemquepostea, cum innumerabilis multitudo bonorum de capitolio supplex ad eum sordidata venisset; cumque adolescentes nobilissimi, cunctique equites Rom. se ad lenonis impurissimi pedes abiecissent: quo vultu cincinnatus ganeo, non solum civium lacrimas, verum etiam patriae preces repudavit? neque eo contentus fuit, sed etiam in concionem ascendit, eaque dixit, quae, si eius vir Catilina revixisset, dicere non esset ausus: se Nonarum Dec. quae me consulefuissent, clivique Capitolini poenas ab equitibus Romanis esse repetiturum. Neque solum id dixit, sed quos ei commodum fuit, compellavit: L. vero Lamiam equitem Rom. praestanti dignitate hominem, et saluti meae pro familiaritate reipublicae pro fortunis suis amicissimum consul Imperiosus exire urbe iussit, et cum vos vestem mutandam censuissetis, cunctique mutassetis, atque idem omnes boni iam ante fecissent, ille unguentis oblitus cum toga praetexta, quam omnes praetores, aedilesque tum abiecerant, irrisit squalorem vestrum et luctum gravissimae civitatis: fecitque, quod nemo unquam tyrannus: ut, quo minus occulte vestrum malum gemeritis, nihil diceret; ne aperte incommoda patriae lugeretis, ediceret. Cum vero in circo Flaminio non a tribuno pleb. consul in concionem, sed a latrone, archipyrata adductus esset: primum processit, quâ auctoritate vir? vini, somni, stupri plenus, madenti comâ, composito capillo, gravibus oculis, fluentibus buccis: pressâ voce, et temulenta: quod in cives indemnatos esset animadversum, id sibi dixit, gravis auctor vehem entissime displicere. Ubi nobis haec auctoritas tamdiu tanta latuit? cur in lustris, et helluationibus huius calamistrati saltatoris, tam eximia virtus tamdiu cessavit? Nam ille alter Cesonius

Calventius ab adolescentiâ versatus est in foro, cum eum praeter simulatam versutamque tristitiam, nulla res commendaret, non consulis studium, non dicendi initia rei militaris, non cognoscendorum hominum, non liberalitas, quam praeteriens cum incultum, horridum, maestumque vidisses, etiamsi agrestem, et inhumanum existimares, tamen libidinosum, et perditum non dubitates. Cum hoc homine, aut cum stipite Aethiope, si in foro constitisses, nihil crederes interesse: sine sensu, sine sapore, elinguem, tardum, inhumanum, neglectum, cappadocem, modo abreptum de gregevenalium diceres, idem domi, quam libidinosus, quam impurus, quam intemperans? Cum vero etiam literis studere in cipit, et helluo immanis cum Graeculis philosophari: tum est Epicureus, non penitus illi disciplinae, quae cumque est, deditus, sed captus uno verbo voluptatis. Habet autem magistros, non ex istis ineptis, qui dies totos de officio, ac de virtute disserunt, qui ad laborem, ad industriam, ad pericula pro patria subeunda adhortantur: sed eos, qui disputant horam nullam vacuam voluptate esse debere: in omni parte corporis semper oportere aliquod gaudium delectationemque versare. His utitur quasi praefectis libidinum suarum: hi voluptates omnes vestigant, atque odorantur: hi sunt conditores, instructoresque convivii: iidem expendunt, atque existimant voluptates, sententiamque dicunt, et iudicant, quantum cuique libidini tribuendum esse videatur: horum ille artibus eruditus, ita contempsit hanc prudentissimam civitatem, ut omnes suas libidines, omnia flagitia latere posse arbitraretur, si modo vultum oportun um in forum tulisset. Is non me (quamquam equidem non cognôram eum propter Pisonum affinitatem, quem longe hinc ab hoc genere cognatio materna transalpini sanguinis ab tulisset:) sed vos populumque Romanum non consilio, neque eloquentiâ, quod in multis saepe accidit, sed rugis, supercilioque decepit.

2. Piso tunc ausus es isto oculo, non dicam isto animo, ista fronte, non vitâ: tanto supercilio (non enim possum dicere tantis rebus gestis) cum Gabinio consociare, consilia pestis meae? Non te illius unguentorum odor,

non vini anhelitus, non frons calamistri notata vestigiis in eam cogitationem adducebat, ut, cum illius re similis fuisses, frontis tibi integumento ad occultanda tanta flagitia diutius uti non liceret? cum hoc coire ausus es, ut cives optime meriti fortunas provinciarum foedere addiceres? te Consule, tuis edictis, et Imperiis Senatui populoque Romano non est licitum non modo sententiis, atque auctoritate suâ, sed ne luctu quidem, ac vestitu reipublicae subvenire. Capuaenete putabas, in qua urbe domicilium quondam superbiae fuit, consulem esse sicut erat eo tempore: an Romae, in quâ civitate omnes ante consules Senatui paruerunt? Tu es ausus in circo Flaminio productus cum tuo illo pari dicere, te semper misericordem fuisse! Quo verbo Senatum atque omnes bonos tum, cum a patria pestem expellerent, crudeles demonstrabas fuisse. Tu misericors me affinem tuum, quem comitiis praerogativae primum custodem praefeceras, quem Kalend. Ian. tertio loco sententiam rogatas, constrictum inimicis reipubl. tradidisti: tu meum generum, propinquum tuum, tu affinem tuam, filiam meam, superbissimis et crudelissimis verbis a genibus tuis repulisti: idemque tu clementiâ ac misericordiâ singulari, cum ego una cum republ. non tribunitio, sed consulari ictu concidissem, tanto scelere, tantaque intemperantia fuisti, ut ne unam quidem horam interesse paterere, inter meam pestem et tuam praedam, saltem dum conticesceret illa lamentatio, et gemitus urbis. Nondum palam factum erat concidisse Rempubl. cum tibi arbitria funeris solvebantur: uno eodemque tempore domus mea diripiebatur, ardebat: bona ad vicinum consulem de Palatio, de Tusculano ad item vicinum alterum consulem deferebantur: cum iisdem operis suffragium ferentibus, eodem gladiatore latore, vacuo non modo a bonis, sed etiam a liberis, utque inani foro, ignaro populo Romano quid ageretur, Senatu veco oppresso et afflicto, duobus impiis, nefariisque consulibus, aerarium provinciae, legiones, Imperia donabantur.

II. Amplificatio per congeriem, comparationem et ratiocinationem hypotyposibus ornata qua resgestas perditorum describit Consulum Pisonis et Gabinii, sub quibus Cicero, per Clodium exagitatus, urbe excedere coactus est. Vol. 3. orat. 6. in Pisonem.

2. Per comparationem parium factorum Catilinae et tyrannorum Pisonis et Gabinii scelera describit.

4. Consules nefarios moribus prorsus suis, hoc est, ebrios, violentos, molles exhibet.

5. Pari descriptione pergit per opposita consulari officio facinora eiusdem adumbrare.

Quod minimum specimen in te ingenii, Piso? ingenii aurem? imo ingenui hominis et liberi? qui colore ipso patriam aspernaris, oratio ne genus, moribus nomen. Iamne vides, bellua, iamne sentis, quae sit hominum querela frontis tuae? nemo quaeritur, Syrum, nescio quem, de grege novitiorum factum esse consulem: non enim nos color iste servilis, non pilosae genae, non dentes putrididi deceperunt: oculi, supercilia, frons, vultus denique totus, qui sermo quidam tacitus mentis est, hic in errorem homines impulit: hic eos quibus erat ignotus decepit, fefellit, in fraudem in duxit, pauci ista tua lutulenta vitia noveramus, pauci tarditatem ingenii, stuporem, debilitatemque linguae, numquam erat audita vox in foro: numquam periculum factum consilii, nullum non modo illustre, sed ne notum quidem factum, aut militiae, aut domi. Obrepsisti ad honores errore hominum, commendatione

Fundamentis itaque positis consulatus tui, triduo post inspectante ac tacente et, a P. Clodio fatali portento prodigioque reipubl. lex Aelia et Fusia eversa est, propugnacula murique tranquillitatis atque otii, collegia non ea solum quae Senatus sustulerat, restituta sunt; sed ab eodem homine in stupris inauditis nefariisque versato, verus illa magistra pudoris et modestiae severitas censoria sublata est: cum cui interim bustum reipubl. qui te Consulem tum Romae dicis fuisse, verbo numquam significaris sententiam tuam, in tantis naufragiis civitatis. Nondum quae feceris, sed quae fieri passus sis dico: neque vero multum interest, praesertim in Consule, utrum ipse perniciosis legibus, improbis concionibus Rempubl. vexet, an alios vexare patiatur. An potest ulla esse ex cusatio, non dicam male sentienti, sed sedenti, cunctanti, dormienti in republ. Consuli? Arma in templo Castoris, ô proditor templorum omnium, vidente te constituebantur, ab eo latrone, cui templum illud fuit te consule, arx civium perditorum, receptaculum vererum Catilinae militum, castellum forensis latro cinii, bustum legum omnium ac Religionum. At sunt quae dicere vix audeo. Vereor enim, ne qui sit, qui istius in signem nequitiam frontis in volutam in tegumentis nondum cernat. Dicam tamen ipse certe agnoscet, et cum aliquo dolore flagitiorum suorum recordabitur. Meministi ne coenum, cum ad te quinta fere hora cum C. Pisone venissem, nescio quo egurgustio te prodire, involuto capite, soleatum, et cum isto ore foetido teterrimam nobis popinam inhalalsses, excusatione te uti valetudinis, quae diceres, vinolentis te quibusdam medicaminibus solere curari? Quam nos causam cum accepissemus, (quid n. facere poteramus?) paulisper stetimus in illo ganearum tuarum nidore atque fumo: unde tu nos, cum improbissime respondendo, tum turpissime eructando eiecisti. Idem ille fere biduo productus im concionem ab eo (Clodio) cui sic aequatum praebebas consulatum tuum, cum esses interrogatus, quid sentires de consulatu meo, gravis auctor Clatinus credo aliquis, aut Africanus, aut Maximus, non Ceson

Semiplacentius Calventius) respondes altero ad frontem sublato, altero ad mentum depresso supercilio, crudelitatem tibi non placere. Hic te ille, homo dignissimus tuis laudibus, collaudavit. Crudelitatis tu furcifer, Senatum Consul in concione condemnas? non n. me, qui Senatui parui. Nam relatio illa salutaris, et diligens fuerat consulis: animad versio quidem et iudicium Senatus. Quae cum reprehendis, ostendis qualis tu, si ita forte accidisset, fueris illo tempore consul futurus.

2. Stipendio me hercule, et frumento Catilinam esse putasses iuvandum: quid enim interfuit inter Catilinam et eum, cui tu Senatus auctoritatem, salutem civitatis, totam Rempubl. Provinciae praemio vendidisti? quae enim L. Catilinam conantem consul prohibui, ea P. Clodium facientem consules adiuverunt: voluit ille Senatum interficere, vos sustulistis: leges incendere, vos abrogastis: sinterire patriam, vos adiu vistis. Quid est vobis consulibus gestum sine atmis? incendere illa coniuratorum manus voluit urbem, vos eius domum, quem propter urbs incensa non est. Ac ne illi quidem, si habuissent vestri siquidem consulem, de urbis incendio cogitassent: nonenim se tectis privari voluerunt, sed his stantibus nullum domicilium scelere suo fore putaverunt. Caedem illi civium, vos servitutem expetistis. His vos etiam crudeliores: huic n. populo ita fuerat ante vos consules libertas insita, ut emori potius, quam servire praestaret. Illud vero geminum consiliis Catilinae et Lentuli, quod me domo sua expulistis, Cn. Pompeium domum suam compulistis: neque enim, me stante, et manente in urbis vigiliâ, neque resistente Cn. Pompeiu, omnium gentium victore, unquam se illi Remp. delere posse duxerunt: a me quidem etiam poenas experistis, quibus coniuratorum manes mortuorum expiaretis: omne odium inclusum nefariis sensibus impiorum in me profudistis. Quorum ego furori nisi cessissem, in Catilinae busto, vobis ducibus mactatus essem. Quod autem maius indicium exspectatis, nihil inter vos et Catilinam interfuisse, quam, quod eandem illam manum ex intermortuis Catilinae reliquiis concitastis? quod omnes undique perditos collegistis? quod in me carcerem

effudistis? quod coniuratos armastis? quod eorum ferro meum corpus, atque omnium bonorum vitam obicere voluistis? sed iam redeo ad praeclaram illam concionem tuam. Tu es ille, cui crudelitas displicet? cui, cum Senatus luctum ac dolorem suum vestis mutatione declarandum censuisset, cum videres maerere Remp. amplissimi ordinis luctu, ô noster misericors, quid facis? quod nulla in barbaria quisquam tyrannus. Omitto enim illud, consulem edicere, ut S. C. ne obtemperet: quo foedius nec fieri, nec cogitare quicquam potest. Ad misericordiam redeo eius, cui nimis videtur Senatus in conser vanda patria fuisse crudelis. Edicere est ausus, cum illo suo pari, quem tamen omnibus vitiis superare cupiebat, ut Senatus, contra quam ipse censuisset, ad vestitum rediret. Quis hoc fecit ulla in Scythia tyrannus, ut eos, quos luctu afficeret, lugere non sineret? maerorem relinquis, maeroris auffers insignia: eripis lacrimas, non consolando, sed minando Quod si vestem non publico consilio, B. C. sed privato officio, aut misericordia mutavissent: tamen id iis non licere per interdicta crudelitatis tuae, potestatis erit non ferendae. Cum vero id Senatus frequens censuisset, ordines reliqui iam ante fecissent: tu ex tenebricosa popina Consul extractus, cum illa saltatrice tonsa, Senatum reip. occasum atque interitum legere vetuisti.

3. Atque quaerebat etiam paulo ante de me, quid suo mihi opus fuisset auxilio? cur non meis inimicis, meis copiis restitissem? quasi vero non modo ego, qui multis saepe auxilio fuissem, sed quisquam tam inops fuerit unquam, qui isto non modo propugnatore tutiorem se, sed advocato, aut adstipulatore paratiorem fore putaret. Ego istius pecudis, ac putidae carnis consilio scilicet, aut praesidio niti volebam: ab hoc eiecto cadavere quicquam mihi, aut opis, aut ornamenti exspectabam? Consulem ego tum requirebam, consulem, inquam, non illum quidem, quem in hoc animali invenire non possem, qui tantam reipubl. causam gravitate, et consilio suo tueretur, sed qui tamquam truncus, atque stipes, si stetisset modo, posset sustinere tamen titulum consulatus. Cum enim esset omnis causa illa mea consularis, et Senatoria, auxilio mihi opus

fuerat, et consulis, et Senatus. Quorum alterum etiam ad perniciem meam erat a vobis consulibus conversum, alterum reipubl. penitus ereptum. Attamen si consilium exquiris meum, neque ego cessissem, et me ipsa suo complexu patria tenuisset, si mihi cum illo bustuario gladiatore, et tecum, et cum collega tuo decertandum fuisset Alia enim causa praestantissimi viri Q. Metelli fuit: quem ego civem, meo iudicio, cum Deorum immortalium laude coniungo: qui C. illi Mario fortissimo viro, et consuli, et sextum consuli. et eius in victis legio nibus, ne armis confligeret, cedendum esse duxit. Quod mihi igitur certamen esset huiusmodi cum C. Mario scilicet, aut cum aliquo pari? an cum altero barbaro Epicureo, cum altero Catilinae laternario? quos neque hercule ego neque supercilium tuum, neque collegae tui cymbala ac crotala fugi: neque tam fuit timidus, ut, qui in maximis turbinibus, ac fluctibus reip. navem gubernassem, salvamque in portu collocassem, frontis tuae nubeculam, tum collegae tui contaminatum spiritum pertimescerem? Alios ego vidi ventos, alias prospexi animo procellas: aliis impendentibus tempestatibus non cessi, sed his unum me pro omnium salute obtuli.

4. Itaque discessu tum meo omnes illi nefarii gladii de manibus crudelissimis exciderunt: cum quidem tu, o vecors et amens, cum omnes boni abditi, inclusique maererent: templa gemereat, tecta ipsa urbis legerent, complexus est istud funestum animal, ex nefariis stupris, ex civili cruore, ex omnium scelerum importunitate, et flagitiorum impunitate concretum, atque eodem, et loci vestigio, et temporis, arbitria non mei solum, sed patrii funeris abstulisti. Quid ego illorum dierum epulas, quid laetitiam et gratulationem tuam, quid cum tuis sordidissimis gregibus intemperantissimas perpotationes praedicem? quis te illis diebus sobrium, quis agentem aliquid, quod esset licere dignum, quis denique in publico vidit? cum collegae tui domus cantu, et cymbalis personaret, cumque ipse nudus in convivio saltaret, inquo ne tum quidem, cum illum suum saltatorium versaret orbem, fortunae rotam pertimescebat, Hic autem non tam concinnus helluo, nectam

musicus, iacebat in suo Graecorum foetore, atque vino: quod quidem istius in illis resp. luctibus, quasi aliquod Lapitharum, aut Centaurorum convivium ferebatur: in quo nemo potest dicere, utrum iste plus biberit, an vomerit, an effuderit? Tu etiam mentionem facies consulatus tui? aut te fuisse Romae consulem dicere audebis? quid? tu in lictoribus, in toga, et praetexta esse consulatum putas? quae ornamenta etiam in Sex. Clodio, te consule, esse voluisti. Huius te Clodiani canis insignibus consulatum declarari putas? animo consulem esse oportet, consilio, fide, gravitate, vigilantia, cura, toto denique munere consulatus. Ego consulem esse putem, qui Senatum esse in republ. non putavit? et sine consilio consulem numerem, sine quo Romae ne reges quidem esse potuerunt? Etenim illa iam omitto cum servorum delectus haberetur in foro, arma in templum Castoris, luce et palam comportarentur. Id autem templum sublato aditur, evulsis gradibus, a coniuratorum reliquiis, atque a Catilinae praevaricatore quondam, tum ultore armis teneretur: cum equites Romani relegarentur, viri boni lapidibus e foro pellerentur, Senatui non solum iuvare Rempubl. sed ne lugere quidem liceret: cum is, quem hic ordo assentiente Italia, cuctisque gentibus conservatorem patriae iudicarat, nullo iudicio, nulla lege, nullo more, servitio atque armis pelleretur, non dicam auxilio vestro, quod vere licet dicere, sed certe silentio: tum Romae fuisse Consules, quisquam existimabit? qui latrones igitur, siquidem vos consules? qui praedones, qui hostes, qui proditores, qui tyranni nominabantur? magnum nomen est, magna species, magna dignitas, magna maiestas Consulis: non capiunt angustiae pectoris tui, non recipit levitas ista, non egestas animi, non infirmitas ingenii sustiner, non insolentia rerum secundarum, tantam personam, tam gravem, tam severam. Seplasia [Note: (a) Capuanae urbis pars unguentis celebris, quibus voluptuarii utebantur.] me hercule, ut dici audiebam, te ut primum aspexit, Campanum Consulem repudiavit. Audieras Decios, Magios, et de Taurea illo Iubellio aliquid acceperat, in quibus si moderator illa, quae in nostris solet esse Consulibus, non

fuit; at fuit pompa, fuit species, fuit incessus saltem Seplasia dignus, et Capua. Gabinium denique si vidissent duumvirum vestri illi unguentarii, citius agnovissent. Erant illi compti capilli, et madentes cincinnorum fimbriae, et fluentes cerussataeque buccae, dignae Capua, sed illa vetere: nam haec quidem, quae nunc est splendidissimorum hominum: fortissimorum virorum, optimorum civium, mihique amicissimorum multitudine redundat: quoram Capuae te praetextatu nemo aspexit, qui non gemeret desiderio mei, cuius consilio cum universam Rempubl, tum illam ipsam urbem meminerant esse servatam, me inaurata statua donarunt: me patronum unum asciverant: a me se habere vitam, fortunas, liberos arbitrabantur: me et praesentem contra latrocinium tuum, suis decretis, legatisque defenderunt, et absente C. Pompeio referente, et de corporereipubl. tuorum scelerum tela revellente, revocârunt.

5. Consulem tu te fuisse putas, cuius Imperio, qui rempublicam Senatus auctoritate servaret, idem que in Italia, qui omnes omnium gentium triumphis devinxerat, is se in publico tuto statuit posse? An tum eratis consules, cum quacumque de re verbum facere coeperatis, aut ferre ad Senatum, cunctus ordo reclamabat, ostendebatque nihil esse vos acturos, nisi prius de me retulissetis, cum vos quamquam scelere obstricti tenebamini, tamen cupere vos diceretis, sed lege impediri? quae lex privatis hominibus esse lex non videbatur, in usta per servos, incisa per vim, imposita per latrocinium: sublato Senatu, pulsis e foro bonis omnibus, capta republ. contra omnes leges, nullo scripta more. Hanc qui se metuere dicerent, Consules, non dicam animi hominum, sed fasti illi ferre possunt? nam si illam legem non putabatis, quae erat contra omnes leges, indemnati civis, atque integri capitis, bonorumque tribunitia proscriptio, ac tamen obstricti pactione tenebamini: quis vos non modo consules, sed liberos fuisse putet, quorum mens fuit oppressa praemio, lingua adstricta mercede? sin illam vos soli legem putabatis, quisquam vos consules tunc fuisse, aut nunc esse con sulates putet, qui eius civitatis, in qua in Principum numero vultis esse, non leges, non instituta, non mores, non iura noritis? An, cum

proficiscebamini paludati in Provincias, vel emptas, vel ereptas, consules vos quisquam putavit? itaque credo, si minus frequentia sua vestrum egressum ornando, atque celebrando, at ommibus saltim bonis, ut consules; non tristissimis, ut hostes aut proditores, prosequebantur. Tunc etiam immanissimum ac foedissimum monstrum, ausus es meum discessum illum, testem sceleris, et crudelitatis tuae, maledicti et contumeliae loco ponere? quo quidem tempore coepi P. C. fructum immortalem vestri in me et amoris, et iudicii, qui non admurmuratione, sed voce, et clamore abiecti hominis, semivivi furorem petulantiamque fregistis, tu luctum senatus, desiderium equestris ordinis, tu squalorem Italiae, tu curiae taciturnitatem annuam, tu silentium perpetuum iudiciorum ac fori, ut cetera illa in maledicti loco pones, quae meus discessus Reipubl. vulnera inflixit? qui si calamito sissimus fuisset, tamen misericordia dignior, quam contumelia, et cum gloria potius esse coniunctus, quam cumprobro, putaretur.

IMITATIO.

Invectiva Oratione simili Neronem aliquem, Matris propriae, Senecae, Christianaeque Religionis hominum, ut D. Petri, et Pauli, oppressum; vel ludam etiam Christi traditorem; aut Arium, aliumve sceleratae vitae haereticum orthodoxae veterisque fidei oppressorem licebit perstringerae.

III. Una ratio mirifice per congeriem, incrementum et ratiocinationem tum etiam prosopopoeiae beneficio amplificata. Cicero pro Milone. Tom. 3. Orat. 7. post medium.

1. Ut ostendat Milonaem, etiamsi vi Clodium occidisset, absolvendum: eum de caede facta per prosopopoeiam sese

ioctantem et cum summis aequantem viris, inducit, cum seelerum Clodianorum enumeratione.

2. Quantum malorum Reip a Clodio superstite metuendum fuisset, per fictionem Clodio rursum ab inferis excitato, declarat; monetque ob tyrannum sublatum Miloni etiam gratiam deberi.

3. Deorum providentia ac voluntate, qua totum rogatur universum, hanc Clodii caedem ante Sacrarium Bonae Deae, quam violarat, contigisse memorat; in curiamque eius inflammatum funere, ut sine honore, et cum suorum etiam decore sepeliretur.

1. Tam demens non sum, tamque vestri sensus ignarus, atque expers; ut nesciam quid de morte Clodii sentiatis, de qua si iam nollem diluere crimen, tamen impune Miloni palam clamare, atque mentiri gloriose liceret: occidi, occidi, non Sp. Melium, qui annona levanda, iacturisque reifamiliaris, quia nimis amplecti plebem putabatur, in suspicionem incidit regni appetendi: non T. Gracchum, qui collegae Magistratum, per seditionem abrogavit: quorum interfectores implerunt orbem terrarum nominis fui gloria: sed etiam, (auderet enim dicere, cum patriam periculo suo liberasset) cuius nefarium adulterium in pulvinaribus sanctissimis nobilissimae feminae comprehenderunt: eum, cuius supplicio Senatus solennes Religiones expiandas saepec ensuit: eum, quem cum sorore germana nefarium stuprum fecisse L. Lucullus iuratus se quaestionibus habitis dixit comperisse: eum, qui civem, quem Senatus, quem populus, quem omnes gentes urbis ac vitae civium conservatorem iudicabant, servorum armis exterminavit: eum, qui regna dedit, ademit, orbem terrarum quibuscum voluit partitus est: eum, qui pluribus caedibus in foro factis singulari virtute et gloria civem, domum vi et armis compulit: eum, cui nihil unquam nefas fuit, nec in facinore, nec in libidine: eum, qui aedem Nympharum in cendit, ut memoriam publicae recensionis tabulis publicis impressam exstingueret: eum denique, cui iam nulla lex erat, nullum civile ius, nulli possessionum termini: qui non calumnia litium, non iniustis vindiciis ac

Sacramentis alienos fundos, sed castris, exercitu, signis inferendis petebat: qui non solum Etruscos, (eos enim penituscontempserat) sed hunc Cn. Pompeium, virum fortissimum, atque optimum civem, iudicem nostrum pellere possessionibus, armis, castrisque conatus est: qui cum Architectis et decempedis villas multorum, hortosque peragrabat: qui Ianiculo, et Alpibus spem possession um terminabat suarum. Quae vero aderant iam, et impendebant, quonam modo ea aut depellere potuissetis, aut ferre Imperium, si id ille nactus esset? omitto socios, exteras nationes, Reges, retrarchas: (vota enim feceratis, ut in eos se potius mitteret, quam in vestras possessiones, vestra tecta, vestras pecunias) pecunias dico? a liberis medius fidius, et coniugibus vestris numquam ille effrenatas suas libidines cohibuisset. Fingi hac putatis, quae patent, quaenota omnibus, quae tenentur? servorum exercitus illum in urbe conscripturum fuisse, per quos totam Rempubl. resque privatas omnium possideret? Quamobrem si cruentum gladium temens clamaret T. Annius, adeste quaeso, atque audite cives: P. Clodium interfeci: eius furores, quos nullis iudiciis frenare poteramus, hoc ferro et hac dextera a cervicibus vestris repuli: per me unum effectum est, ut ius, aequitas, leges, libertas, pudor, pudicitia civitate manerent: enim vero, quonam modo id factum ferret civitas? Nunc enim quis est, qui non unum post hominum memoriam T. Annium plurimum reipubl. profuisse, maxima laetitia populum Romanum cunctam Italiam, nationes omnes affecisse et dicat, et sentiat? Neque vetera illa populi Romani quanta fuerint gaudia, iudicare: multas tamen iam summorum Imperatorum clarissimas victorias aetas nostra vidit, quarum nullaneque tam diuturnam attulit laetitiam, nec tantam.

Mandate haec memoriae, iudices. Spero multa vos liberosque vestros in Rep. bona esse visuros. In singulis semper ita existimabitis, viro P. Clodio nihil horum vos visuros esse, in spem maximam, et quemadmodum confido, verissimam, adducti sumus, hunc ipsum annum hoc summo viro consule, concussa hommum licentia, cupiditatibus fractis, legibus et iudiciis constitutis, salutarem

civitatem fore, num quis igitur est tam demens, qui hoc P. Clodio vivo contingere potuisse arbitretur? quid? ea, quae tenetis, privata atque vestra, dominante homine furioso, quod ius perpetuae possessionis habere potuissent? non timeo, iudices, ne odio inimicitiarum mearum inflammatus, libentius haec in illum evomere videar, quam verius. Etenim etsi prae cipuum esse debebat, tamen ita communis erat omnium illehostis, ut in communi odio pene ae qualiter versaretur odium meum. Non potest dici satis; ne cogitari quidem, quantum in illo sceleris, quantum exitii fuerit. Quin sic artendite, iudices, nempe haec est quaestio de interitu P. Clodii, fingite animis, liberae enim sunt cogitationes nostrae et quae volunt, sic intuentur, ut ea cernimus, quae videmus. Fingite igitur cogitatione imaginem huius conditionis meae, si possim efficere ut Milonem absolvatis; sed ita, si P. Clodius revixerit. Quid vultu extimuistis? quonam modo ille vos vivus affecerat, quimortuus inani cogitatione percussit? quid? si ipse Cn. Pompeius, qui ea virtute ac fortuna est, ut ea potuerit semper, quae nemo praeter illum: si is, inquam, potuisset, ut quaestionem de morte P. Clodii ferre, sic ipsum ab inferis excitare: utrum putatis facturum fuisse? etiamsi propter amicitiam vellet illum ab inferis revocare, propter Remp. non fecisset, eius igitur mortis sedetis ultores, cuius vitam si putetis per vos restitui posse, nolitis: et de eius nece lata est quaestio, qui si eadem lege reviviscere posset, lata lex numquam esset. Huius ergo interfector non esset etiam confitendo ab iis impetraturus, ne poenam timeret, quos liberavisset? Graeci homines Deorum honores tribuunt iis viris, qui tyrannos necaverunt, quae ego vidi Athenis? quae aliis in urbibus Graeciae? quas res divinas talibus institutas viris? quos cantus? quae carmina? prope ad immortalitatem, et Religionem, et memoriam consecrantur, vostanti conservatorem populi, tanti sceleris ultorem, non modo honoribus nullis afficietis, sed ad supplicium rapi etiam patiemini? confiteretur, inquam, si fecisset, et magno animo, et libenter se fecisse libertatis omnium causa: quod certe ei non confitendum non modo fuisset, verum etiam praedicandum. Etenim si id non negar,

ex quo nihil petit, nisi ut ignoscatur: dubitaret id fateri, ex quo etiam praemia laudis essent petenda? nisi vero gratius putat esse vobis, sui se capitis, quam vestri ordinis, defensorem esse: cum praesertim in ea confessione, si grati esse velletis, honores assequeretur amplissimos, si factum vobis non probaretur: (quamquam qui poterat salus sua cuique non probari?) sed tamen si minus fortissimi viri virtus civibus grata cecldisset, magno animo praestantique cederet ex ingrata civitate. Nam quid esset ingratius, quam laetari ceteros, lugere eum solum; propter quem ceteri laetarentur? quamquam hoc animo semper omnes fuimus in patriae proditoribus opprimendis, ut, quoniam nostra futura esset gloria, periculum quoque et invidiam nostram putaremus. Nam quae mihi contribuen da laus esset ipsi, cum tantum in consulatu meo pro vobis, ac liberis vestris ausus essem, si id, quod conabar, sine maximis dimicationibus meis me esse ausurum arbittarer? quae mulier sceleratum ac perniciosum civem occidere non auderet, si periculum non timeret? proposita invidia, morte, poena, qui nihil segnius Remp, defendit, is, vere vit putandus est. Populigrati est praemiis afficere bene meritos de republ. cives: viri fortis, ne suppliciis quidem moveri ut fortiter fecisse paeniteat. Quamobrem uteretur eadem confessione Titus Annius, qua Ahala, qua Nasica, qua Opimius, quâ Marius, qua nosmetipsi, et si grata resp. esset, laetaretur: siingrata, tamen in gravi fortuna conscientia sua nitiretur.

3. Sed huius beneficii gratiam, iudices, fortuna populi Romani et vestra felicitas, et Dii immortales sibi deberi putant, nec qui nullam vim caelestem existimat, Numenve divinum: quem neque Imperii nostri magnitudo, neque sol ille, nec Caeli, et signorum motus, nec vicessitudines rerum atque ordines movent, nequeid quod maximum est, maiorum sapientia, sacra, qui ceremomias, qui auspicia et ipsi sanctissime coluerunt, et nobis suis posteris prodiderunt. Est, est, profecto illa vis: neque in his corporibus, atque in hac imbecillitate nostra inest quiddam, quod vigeat, et sentiat, et non inest in hoc tanto naturae; tam praeclaro motu; nisi forre iccirco esse non

putant, quia non apparet, nec cernitur: perinde quasi nostram ipsam mentem, qua sapimus, quâ providemus, qua hac ipsa agimus ac dicimus, videre, aut plane, qualis, aut ubi sit, sentire possimus. Ea vis, ea est igitur, quae saepe incredibiles huic urbi felicitates, atque opes attulit, quae illam perniciem extinxit, ac sustulit, cui primum mentem iniecit, ut vi irritare, ferroque lacessere fortissimum virum auderet, vincereturque ab eo, quem si vicisset, habiturus esset impunitatem et licentiam sempiternam. Non est humano consilio, ne mediocri, quidem, iudices; Deorum immortalium cura res illa perfecta. Religiones mehercule ipsae, araeque, cum illam belluam cadere viderunt, commovisse se videntur, et ius in illo suum retinuisse. Vosenim Albani tumuli, atque luci, vos in quam, imploro atque obtestor, vosque Albanorum obrutae arae sacrorum populi romani sociae et aequales, quas ille prae ceps amentia, caesis prostratisque sanctissimis lucis, substructionum insanis molibus oppresserat, vestrae tum arae, vestra vis valuit, quam ille omni scelere polluerat: tuque ex tuo edito monte Latialis Sancte Iupiter, cuius ille lacus nemora, finesque saepe omni nefario stupro et scelere macularas, aliquando ad eum puniendum oculos aperuisti: vobis illae, vobis, vestro in conspectu, serae, sed iustaetamen: et debitae poenae solutae sunt: nisi fortehoc etiam casu factum esse dicimus, ut anteipsum Sacrarium Bonae Deae, quod est in fundo T. Sextii Galli, inprimis honesti et ornati adolescentis anteipsam, inquam, Bonam cum proelium commisisset, primum illud vulnusacceperit, quo teterrimam mortem obiret, ut non absolutus iudicio illo nefario videretur; sed ad hanc in signem poenam reservatus. Nec vero non eadem ira Deorum hanc eius satellibus iniecit amentiam, ut sine imaginibus, sine cantu, sine ludis, sine exequiis, sine lamentis, sine laudationibus, sine funere, oblitus cruore et luto, spoliatus illius, supremi diei celebritate, quam concedere etiam inimici solent, abuteretur etiam abiectus. Non fuisse credo fas, clarissimorum virorum formas illi teterrimo parrieidae aliquid decoris afferre, neque ullo in loco potius mortem eius lacerati, quam in quo vita esset damnata. Dura mihi medius fidius iam fortuna

populi Romani et crudelis videbatur, quae tot annos illum in hanc Rempublicam insultare videret, et pateretur. Polluerat stupro sanctissimas Religiones: Senatus gravissima decreta perfregerat: pecunia se palam a iudicibus redemerat: vexaret in tribunatu Sevatum: omnium ordinum consensu pro salute reip. gesta resciderat: nisi eum Dii immortales in eam mentem impulissent, ut homo effeminatus fortissimum virum conaretur occidere, hodie Rempubl. nullam haberetis. An ille praetor, ille vero Consul, si modo haec templa, atque ipsa moenia stare eo vivo tamdiu, et consulatum eius exspectare potuissent: ille denique vivus mali nihil fecisset, qui mortuus, uno ex suis satellitibus Sex. Clodio duce, curiam intenderit? quo quid miserius, quid acerbius, quid luctuosius vidimus? templum sanctitatis, amplitudinis, mentis, consilii publici, caput urbis, arma sociorum, portum omnium gentium, sedem ab universo populo Romano concessam uniordini inflammari, excindi, funestari: neque id fieri a multitudine imperita, quamquam esset miserum idipsum, sed ab uno, qui cum tantum ausus sit ultor pro mortuo, quid signifer pro vivo non esset ausus? in curiam potissimum abiecit, ut eam mortuus incenderet, quam vivus everterat. Et sunt qui de via Appia quaerantur, taceant de curia. Ecquando ab eo spirante forum potuissent defendi, cuius non restiterit cadaveri curia? ex citare, eum, si potestis ab inferis, fiangetis imptetum vivi, cuius vix sustinetis furias in sepulti nisi frangetis? nisi vero sustinuistis eos, qui cum facibus ad curiam convurrerunt, cum facibus ad Castoris, cum gladris toto foro volitarunt, caedi vidistis populum Romanum concionem gladiis disturbari, cum audiretur silentio M. Caelius tribunuspl. vir fortissimus, et in suscepta causa firmissimus, bonorum voluntati, et autoritati Senatus deditus, et in hac Milonis, sive invidia, sive fortuna singulari, divita et incredibili fide.

IMITATIO.

Saulis vel Isbosethi interfectores, se coram Davide similioratione tueri poterunt, qua ostendant, ne Davidi quidem

optandum, ut adversarii eius reviviscant, ac Dei providentia hanc fuisse caedem proregni incolumitate perpetratam, demonstrent. Alia imitationis idonea, in resolutione orationis Milonianae reperies.

Appendix et Observatio.

Plura ex superioribus exempla licebit petere. Quamquam haec in reliquis plane egregia sunt. Illius porro generalis amplificationis, quam hic minus spectamus, passim in quavis confirmatione imagines reperies: nihil enim est quod orator hac via amplificet, ut cuius officium est copiose ornateque disserere.

CAPUT XXV. De motu animorum concitando.

AD finem denique nostra haec spectat instructio. Superest enim, ut quae de affectibus motuque animorum lib. 1. cap. 23. et 24. tradidimus, suis hic etiam exemplis illustremus. Verum ut docuimus, Ciceronem in suis potissimum conclusionibus ad permovendos auditorum animos vim omnem huius artis atque eloquentiae adhibuisse? ita nobilioribus ex ipso hoc institutum exemplis, quam quae illic vel tradidimus, vel assignavimus, vix possum illustrare.

Quia tamen perorationes illius ad miserationem fere conctiandam spectant, neque aliorum hic affectuum magna ipsi est ratio; recole quae supra dedimus in genere demonstrativo cap. 18. plerisque exemplis, atque inprimis ultimo, ut egregiis amplificationibus ad indignationem odiumque inflammat.

Quod ad hanc artem attinet, praeter illa quae supra lib. 1 dedi, nonnulla ex ipso Cicerone summo movendi artifice adiciam. illudque universe moneo. Tria hic praecipue, ut in omni oratione, spectanda sunt. Primum inventio, alterum dispositio; tertium elocutio est. Inventio praecipua ex rationibus, iam ante ab oratore propositis

delibat, sive rationes ipsas breviter summatimque stringit: dispositio a minoribus plerumque, quae moveri apta funt, ad graviores, velut per gradus enititur, ut denique ex alto collectimque praemat: clocutio, quae prae cipuas hic partes agit, in omnem sese partem, illis, quas cap. 30. signavi, figuris versat, idque per adiuncta rerum praecipue. Ad Deum, preces, obtestationesque, ad homines, exercitationes etiam minasque vertit, dolores suos amoresque, per exclamationes frequentes testatur; trepidationem et gemitus, per suspirationes, ad mutas etiam brutasque res vertitur, tamquam hominum fides subsidiumque deficeret, excitat mortuos, pristina in memoriam, seu merita seu felicitatem reducit, et cum praesenti rerum statu comparat. Verbo, ad omnes seres, personasque, illi de qua agitur rei connexas vertit, etiam dissimiles eidem in comparationem adducit; ut re per omnem artem exaggerata, tamquam fortissima acie, obstantium animos affectusque perfringat. Verum quid praecipuum hac in arte sit, Cicero nobis ostendat.

§. 1. Praecipua ad commovendum auditorem vis in eo posita est, ut Orator prime moveatur. Cicero lib. 2. deorat. §. 64.

Sicut medico diligenti, priusquam conetur aegro adhibere medicinam, non solum morbus eius cui mederi volet, sed etiam consuetudo valentis, et natura corporis cognoscenda ea, sic equidem cum aggredior rem an cipitem et gravem ad animos iudicum pertractandos omni mente in ea cogitatione curaque versor, ut odorer quam saga cissime possum, quid sentiant, quid existiment, quid exspectent, quid velint, quo deduci oratione facillime posse videantur. Si se dant, et sua sponte, quo impellimus, inclinant atque propendent, accipio quod datur, et ad id, unde aliquis flatus ostenditur, velando. Sin est integer quietusque iudex, plus est operis: sunt enim omnia dicendo excitauda, nihil adiuvantenatura. Sed tantam vim habet illa, quae recte a bono Poeta dicta est: flexamina, atque omnium Reginarerum oratio, ut non modo inclinantem erigere, aut stantem inclinate; sed etiam adversantem et

repugnantem, ut Imperator bonus ac fortis capere possit. Quae cum a Crasso tractantur in causis, horrere soleo. Tanta vis animi, tantus impetus, tantus dolor oculis, vultu, gestu, digito denique significari solet: tantum est flumen gravissimorum optimorumque verborum, tam integrae sententiae: tam verae, tam novae, tam sine pigmentis fucoque puerili, ut mihi non solum incendere iudicem, sed ipse videatur ardere. Neque fieri potest, ut doleat is, qui audit; ut oderit, ut in videat, ut pertimescat aliquid, ut fletum, misericordiamque de ducatur: nisi omnes i motus, quos orator adhibere volet iudici, in ipso oratore impressi esse, atque inusti videbuntur. Quod si fictus aliquis dolor suscipiendus esset, et si eiusmodi genere orationis nihil esset, nisi falsum, atque imitatione simulatum: maior ars aliqua forsitan esset requirenda: nunc ego quid tibi, Crasse, qui ceteris accidat, nescio: de me autem causa nulla est, cur apud homines prudentissimos atque amicissimos mentiar: non me hercule unquam apud iudices, aut dolorem, aut invidiam, aut odium excitare dicendo volui quin ipse in commovendis iudicibus iis ipsis sensibus, ad quos illos abducere vellem, permoverer. Neque enim facile est perficere, ut irascatur, cui tu velis, iudex, si tu et ipse id lente ferre videaris, ne; ut oderit eum, quem tu velis, nisi teipsum flagrantem odio ante viderit. Neque ad miseri cordiam abducetur, nisi ei tu signa doloris tui verbis, senteutiis, voce, vultu, collachrymatione, denique ostenderis. Ut enim nulla materies tam facilis ad exardescendum est, quae nisi admoto igne, ignem concipere possit: sic nulla mens est tam ad comprehenden dam vim Oratoris parata, quae possit incendi: nisi inflammatus ad eam, et ardens ipse accesseris. Ac ne forre hoc magnum, ac mirabile esse videatur, hominem toties irasci, toties dolere, toties omni animi motu concitari, praesertim in rebus alienis: magna vis est earum sententiarum, at que eorum locorum, quos agas tractesque dicendo, ut nihil opus sit simulatione, et fallaciis. Ipsa enim natura orationis eius, quae suscipitur ad aliorum animos permovendos, oratorem ipsum magis etiam, quam quenquam eorum, qui audiunt, permovet. et ne hoc in aeusis, in iudiciis, in amicorum periculis, in consensu

hominum, in civitate, in foro accidere miremur: cum agitur non solum ingenii nostri existimatio (nam id esset levius, quamquam cum professus sis, te id posse facere, quod pauci, ne id quidem negligendum est) sed alia sunt maiora multo, fides, officium, diligentia: quib. reb. adducti, etiam cum alienissimos defendimus, tamen eos alienos, si ipsi viri boni volumus haberi, existimare non possumus, sed, ut dixi, ne hoc in nobis mirum esse, videatur, quid potest esse tam fictum, quam versus, quam scena, quam fabulae? tamen in hoc genere saepe ipse vidi, cum ex persona mihi ardere oculi hominis histrionis viderentur, spondalia illa dicentis.

Numquam illum aspectum dicebat, quin mihi Telamon iratus furere, luctu filii, videretur. Ut idem inflexa ad miserabilem sonum voce.

Flens ac lugens dicere videbatur. Quae si ille histrio quotidie cum ageret, tamen recte agere sine dolore non poterat; quid Pacuvium, putatis, inscriben do leni animo, ac amico fuisse? fieri nullo modo potuit. Saepe enim audivi, poetam bonum neminem (id quod a Democrito et Platone in scriptis relictum esse dicunt) sine inflammatione animorum existere posse, et sine quodam afflatu quasi furoris. Quare nolite existimare meipsum, qui non heroum vereres casus, ficto sque luctus vellem imitari, atque adumbrare dicendo; neque actor essem alienae personae, sed auctor meae: cum mihi M. Aquilius in civitate retinendus esset, quae in illa causa peroranda fecerim, sine magno dolore fecisse. Quem enim ego consulem fuisse, Imperatorem ornatum a Senatu, ovantem in Capitolium ascendisse meminissem; hunc cum afflitum, debilitatum, maerentem, in summum discrimen adductum viderem, non potius sum conatus, misericordiam aliis commovere, quam misericordia sum ipse captus. Sensi equidem tum

magnopere moveri iudices, cum excitavi maestum, ac sorditatum senem: et cum ista feci, quae tu Crasse laudas, non arte de qua quid loquar, nescio, sed motu magno animi, ac dolore: ut discin derem tunicam, ut cicatrices ostenderem. Cum C. Marius maerorem orationis meae praesens, ac sedens multis lacrimis suis adiuvaret. Cumque ego illum crebro appellans collegam ei suum commendarem, atque ipsum advocatum ad communem Imperatorum fortunam defendendam, invocarem: non fuisse haec sine meis lacrimis, non sine dolore magno miseratio, omnium que Deorum, et hominum, et civium, et sociorum imploratio, quibus omnibus verbis, quae a me tum sunt habita, si dolor abfuisset meus, non modo non miserabilis, sed etiam irridenda fuisset oratio mea.

§. 2. Quibus rebus animi hominum potissimum moveantur, et adamorem, odium, timorem spero ac miserationem impellantur? ibid. §. 66.

Docuit iam nos longa vita, ususque rerum maximarum, ut quibus rebus animi hominum moverentur, teneremus. Equidem primum considerare soleo, postuletne causa? nam neque parvis in rebus adhibendae sunt hae dicendi; neque ita animatis hominibus, ut nihil ad eorum mentes oratioe flectendas proficere possimus; ne aut irrisione, odio digni putemur; si aut trag oedias agamus in nugis, aut convellere adoriamur ea, quae non possint commoveri. Nam quoniam haec vere maxime sunt in iudicum animis (ut quicumque illi sunt apud quos agemus) oratione molienda, amor, odium, iracundia, invidia, misericordia, spes, laetitia, timor, molestia: sentimus amorem conciliari, si id velle videare, quae sit utile ipsis, apud quos agas, defenderes aut pro bonis viris, laborare. Namque haec res amorem magis conciliat; illa virtutis defensio charitatem: plusque proficit, si proponitur spes utilitatis futurae, quam praeteriti beneficii commemoratio. Enitendum est, ut ostendas in eare, quam defendas, aut dignitatem inesse, aut utilitatem: eum qui cui concilies hunc amorem, significes nihil ad utilitatem suam retulisse, ac nihil omnino fecisse

sua causa. Invidetur enim commodis hominum ipsorum, studiis autem eorum ceteris commodandi favetur. Videndumque hoc loco est, ne, quos ob benefacta diligi volemus, eorumque laudem aut gloriam, cui maxime invideri solet, nimis efferre videamur. Atque iisdem his ex locis, et odium in alios struere discemus, et a nobis ac nostris dimovere. Eademque haec genera tractanda sunt in iracundia, vel excitanda, vel sedanda.

Nam si quod ipsis, qui audiunt, perniciosum, aut inutile sit, id factum augeas, odium creatur: sin quae, aut in bonos viros: aut in eos, in quos quisque minime debuerit, aut in Rempubl. tum excitatur, si non tam acerbum odium, tamen, aut invidiae, aut odii non dissimilis offensio.

Item timor incutitur, aut ex ipsorum periculis, aut ex communibus. Par atque una est ratio spei, laetitiae, molestiae. Sed haud sciam, an acerrimus longe sit omnium motus invidiae. Nec minus virium opus sit, in ea comprimenda, quam in excitanda Invident autem homines maxime paribus, aut inferioribus cum se relictos sentiunt, illos autem docent evolasse. Sed etiam superioribus in videtur saepe vehementer, et eo magis, si intolerantius se iactant, et aequalitatem communis iuris praestantiâ dignitatis, aut fortunae suae transeunt, quae si in flammanda sunt, maxime dicendum est, non esse virtute parta, deinde etiam vitiis atque peccatis tum si erunt honestiora, atque graviora, tamen non esse tanta ulla merita, quanta insolentia hominis, quantumque fastidium. Ad sedandum autem: magno illalabore, magnis periculis esse parta, nec ad suum commodum, sed ad aliorum esse collata, seseque si quam gloriam peperisse videatur, tametsi ea non sit iniqua merces periculi, tamen ea non delectari, totamque ab icere atque deponere: omnino que perficiendum est; ut illa excellens opinione fortuna, cum laboribus et miseriis permista esse videatur.

Iam misericordia movetur, si is, qui audit, adduci potest, ut illa quae de altero deplorantur, ad suas res revocet, quas aut tulerit acerbas, aut timeat, aut intuens alium crebro ad seipsum revertatur. Ita cum singuli casus humanarum graviter accipiantur, si dicuntur dolenter,

tum afflicta et prostrata virtus maxime luctuosa est: et ut illa altera pars orationis, quae probitatis commendatione boni viri debet speciem tueri, lenis, ut iam saepe dixi, atque submissa: sic haec quae suscipitur ab Oratore ad commutandos animos, atque omni ratione flectendos intentata ac vehemens esse debet. Sed est quaedam in his duobus, quorum alterum lege, alterum vehemens esse volumus, difficilis ad pistinguendum similitudo. Nam ex illa lenitate, qua conciliamur iis qui audiunt, ad hanc vim acerrimam, qua eosdem excitamus influat oportet aliquid; et ex hac vi nonnumquam amimi aliquid influendum est illi lenitati: neque est ulla temperantior oratio, quam illa, in qua asperitas contentionis Oratoris ipsius humanitate conceditur: remissio autem lenitatis quadam gravitate et contentione firmatur.

§. 3. Quantum Cicero hoc loquendi genere valuerit. Cicero in Orat. perfecto. §. 26.

Duo sunt quae bene tractata ab Oratore mirabilem eloquentiam faciunt? quorum alterum est quod Graeci h)qiko\n ad naturam, et ad mores, et ad vitae consuetudinem accommodatum;alterum quod iidem paqhtiko\n nominant, quo perturbantur animi et concitantur, in quo uno regnat oratîo. Illud superius come, iucundum, ad benevolentiam conciliandam paratum, hoc vehemens, incensum, incitatum, quo causae eripiuntur: quod cum rabide fertur, sustineri nullo modo potest. Quo genere nos mediocres, aut multo etiam minus, sed magno semper visi impetu saepe adversarios de statu omni deiecimus. Nobis pro familiari reo summus orator non respondit Hortensius. A nobis homo audacissimus Catilina, in Senatu accusatus obmutuit. Nobis privata in causa, magna et gravi cum coepisset Curio pater respondere, subito

assedit, cum sibi venenis ereptam memoriam diceret. Quid ego de miserationibus loquor? quibus eo sum usus pluribus, quod etiam si plures dicebamus, perorationem mihi tamen omnes relinquebant: In quo, ut videret excellere, non ingenio, sed dolore assequebar. Quae qualiacumque sunt, me enim ipsum non paenitet, quanta sint, sed apparent in orationibus. Et si carent libri spirtu illo, propter quem maiora eadem illa cum aguntur, quam cum leguntur, videri solent.

Nec vero miseratione sola mens Iudicum permovenda est (qua nos ita dolenter uti solemus, ut puerum infantem in manibus perorantes teneremus. Ut alia in causa excitato reo nobili, sublato etiam filio parvo, plangore et lamentatione compleremus forum) sed etiam est faciendum, ut irascatur Iudex, mitigetur, invideat, faveat, contemnat, admiretur, oderit, diligat, cupiat, facietate afficiatur, speret, metuat, laetetur, doleat. Qua in varietate duriorum accusatio suppeditabit exempla: mitiorum defensiones meae. Nullo enim modo animus audientis, aut incitari, aut leniri potest, qui modus a me non tentatus sit. Dicerem perfectum, si ita iudicarem, nec in veritate crimen arrogantiae extimescerem. Sed (ut supra dixi) nulla me ingenii, sed magna vis animi inflammat, ut me ipse non teneam, nec unquam is qui audiret incenderetur; nisi ardens ad eum perveniret oratio.

Haec Cicero. Quae nobis viam ad hanc dicendi facultatem, ac vim aperire possunt. Induere autem dicentem aliquando personam huic rei idoneam, tamquam in scena conveniet: offensum gravibus delictis principem, aut gravem virum, sndignatio concitetur: hominem calamitosum et iniuria afflictum, si miseratio ac dolor exspectetur. Videmus enim omnes in propria magis causa et calamitate desertos, ac

§. 4. Exemplum ad odium indignationemque, miserationem ac timorem auditorum concitanda, accommodatum. Ex Philip. 2. Cicer. ante medium.

Accusat Cicero Antonium, velut impulsorem 1. Caesaris ad civile bellum, in quo Cn. Pompeius et Romani oppressi sunt. Et quod Caesari Victori ab Antonio in ludis lupercalibus oblata sit, tamquam Regi ac Tyranno, corona. Licet hanc ille simulate reiecerit, populo applaudenre. Deinde eundem Antonium ut invasorem diversarum possessionum Rubrii, Turselii, Pompei et M. Varronis perstringit, odiumque in hunc, in alios miserationem accendit.

2. Ab iniquitate quâ sceleratos restituic, suos vero consanguineos etiam neglexit.

3. Ab alienorum bonorum, in luxum atque ebrietatem foedissimam impensorum, rapina; ubi affectum terminat.

4. 5. et 6. Eodem argumento miserationem erga Pompeium, indignationem erga Antonium concitat.

8. Hic, ut supr. num. 6. ex Varronis ab Antonio spoliati, comparatione affectus miscet.

morem incutit. Quem num. 10. auget ex Caesaris interfects comparatione, et 11. ex sua, in reipubl. defensione, constantia.

1. Nihil de Caesare tibi (Antoni) confitendum est, causam perniciosissimi belli in persona tua constitisse. O miserum te, si intelligis, miseriorem, si non intelligis hoc literis mandari, hoc memoriae prodi, huius rei ne posteritatem quidem omnium saeculorum unquam immemorem fore. Consules ex Italia pulsos, cumque his Cu. Pompeium, qui Imperii Romani decus ac lumen fuit: omnes consulares, qui per valetudinem exsequi fugam illam clademque potuissent, praetores, praetorios, tribunospl. magnam partem Senatus, omnem sobolem iuventutis, unoque verbo Rempublicam expulsam atque exterminatam suis sedibus. Ut igitur in seminibus est causa arborum et stirpium, sic huius luctuosissimi belli semen tu fuisti? doletis tres exercitus Pop. Roman. interfecit Antonius: desideratis clarissimos cives? eos quoque eripuit vobis Antonius: auctoritas huius ordinis afflicta est? Afflixit Antonius. Omnia denique quae postea vidimus (quid autem mali non vidimus?) si recte rationabimur, uni accepta referemus Antonio. Ut Helena Troianis, sic iste huic Reipubl. causa belli, causa pestis, atque exitii fuit.

2. Reliquae partes tribunatus principio similes Omnia perfecit, quae Senatus, Salva republ. ne fieri possent, perfecerat. Cuius tamen scelus in scelere cognoseite. Restituebat multos damnatos, in his patrui nulla mentio. Si severus; cur non in omnes? si misericors: cur non in suos? sed omitto ceteros, Licinium Lenticulam, de alea condemnatum, collusorem suum restituit; hominem nequissimum, qui non dubitaret vel in foro alea ludere, etc.

3. Quid ego istius decreta, quid rapinas, quid hereditatum possessiones datas. Quid ereptas proferam?

Cogebat egestas, quo se everteret non habebat. Nondum ei tanta a L. Rubirio, non a L. Turselio haereditas venerat: nondum in Cn. Pompeii locum, multorumque aliorum, qui aberant, repentinus heres successerat. Erat ei vivendum latronum ritu, ut tantum haberet, quantum repere potuisset. Sed haec quae robustioris improbitatis sunt, omittamus: loquar potius de iniquissimo genere levitatis. Tu istis faucibus, istis lateribus, ista gladiatoria totius corporis firmitate tantum vini in Hippiae nuptiis exhauseras, ut tibi necesse esset in populi Romani conspectu vomere postridie: ô rem non modo visu foedam, sed etiam auditu. Si inter cenam, in tuis immanibus illis poculis hoc tibi accidisset; quis hoc non turpe duceret? in coetu vero Pop. Roman. negotium publ. gerens Magister equitum, cui ructare turpe esset, is vomens, frustris esculentis vinum redolentibus gremium suum et torum tribunal implevit.

4. Sed hoc ipse fatetur esse in suis sordibus; veniamus ad splendida. Caesar Alexandriam se recepit, felix, ut sibi quidem videbatur (mea autem sententia, si quis Reipubl. sit infelix, felix esse non potest) hasta posita pro aede Iovis Statoris, bona (miserum me: consumptis enim lacrimis tamen infixus animo haeret dolor) bona, inquam Cn. Pompeii Magni voci acerbissimae subiecta praeconis. Una in illa re servitutis oblita civitas ingemuit, servientibusque animis, cum omnia metu tenerentur, gemitus tamen Pop. R. liber fuit: exspectantibus omnibus, quisnam esser ram impius, tam demens, tam Diis hominibusque hostis, qui ad illud scelus sectionis auderer accedere. Inventus est nemo praeter Antonium: praesertim cum tot essent circa hastam illam, qui alia omnia auderent; unus in ventus est, qui id auderet, quae omnium fugisset et formidasset audacia: Tantus igitur te stupor oppressit, vel, ut verius dicam, tantus furor, ut primum cum sector obscene sis isto loco natus, deinde cum Pompeii sector, non te execrandum Pop. R. non

detestabilem, non omnes tibi Deos, omnes homines, et esse inimicos, et futuros scias?

5. At quam insolenter statim helluo invasit eius viri fortunas, cuius virtute terribilior erat Pop. Roman, exteris gentibus, iustitia carior? In eius igitur copias cum se subito ingurgitasser, exsultabat gaudio persona de Mimis, modo egens, repente dives. Sed, ut est apud Poetam nescio quem, male parta male dilabuntur; incredibile, ac simile portenti est, quonam modo illa ram multa, tam paucis, non dico mensibus, sed diebus, effuderit. Maximus auri numerus fuit, permagnum optimi pondus argenti, pretiosa vestis, multa et lauta suppellex, et magnifica multis locis, non illa quidem luxuriosi hominis, sed tamen abundantis. Horum paucis diebus nihil erat. Quae Charybdis tam vorax, Charybdin dico? (quae si fuit, fuit animal unum) oceanus medius fidius vix videtur tot res tam dissipatas, tam distantibus in locis positas, tam cito absorhere potuisse. Nihil erat clausum, nihil obsignatum, nihil scriptum. Apothecae totae nequissimis hominibus condonabantur. Alia Mimi rapiebant, alia Mimae. Domus erat aleatoribus referta, plena ebriorum, totos dies portabatur atque in locis pluribus etc.

6. At eiusdem aedes et hortos tanta nequitia consumpsit. O audaciam immanem! Tu ingredi illam domum ausus es? tu illud sanctissimum limen intrare? tum illarum aedium Diis Penatibus os importunissimum ostendere? quam domum aliquandiu nemo adspicere poterat, nemo sine lacrimis praeterire, hac te in domo tamdiu diversari non pudet? in qua, quamvis nihil sapias, tamen nihil tibi potest esse iucundum. An illa vestibula, rostra, spolia cum adspexisti, domum tuam te introire putas? Fieri non potest, quamvis enim

sine mente, sine sensu sis, ut es: tamen et re, et tua, et tuosnosti. Me quidem miserat parietum ipsorum, atque tectorum. Quid enim unquam domus illa viderat, nisi iudicum, nisi ex optimo more et sanctissima disciplina? Fuit enim ille vir, P. C. ut scitis, cum foris clarus, tum domi admirandus neque rebus exteris magis laudandus, quam institutis domesticis, huius in sedibus, pro cubiculis stabula, protricliniis popinae sunt.

7. Sed ne forte, ex multis rebus gestis M. Antonii, rem unam pulcherrimam transibat oratio, ad lupercalia veniamus. Non dissimulat, P. C. apparer esse commotum, sudat, pallet, quidlibet, modo ne nauscet [Note: (a) Hoc est, vomat, ut solet.] faciat, quod in porticu Minucia fecit, [Note: (b) Ubilupertum egit.] Quae potest esse turpitudinis tantae defensio? Cupio audire, ut videam, ubi rhetoris tanta merces, ubi campus Leontinus appareat. Sedebat in rostris collega tuus (Iulius Caesar) amictus toga purpurea in sella aurea: coronatus: ascendis, accedis ad sellam [Note: (c) Qui ager illi a Caesare datus est.] ita eras Lupercus ut te esse consulem meminisse deberes diadema ostendis, gemitus toto foro. Unde diadema? non enim abiectum sustuleras, sed attuleras domo meditatum et cogitatum scelus. Tu diadema imponebas cum plangorepopuli; ille cum plausu reiciebat. Tu ergo unus, scelerate, inventus es, qui cum auctor regni esses, eum quem collegam regni habebas, dominum habere velles: et idem tentares, quid Pop. Roman. ferre, et pati posset. At etiam misericordiam captabas: supplex te ad pedes abiciebas: quid petens? ut servires. O praeclaram illam eloquentiam tuam; cum et nudus (Lupercorum more) concionatus quid hocturpius? quid foedius? quid suppliciis omnibus dignius? num exspectas, dum te stimulis fodiam? haec te si ullam partem sensus habes lacerat, haec cruentatoratio. Vereor, ne imminuam summorum virorum gloriam; dicam tamen dolore commotus. Quid indignius, quam vivere eum, qui imposuerit diadema, cum omnes fateantur, iure interfectum esse quiabiicerit.

8. Advolasin M. Varronis sanctissimi atque integerrimi viri fundum Cassinatem. Quo iure? quo ore? Eodem, inquies quo in haeredum L. Rubri, quo in haeredum L. Turselii paedia, quo in reliquas innumerabiles possessiones. Misissete dicis Alexandriam, qui emeret a Caesare. Remove gladios parum per illos quos videmus, iam inrelliges aliam esse causam hastae Caesaris, aliam confidentiae et temeritatis tuae. Non enim te Dominus illis sedibus, sed quivis amicus vicinus, hospes, procuratoraccedit. At quam multos dies in ea villa turpissime est perbacchatus? ab hora tertia bibebatur, ludebatur, vomebatur. O recta ipsa misera, quam dispari Domino! quamquam quomodo iste Dominus, sed tamen quam a dispari ten ebantur? Studiorum enim suorum M. Varro, voluit esse illud, non libidinum diversorium. Quae in illa villa ante dicebantur? quae cogitabantur? quae litteris mandabantur? Iura Pop. R. monumenta maiorum, omnis sapientiae ratio, omnisque doctrina At vero te in quilino, (non enim Domino) personabant omnia vocibus ebriorum, natabant pavimenta vino, madebant parietes, scorta inter matresfamilias versabantur.

9. Sed praeterita omittamus; hunc unum diem, hunc unum, inquam, hodiern um diem, hoc punctum temporis, quo loquor, defende, si ptes. Cur armatorum corona Senatus septus est? cur me tui satellites cum gladiis audiunt? cur valvae Concordiae non patent? cum homines omnium gentium, maxime barbaros Ithyreos, cum sagittis deducis in forum? Praesidii sui causa se facere dicit. Nonneigitur millies perire est melius, quam in sua civitate sine armatorum prae sidio non posse vivere? Sed nullum est isthoc, mihi crede, praesidium. Charitate et benevolentia civium septum oportet esse, non armis. Eripiet, extorquebit tibi ista Pop. R. utinam salvis nobis! Sed quoquo modo nobiscum egeris, dum istis consiliis uteris, non potes esse, mihi, crede diuturnus.

10. Recordare, M. Antonii, diem illum quo dictaturam sustulisti; pone ante oculos Laetitiam Senatus populique Rom. Confercum hac nun dinatione tua, tuorumque tum intelliges quantum ad laudem et lucrum intersit. Sed

nimirum, ut quidam morbo aliquo et sensus stupore, suavitatem cibi non sentiunt, sic libidinosi, avari, facinorosi verae laudis gustum non habent. Sed si te laus illicere ad ad recte faciendum non potest; ne metus quidem a foedissimis factis potest avocare? iudicia non metuis? si propter innocentiam, laudo: si propter vim, non intelligis, ei, qui isto modo iudicia non timeat, quid timendum sit. Quod si non metuis viros fortes, egregiosque cives, quod a corpore tuo prohibentur armis; tuite, mihi crede, diutius non ferent. Non intelligis, satis esse viris fortibus didicisse, quam sit pulchrum, beneficio gratum, fama gloriosum tyrannum occidere? an cum illum (I. Caesarem) homines non tulerint, te ferent? Nisi vero aut maioribus habes benesiciis obligatos quam ille quosdam habuit ex iis, a quibus est interfectus: aut tu es ulla re cum eo comparandus. Fuit in illo ingenium, ratio, memoria, litteratura, cogitatio, diligentia. Res bello gesserat, quamdiu Reip. calamitosas, attamen magnas. Multos annos regnare est meditatus, magno labore, magnis periculis, quae cogitaverat effecerat: muneribus, monumentis, congiariis, epulis multitudinem imperitam lenierat: suos praemiis, adversarios clementiae specie devinxerat. Quid multa? attulerat iam liberae civitati, partim metu, partim patientia consuetudinem serviendi. Cum illo ego te dominandi cupiditate conferre possum, ceteris vero rebus nullo modo es comparandus.

11. Sed de te tu ipse videris, ego de me ipso profitebor. Defendi Remp. adolescens, non deseram senex: contempsi Catilinae gladios, non pertimescam tuos. Quin etiam corpus libenter obtulerim, si repraesentari morte mea libertas civitatis potest. Utinam aliquando dolor Pop. R. pariat, quod iamdiu parturit. Etenim si abhinc annos prope viginti, hoc ipso in templo negavi, posse mortem immaturam esse consulari: quanto verius nunc negabo seni? Mihi vero P. C. iam etiam optanda mors est, perfuncto rebus iis, quas adeptus sum, quasque gessi. Duo modo haec opto: unum, ut moriens Pop R. liberum relinquam: hoc mihi maius a Diis immortalibus dari nihil potest: alterum ut ita cuique eveniat, ut de republ. quisquis meretur.

§. 5. Exemplum D. Hieronymi, quae ad fugam et detestationem soeleris Bethlehemiticum Monachum apostatam libidine captum incitat. lib. 2. Epist. 3.

Infelicissime mortalium, tu speluncam illam in qua Dei filius natus est, et terra nostra dabat fructum suum, de stupro condicturus ingrederis? nonnetimes, ne de praesepi infans vagiat? ne purpurea Virgote videat? ne Mater Domini contempletur? Angeli clamant, Pastores currunt, stella desuper ritulat, Magi adorant, Herodes terretur. Hierosolyma conturbatur: et in cubiculum Virginis decepturus, irrepis? Paveo miser, et tam mente quam corpore perhorresco, ponere tibi volens ante oculos tuos opus tuum.

Tota Ecclesia nocturnis vigiliis Christum Dominum personabat, et in diversarum Gentium linguis unus in laudibus Dei spiritus concinebat. Tuinter ostia quondam praesepis Domini, nunc Altaris, amatorias Epistolas fulciebas, quas postea illa miserabilis, quasi flexo adoratura genu, in veniret, et legeret. Et stabas deinceps in choro psallentium, et impudicis nutibus loquebaris. Proh nefas! non possum ultra progredi. Prorumpunt lacrimae antequam verba, et indignatione pariter ac dolore in ipso meatu faucium spiritus coarctatur. Ubi mare illud eloquentiae Tullianae? ubi torrens fluvius Demosthenis? nunc profecto mutui essetis ambo, et vestra lingua torpesceret. Immensa res est, quam nulla Eloquentia explicare queat. Repertum est facinus, quod nec Mimus fingere, nec Scurra ludere, nec Attelanus possit effari Nihil dico amplius. Venerabile praesepe, et campi, me non sinunt plus credere, quam te voluntate tantum, et animo corruisse.

Miser! nonne quando in spelunca cum Virgine stare coepisti, caligaverunt oculi tui, lingua torpuit, conciderunt brachia, pectus intremuit, nutavit incessus? A vespere usque mane fenestrae illius assides, et quia propter altitudinem, haerere vobis cominus non licebat, per funiculum vel accipis aliquid, velremittis. Vide quanta diligentia Domini fuerit, ut numquam domi Virginem, nisi in Ecclesia videris, et cum talem uterque vestrum habuerit

voluntatem, nisi per fenestram nocte facultas vobis non fuerit colloquendi. Oriebatur tibi Sol in vito, exanguis, marcidus, pallidus, ut suspicione omni careres Evangelium Christi, quasi Diaconus lectitabas. Nos pallorem ieiunii putabamus,exangue os contra institutum,ac morem tuum quasi confectum vigiliis mirabamur.

Iam tibi et scalae per quas deponeres miseriam, parabantur: iam iter depositum, decreta navigia, condicta dies, fuga animo pertractata: Et ecce Angelus ille cubiculi Mariae ianitor, cunarum Domini custos, et infantis Christi gerulus, coram quo tanta faciebas, ipse te prodidit. O funestos oculos meos! ô diem illum omnimaledictione dignissimum, in quo Epistolas illas tuas, quas huiusque retinemus, consternata mente legi. Quae tibi turpitudines? quae blanditiae? quanta de conducto stupro exsultatio? haeccine Diaconum non dicam loqui, sed scire potuisse? ubi miser ita didicisti, qui in Ecclesia te nutritum esse iactabas? nisi quod in eisdem Epistolis iuras te numquam pudicum, numquam fuisse Diaconum. Si negare volueris manustua teredarguet, ipsi apices proclamabunt.

Habeto igitur interim lucrum sceleris, non possum tibi ingerere quod scripsisti. Non doleo demaledictis, hoc plango, quod teipse non plangis, quod te non sentis mortuum, quod quasi gladiator, paratus libitinae in proprium funus ornaris. Amiciris linteis, digitosannulis oneras, dentes pulvere teris, ratos in rubenti calvaria digeris capillos: taurina cervix, adipeis intumescens, nec, quia propter libidinem fracta est, inclinatur. Super haec unguenta fragras, mutas balneas; et contra renascentes pilos pugnas, perforum ac plateas, nitidus ac politus amator incedis. Convertere miser ad Dominum, ut ad te Dominus convertatur.

INDEX MATERIARUM ET LOCORUM COMMUNIUM.

Amicitia quid, qualisque sit virtus. 60 quomodo colenda. 364. quis amicus deligendus. 365. quo discrimine personarum 316 cum virtute iungenda. 368 adulationem submovendam. 372. et 436. etc. Cum pluribus recte colitur. 436. etc. Laus amicitiae. 703. etc.

Amor quid sit, et quomodo ad bonum concitandus. 103 eius vis et potentia descripta. 339. Principis et subditorum. 754. Amore patriae privatae inimicitiae deponendae sunt. 825. et seq.

Apologus membrorum hominis dissidentium. 280 Culicis divertentis ad apes. 281. ad 282. Tibicinis frustra piscibus continentis. p. 283. Murium stultum consilium adversus Cattum. 284. Vulpis a muscis obsessae. 285. ad 286. Equi contra cervos ducti. 287. Luporum ovibus acem deferentium. ibid. de Herculis bivio. 294. Leonis et cervae. 296.

Beata vita per mala corporis fortunarumque non tollitur, ideo que in bonis externis fita non est. 388. In virtute vero est collocata. 422

Bellicarum rerum administratio urbanis postponenda est. 463. quomodo administranda? 465

Caesar Pompeium vincit. 237. fastos emendat. 239. clementissimus. Ibidem, etc. occiditur. 241

Ciceronis vita, actiones et mors. 204. ad 749. sine dolore natus. 204. poesi studet, ibid. Voluptatis fugiens. p. 205. causas aggreditur. pag. 206. etc. Consul Remp. praeclare defendit. 226. exulat. 225. revocatus. 227. militat feliciter, 234. partes Pompei adversus Caesarem sequitur. 236. conciliatur Caesari. ibid. adversatur Antonio. pag. 244. opprimitur. pag 248.

Clodius quis fuerit, et quantus Ciceronis hostis. pag. 222. et 223. etc. mors funesta. 232

Cupiditatibus suis qui imperat, vere imperat, qui subest, servit. pag. 439. 440. 441. Cupiditate varia iactati, pag. 752.

Deus rerum omnium opifex. 314. 315. et seq. Unde colligatur Deum esse in mundo. 820. 821. et seq.

Eloquentia rebuspubl. profuit. 708. 709. et seq. Mali tamen ea abusi sunt. Eloquentia perfecta res diffi cilis est. 712. ad 716. Ad vulgus accommodanda, ibid. vis ac dignitas. 717. 718. Saepe noxia. 830. variarum rerum cognitione in diget. 722. etc. Utilis et honorifica magis quam Poesis. 729. ad 730.

Exilium non facit miseros. 394. Exilione an morte protlitor Catilina multandus? 850

Fortitudo quid, qualisque sit virtus. p. 61. forti viro cavenda elatio. 737. honestas tantum spectanda. 738

Hominis diversis affectibus obnoxii deseriptio. 336. 337. reip. similis est. ibid.

Imperatoris boni in bello solertia. 739. ad 741. et seq. etc. instructio. 758. et seq. virtus. 744. et auctoritas. 743. felicitas. 763. virtures diversae. 831

Instructio Magistrorum et Discipulorum pro schola Humanitatis. 250. etc. pro Rhetorica. 516

Iudicis Verris av aritia. 839. Iudices in Reis vitae anteactae rationem habere convenit. 867. et seq.

Iustitia et principum et agrestium vita maxime ornatur pag. 385. 386. et seq. Traiani aequitas. 753

Liberalitas, quid, qualisque sit virtus. 60. In quibus rebus damnanda, ut prosusio. pag. 417

Libido mulieris orarorie perstricta. pag. 635. hominis Ecclesiastici deplorata. pag. 943. etc.

Mores probi et improbi. 388. Cuique hominum generi convenientes. pag. 356. 396. Diversarum gentium diversi. pag. 401.

Mors senibus non metuenda, qui ducit ad vitam etc. 443. et seq. a Socrate recte contempta. pag. 520. ad 524.

Orator quis perfectissimus et quomodo ab historico et Poeta separandus. 184. etc.

Oratio alia incisa, alia circumducta, aliamedia est. 155. et seq. Formae orationis diversae. 181. in Epidictico excellit Isocrates. 183. etc.

Parentum pro filiis intercedentium. 793. etc. Sororis pro fratre Reo pthetice intercedentis descriptio. 904

Pompeius piratico et Mithridatico bello magna laude praefuit. 214. adversus Caesarem pugnat et cadit. 237.

Princeps in republica favorem omnibusque aequalem impendat. 467. reliquis exemplo sit. 746. et 747. etc.

Religio quid, qualisque sit virtus. 58. 59. neglecta a Clodio. 853. etc. a Gallis. 863

Rempubl. bene administrare laudabilius, quam solitariam vitam agere. 424. ad 428. studium bene administrandi. 804. 806.

Res urbanas administrare, quam bellicas laudabilius est. 462. etc. quomodo administrandae sint. 466

Seditio turbatae civitatis. pag. 772. Unde nascatur. p. 800. in Apologo membrorum. 280. et seq.

Servitus misera est suis parere cupiditaribus, et opibus et honori. 439. ad 442.

Tributorum onera subditos ad rebellionem incitant. 407. 408. 409. Novi Domini augent fere Tributa, in Apologo vulpis. 285. et seq. Novis Titulis male extorquentur. 879

Tyranni metuunt dum metuuntur. 410. ad 414. non coluntur nisi ficta amicitia. 438

Verres Praetor Siciliae a Cicerone ob flagitia insigni elo quentiâ perstrictus. 320. 835.

Voluptas bestialis est corporis. 326. et 529. ad 510. noxia omnibus. 375. etc. Sua illi satietas inest. p. 454. Saepe non satiatur. p. 459. et seq. Sapientiae inimica. 458

Ut quaedam properato et inconstanti typothetarum labore impressa sunt, ita erratis non vacant. Ad quae hodie tamquam ad scopulum plerique scriptorum alliduntur, ut non nisi quassata nave portum subeant. Non vacabat modo huc ad syllabum conferre male divulsa. Pleraque eiusmodi sunt, quae a quolibet non omnino rudi discerni possint. Illud obiter moneo: Exemplum 3. quod p. 770. pro Poetis adducitur male transpositum, spectare ad genus demonstrativum. In pag. vero 968. lin. 26. quaedam verba omissa totum sensum destruere; ideoque sic legendum. Hoc animo semper fui, ut invidiam virtute partam, gloriam non invidiam putarem.