Regeln fuer die Texterfassung 03/2001
not necessary
PRaeliminaris aliqua de figuris exercitatio Rhetoribus necessaria, est priusquam ipsam Eloquentiae palaestram et arcem subeat.
Noverit iam futurus orator alias in verbis, et eas quidem levioris operae studiique figuras reperiri: alias in sententiis, quae maius, et orationi pondus adferant, et conatum scribentis requirant. His autem figuris tamquam diverso orationem habitu cultuque nitescere: ut cum etiam idem dicitur, aliud tamen figurarum beneficio dici videatur.
Discat igitur 1. Observandum Oratori, quo genere dicendi utatur. Nam in exornativo illo, quod ad solam oblectationem instituitur, figurae verborum, atque illae inprimis, quae ex similitudine nascuntur, locum reperiunt; in aliis vero ad persuasionem motumque comparatis pauciores verborum figurae, praeter repetitiones, polisyndeta, et asyndeta, usurpantur, quae faciles cognitu sunt, magnam tamen orationi vim conciliant. Universe autem verba figurari, si vel praeter usum vulgarem adicias, vel detrahas quippiam; vel certa inter se lege compares ac componas.
Discat 2. Sententiarum figuris praecipuum inesse pondus, atque has in illo potissimum consistere, ut orator in omnes se partes dicendo verset, hoc est, nunc alios, nunc seipsum, nunc Deum et inanimas etiam res compellet, interroget, invitet, admittat, aut reiciat: contraque illis etiam orationem tribuat, ut interrogetur, provocetur, atque etiam respondeat, affectus moresque, vel suos orationi, timendo, deprecando, optando imprimat. Quae ubi semel universim candidatus eloquentiae apprehenderit, nihil ad quascumque figuras in orationem inducendas reperiet difficultatis, modo aliquibus Ciceronis exemplis ad hanc rem instructus accesserit.
Praxis vero exercendi haec esse poterit. Primo Magister rem scribendam aut dictet, aut narret sine illo figurarum, quem a discipulis requiret, ornatu: hi vero exceptam ornare, ex regulis iam praescriptis, aut praelectis Ciceronis exemplis non dissimilibus contendant.
Do exemplum in figuris verborum, suadet his verbis pacem.
Consul qui popularis videri et esse desiderat, si rempubl. nactus fuerit, quae timore malorum impendentium turbata sit, et in qua perversi homines in foro ac curia dominentur, fidem tollant, ac iudicia violent, regnum et imperia moliantur; ille pacis studio libertatis amore, et otii iucunditate omnes foveat ac recreet, etc.
Iubet vero Magister haec figuris verborum acrioribus, hoc est, repetitionibus, polisyndetis, aut asyndetis ornare simul et amplificare, ac postquam labores discipulorum inspexerit, quaeque recte, aut minus apte usurpata sint, monuerit, illud Ciceronis exemplum proponat, quo is contra Rullum in Agra 2. usus est, post princip.
Ego qualem acceperint rempubl. Quirites, intelligo, plenam
sollicitudinis, plenam timoris: in qua nihil erat mali, nihil ad versi,
quod non boni metuerent, improbi exspectarent, omnia turbulenta consilia
contra hunc reipubl. statum, et contra vestrum otium partim iniri,
partim nobis Consulibus designatis inita esse dicebantur. Sublata erat
de foro fides, non ictu aliquo novae calamitatis, sed suspicione ac
perturbatione iudiciorum: novae dominationes, extraordinaria non
imperia, sed regna quaeri putabantur. Quae cum ego non solum suspicarer,
sed plane cernerem (neque enim obscure gerebantur) dixi, in Senatu, hoc
magistratu me popularem onsulem futurum. Quid enim est tam populare quam
pax? qua non modo ii, quibus natura sensum dedit; sed etiam tecta atque
agri mihi laetari videntur. Quid tam populare, quam libertas? quam
non
Vides hanc orationem tam alyndeto, seu dissolutione, quam repetitione eiusdem sententiae non mediocriter ornari atque incitari.
Monendi tamen erunt adolescentes, ne nimia hic frequentia, aut etiam affectatione quadam repetitionis offendant. Quod mihi non omnino hac eadem in oratione vitasse Cicero videtur, quando sic Rullum exagitat.
Quis legem tulit? Rullus, quis maiorem partem populi suffragiis privavit? Rullus. Quis tribus, quas voluit, vocavit, nullo custode sortitus: Rullus. Quis decemviros, quos voluit, renuntiavit? idem Rullus. Quem Principem renuntiavit? Rullum.
Hic ego ultimam abesse repetitionem, et reliquas nonnullas paulo longioribus intervallis in verbum idem malim recidere.
Rursum de elegantia singulari, quam oppositio repetitioni immista conciliat, doceri poterunt. Ut pro Roscio Amerino Cicero.
Accusant ii, qui fortunas eius invaserunt; causam dicit is, cui nihil praeter calamitatem reliquerunt. Accusant ii, quibus occidi patrem Sext. Roscii bono fuit; causam dicit is cui non modo luctum mors patris attulit, verum etiam egestatem. Accusant ii, qui hunc ipsum summe iugulare cupierunt; causam dicit is, quietiam ad hoc iudicium cum praesidio venit, ne hic ibidem ante oculos vestros trucidaretur. Denique accusant ii, quos populus poscit, causam dicit is, qui unus relictus ex nefaria illorum caede restat.
Aliud exemplum in figuris iis sententiarum, qui ad
Quamvis adolescentiae magis aliqua ad lusum libertas concessa sit. Haec tamen illi moderatio servanda est, ne vel pudorem cuiusquam, vel honorem laedat. Et si nonnumquam ad inanes adolescentiae cupiditates deflexerit, ad frugem et curam reipubl. sese recipiat. Neque tamen quisquam existimet, me probare talem adolescentiae libertatem, qua ad vitia ac voluptates deflectit; potius omni laude dignum censeo, priscisque etiam Camillis ac Fabriciis comparandum, quem remissio illa, ludi, et convivia tum ceterae eius aetatis voluptates non aliquando abripiunt.
Haec eiusmodi sententiarum figuris, quibus orationem ad alios convertimus, et vel ii dem aliquid tribuimus, vel negamus, vel eorum dicta inducimus, atque expendimus. exornare licebit. Ex Cicerone etiam locum reperies, ubi facem hac in sententia illustranda praetulit, sic enim pro Caelio illum poteris loquentem paucis mutatis inducere.
Detur aliquid aetati, sit adolescentia liberior, non omnia denegentur. Dummodo illa in hoc genere praescriptio moderatioque teneatur: parcat iuventus pudicitiae suae, ne spoliet alienam, ne effundat patrimonium, ne foenore trueidetur, ne incurrat in alterius domum atque famam, ne probrum castis, labemintegris, infamiam bonis inferat, ne quem interimat, ne intersit insidiis, scelere careat.
Postremo cum dederit aliquid temporis ad ludum aetatis, atque ad inanes hasce adolescentiae cupiditates, revocet se aliquando ad curam rei domesticae, reiforensis, reipublicae; ut ea, quae ratione ante non perspexerat, satietate abiecisse, experiendo contempsisse videatur.
Dicet aliquis, haec igitur est tua disciplina? sic tu instituis
adolescentes? ob hanc tibi causam hunc puerum parens commendavit, et
tradidit, ut in voluptatibus adolescentiam suam collocaret, et hanc tu
vitam et studia desenderes? Ego, siquis Iudices, hoc animi robore,
Vides hic principio concessionem, deinde prolepsin, seu praeoccupationem hoc argumentum scriptionis ornasse, per quas illustrius longe gratiusque est redditum. Invenies plura horum exempla, ubi de Refutatione agemus inferius.
Tertium de gravioribus figuris sententiarum, quae non tantum delectant, sed et movent, exemplum propono, ut sunt hypotyposis, ethopoeia, prosopopoeia, et Apostrophe, quibus alio s acrius compellamus, mores, affectus, vocesque illorum exprimimus. Sit hoc Magistrithema, quo feminam leviculam obiurget, ac deinde et adolescentem quod a consortio suspecto non abstineant.
1. Quo te modo compellem, o mulier, ut ab hoc adolescentis consortio abstraham? optarem certe ex proavis tuis superesse virum laudatissimum Appium, qui alia tibi praecepta daturus esset. Cogita quantae dignitalis virum nacta sis, quibus parentibus, quo genere, qua familia orta sis, et potius laudatissimae famae cognitas tuas Claudias, quam dissolutae vitae fratrem imitare, noli obscurare gloriam fortissimi viri proavi tui Appii, qui aeternam suorum factorum posteris memoriam reliquit. sive cum adversus hostes pugnaret, sive cum magnifieis domi operibus ornaret rempubl.
2. Sed quam insanum hoc tuum est facinus, quod accusatores huius adolescentis a te subordinati, ut huic noceant, tua convivia in balneis instituta, et scelera non dissimulent, quae si quidem vera sint, apparet nihil tibi esse credendum.
3. Denique non intelligo cur huius, licet formosi, adolescentis consuetudinem ambias, cum et durum parcumque habeat patrem, et ipse tuos amores respuat, ac dona etiam aspernetur.
4. Quibus enim verbis talem filium pater compellasset, an non illius apud Caecilianum patris vehementis ac duri? Cur te in istam vicinitatem meretriciam contulisti, etc.
Hoc argumentum rursum ex Cicerone pro Caelio desumptum est, adversus Clodiam p. Clodii (gravissimi hostis Tulli) sororem. Quod iccirco in his exemplis praestiti; ut quemadmodum ipse Cicero per illustres hoc figuras tractasset, facilius innotesceret.
Quod si tamen idem in diversis personis argumentum tractare potius ac proponere studiosis lubeat, facile reperies simile, ut in Phoedra Hippolyti Noverca, aut Putipharis uxore casti Iosephi consuetudinem prensante.
Postquam igitur adolescentibus imperaris, ut primam huius, aut similis argumenti partem, inducta defuncti avi Prosopopoeia exornent, et amplificent: alteram vero Apostrophe ipsius Oratoris: tertiam nova Prosopopoeia fratris adhuc superstitis ad sororem: quartam denique Apostrophe cum admixta prosopopoeia ad ipsum adolescentem immerito traductum. Videbis primo ut suas quisque partes egerit, probanda laudabis, emendanda corriges, ac postremo ciceronis ipsis exemplum propones, quod pro Caelio, circa medium, tale est.
1. Muliebres mihi numquam inimicitias gerendas, putavi, praesertim, cum
ea, quam omnes semper amicam omnium potius, quam cuiusquam inimicam
putaverunt, sed tamen ex ipsa quaeram prius, utrum me secum severe, et
graviter, et prisce agere malit, an remisse, ac leniter, et urbane? Si
illo austero more, ac modo: aliquis mihi ab inferis excitandus est ex
barbatis illis, non
2. Tu modo mulier, (iam enim ipse tecum nulla persona introducta loquor)
si ea, quae facis, quae dicis, quae insimulas, quae moliris, quae
arguis, probare cogitas, rationem tantae familiaritatis, tantae
consuetudinis, tantae
3. Sin autem urbanius me agere mavis: sic agam tecum: removebo illum senem durum ac pene agrestem, ex hisque tuis sumam aliquem, ac potissimum minimum fratrem tuum, qui est in isto genere urbanissimus, qui te amat plurimum, qui, propter nescio quam, credo timiditatem, et nocturnos quodsdam inanes metus, tecum semper pusio cubitavit, eum putato tecum loqui: quid tumultuaris soror? quid insanis? quid, clamores exorsa, verbis parvam rem magnam facis? Vicinum adolescentulum adspexisti: candor huiuste et procertias, vultus, oculique perpulerunt? saepius videre voluisti; nonnumquam in iisdem hortis visa nobilis mulier, illum filium-fmilias patre parco ac tenaci habere tuis copiis devinctum non potes: calcitrat, respuit, non putat tua dona esse tanti. Conter te alio, etc.
4. Redeo nunc ad te Caeli vicissim, ac mihi auctoritatem patriam, severitatemque suscipio illius apud Coecilianum patris vehementis ac duri. Cur te in istam vicinitatem meretriciam contulisti? cur illecebris cognitis non refugisti? cur alienam ullam mulierem nosti? Dede te ac disice, per me licebit: si egebis, tibi dolebit: mihi sat est, qui aetatis, quod reliquum est, oblectem meae. Huic tristi ac decrepito seni responderet Caelius, senulla cupiditate inductum de via discessisse. Quid signi? nulli sumptus, nulla iactua, nulla versura. At fuit fama. Quotusquisque illam effugere potest in tam maledica vivitate? Vicinum, eius mulieris miraris male audisse, cuius frater germanus sermones iniquorum effugere, non potuit, etc.
Patria Magistris, ex illustrioribus Cicer. locis, exempla non
IAm denique reliquum est nobilissimum futuri Oratoris exercitium, quo uno eloquentia et locupletatur maxime, et suavissime illustratur. Quod quo ab aliis negligentius tractatum est, nec loco methodoque satis idonea inculcatum, tanto a nobis studiosius per exempla proposita erit cognoscendum, et commendandum impensius.
Exspectas quodnam illud sit? Non diu te morabor. Comparatio est, sive rerum inter se similium, aut dissimilium collatio, ab oratore tamquam illustris quaedam rei, de qua disserit, imago introducta.
Sed quemadmodum, inquies, haec inter figuras locum reperit, cum inter locos communes tam simile, quam exemplum, atque etiam contrarium, quod in dissimili intervenit, adeoque omnis comparatio numeretur.
Dicam, neque hic te patiar haerere. Quamvis comparata universe sumpta et simile, et exemplum, et oppositum complectantur, ut quaedam argumentationis sunt sedes, tamen prout his iisdem tamquam luminibus quibusdam illustratur oratio, merito figuris accensentur. Quin hoc ultimo munere longe nobiliora censentur, cum ab illis invicta raro argumentatio peti soleat, certum semper ornamentum orationi accedat. Verum sentiamus utrumque egregie, praestare; et firmare, et ornare dictionem: tanto nobis etiam vigilandum erit acrius, ne hoc praesidio oratio nostra destituatur.
1. Quid igitur Comparatio est, ut naturam eius cognoscamus?
Aphtonius universe hanc recte describit, quod sit oratio ex collatione reum comparatarum aliquid maius, vel aequale declarans, cum dicit maius, tam a minori, quam maiori, ut vocant ductam comparationem comprehendit, quia in utraque alterutrum semper maius est, per aequale comparationem parium intelligit. Omnis enim res, quae cum altero confertur, vel maior, vel minor, vel aequalis est.
Simateriam comparatorum spectes, res quaelibet inter se conferri possunt, etiam mala cum bonis, etc parva cum maioribus, et personae quoque, et res, et tempora, et bruta, etc. (ut ait Aphthonius) idque tam inter se quam cum aliis.
Siformam, vel per convenientiam, vel per opositionem, aut utrumque simul id fieri poterit, idque per partes omnes, sive Physicae illae sint, sive Metaphysicae, sive ethicae, perque omnes inventionis fontes, utrumque collatorum ita diduci poterit, ut vel natura naturae, attributa attributis, etc. vel certe haec illis opponantur et aequentur, aut praeferantur. Atque hoc praecipuum artificium diducendae comparationis consistit. Si enim non tantum res ipsae, sed etiam quae ad dicendum de utrisque rationes eruuntur, cum rationibus oppositis componantur, ingens disserendi campus aperitur, idque praesertim, si res etiam plures et aliae aliis illustriores in contentionem adducantur. Et haec de forma quodammodo Physica, qua res rebus varie conferuntur: nam si de Rhetorica illa, quae figurarum est, loquamur, manifestum est, hac non minus comparationes variari atque illustrari, quam orationis corpus universum.
Si finem attendas, comparatio vel ad augendum et illustrandum, vel ad deprimendum illud, de quo dicis, vel certe explicationis gratia adhibetur. In primo genere comparationum, res magnae, atque omnium existimatione illustres accersendae sunt: in altero res viles despectaeque apud omnes; in tertio res clarae perspectaeque universis.
2. Exemplis vero omnium comparationum formas complecti velle, plane longum sit; cum vel unam quae fecundior sit, per pleraque inventionis loca, perque ea, quibus non tantum componi, sed et opponi possit diducere, orationis non parvae opus futurum sit. Praeterea cum varietas comparationum tanta sit, sive materiam, sive formam spectes, omnes prosequi velle, integri voluminis spatium requiret. Paucis igitur exemplis hoc progymnasma absolvam, tantumque monebo: quod siquis in comparatione luxuriare velit, rerum tantum illarum, quas inter se conferet, fontes inventionis proprios excutiat, et copia scribenti affluet. Si factum aliquod cum facto comparabit, hoc etiam carmine expenso recte utetur. Quis? quid? ubi? quibus auxiliis, cur? quomodo? quando? si personam cum persona, ut Hectorem cum Achille, aut Virgilium cum Homero, aut etiam D Ioannem apostolum cum Aquila, aut Baptistam cum stella bosphoro, aut Deiparam cum aurora, aut Christum cum sole, vel agno: utriusque originem, naturam, proprietates, effecta et adiuncta expendat, in aliis paritatem, in aliis disparitatem, in nonnullis excessum alterius reperiet, disserendi semper copiosam materiem.
Causam igitur cur tantepere amplificet orationem comparatio, nemo non videt; cur vero etiam illustret extollatque opportune ad omnem affectum in auditore conciliandum facile patebit. Si animadvertas, hoc potissimum omnem agere comparationem, ut per res notas clarasque rei alterius laudandae. vel reprehendendae, vel etiam persuadendae naturam, ingeniumque ita exprimat, ut altissime in animo designatur, eiusque intimos sensus penetret.
Ita Cicero illustrissimo pro Marcello exemplo, ut Caesaris clementiam, qua
devictis parcebat hostibus extolleret, aliis iilam virtutibus ipsius
praeclarisque in bello facinoribus comparavit, quae cum egregla laude
extulisset, et iustissimam omnium admirationem ac praedicationem merentur:
tamen et ingeniose, et vere ostendit, unius clementiae decus in pace maius
esse. Quod ex illa laude bellica multum sibi fortuna, multum
Nonnullas tamen ex Max. Tyrio ac Tullio comparationes, brevi quidem, at nervoso genere scribendi comprehensas proponam. Quarum aliquas locis etiam extrinsecis, hoc est, similibus aliis, exemplisque ornavit, ut intelligas, ne his quidem, cum opportunum fuerit, abstinendum videri.
3. Non adducam breves illos Comparatorum lusus, cum strictim, vel res una, vel etiam diversae breviter inductis similibus, aut exemplis illustrantur, ut ebrietatem lib. 1. c. 4. fonte 5. ab effectis descripsi, quod sit mater litium, etc. a fine, ut quod sit salutis hostis, etc a comparatis, quod sit venenum dulce, etc. Quae metaphorica sunt, et comparationem involvunt. Magis aperte sic corruptam adolescentum societatem describes: Ut a morbo formae elegantia, ab austro floris vernantis decus, ab aspersis maculis purpurae orna, mentum, a nebulis ac tempestate solis pulchritudo; ita improborum consortio, innocens adolescentum vita corrumpitur. Vel, Quod morbus forma, auster floribus, macula purpurae, nebulae soli, hoc improborum societas adolescentiae est, corrumpit. Sed his non lubet immorari, cum ornamenta sint rarius et caute, ne affectatione offendas, usurpanda Ut enim plus ingenii exellentiaeque continent, ita tamquam illustris persona, plurium oculis atque observationi exposita, acutius censentur. Poetarum illa lusibus scite usurpantur.
Ita nonnemo cecinit:
Disce creatarum spectacula lubrica rerum, Quisquis es, ad plausus est tibi scena brevis. Hora tibi pennae, volucris rota volvitur anni. Vita nitor, flores gaudia; praeda dies.
Et alius otii perniciosi insectator.
Quod Segeti rubigo, novis quod floribus auster. Blatta togae, ferro luna, teredo rati, Hoc animo tepor est, animi tepor improba pestis Non intellecto vulnera dente facit.
Sed ad illa veniamus exempla, quae orationem egregia disserendi facundia amplificant, et pulcherrimis dicendi luminibus illustrant.
4. Ut vero intelligas qua potissimum id via et arte fiat, illud memineris velim, similitudinem, seu collationem duorum inter se, vel parium, vel disparium, per plerosque inventionis fontes proprios, non minus, quam alias rationes inventas diducendas esse. Dum enim quae insunt, cuique rerum oppositarum expendis, in quo conferas alia atque alia reperturus es: vel ut paria, vel certe ut disparia, ex quibus illa quae ad propositum tibi finem servient, ceteris reiectis, facile adhibebis. Sed exemplis, atque eorum imitatione haec facilius, quam multis praeceptionibus apprehendes. Tyrius ac Cicero facem praeferent.
QUandoquidem in comparationibus, vel persona cum persona, vel res cum re, vel factum cum facto, idque, aut in re pari, aut dispari confertur, exempla horum dedimus, primo enim Adulator cum amico, secundo Corpus cum anima, et Respubl. cum Principe, idque geminata comparatione componitur, tertio dedicatio loci sacri cum dedicatione, quae est facti paris, ac denique crudelia Labieni facinora cum aliorum dispari mansuetudine incomparationem veniunt.
Quin et rationes comparandi exprimuntur diversae. Nam in primo exemplo, nuda tantum simplexque diversarum personarum, per adiuncta diversa, fit collatio, et oppositio, in altero rationes tum paritatis, tum disparitatis adferuntur, eidemque comparationi fusius insistitur. In reliquis exemplis media quaedam conferendi via tenetur, non adeo nuda, strictaque; suis tamen rationibus destituta.
Ex proposito usuque et instituto animi, ab amico adulator distinguitur.
Sicut uterque et qui virtutis studio, et qui mercedis causa militat,
armis utitur, nec tamen de operibus eorum ab externa quispiam actione
iudicat; cum pro instituti ratione usum utriusque potius distinguat.
Alter enim servare amicum solet, quia est amicus; alter se mercede
cuilibet addicit. Alter in eo quod agit suae spontis est, alter venalis.
Alter iis fidem servat, cum quibus foedus contraxit, alter ne iis
quidem, cum quibus amicitiam. Eodem adulatorem ab amico differte puta.
Ambobus enim saepius accidit, ut codem modo agant, eodem mod cum amicis
vivant, cum tamen alter ab altero, velex usu, vel ex fine, vel ex animi
proposito sit discernendus. Amicus enim id quod bonum putat, sive id
dolorem postea, sive voluptatem adferat, cum amico communicat et ex
aequo fruitur: adulator ex praescripto libidinis suae, quicquid cum
amico agit, ad lucrum suum dirigit. Amicus aequalitatem, proprium bonum
spectat adulator. Alteraqevalitatem in virtute, alter lucrum in
voluptate. Alter paritatem in congressu, alter humilitatem in cultu.
Alter veritatem in familiaritate, alter fraudem. Alter emolumentum in
posterum, alter in praesens delectationem. Alterius beneficia memorari
gaudent, alterius fraus sepeliri postulat. Alter quae amici sunt, ut
communia curat, alter ut aliena consumit. Amici et in secundis rebus
familiaritas gratissima est, et in adversis sortem ex aequo fert,
adulator, neque secundis rebus expleripotest, neque in adversis usquam
apparet. Amicitia laude, vituperio digua est adulatio Amicitia par pari
rependit utrinque, adulatio claudicat, qui enim egestate adductus, ut id
consequetur, quod deesse sibi videt, alterum colit, inaequalem
Haec fere consistit hoc loco in applicatione ad singularia, ut si Absaloni hinc parentem recta amice consulentem, inde Achitophelem improbo consilio adulantem iungas. Aut adole scenti de vitae statu deliberanti, hinc mundum adulatorem, inde Timorem Dei aequa suadentem associes, etc.
1. Homo reipubl. similis est, in quo corpus tamquam populus, anima tamquam Princeps, male aut bene habet. In utroque autem partem meliorem male affectam esse gravius est.
2. Ratio datur, quod illud semper peius sit malum, quod meliori bono oppositum est, ubi utriusque, tam animae, quam corporis morbus, sanitasque inter se comparantur.
Exemplo ex simili Reipubl. desumpto, ut in Atheniensibus illud probatur, ubi unus Pericles rempubl. afflictam sublevare potius, quod totus populus afflicto magistratu non potuit.
4. Ratio altera, quod generosa anima morbos facile corporis contemnat, ut Perecydes fecit, contra quam anima degener, similibus illustratur.
5. Ratio tertia, quod sana anima in corpore aegro, plus quam agra sano in corpore, praestet.
I. Iam in de antiquitus carmen quoddam circumfertur, quod votum continet huiusmodi.
Divarum Dea Sanitas Tecum sit mihi vivere, Vitae quod superest meae.
Velim equidem ex auctore ipso audire; quaenam sit illa sanitas, cuius sibi optat contubernium. Ego quidem et divinam esse rem arbitror, et quae merito petatur. Nec enim verisimile est, aut frustra a Poeta celebratam esse, aut sine ratione hoc ab omnibus quoti die cani.
Quod nisi me augurium fallit, vereque de ea iudico, respondeat nobis pro
Poeta ipsa ratio. Duo cum sint, quae constituunt hominem anima et
corpus, et respectu quidem utriusque aeque sanitate opus ist, quaero
utrius congruentia salusque augustissima Dearum sit appellanda? Quare ut
ex collatione utriusque morbi constet de utroque, uter maiori sit, hoc
modo rem totam decidamus. Homo totus anima et corpus est; illa imperat,
hoc paret? ut in urbe interdum magistratus, interdum populus. Non minus
autem urbis pars est qui paret, quam qui imperat. Utribus vero morbus
plus urbi nocet? Laboret in statu populari populus, recte valeat
Pericles, Imperator optimus, facile hunc populi morbum curabit. Laboret
Syracusis morbo Tyrannico Dionysius, populus tametsi valeat, rei
conservandae par no est futurus. Quid si igitur populum cum corpore, cum
anima conferamus Principem? Hoc fac et in utroque contemplare singula.
Maior est populus, quam Imperator, et corpus quam anima. Stolidus est
populus, tale est et corpus. Populus est multiplex, nec diversa tantum
loquitur, sed et sentit. Ex dissimilibus constat populus et variis.
Populi ira vehemens, libido violenta, voluptas est dissoluta: maeret
sine spe, inflammatur
2. Et ut breviter dicam, anima corpori praefertur ab omnibus. Iam quod praefertur, bonum amius est. Quod autem maiori bono contrarium est, maius est malum. Sanitas autem animae corporis sanitate maius bonum est, morbus ergo animae morbo corporis maius est malum. Et corporis sanitas artis opus est: animae vero virtutis. Animae morbus est improbitas; corporis externa calamitas. Voluntaria est improbitas, invito evenit calamitas. Quae invito eveniunt misericordia, quae a volente fiunt, odio prosequimur. Misericordiam auxilium, odium vero sequitur supplicium. Iam quae auxilio digna iudicamus, meliora; quae supplicio, peiora sunt. Rursus sanitatem utriusque in utroque videamus. Altera quidem omnibus eget, altera nullo. Altera beatitudini confert omnia: altera infelicitatem sustinet. Altera mali immunis est, improbitari fere contingit altera. Alterius perpetua sanitas; alterius in diem est. Alterius solida; alterius incerta est. Immortalis alterius, mortalis alterius. Vide et morbos vicissim. Morbus corporis curatur facillime; malum animae lege difficulter restituitur. Alter dolore suo efficit, ut curari aeger desideret; alter eo redigit, ut et leges contemnat. Alteri subsidium a Diis paratum est; alteri odium. Nullius unquam belli causa morbus extitit corporis, plurimorum animae. Nemo corporis vitio Sycophantias struit, aut tumulis mortuorum, aut viventium insidiatur bonis, aut atrox aliquod facinus committit. Aegrae tantummodo parti nocet morbus corporis; animae, vicinae quoque.
3. Quod ut magis intelligas, e Republ. aliqua
Et ut febricitanti fontes, qui monstrat et puteos, ita Siciliam Alcibiades, Sphacteriam Cleo, alius denique terram aliam ostendit, aut mare. Haec scelesti gesta vestra sunt, quae divina dicitis; pernicies manifesta et eversio, mali vis maxima ac fomes morbi. Idem morbus potest animi, si cum corporis morbo conferatur.
4. Fac laborare corpus, torqueri, corrumpi; praesit illi vegeta anima et
robusta, facile morbum contemnit, facile morbo maior est. Non aliter
quam Pherecydes cum in capulo decumberet, supra morbum tamen erat: et
cum paulatim carnes eius defluerent, erecta tamen stabat anima, nec
aliud quam tempus exspectabat, quo miserrimas has deponeret exuvias.
Ausim ego dicere, ne
Degener vero anima sepulta latet in corpore, corpus amat, non secus, quam, quae humi serpunt, lustra sua belluae. Nec mutat illud unquam, nec eripit, sed comburitur, discerpitur, dolet cum corpore, et exclamat, ut Philoctetes ille,Ten' pes relinquam?
Tu vero relinque eum, mi homo, nec amicis propterea tuis maledicas, aut Lemniorum terrae infestus esto:O'mors malorum medice!
Siquidem haec, quasi malum commutaturus cum malo, dicis, votum tuum non accipio. Sin revera existimas mortem non aliud, quam medicum, vindicemque improbi huius esse corporis, quod nec expleri unquam potest, nec convalescere, recte sentis. Perge supplicare, medicum implora.
Verum enim vero eius, quod probandum erat,
Quae cum valerent optime, et sine morbo viverent ullo, robore praeterea
membrisque essent integris, urbem obsidebant novennium, frustra et
labore irrito. Nec quicquam effecit Achilles, dum hostes persequitur,
nec Aiax, dum sustinet, nec Diomedes dum mactat: non arcu Teucer non
consilio Agamemnon, nec oratione Nestor, nec divinatione Calchas, nec
dolis Ulysses. Verum aliud illis consilium dat Deus. Audite
praestantissimi, inquit, Graeciae alumni, frustra laboratis, frustra
fugatis hostem, frustra sagittas emittitis, frustra consilium initis.
Nec enim spes est ulla, haec ut expugnetis moenia, nisi auxilium
impetretis ab homine, cuius recte valet anima, corpus vero graviter
affectum, male putet, claudicat, exhaustum est. Parent illi sociumque
belli e Lemno adducunt, hominem, cui sana anima, aegrum esset corpus.
Iam vice versa, si placet, animae morbum in sano considera corpore.
Voluptatis morbo anima affligitur, liquitur, tabescit. Quid facias hoc
aegro? Quid corpus prodest animae eiusmodi? Hoc morbo Sardanapalus
laborat. Gliscit malum, transit ad corpus. Fricat se miserrimus mortalum
et depilat: oculi libidine tabescunt, donec de morbo desperat suo, et in
ignem semet iacit. Laberat et Alcibiades: magna vehemensque inflammatio
similis furori hominem depascitur, mentem turbat, huc illuc impellit. E
Lyceo ad concionem abit, e concione ad mare, illinc in Siciliam, e
Sicilia Lacedaemonem, Lacedaemone Persiam, e persia Samum petit. Samo
Serviet mutato nonnihil conceptu in discursu politico, si ex corporis humani affectionibus, membroorumque, ad unius capitis directionem, subor dinatione reipubl, aut familiae alicuius iustam administrationem desiribas.
1. Docet C. Cassium simulacrum Concordiae non ausum fuisse in Curia collocare, nisi prius Pontificum collegium ea de reretulisset, quod Clodius non fecit, cum Libertatis signum in domum Ciceronis transtulit.
2. Nec alium quidem idoneum, ut Servilium, aut Lucullum adhibuit; sed affinem adolescentem, earum solennitatum ignarum, ideoque timide et corrupte administrantem.
3. Nec ad populum retulit, ut C. Cassius a Pontificibus iussus erat, ex lege Papiria, igitur illegitime et corrupte dedicationem hanc peractam esse.
1. Q. Marcius Censor signum Concordiae fecerat, idque in publico
collocarat, hoc signum C. Cassius censor cum in curiam transtulisset,
collegium vestrum consuluit; num quid esse causae videretur, quin id
signum, curiamque Concordiae dedicaret? Quaeso Pontifices, et hominem
cum homine, et tempus cum tempore, et rem cum re comparate. Ille erat
2. At si collegium Pontificum adhibendum non videbatur: nemone horum tibi
idoneus visus est, qui aetate,
Sed ut revertar ad ius publicum vindicandum, quod ipsi Pontifices, semper
non solum ad suas ceremonias, sed etiam ad populi iussa accommodaverunt,
habetis in commentariis vestris C. Cassium censorem de signo Concordiae
dedicando ad Pontificum Colelgium retulisse, eique M. Aemilium Pont.
Max. pro Collegio respondisse: nisi cum populus R. nominatim
praefecisset, atqua eius iussu faceret, non videri ea posse recte
dedicari. O tempora, ô mores! tum censorem, hominem sanctissimum,
simulacrum Concordiae dedicare Pontifices in templo inaugurato
prohibuerunt: post autem senatus in loco augusto consecratam eam aram
tollendam ex auctoritate Pontificum censuit, neque ullum est passus ex
Nihil sacri et religiosi inesse iis aedibus doceat, quae ab haereticis huius aetatis Deo consecrantur, cum nihil legit imum priscisque Patribus usitatum in earum dedicatione observetur. Par ratio de synaxi eorum demonstraripoterit. His aliisque argumentis, hic locus tractandis deserviet.
1. Docet Regibus expulsis, acerba crucis supplicia a republ. submota mal e a Labieno reduci, seque in populi studio cum Labieno comparat. Portiamque illi legem Gracchi opponit.
2. Cum Gracchi mansuetudine Labieni factum comparat, cum is ne in fratris
quidem morte, hanc actionem et hoc
1. Quid optari potest quod ego mallem, quam me in consulatu meo
carnificem de foro, crucem de campo sustulisse? sed ista laus primum est
maiorum nostrorum, Quirites, qui expulsis regibus nullum in libero
populo vestigium crudelitatis regiae retinuerunt: deinde multorum
virorum fortium, qui vestram libertatem non acerbitate suppliciorum
infestam; sed lenitate legum munitam esse voluerunt. Quamobrem uter
2. An vero, si actio illa popularis esset, et si ullam partem aequitatis
haberet, aut iuris, C. Gracchus eam reliquisset? scilicet tibi graviorem
dolorem patrui tui mors attulit, quam C. Graccho. Fratris: et tibi
acerbior eius patruimors est, quem numquam vidisti, quam illi; eius
fratris, quicum concordissime vixerat: et similis viri tu ulcisceris
patrui mortem, atque ille persequeretur fratris sui, si ista ratione
agere voluisset: et par desiderium sui reliquit apud populum Rom.
Labienus iste, patruus vester, quisquis fuit, ac Tit. Gracchus
reliquerat; An pietas tua maior, quam Gracchi? an animns? an consilium?
an opes? an auctoritas? an cloquentia? quae si in illo minima fuissent:
tamen prae tuis facultatibus maxima putarentur. Cum vero his rebus
omnibus C. Gracchus omnes vicerit: quantum intervallum tandem inter te,
atque illum interiectum putas? sed moreretur prius acerbissima morte
millies Gracchus, quam in eius concione carnifex consisteret: quem non
modo foro, sed etiam caelo hoc, ac spiritu censoriae leges, atque urbis
domicilio carere voluerunt. Hic se popularem dicere audet, me alienum a
commodis vestris: cum iste omnes suppliciorum, et verborum acerbitates,
non ex annalium monumentis, atque ex regum commentariis conquisierit:
ego omnibus meis opibus, omnibus consiliis, omnibus dictis, atque factis
repugnarim, et restiterim crudelitati? nisi forte hanc conditionem vobis
esse vultis, quam servi, si libertatis spem propositam non haberent,
ferre nullo modo possent. Misera est ignominia iudiciorum publicorum,
misera multatio bonorum, miserum exilium: sed tamen in omni calamitate
retinetur aliquod vestigium libertatis. Mors denique si proponitur, in
libertate moriemur. Carnifex vero, et obductio capitis, et nomen ipsum
crucis, absit non modo a corpore civium Romanorum, sed etiam a
cogitatione, oculis, auribus. Harum enim omnium rerum non solum eventus,
atque perpessio, sed etiam conditio, exspectatio, mentio ipsa denique
indigna cive
Ostendes huius loci imitatione, crudelem suorum civium interfectorem fuisse Zvvinglium, qui quam ratione et veritate non poterat, vi et feritate armorum et suppliciorum haeresin persuadere conatus est.
REliqua quae sequuntur comparatorum exempla, cum ad orationis amplificationem inprimis faciant, paulo etiam prolixius ex Cicerone fuere proponenda. Haec vero amplificatio cum fieri duplici ratione possit, ut nimirum, velad idem argumentum orationis diversae comparationes, ab exemplis, aut similibus petitae adhibeantur; vel coeptis semel comparationibus per attributa illarum plura orator insistat, utriusque modi exempla dedimus; prioris unum, posterioris e Cicerone duo. Quibus illam quae comparatis inest amplificandi vim utcumque assequeris.
1. Docet ab adiunctistemporis Rabirium peccare non potuisse,
2. Ostendit a parium comparatione; quod cum Decianus questus de morte Saturnini tantum, et Titius eius solum imagineusus, condemnati sint, Labienus tamen impune utrumque facere, iure sit admirandum.
3. Docet tursum a part, quod praeclarissimos reipubl. Rom. viros iam fato functos, tum etiamnum vivos, qui in eadem cum Rabirio causa fuere, simul cum eo condemnet. Illorum vero gloriam immortalem se Cicero defensurum asserit.
Cum C. Marius et L. Valerius Coss. adhiberent Tribunos pleb. et
Praetores, quos eis videretur, operamque darent, ut imperium pop. Rom.
maiestasque conservaretur. Adhibent omnes Trib. pleb. praeter Saturnium,
omnes praetores praeter Glauciam, qui rempubl. salvam vellent, arma
capere, et se sequi iubent. Parent omnes, ex aedificiis,
armamentariisque publicis arma populo Rom. C. Mario consule
distribuente, dantur. Hic iam, utomittam cetera, de re ipso, Labiene,
quaero, cum Saturninus capitolium teneret, armatus esset
2. At C. Decianus, de quo tu saepe commemoras, quia cum hominem omnibus insignem notis turpitudinis, P. Furium, accusaret summo studio bonorum omnium, queri est ausus in concione de morte Saturnini, condemnatus est. et Sex. Titius quod habuit imaginem L. Saturnini domi suae, condemnatus est. Statuerunt equites Romani illo iudicio, improbum civem esse, et non retinendum in civitate, qui hominis hostilem in modum seditiosi, imagine, aut mortem eius honestaret, aut desideria imperitorum misericordia commoveret, autsuam significaret imitandae improbitatis voluntatem. Itaque mihi mirum vidertur, unde hanctu, Labiene, imaginem, quam habes, inveneris, nam Sex. Titio damnato, qui istam habereauderet, inventus est nemo. Quod tu, si per aetatem scire potuisses, numquam profecto istam imaginem, quae domi posita, pestem atque exsulium Sex. Titio attulisses, nectuas unquam rationes ad eos scopulos appulisses, ad quos Sex. Titii afflictam navem, et in quibus C. Deciani naufragium fortunarum videres. Sed in his rebus omnibus imprudentia laberis. Causm enim suscepisti antiquiorem memoria tua: quae causa ante mortua est, quam tu natus esses. Qua in causa tute profecto fuisses, si per aetatem esse potuisses, cam causam in iudicium vocas.
3. An non intelligis, primum quos homines, et quales viros mortuos summi
sceleris arguas? deinde quor ex iis, qui vivunt, eodem crimine in summum
capitis periculum arcessas? Nam si C. Rabirius fraudem capitalem
admisit, quod arma contra L. Saturninum tulit: huic quidem afferet
aliquam deprecationem periculi aetas illa,
Quod Catholici Helveti non peccarint, armis contra hostes suae religionis sese invadentes sumptis, sed pro Ecclesiae de fensione haec merito arripuerint, et Maiorum suorum exemplo ad versus Zvvinglium pugnantibus, et ipsorummet adversariorum, qi id sibi permissum volunt, ad huius loci imitationem, facile probabis.
1. Marcellum Syracusanae urbis subactorem, cum Verre desensore confert.
2. Syracusas describit, ut Verris scelera magis pateant.
3. Ad Verris sacrilegia, cum Marcelli continentia comparanda redit.
4. Siciliae tyrannis Verrem intolerabiliorem facit.
Unius urbis omnium pulcherrimae atque ornatissimae, Syracusarum direptionem commemorabo, et in medium proferam iudices, ut aliquando totam huius generis orationem concludam, ac definiam. Nemo fere vestrum est, quin, quemadmodum captae sunt a M. Marcello Syracusae, saepe audierit, nonnumquam etiam in annalibus legerit. conferre hanc pacem cum illo bello, huius praetoris adventum, cum illius Imperatoris victoria, huius cohortem impuram, cum illius exercitu invicto, huius libidmes cum illius contmentia: ab illo, qui cepit, conditas; ab hoc, qui constitutas accepit, captas dicetis Syracusas. ac iam illa omitto, quae disperse a me multis locis dicentur, ac dicta sunt: forum Syracusanorum, quod introitu Marcelli purum a caede servatum est, id adventu Verris Siculorum innocentium sanguine redundasse: portum Syracusanorum, qui tum et nostris classibus, et Carthaginensium clausis fuisset, cum isto praetore Cilicum myoparoni, praedonibusque patuisse; mitto adhibitam vim ingenuis, matresfamilias violatas, quae tum urbe capta commissa non sunt, neque odio hostili, neque licentia militari, neque more belli, neque iure victoriae: mitto, inquam, haec omnia, quae ab isto per triennium perfecta sunt; ea quae coniuncta cum illis sunt, de quibus antea dixi, cognoscite.
2. Urbem Syracusas maximam esse Graecarum urbium, pulcherrimamque omnium
saepe audistis. est iudices ita, ut dicitur: nam et situ est, cum
munito, tum ex omniaditu, vel terra, vel mari praeclaro ad aspectum: et
portus habet prope in aedificatione, aspectuque urbis inclulos: qui cum
diversos interse aditus habeant, in exitu coniunguntur, et confluunt,
eorum coniunctione pars oppidi, quae appellatur insula, mari disiuncta
angusto ponte ruisum adiungitur. et continetur. Ea tanta est urbs, ut ex
quatuor urbibus maximis constare dicatur, quarum una est ea, quam dixi,
insula: quae duobus portubus cincta, in utriusque portus ostium
aditumque proiecta est: in qua domus est, quae Regis Hieronis fuit, qua
praetores uti solent. In ea sunt aedes sacrae complures, sed duae quae
longe ceteris antecellunt: Dianae una, et altera, quae fuit anti istius
adventum ornatissima, Minervae. In hac insula extrema est fons aquae
dulcis, cui nomen Arethusa est, incredibili magnitudine pleniffimus
piscium; qui fluctu totus operiretur, nisi munitione, ac mole lapidum
a
34. Nunc ad Marcellum revertar, ne haec a me sine causa commemorata esse
videntur, qui cum tam praeclaram urbem vi, copiisque cepisset, non
putavit ad laudem populi Rom. pertinere, hanc pulchritudinem, ex qua
praesertim nihil periculi ostenderetur, delere et exstinguere. itaque
aedi ficiis omnibus publicis et privatis, sacris et prophanis sic
pepercit, quasi ad ea defendenda cum exercitu, non expugnanda venisset.
in ornatu urbis habuit victoriae rationem, habuit humanitatis. victoriae
putabat esse, multa romam deportare, quae ornamento urbi esse possent:
humanitatis, non plane spoliare urbem, praesertim, quam conservare
voluisset. in hac partitione ornatus non plus victoria Marcelli populi
Rom appetivit, quam humanitas Syracusanis reservavit. Romam quae
asportata sunt, ad aedem honoris atque virtutis, itemque aliis in locis
videmus. nihil in aedibus, nihil in hortis posuit, nihil in suburbano,
putavit, si urbis ornamenta domum suam non contulisset, domum suam urbi
ornamento futuram. Syracusis autem permulta, atque egregia reliquit,
Deum vero nullum violavit, nullum attigit. conferte Verrem: non ut
hominem cum homine comparetis, ne qua tali viro mortuo fiat iniuria, sed
ut pacem cum bello, leges cum vi, forum et iurisdictionem cum ferro et
armis, adventum et comitatum cum exercitu et victoria conferatis. Aedes
Minervae estinsula, de qua ante dixi: quam Marcellus non attigit, quam
plenam, quam ornatam
4. Viginti et septem praeterea tabulas pulcherrime pictas ex cadem aede
sustulit, in quibus erant imagines Siciliae regum ac tyrannorum: quae
non solum pictorum artificio delectabant, sed etiam commemoratione
hominum, et cognitione formarum. Ac videte, quanto retrior hic tyrannus
Syracusanis fuerit, quam quisquam superiorum, cum illi tamen ornaverint
templa Deorum immortalium, hic etiam Deorum monumenta, atque ornamenta
sustuleit. Iam vero, quid ego de valvis illius tompli commemorem?
vereor, ne, haec qui non viderunt omnia, me nimis augere, atque ornare
arbitrentur. quod tamen nemo suspicari debet, tam esse me cupidum, ut
tot viros primarios velim, praesertim ex udicum num ro, qui Syracusis
fuerint, qui haec viderint, esse temeritati, et mendacio meo conscios.
confirmare hoc aliquando iudices, possum, valvas magni fic entiores ex
auro atque ebore perfectiores nullas unquam ullo tempore fuisse.
Incredibile dictu est, quam multi Graeci de valvarum harum pulchritudine
scriptum reliquerint, nimium forsitan haec illi mirentur, atque
efferant. esto. veruotamen honestius est reip. nostrae iudices, ea, quae
illis pulchra esse videatur, Imperatorem nostrum in bello reliqui sse,
quam praetorem in pace
In nostrae aetatis templorum vastatores, quae tanto maiorum studio impensisque ornata fuere, par scribendi ratio serviet. Opponatur huiusmodi sacrorum violatoribus priscorum Principum, atque Episcoporum fervor: qualis olim in Germania SS. Willibrordus, Suibertus, Helena Constantint mater, Carolus magnus, aliique.
Locus ab effectibus humaniorum literarum, quo et illae commendantur, et gloriae honesta cupiditas describitur, et Archias Poera defenditur.
1. Literarum humaniorum beneficio, se Cicero privatim delectari, publice aliis prodesse tradit, naturamque ingenii banam mirifice his studiis perfici.
2. Dicit Poetas, ut Roscium, Ennium, Homerum, omnium amorem, ob divinum quoddam ingenium, meritos, Archiam magis etiam amandum, quod gesta Rom. literis mandet, rem a Themistocle et Alexandro, summe aestimatam.
3. Cicere se innato quodam gloriae aeppetitu, quo ducantur omnes, maiorum exemplo hunc amplecti Archiam profitetur, quod is res in suo consulatu gestas versibus ad aeternam memoriam laudem que commendet.
1. Totannos ita vivo, iudices, ut a literis nullo me unquam tempore; aut
commodum, aut otiummeum abstraxerit, aut voluotas avocarit, aut denique
somnus retardarit. quare quis tandem mereprchendat, aut quis mihi iure
succenseat, si quantum ceteris ad suas res obeundas, quantum ad festos
dies ludorum celebrandos, quantum ad alias voluptates, et ad ipsam
requiem animi et corporis conceditur remporis, quantum alii tribuunt
tempestivis conviviis, quantum denique aleae, quantum pilae, tantum mihi
egomet ad haec studia recolenda sumpsero? atque hocadeo mihi concedendum
est magis, quod ex his studiis haec quoque crescit oratio, et facultas:
quae quantacumque in me est, numquam amicorum periculis defuit: quae si
cur levior videtur, illa quidem certe, quae summa sunt, ex quo fonte
hauriam, sentio. Nam nisi multorum praeceptis multisque literis, mihi ab
adolescentia suasissem, nihil esse in hac vita magnopere expetendum,
nisi laudem atque honestatem: in ea autem persequenda omnes cruciatus
corporis, omnia pericula mortis atque exilii parvi esse ducenda: numquam
me, pro salute vestra in tot ac tantas dimicationes, atque in hos
profligatorum hominum quotidianos impetus obiecissem. Sed pleni omnes
sunt libri, plenae sapientum voces, plena exemplorum vetustas, quae
iacerent in renebris omnia nisi literarum lumen accederet. Quam multas
nobis imagines, non solum ad intuendum, verum etiam ad imitandum
sortissimorum virorum expressos scriptores et Graeci et Latini
reliquerunt: quas ego mihi semper in administranda repub. proponens,
animum et mentem meam ipsa cogitatione homionm excellentium conformatam.
Quaeret quispiam, quid? illi ipsi summi viri, quorum virtutes litteris
proditae sunt, istane doctrina, quam ru laudibus effers, eruditi
fuerunt? difficile est hoc de omnibus confirmare: sed tamen est certum,
quid respondeam. Ego multos homines excellenti animo ac virtute fuisse,
et sine doctrina, naturae ipsius habitu prope divino, per se ipsos, et
moderatos, et graves exstitisse, fateor: etiam illud adiungo, saepius ad
laudem, atque virtutem, naturam sine doctrina, quam sine natura valuisse
doctrinam. Atque idem ego contendo, cum ad naturam eximiam, atque
illustrem, accesseritratio quaedam confirmatioque doctrinae; tum illud,
nescio quid paeclarum,
2. Quis nostrum tam animo agresti ac duro fuit, ut Roscii morte nuper non
commoveretur? qui cum esser sene x mortuus, tamen propter excellentem
artem, ac venustatem videbatur omnino mori non debnisse. Ergone ille
corporis motu tantum amorem sibi conciliarat a nobis omnibus: nos
animorum incredibiles motus celeritatemque ingeniorum negligemus?
quoties ego hunc Archiam vidi, iudices, (utar enim vestra benignitate,
quoniam me hoc novo genere dicendi tam diligenter attenditis) quoties
ego hunc vidi, cum litteram scripsisset nullam, magnum numerum optimorum
versuum, de iis ipsis rebus, quae tum agerentut, dicere ex tempore?
quoties revocatum eandemrem dicere, commutatis verbis atque sententiis?
quae vero accurate cogitateque scripsisset, easic vidi probari, ut ad
veterum scriptorum laudem pervenirent. Hunc ego non diligam, non
admirer, non omni ratione defendendum putem? atqui sic a summis
hommibus, eruditissimisque accepimus, ceterarum rerum studia et doctrina
et praeceptis, et arte constare: Poetam natura ipsa valere, mentis
viribus excitari, et qusi divino quodam spiritu afflari. Quare suo iure
noster ille Ennius sanctos appellat Poctas: quod quasi Deorum aliquo
dono atque munere commendati nobis esse videantur. Sit igitur, iudices,
sauctum apud vos
Neque enim est hoc dissimulandum, quod obscurari non potest, sed prae
nobis ferendum: trahimur omnes laudis studio, et optimus quisque maxime
gloria ducitur: Ipsi illi Philosophi, etiam in illis libellis, quos de
contemnenda gloria scribunt, nomen suum inscribunt, in eo ipso, in quo
praedicationem nobilitatemque despiciunt, praedicari se ac nominari
volunt; Decimus quidem Brutus, summus ille vir et Imperator, Accii
amicissimi sui carminibus remplorum ac
Hoe exemplum ad alium locum Confirmationis spectat, de laude Poetarum, et
huc fuit per typothetarum errorem translatum: loco alierius
comparationis quae post reditum
Hanc in resolutione huius Orationis variis exprimi argumentis posse intelliges. Licebit ostendere, ex sola literarum cognitione, perpetuo Doctos non tantum vivere, sed ad posteros transmittere omne studium laboremque, summo reipubl. emolumento. Ut vel in vidi, vel desidiosi animi sit corum conatibus non favere.
IAm ad ipsum Orationis corpus singulasque eius partes ordinandas accedamus. Satis enim praelusum his credimus. Hic inprimis ad illa redeundum est principia libro primo tradita, recolendumque, quot orationis genera sint, et quae partes. quid horum quaelibet, ut maxime sibi proprium vendicent.
De Exordio monui, tum primum Oratori cogitandum, cum totius iam orationis tamquam adeificii corpus perfectum est, ut hoc veluti caput apexque accedat. Hoc ut Cicero faciendum monuit, ita apparet reipsa fuisse secutum.
1. Ex tribus vero Exordii virtutibus, ut benevolum, attentum, docilemque
reddat auditorem, de prima laborandum est maxime. postquam enim
benevolentiam collegeris, facile erit reddere auditorem attentum.
docilitatem res clare tantum distincteque proposita adferet. Saepe etiam
dicentis auctoritas, atque existimatio, magnumad benevolentiam
attentionemque pondus addunt, ut a re ipsa, vel inductis aliquot dicendi
causis ordiri Orator possit. Unde alia sunt Exordia Ciceronis iam Consulis,
quam ante, vel privati, vel in minori dignitate constituti erant. Parcus
illic in captanda benevolentia: hic omnino profusus, novit et personae
suae
2. Facile ac pergratum faepe exordiendigenusest; a re ipsa statim proposita expositaque ordiri, utpro Aul. Cluentiofacit Cicero, et huncaliena invidia premi queritur, adversus quam Iudicum aequitatem implorat. Ita et pro C. Rabirio Posthumorem in iudicium adductam exponit, et pro M. Marcello in gratiam a Caesare recepto. a Caesaris virtute ac misericordia orditur. Quo etiam spectar exordium pro Rege deiotaro, ab adiunctis caufae sumptum, in quo timorem et Iperturbationem suam, obtalem tantumquereum, tumetiam crudelem prorsus accusatorem consanguincum adducit.
3. Alterum exordiendi genus est, causas susceptae a se dictionis exponere. quae variae esse possunt, cum ex diversitate personarum, tum rerum, et obligationum. Ita Cicero accusationisin Verrem susceptae causas petit, rum a Siculorum innocentium oppressione, tum a Romani nomiais infamia, quibus subvenire aequum sit. Sie pro Muraena causam ab innocentium iusta defensione sumit. Pro C. Rabirio, a suo officio et reipubl. tuendae studio. Ex obligatione suapro Archia Poeta, ut a quo puer ad eloquentiam sit institutus, pro Plancio, quod hic exulem sefoverit. Ex obligatione aliorum, ut Pontificum pro domo sua, quibus providendum, ne quid respubl. capiat detrimenti. Ab alterius voluntate et postulatione, ut pro L. Corn. Balbo, quod Pompeius id postulaverit. Abautoritate sibi per populum publicis in officiistributa, ut pro lege Manilia. A ratione et aequitate rei ipsius, utpost reditum, quod a Diis exauditus iure gratias referat.
4. Tertium exordiendi genus est, in quo Orator sibi illique, cuius
gratiadicit, bencvolentiam
EXempli igitur Exordiorum hoc loco praeteritis ad Narrationem veniamus. quam c. 17. libr. 1. duplicem in Oratione esse tradidimus, alteram brevem quae causaetotius perspicuam expositione, in principio dictionis complectatur; alteram longiorem gravioremquesuis imbutam affectibus, quae in ipsam sele confirmationem inferat, magnosque saepemotus, concitat. cum nontantum nudam historiae expositionem, sed et aggetationem contmeat, ut mox videbimus.
In his enim adolescentes in ipso Orationis ingressu exercedistudiose videntur, utfactum aliquod peradiuctausitato hoc versu comprehensa notint diducere, et exaggerare.
Ordiar autem in Narrarionibus brevioribus ac facilioribus, quales sunt
quaerem ante simplicar exponunr, ac deinde
Narrationem ad ingressum orationis illustrem haber pro Sex Rosc. Amer. tum Catilinaria 3. ubi exponit, quemadmodum coniuratos deprehenderit, pro Milone, aliasque ad quas studiosum lectorem remitro: mihi enim illis, quae amplificatione subiuncta illustrantur, magisque ad Rnetoris eloquentiam faciunt, hictantum nonnihil immorari decretum est.
[Narratio] Aulus Cluentius Avitus fuit pater huiusce, Iudices, homo non
solum municipii Larmatis, ex quo erat, sed etiam regionis illius, et
vicinitatis, virtute, existimatione, nobilitatefacile princeps. Is cum
esset mortuus, Sylla, et Pompeio Coss. reliquir hunc annos XV. natum;
grandem autem et nubilem filiam: quae brevi tempote post Patris mortem
nupsit M. Aurio Melino, consobrino suo, adolescenti in primis, uttum
habebatur, inter suos et honesto, et nobili. Cum essent hae nuptiae
plenae dignitatis, plenae concordiae, repente est exorta mulieris,
importunae nefatia libido, non solum dedecore, verum etiam scelae
convicta. Nam Sassia mater huius Aviti Mater enim a me nominis causa,
tametsi in hunchostili odio, et crudelitate est, mater, inquam
appellabitur: neque numquam illa ita desuo scelere, et immanitate
audier, ut naturae nomen amittat. Quo enim est ipsum nomen amantius,
indulgentiusque maternum, hoc
(Exaggeratio.) O mulieris scelus incredibile, et praeter hocunum, in omni
vita, inauditum! O libidinem effrenatam, et indomitam! ô audaciam
singularem! non timuisse, si nminus vim Deorum, hominumque famam, at
illam ipsam noctem, facesque illas nuptiales? non limen cubiculi? non
cubile filiae? non parietes denique ipsos; superiorum testes nuptiarum?
Perfregit, ac prostravit omnia cupiditate acsurore: vicit pudorem
libido, timorem audacia, rationem amentia, Tulit hoc commune dececus
familiae, cognationis, nominis, graviter filius: augebatur autem eius
molestia quotidianis querimoniis, et assiduo fleru sororis, statuittamen
nihil sibi in tantis iniuriis, ac tanto scelere matris: gravius
faciendum, quam ut illa matre ne uteretur: ne, quam videre
In Putipharis uxoris, aut Bersabea, aut Thamaris scelers exaggerando par oratio poterit adhiberi, cum et Viris et parentibus findem debitam, effreni libidine fallere, magni flagitii loco habendum sit.
1. Expenit qua ratione Verres simulacrum Mercurii a Tyndaritanis postularit, per Sopatrum Senatus principem, et reiuctus sit.
2. Ostendit, quam crudeliter afficto Sopatro signum Mercurii extorserit.
3. Exaggerat factum ex natura rei, multa in uno facinore complexus crimina, tum ex persona Marcelli urbis Patroni, cuius statua ignomintose Sopater adstrictus suerat.
(Narratio.) Non solum Asricani monumentum Verres violavit, sed a
Tyndaritanis quoque eiusdem Scipionis beneficio positum simulacrum
Mercurii pulcherrime factum sustulit. At quemadmodum, Dii immortales,
quam audacter, quam libidinose, quam impudenter! audistis nuper dicere
legatos Tyndaritanos homines honestissimos, ac princeps civitatis,
Mercurium, qui sacris anniversariis apud cos, ac summareligione
coleretur, quem P. Africanus Carthagine capta Tyndaritanis non solum
suae victoriae, sed etiam illorum sidei, socieratisque monimentum, atque
iudicium dedisset, huius vi, scelere, imperioque esse sublatum, qui, ut
primum in illud oppidum venit, statim tamquam ita fieri non solum
oporteret, sed etiam necesse esser, ramquam hoc senatus mandasser,
populusque Rom. iussisser, ita, continuo signum ut demolirentur, et
Mcssanam deportarent, imperavit, quod cum illis, qui aderant, indignum,
qui audiebant,
2. Erat hiems summa, tempestas, ut ipsum Sopatrum dicere audistis,
persrigida, imber maximus, cum ilte imperat lictoribus, ut Sopatrum de
porticu, in qua ipse sedebat, praecipitem in forum, deiciant, nudumque
constituant. Vix erat hoc plane eriam imperatum, cum illum spoliatum,
stipatumque lictoribus videres. omnes ideo putabant ut miser atque
innocens virgis caederetur. fefellit haec homines opinio. virgisiste
cederer sine causa Socium populi Rom. atque amicum? non usque eo
improbus: non omnia tunt in eo uno vitia: numquam tuit tam crudelis.
Leniter hominem clementerque accepit. equestres sunt medio in foro
Marcellorum statuae, sicutifere ceteris in oppidis Siciliae, ex quibus
iste C. Marcelli statuam delegit: cuius officia in illa civitate,
totaque provincia recentissima erant, et maxima. in ea Soparrum, hominem
tum domi nobilem, tum summo magistratu praeditum, divaricari aut
deligari iubet. quo cruciatu sit affectus, venire in mentem necesse est
omnibus, cum esset vinctus nudus in aere, in imbri, in frigore.
nequetamen finis huic iniuriae, crudelitatique fiebar, donec populus,
atque universa multitudo attocitarerei, misericordiaque commota, Senatum
clamore coegit, ut ei simulacrum illud Mercurii polliceretur.
clamabantfore, ut ipsi sese Dii immortales
3. (Exaggeratio ab adiunctis quid? et quis?) Non possum disposite istum
accusare, si cuipiam opus est non solum ingenio, verum et artificio
quodam singulari: unum hoc crimen videtur esse, et ame pro uno ponitur:
de Mercurio Tydaritano plura sunt: sed ea quo pacto distinguere,
acseparare possim, nescio. est pecuniarum captarum, quod signum a sociis
pecuniae magnae sustulit: est peculatus, quod publice populi Rom.
signum, de praeda hostium captum, positum imperatoris nostri nomine, non
dubitavit auferre: est maiestatis, quod lmperii nostri, gloriae,
rerumque gestarum monimenita evertere, atque asportare ausus est: est
sceleris, quod religiones maximas violavit: est crudelitatis, quod in
hominem innocentem, in socium nostrum atque amicum, novum, ac singulare
supplicii genus excogitavit. Illud vero quid sit. iam non queo dicere:
quo nomine appellem, nescio: quodin C. Marcellistatua. Quid est hoc?
patronusne quod erat? quid tum? quo id spectat? utrum ea res ad opem, an
ad calamitatem clientium, atque hospitum valere debeat? an ut hoc
ostenderes, contra vim tuam in patronis pra sidii nihil esse? quid hoc
non intelligeret, improbi praesenti Imperio maiorem esse vim, quam in
bonorum absentium patrocinio? an vero ex hoc illa tua singularis
significatur insolentia, superbia, contumacia? detrahere videlicet
aliquid te de magnitudine Marcellorum putasti: itaque nunc Siculorum
Marcelli non sunt patroni, Verres in eorum locum substitutus est, quam
in te tantam virrutem esse. aut dignitatem arbittatus es, ut conarere
clientelam tam illustrem, tam splendidae provinciae traduceread te,
auferre a certissimis antiquissimisque patronis? tuista stultitia,
nequitia, inertia, non modo totius Siciliae; sed unius tenuissimi Siculi
clie telam tueri potes? tibi Marcelli statua pro patibulo in clientes
Marcellorum fuit? tu ex illins honore in eos ipsos qui honorem illi
habuerant, supplicia quaerebas? quid postea? quid tandem tuis statuis
fore arbitrabare? an veroid, quod accidit? nam Tyndatitant statnam
istius, quam sibi propter Marcellos, alt ore etiam basi iusserat,
Huic narrationi Romani Martyres aliique crudelia a Tyrannis perpessi; ut D. Andreas multo tempore ex ligno suspensus, aut etiam ipsius Christipatientis historia non inepte posterit accommodari.
1. Attentionem a gravitate veiexpondende exeitat, deinde exponit,
quemadmodum Antiochus iunior Rex Syria,
2. Candelabrum pretiosisimum describit lovidesignatum, a Verre ablatum.
3. Ab adiunctis et consequentibus exaggerat facinoris gravitatem.
4. Q. Catulum iudicem ad vindicandum scelus. deinde et iudicesreliquos, a facti sacrilegi et per comparationem amplificati turpitudine, inflammat.
(Narratio,) Venio, Iudices, non iam ad furtum, non ad avalitiam, non ad
cupiditatem, sed ad eiusmodi facinus, in quo omnia nefaria
continerimihi, atque inesse videantur: in quo Dii immoratales violati,
existimatio, atque auctoritas nominis populi Rom. imminuta, hospitium
spoliatum, ac proditum, abalienati scelere istius a nobis omnes Reges
amicissimi. nationesque, quae in eorum regno, ac ditione sunt: nam Reges
Syriae, Regis Antiochi filios pueros, scitis Romae
2. Candelabrum e gemmis clarissimis, opere mirabili
(Exaggeratio ab adiunctis? quis? quid? et cur?) Quae vox? quae vires
huius unius criminis querimoniam poflint sustinere? Rex Antiochus, qui
Romae ante oculos omnium nostrorum biennium fere comitatu regio, atque
ornatu fuisser, is cum amicus et socius populi Rom. esset, amicissimo
parre, avo, maioribus, antiquissimis ac clarissimis regibus,
opulentissimo et maximo regno, praeceps e provincia populi Rom.
exturbatusest. quemadmodum hoc acceptuias nationes exteras, quemadmodum
huius tui facti famam in regna aliorum, atque in ultimas terras
perventum putasti, cum audierint, a praetore populi Rom. in provincia
violatum Regem, spoliatum hospitem, eiectum socium populi Rom. atque
amicum? nomen vestrum populique Rom. odio atque acerbitati scitote
nationibus exteris, iudices, futurum, si istius haectanta iniuria
impunita discesserit. Sic omnes arbitrabantur, praesertim cum haec
omninosama de nostrorum hominum avaritia, et cupiditate percrebuerit,
non istius solius hoc esse facinus, sed eorum etlam, quiapprobarint.
Multi Reges, multae liberae civitates, multi privati opulenti, ac
potentes habent profecto in animo capitolium sic ornare, ut temph
dignitas, imperiique nostri nomen desiderat, qui si
4. Q. Catule te appello: loquor enim de tuo clarissimo, pulcherrimoque
monumento. non iudicis solum severitatem in hoc crimine, sed prope
inimici, atque accusatoris vim suscipere debes: tuus est enim honos in
illo templo, Senatus populique Rom. beneficio: tui nominis aeterna
memoria simulcum templo illo consecratur. tibi haec cura suscipienda,
tibi haec opera sumenda est, ut Capitolium, quomodo magnisicentius est
restitutum, sic copiosius ornatum sit, quam fuit: utilla flamma
divinitus extitisse videatur, non quae delcret Iovis Optimi Maximi
templum, sed quae praeclarius magnisicentiusque deposceret. Audisti Q.
Minutium Rufum dicere, domi suae diversatum esse Antiochum Regem
Syracusis, seilludscire adistum esse delatum, se scirenon redditum.
Audisti, et audies omni e conventu Syracusano, qui ita dicant, fese
qudientiubs, illud Iovi Optimo Maximo dedicatum esse, ab Rege Antiocho,
et consecratum. Si iudex non esses, et haec ad te delata es esset: te
potissimum hoc persequi, te perere, et agere oporteret. Quare non
dubito, quo animo iudex huius criminis esse debeas, qui apud alium
iudrcem multo acrior, quam ego sum, actor, accusatorque esse deberes.
Vobis autem, iudices, quid hoc indignius, aut quid minus ferendum videri
potest? Verresne habuit domisuae candelabrum Iovis Optimi Maximie gemmis
auroque perfectum? cuiusfulgore collucere, atque illustrari Iovis Optimi
Maximi templum oportebat, id apud istum in eiusmodi conviviis
constitvertur, quae domesticis stupris, flagitiisque flagrabant? in
istius lenonis turpissimi domo simul cum ceteris Chelidonis
haereditariisque ornamentis Capitolii ornamenta ponentur? quid huic
sacri unquam fore, aut quid fuisse religiosi putatis, qui nunc tanto
scelere se obstrictum esse non sentiat? qui in iudicium veniat, ubi ne
precari quidem Iovem Optimum Maximum, atque ab eoauxilium petere more
omnium possit? a quo ctiam Dli immortales sua repetunt in eo iudicio,
quod
In templorum, hac aetate, Violatores, qui ab illis candelabra aurea, argenteaque, acvasa qu et que pretiosissinia, ad privatos thesauros et domesticum luxtimtranssulere; tum singulatim etiam ad Balhasaris Babyleniiregis factum exagrtandum, quitemplt Hrerosolymitani vasis in convivio abusus fuit, haec oratio imitanti seruter.
ACcedimus ad alterum narrationisgenus, quod in singulis pene membris exaggerando immoratur, descriptionesque, ethopoeias, hypotheses, prolepses, communicationes, aliasque siguras miscer. Quo in genere perquam illustre hoc est, quod in Verrem Actione VI. ante medium, de classe Rom. a piratis incensa ac damna inde anta habet, quod in alium locum differo, minus hic difficilia ad imitationem propositurus. Ac primo quidem a descriptione parva initium ducam; ut hanc historiis amplificandis adhibendam noveris. Qui prolixiores voluerie, adeat Catilin 2. an. 6. ad II. et I7. ad. 26. ubivariorum coniurantium descriptiones reperier. Consular eundem Tullium, in I. gratiarum actione ad Quirites ubi populi et amicorum in se studia describit; tum altera eriam, ubi Gabinum et Pisonem perstringit acerrime.
Habuit Catilina, sicut meminisse vos arbitor, permulta maximarum non
expressa signa, sed adumbrata virtutum, urebatur hominibus
improbismusltis: et quidem optimis se viris deditum esse simulabat.
erant apud illum illecebrae libidinum multae: erant etiam industriae
quidam stimuli ac laboris. flagrabant vitia libidinis apud illum:
vigebant eriam studia rei militaris. Neque ego unquam fuisse tale
monstrum in terris ullum puto, tam ex contrariis, diversisque interle
pugnantibus naturae studiis cupiditatibusque conflatum. Quis clarioribus
viris quodam tempore iucundior? quis turpioribus coniunctior? quis civis
melorum partium aliquando? quis terrior hostis huic civitati? quis in
voluptaribus inquinatior? quis in laboribus patientior? quis in
rapacitate avaarior? quis in largitione effusior? illa vero iudices in
illo homine mirabilia fuerunt, comprehenderemultos amicitia, tueri
obsequio, cum omnibus communicare quodhabebat, servire temporiub suorum
omnium
In deseriptione hominis politici, ut Pilatus olim et Herodes fuere, qui simulatus cum vitiu virtutes miscebant, haec oratio locum reperiet.
1. Aloci et religionis antiquitate simulacrum Dianae coinmendat, quod a Poenis ablatum P. Soipio Africanus Carthagine victa, Siculis, una cumiauro Phalaridis restituerat.
2. Verris in hoc simulacro flagirando cupiditatem atque insuriam, tum Segestanorum in eo dimittendo dolorem affectumque exponit.
3. Docet Scipionis Africani nomen basi inscisum, atque insigni istius familia contemptu sublatum, indignumque quod ex posteris P. Scipio adolescens Verri faveat.
4. Profitetur sein defectu Scipionum, illius familie tantique vir, qui et Romam ornavit. et cuasas in foro egerit, bonorem propugnaturum.
5. Iudices P Servilium et Q. Casulum a iusta monumentorum defensione, que et ipsis aliquando prodesse queat, sibi conciliat, et contra Verrem accdendis.
1. Segesta est oppidum pervetus in Sicilia, Iudices, quod ab Aenea
fugiente a Troia, atque in haec loca veniente conditum esse demonstrant,
itaque Segestani non solum perpetua societare, atque amicitia, verum
etiam cognatione cum populo Rom. coniunctos esle arbitrabantur. Hoc
quondam oppidum, cum illa civitas cum Poenis suo nomine, ac sua sponte
bellaret, a Carthaginensibus vic captum atque deletum est, omniaque quae
ornamenta urbi esse possenr, Carthaginem sunt ex illo loco deportata.
fuit apud Segestanos aere simulacrum Dianae, tum summa, atque
antiquissima praeditum religione. tum singulari opere, artificioque
perfectum; hoc translatum Carthaginem, locum tantuna, hominesque
mutarat, religionem quidem pristinam conservabar: nam propter eximiam
pulchrirudinem etiam hostibus digna, quam factissime colerent,
videbatur. Aliquorseculis post P. Scipio bello Punico tertio Carthaginem
cepit. qua in victoria (videte hominis virtutem, et diligentiam, ut et
domesticis praeclarissimae virtutis exemplis gaudeatis, et eomaiore
odoio dignamistius incredibilem audaciam iudicetis) convocatis Siculis
omnibus, quod diutissime saepissimeque Siciliam vexatam a
Carthaginensibus esse cognorat, iuber omnia conquiri, sibi pollicetur
magnae curae fore, ut omnia civitatibus, quae cuiusquefuissent,
restituerentur tum illa, quae quondam fuerant Himera sublata, de quibus
antea dixi, Thermitanis sunt reddita, tum alia Gellensibus, alia
Agrigentinis, in quibus etiam ille nobilis raurus, quem crudelislimus
omnium Tyrannorum Phalaris habuisse dicitur, quo vivos supplicii causa
demittere homines et subicere flammam solebat. quem taurum Scipio
cumredderet Agrigentinis, dixisse dicitur, aequum esseillos cogitare,
utrum esser Siculis utilius, suisne servire, an populo Romano
obtemperare, cum idem monimentum, et domesticae crudelitatis, et nostrae
mansuetudinis haberent? illo tempore Segestanis maxima cum cura haec
ipsa Diana, de qua diximus, redditur: reportatur Segestam: in suis
anciquis sedibus, summa cum gratularione civium, et laetitia reponitur.
Haecerat posita Segestae,
2. Cum istesacrorum omnium hostis religionumque praedo vidisser: quasi
ipsa face per cussus esser, ita flagrare cupiditateatque amentia coepit,
imperat magistratibus iste, ut Deam deomoliantur et sibi dent: nihil
sibi gratius ostendit futurum. Illiverodicere, id sibi nefas esse, seque
cum summa religione, tum summo metu legum, et iudiciorum teneri. iste
rum perere ab illis, tum minari, tum spem, tum metum ostendere.
opponebant illi interdum nomen Africani: donum populi Rom. illudesse
dicebant: nihil se in eopotestatis habere, quod limperator charissimus,
urbe hostium capta, monimentum victoriae populi Rom esse voluisset: cum
istenihilo remissius, atque etiam multo vehementius instaret quotidie,
res agitur in Senatu: vehementerab omnibus reclamatur: naque illo
tempore, ac primo ist us adventupernegatur. Postea quidquid erat oneris
in nautis remigibusque exigendis, in frumento imperando, Segestanis
praeter ceteros imponebat aliquanto amplius, quam ferre possent.
praeterea Magistratus eorum evocabat: optimum et nobilissimum quemquae
ad se accersebat: circum omnia provinciae fora rapiebar: sigillatim
unicuique calamitari fore se denuntiabar: universam se funditus illam
eversuram esse civitatem minabatur. itaque aliquando multis malis,
magnoque metu victi Segestani, praetoris imperio parendum esse
decreverunt. magno cum luctu, et gemitu totius civitatis, multis cum
lacrimis, et lamentatione virorum, mulierumque ommum simulacrum Dianae
tollendum locabatur. vide quanta religione fuetit. apud segestanos
repertum esse, iudices, scitote neminem, neque liberum, neque servum
neque civem neque peregrinum, qui illud signum auderer attingere:
barbaros quosdam Lilybaeo scitote advocatos esse opeiarios:
3. Quo quidem scelere suscepto, cum inanis esset basis; et in eo P.
africani nomen incisum, res indigna atque intoleranda videbatur omnibus,
non solum religion es esse violatas, verum etiam P. Africani, viri
fortissimi, refum gestarum gloriam, memoriam virtutis, monimenta
victoriae C. Verrem sustulisse. Quod cum istirenuntiaretur de basi, ac
literis, existimavit homines in oblivionem totius negotii esse venturos,
si etiam basim tamquam indicem suisceleris sustulisset, itaque tollendam
istius imperio locaverunt. qua vobis locatio ex publicis Segestanorum
literis priote Actione recirata est. Tenunc P. scipio, te
inquamlectissimum, ornatissimumque adolescentem appello, abs te officium
tuum debitum generi, et nomini, requiro, et flagito. Cur
4. Quamobrem si suscipis domesticae laudis patrocinium, me non solum
silere de vestris monimentis oportebit, sed etiam aletari, P. Africani
eiufmodi esse fortunas mortui, ut eius honos ab iis, qui ex eadem
familia sint, defendatur, neque ullum adventitium requiratur auxiliurn,
Sin istius amicitia te impediet: si hoc, quod abs te postulo, minus ad
officium ruum pertinere arbeitrabere: succedam ego vicatius to muneri:
suscipiam partes, quas alienas esse arbitrabar, en ista praeclata
nobilitas desinat queri, populum Rom, hominibus
5 Non vereor, ne hoc offieium meum P. Servilio Iudici non probem: qui cum res maximas gesserit, monimentaque suarum rerum maxima constituat, atque in his elaboret: profecto volet non solum suis posteris, verum etiam omnibus viris fortibus, et bonis civibus defendenda, non spolianda improbistradere. Non vereor, ne tibi Q. Catule displiceat, cuius amplissimum in orbe terrarum, clarissimumque monimentum est, quamplurimos esse custodes monimentorum, et putare omnes bonos alienae gloriae defensionem ad officium suum pertinere. Er quidem cateris istius surtis acflagitiisita moveor, ut ea reprehendenda putem: hic vero tanto dolore afficior, ut n hil mihi indignius ferendum videatur, Verrea Afri ani monimentis domum suam, plenam stupri, plenam flagitii, plenamque dedecoris, ornabit? Verres temperantissimi sanctissimique viri monimentum, Dianaesimulacrum virginis, in ea domo collocabit, in qua semper meretricum leonumque flagitia versantur.
In exagit andis sacrilegiis lconomachorum, velprisci, velhuius etiam evihominum, qui tum auri argentique cupiditate dicti, rum prisca religionis inflammati odio, nec effigies quidem Salvatoris in templis ad ipsius memoriam frequentandam passisunt, quitamen levium etiam muliercularum secum esse patiuntur imagines, hie locus imitantipoterit deser vire. Exempla nobis totus Septentrio luculents suppeditat.
1. Singulare crudelitatis exemplum pathetice describit, et sict exempli comparatione extollit.
2. Adiunctum facti, quod nempe in opprobrium Rom. nomiru cederet, comparatione disparium, atque ex minore amplisicat.
Narratio exaggerata, per adiuncta quis? quid? et quomodo?
1. Quid ego de P. Gavio Cossano municipe dicam, iudices? aut
2. sed quid plura de Gavio? quasi tu Gavio tum fueris infestus, ac non
nomini, generi, iuri civium hostis, non illi, inquam, hommi, sed cuasae
communi libertatis inimicus fuisti. sed quid enim attinuit, cum
Mamertini morte atque instnuto suo crucem fixissent post urbem, in via
Pompeia, te iubere in ea parte figere, quae fretum spectaret, et hoc
addere, quod negare nullo modo potes, quod omnibus audientiubs dixisti
palam, teiccitco illum locum deligere, ut ille, quise civem Rom esse
diceret, ex cruce Italiam cernere, ac domum suam prospicere posset?
Itaque illa crux sola, iudices, post conditam Messinam illo in loco fixa
est. Italiae conspectus ad eam rem ab isto delectus est, ut ille in
dolore, cruciatuque moriens, praeengusto freto divisa servitutis ac
libetatis iura cognosceret: I alia autem alumnum suum servitutis extremo
summoque supplicio affectum viderer. Facinus est vincire civem Roma
scelus verberate: prope parricidium, necare: quid dicam in crucem
tollere? verbo satis digno tam nefaria res appellari nullo modo potest,
non fuit his omnibus iste contentus. Spectet, inquit, pattiam: in
conspectu legum libertatisque motiatur. Non tu hoc loco Gavium, non unum
homine, nescio quem civem Rom sed communem libertatis, et civitatis,
causam in illum cruciatum, et crucem egisti. Iam vero videre hominis
audaciam. nonne eum graviter rulisse arbitramini quod illam civibus Rom.
crucem non posset in foro, non in comitio, non in rostris defigere? quod
enim his locis, in provincia sua crlebritatesimillimum, regione proximum
potuit, elegit: monimentum sceleris audaciaeque suae voluit esse in
conspectu italiae, vestibulo Siciliae, praetervectione omnium, qui
ultro, citto, que navigatent. Si haec non ad eives Rom. non ad altquos
amicos nostrae civitatis, non ad eos, qui populi Rom. nomen audissent;
denique si non ad homines, veium ad bestias, aut
Hac res ad cradelitatem ludaeorum imprimisque caipha Pontifuis in Christi discipulorumque eius persecutione, ac nece trudelissima domini sesemerito Regem sudaorum pradiecantis, usurpetam, paribus coloribus adumbrandum, valebit. At si magis lubeat, in alterius etiam Tyranni immanitate, erga Martyres Christidescribendaser viet.
Hoc exercitium ut inter prima oratoria facillimum,
COnfirmationem denique, quae cor ipsum, ut sic dicam, sanguinemque ac vitam
orationis complectitur, accedimus. Haec cum in triplici dicendi genere,
demonstrativo, deiiberativo, et iudiciali versetur, singulorumque generum
plures formae sinr, exempla omnium tradere longum sit, et forte
supervacaneum; quodis, qui in praecipuis dicendi formis probe exercitatus
fuerit, in ceteris rudis cespitansque haetere non possit. Sed neque selecta
veterum optimorumque in quibuscumque auctorum exempla suppetunt. reliquis
autem ex praesenti instituto non lubet immorari, nostra
De inventione ad quodvis scribendi genus formamque lib. 1. providimus. Satis,
ut opinor, non omnino rudibus; nam rudibus numquam futurum est satis. usdem
etiam de fontibus prompsimus omnibus: ne inveniendi via vel stupidissimum
lateret. Varietas enim in ipsa praeceptorum multitudine confundit. Regia ad
plures urbes
Illud tamen hoc loco tardior bus universe suggeram, quod haerentes sterilesque ad in veniendum an mos iuvare possit.
1. Inventam cuiusque rei ex aliquo fonte rationem et argumentum per omnes
rursum fontes locorum intrinsecorum expendi posse. Ut in exen plo quo ad
ebrietatem dissuadendam usi lib. 2. sumus, accipe banc ex fonte 3. rationem,
quod ebrietas turpis sit. Videbitur haec fortassis sterilior, quam ut
pluribus diduci ornarique possit. Sunt enim aliae rationes aliis longe
fecundiores, ut hic esset si ebrieratem noxiam ex eodem loco diceres. Age
igitur, et per omnes rursum fontes minus fertilem rationem irriga. Quaere,
quid turpido sit; et reperies, quod sit morum quaedam aifformitas, quae a
recta ratione legibusque recedat. Deo hominibusque ingrata et despecta, quae
si expendas singula si suis enumeres partibus, in sterili prorsus arena non
desudabis. Deinde ad eiusdem turpitudinis causas indagandas transi: ut est
impellens perditorum hominum societas, vilis est haustu voluptas, abiectus
in ventris ser vitium animus; quae aliaque ex re praesenti nata se offerent,
ac turpitudinis gravitatem haud leviter extollent. Disoute sub haec turpis
eiusmodi vitae attributa quemadmodum homines ad gloriam nato indigna, plane
ignobilis ac bestialis sit, Deo invisa, hominibus odiosa, familia universae
ignominiosa, etc. Quarto effecta perpende quemadmondum ad honesta officia in
republ praecludat aditum, ceteras virtutes in homine obscuret, ad vitia,
2. Haec to tidem pene argumentorum
3. Ad thesin communemque etiam locum, fecundum plerumque ac late patentem, se potest Orato effundere. Ut, quae qualisque hominisit ratio honestatus habenda, tam in politica, quam Christianae vita, quemadoiodum dedecus ac turpitudo omnis fugienda? cum pracipuum huius vita bonum honestas ist; prae qua non modo opes omnes contemnendae sint, verum et ipsa quandoque vita sit prosundenda. Haec enim evidenter demonstrata, facilem deinde ad ebrietatis turpitudinem dissuadendam viam sternunt. Ut quandoque ex his principiis. et ucluti capit bus fontium orationem irrigare, non modo laudabile, sed et necessarium sit, cum veritati universim cognitae, facile in singularibus minus exploratis assensus praebeatur.
4. Per remotionem factorum aut causaraem ingens quoque disserendi aequor paud tur. Quod in praesenti qu dem materia angustrus, alibi tamen late funditur. Dices ebrietat stuipitudini deditum, nihil arduum, praeclarumque sive in privata familia, sive in vepubl moliri, non tangi sui nominis, non posleritatis ac gentis suae gloria. Si administranda res familiarn, et publica sit, si consilium in re dandum ancipiti, si cum fame sitique conflictandum, si bostium machinationibus occurrendum, nihil generoso ac forti dignum viro aggredi. sui ventris curae intentum, etc. ac vile abdominis mancipium. In hoc tamen discursu cavendum est ne illa removeas, quae convenire non possent. Ut si de rustico obrietati dedito assereres, iter sibi ad regiam dignitarem praecludere: cum nec sobrius quidem eius spem habirurus esset. Ceterum haec dausarum remotio per omnes sese fontes, non minus quam rationes aliae, earumque contraria possunt explicare
5. per comparationes a pari, vel dispari sumptas e iusmodi quoque ratio
ornari amplificarique poterit. Adducantur hic, e g. parentes aut maiores
prodigi hominis, cum summa honestate atque existimatione, tum etiam
facultatem incremento sobriam agentes vitam. vel secum conferatur, aut in
ceteris
Haec alique si ex locis communibus per similia, exempla, testimonia, apophthegmara, symbola heroum, ritus gertium, legesque illustrentur, quae poterit tandem deesse scribenti materia? Quare de inveniendi ratione generalem hanc instructionem concludimus. Singularia argumenta, quae in formis orationum diversis se offerunt, breviter in lib. 1. tradidimus. Quorum nonnulla in ipsa praxi deducta suis modo exemplis accipies.
CUm in genere dicendi epidictico, sive exornativo, laus et vituperatio
dominetur, rerum autem laudatarum, seu reprchendarum species duae sint
praecipuae, qualitates nimirum, sive attributa rerum, tum deinde ipsae
substantiae. Die quibus lib. 1. c. 6. 7. et 8. disserui fusius, ratione
inveniendi universe praescripta. Illa ante omnia, lectorem velim recolere,
ac deinde in singularibus hisce exemplis, quae utriusque generis plura dedi
quem admodum his optimi auctores usi sint, observare; ac denique, in quo
proficiendi ratio praecipua sistitur, imitatione exprimere. A qualitatibus
sive attributis ordior, quia magis in sensum notitiamque nostrum incurrunt,
ad substantias deinde harum nobis beneficio cognitas transiturus. Simul
adiciam, ex quibus res quaeque potissimum locis, aut probetur, aur
amplificetur. Cum Oratores plerique fontes maxime cop osos, ceteris, vel
prae: eritis, vel obiter tantum libatis, adire soleant. Saepe und altero ve,
ne in immensum crescat oratio, ad suum iostuutum
In laude Attributorum, unum de Musica, alterumque de Amicitia exemplum brevius, tertium vero de Eloquentia aliquanto longius induxi, in quo ipsius cloquentiae qualitates et adiuncta, tum etiam affectus a Cicerone diversis locis expenduntur; stylo tamen humiliori, sed a principiis novi oratoris non alieno.
1. Musica caelestis origine commendatur, reiecta molli illa voluptatis Magistra.
2. Musicainter homines recte instituta, ad affectus, vellanguentes excitandos, velefferatos moderandos reperta est, ut Orphei et Amphionis et Themistoclis exemplo traditur.
Nunc de Musica, ut instituimus, quae omnium animi disciplinarum antiquissima est, quae par videntur, dicamus Eam nimirum et singulis hominibus, et totis conducere urbibus, quibus Deorum munere exercitium eius est concessum. Non de ea nunc ago, quae tibiis, aut cantiunculis, aut pedum motibus, aut sola vocis inflexione, sine verbis, animum penetrat: nec aliud quam aurium voluptatem habet, cur celebretur. Hanc enim amplexa esse videtur animi humani coriuptio, dum iucunditatis sequitur speciem, et ut gratificetur sibi veram illam spuriam illegitimamque mutuasse Musicen. Hodie certe ex nostris sublata est oculis: positaque antiqua illa sinceraque sua pulchritudine, imponit nobis.
Sicut columba fictus haud verus, nitor.
Nescimus enim solara Musicae imaginem esse, quam retinu mus, veramque
illam Heliconiam Musam habere falso
At vero humana illa nostra, quae circa animum versatur, quid aliud est,
quam custos eius et magistra: quae affectibus prae est illius, ut si qui
nimium se efferant, et exsultenr, eos demulceat: si qui remissi nimium,
et dissoluti sint, eos exacuat denuo excitetque? Haec est, quae
sacillime luctum levat, facillime iram cohibet, optime cupiditates
temperat, dolores mitigat, amores solatur, adversam sublevat fortunam.
Optima haec in sacrificiis comes, in epulis convictrix, imperatrix in
bello. Haec est, quae maxime in festis reficit, Bacchanalibus saltat, in
mysteriis afflat homines. Huius praecipuum
Serviet si quem ad Musices studium coneris impellere, aut aliquem artis illius peritum dignis laudibus ex ellere, ab universo enim genere ad singulas transire species, aut personas illi studio addictas licet.
In exordio definie amicitiam, quam in virtute, fundari asserit, ean que mulias opportunitates habere.
Probat 1. es commodis solattisque, quae amicus ab amico in omni fortuna percipit, cum in illo, tamquam altero se, acquiescat. Probat 2 a contrarie. Ubi enim sublata amicitia est, dissensionibus Respubl turbantur. Probat 3. Ex consensa mortalium omnium, qui fidam amicitiam magni faciunt.
1. Amicitia nihil est aliud, nisi omnium divinarum humanarumque rerum, cum benevolentia et caritate summa consensio. qua quidem haud scio, an, excepta sapientia, quidquam melius homini sit a Diis immortalibus darum, divitias alii praeponunt, bonam alii valetudinem, alii potentiam, alii honores, multi etiam voluptates. belluarum quidem hoc extremum est: illa autem superiora incerta et caduca, posita non tam in nostris consillis, quam in fortunae temeritate. qui autem in virtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem; sed haec ipsa virtus amicitiam gignit; et continet: nec sine virtute amicitia esse ullo pacto potest. iam virtutem ex consuetudine vitae, sermonisque nostri interpre temur; nec metiamur eam, ut quidam decti, verborum magnificentia; virosque bonos eos, qui habentur, numeremus, Paullos, Catones, Gallos, Scipiones, Philos. His communis vira contenta est: eos au em omittamus. qui omnino nusquam reperiuntur. Tales igitur inter viros amicitia tantas opportunitates habet, quantas vix queo dicere.
Principio, quis potest esse
2. Quod si exemeris ex natura rerum benevolentiae coniunctionem; nec domus illa, nec urbs stare poterit; ne agri quidem cultus permanebit. id si minus intelligitur; quanta vis amicitiae, concordiaeque sit, ex dissensionibus atque ex discordiis percipi potest. quae enim domus tam stabilis, quae tam firma civitas est, quae non odiis atque dissidiis funditus possit everti? ex quo, quantum bonum sit in amicitia, iudicari potest. Agrigentinum quidam, doctum quendam virum, carminibus Graecis vaticinatum ferunt; quae in rerum natura, totoque mundo constarent, quaeque moverentur, ea contrahere amicitiam, dissipare dilcordiam.
2. Atque hoc quidem mortales et intelligunt, et reprobant. Itaque si
quando aliquod officium existit amici, in periculis, aut adeundis, aut
communicandis, quis est, qui id non maximis efferat laudibus? qui
clamores tota cavea nuper
Quod nemo amicus DEo fidelior sit, qui virtute conciliari nobis potest, et sine hac Dei amicitia omnis nostra ruat felicitas, cum hac vero consistat, imitando facile docebis, et hanc unam esse, cui homines caelitesque plaudant.
Argumenta sumuntur a partium enumeratione.
1. Exordium a suo studio; quod se post longas pro Republ. occuptiones, de Philosophia, ait, resumere.
2. Ostendit deinde per artium, et discip linar um enumerationem, pler asque apud Lationsi am esse, aut reddi illustriores. ut sunt disciplina domestica, ac praecipue militaris, artes vero ut Poeticam, pictoriam, musicam, Mathematicam, ideo minus cultas, quia parum honoratas. In oratoria Graecis Latinos nihil concedere.
3. Denique se elaboratur um asserit, ut Philosophia quoque apud Latinos illustretur polito dicendi genere.
Cum defensionum laboribus senatoriisque muneribus,
Nam mores et instituta vitae, resque domesticas ac familiares nos
profecto, et melius tuemur, et lautius. Rem vero publicam nostri maiores
certe melioribus temperaverunt, et institutis, et legibus. Quid loquar
de re militaris? in qua cum virtute nostri multum valuerunt, plus etiam
disciplina, iam illa, quae natura, non literis assecuti sunt, neque cum
Graecis, neque cum ulla gente sunt conferenda, quae enim tanta gravitas,
quae tanta constantia, magnitudo animi, probitas, fides, quae tam
excellens in omni genere virtus in illis fuit, ut sit cum maioribus
nostris comparanda: doctrina Graecia nos, et omni literarum genere
superabat, in quo erat facile vincere non repugnantes. Nam cum apud
Graecos antiquissimum doctis sit genus Poetarum. si quidem Homerus fuit,
et Hesiodus ante Romam conditam, Archilochus regnante Romulo: serius
Poeticam nos accepimus: annus enim fere CCCCCX post Romam conditam
Livius fabulam dedit Claudio caeci filio, et M. Tutidano Consulibus,
anno ante natum Ennium: qui fuit maior natu, quam Plautus et Naevius.
Sero igitur a nostris Poetae, vel cogniti, vel recepti. Quamquam est in
Originibus, solitos esse in epulis canere convivas ad tibicinem de
clarorum hominum virturibus. honorem tamen huic generi non fuisse
declarat oratio Catonis, in qua obicit, ut probrum, Marco Nobiliori,
quod is in provinciam Poetas duxisset, duxerat aurem Consul ille in
Aetoliam, ut scimus, Ennium. Quo minus ergo honoris erat Poetis, eo
minora studia fuerunt. Nec tamen si qui magnis ingeniis in eo genere
exstiterunt, non saris Graecorum gloriae responderunt. An censemus, si
Fabio nobilissimo homini laudi datum esset, quod pingeret,
3. Philosophia iacuie usque ad hanc aetatem, nec habuit ullum lumen
literarum Latinarum: quae illustranda, et excitanda, nobis est, ut, si
occupati profuimus aliquid civibus nostris, prosimus etiam, si possumus,
otiosi. In quo eo magis nobis est elaborandum. Multi iam esse Latini
libri dicuntur scripti, inconsiderate ab optimis illis quidem viris, sed
non satis eruditis. Fieri autem potest, ut recte quis sen tiat, et id,
quod sentit, polite eloqui non possit. Sed mandare quendam literis
cogitationes suas, qui eas nec disponere, nec illustrare possit, nec
delectatione aliqua allicere lectorem, hominis est intemperanter
abutentis et otio, et literis. Itaque suos libros ipsi legunt, cum suis,
nec quisquam attingit praeter eos, qui eandem licentiam scribendi sibi
permitti volunt. Quare si aliquid oratoriae laudi nostra attulimus
industria, multo studiosius Philosophiae fontes aperiemus, e quibus
etiam illa manabant. Sed, ut Aristoteles vix summo ingenio, scientiae
copia, cum motus esset Isocratis Rhetoris gloria, dicere etiam coepit,
adolescentes docere, et prudentiam cum eloquentia iungere: sic nobis
placet nec pristinum dicendi studium deponcre, et in hac
1. Exordium et Propositio declarat prefuisse Rebuspubl. Eloquentiam ad pacem tranquillitatemque firmandam. Inutilem vero et sibi et patriae esse, quieloquentiae studio ad Reipubl. commodum non utatur.
2. Confirmatio probat 1. ex eo utilitatem eloquentiae, quod per hanc primum homines ex agrestirudique vita, ad civilis vitae cultum, mansuetudinem, societatemve iuris communis, traducti fuerint.
3. Contra vero, postquam maligni homines abuti eloquentia adiniquas privatorum hominum contro versias coepere, ac multitudinsi iudiciso ad Rempubl. administrandam evehi, ab optimis quibusque neglecta rursus eloquentia obsolevit. Fuisse tamen eo tempore maxime retinendam a probis viris eloquentiam.
4. Probat 2. ex co. Quod stuliorum hominum audaciae in Republ. maxime per eloqueintiam resistatur, ut exemplo Catonis, Laelii, et Gracchorum Rempubl. Romanam adversus improbes homines tuentium ostendit.
5. Probat 3. non tantum ex commodis Reipubl. sed etiam honestate ac dinitate eloquentiae, quod hac una homines maxime a bestiis distingui videantur.
1. Saepe et multum hoc mecum cogitavi, an mali plus attulerit hominibus,
et civitatibus copia dicendi, ac summum eloquentiae studium. Nam cum et
nostrae reipublicae detrimenta considero, et maximarum civitatum veteres
animo colligo calamitates, non minimam video per
2. Ac si volumus huius rei, quae vocatur eloquentia, sive artis, sive
Studii, sive exercitationis cuiusdam, sive facultatis a natura
profectae, considerare principium: reperiemus id ex honestissimis causis
natum, at que ab optimis ratiobus profectum. Nam fuit quoddam tempus,
cum in agtis homines passim bestiarum more vagabantur, et sibi victu
ferino viram propagabant, nec ratione animi quidquam, sed pleraque
viribus corporis administrabant. Nondum divinae religionis, non humani
officinratio colebatur: nemo legitimas viderat nuptias: non certos
quisquam inspexerat liberos: non ius aequabile, quid utilitatis haberet,
acceperat. Ita propter errorem, atque inscitiam, caeca ac temeraria
dominatrix animi cupiditas, ad se explendam viribus corporis aburebatur,
perniciosissimis satelliribus. Quo tempore quidam magnus videlicet vir,
et sapiens cognovit, quae materia esset, et quanta ad maximas res
opportunitas animis inesset hominum, si quis eam posset elicere; et
praecipiendo meliorem reddere: qui dispersos homines in agris, et in
tectis silvestribus abditos, ratione quadam compulit in unum locum, et
congregavit, et eos in unamquamque rem inducens, utilem, atque honestam,
primo propter insolentiam reclamantes, deinde propter rationem atque
orationem studiosius audienteis ex feris et immanibus, mites reddidit et
mansuetos. Ac mihi quidem videtur hoc nec tacita, nec inops dicendi
3. Postquam vero commoditas quaedam, prava virtutis imitatrix, sine
ratione officii, dicendi copiam consecuta est: tum ingenio freta
malitia, praevertere urbes, et vitas hominum labefactare assuevit. Atque
huius quoque exordium mali, quoniam principium boni diximus, explicemus.
Verisimillimum mihi videtur, quodam temporeneque in publicis rebus
infantes et insipientes homines solitos esse versari, nec vero ad
privatas causas magnos ac disertos homines accedere: sed cum a summis
viris maxime res administrentur, arbitror alios fuisse non incallidos
homines, qui ad parvas controversias privatorum accederent. quo bus in
controversiis, cum saepe e mendacio contra verum hominem stare
consuescerent, dicendi assiduitas aluit audaciam: ut necessario
superiores illi propter iniurias civium resistere audacibus, et
opitulari suis quisque necessariis cogeretur. Itaque cum in dicendo
saepe par, nonnumquam eriam superior visus esset is, quis omisso studio
sapientiae, nihil sibi, praeter eloquentiam comparasset; fiebat, ut et
multitudinis, et suo iudicio dignus, qui rempublicam gereret, videretur.
Hinc nimirum non iniuria, cum ad gubernacula reipublicae, temerarii
atque audaces homines accesserant, maxima ac miserrima naufragia
fiebant. Quibus rebus tantum odii, atque invidiae suscepit eloquentia,
ut homines ingeniosissimi, quasi ex aliqua turbida tempestate, in
portum: sic ex
Nam quo indignius rem honestissimam et rectissimam violabat stultorum, et improborum temeritas, et audacia, summo cum reipublicae detrrimento: eo studiosius et illis resistendum fuit, et reipublicae consulendum. Quod nostrum illum non fugit Catonem neque Laelium, neque horum (ut vere dicam) discipulum africanum neque Gracchos Africani nepotes: quibus in hominibus erat summa virtus, et summa virtute amplificata auctoritas, et quae his rebus ornamento, et reipublicae praesidio esset, eloquentia, Quare meo quidem animo nihilominus eloquentiae studendum est, etsi ea quidam et privatim, et publice, perverse abutuntur: sed eo quidem vehementius, ne mali magno cum detrimento bonorum, et communi omnium pernicie plurimum possint: cum praesertim hocidem sit, quod ad omnes res et privatas et publicas maxime pertineat: hoc tuta, hoc honesta, hoc illustris, hoc eodem vita iucunda fiat.
5. Nam hinc ad rempublicam plurima commoda veniunt, si moderatrix omnium rerum praesto est sapientia. hinc ad ipsos, qui eam adepti sunt, laus, honor, dignitas consluit: hinc amicis quoque eorum certissimum, ac tutissimum praesid um comparatur. Ac mihi quidem videntur homines, cum multis rebus humiliores, et infirmiores sint, hac re maxime bestiis praestare, quod loqui possunt. Quare praeclarum mihi quiddam videtur adeptus is, qui qua re homines bestiis praestent, ea in re hominibus ipsis antecellat.
1. Exorditur Cicero a felicitate eor um, qui se turbulentisque Reipublicae curis, ad quietum studior um otium transferre pos. sunt, quod sibi hactenus inconcessum, nunc denique gauder obtigisse, ut Q. fratri politius aliquod scriptum de optime oratore postulanti morem gerat.
2. Propositione docet plures in cateris artibus, quam in eloquentiae admirabiles extitisse.
3. Confirmatione probat 1. ab enumeratione caterarum artium, in quibus omni atate excelluerunt, quamquam singulae aetates vix unum perfectum Oraiorem dederint.
4 Cum tamen videri contra possit eloquentia ceteris omnibus facilior, ut quae 1. ad vulgi sensum maxime accedere debeat, reliquae vero art es ab eo deflectere soleant. 2. maximo semper studio in Graecia ac Romae culta sit summis etiam opum honorisque praemiis imitantibus.
5. Probat 2. Ecloquentiae difficultatem ab enumeratione earum partim quae ad eloquentiam requiruntur, eo quod res plurimae eloquenti cognoscendae sint.
Cogitanti mihi saepenumero, et memoria vetera repetenti, perbeati fuisse,
Quincte frater, illi videri solent, qui in optima republica, cum et
honoribus, et rerum gestarum gloria florerent, eum vitae cursum tenere
potueiunt, ut vel in negotio sine periculo, vel in otio cum dignitate
esse possent. Ac fuit tempus illud, cum mihi quoque initium
requiescendi. atque animum ad utriusque
Neque vero nobis cupientibus, atque exoptantibus fructus otii datus est
ad eas artes, quibus a pueris dediti fuimus, celebran das, interque nos
recolendas. Nam prima aetate incidimus in ipsam perturbationem
disciplinae veteris: et consulatu devenimus in medium rerum omnium
certamen. atque discrimen: et hoc tempore omen post consulatum obiecimus
iis fluctibus, qui per nos a communi peste depulsi in nosmetipsos
redundarunt. Sed tamen in his, vel asperitatibus rerum, vel angustiis
temporis, obsequar studiis nostris: et quantum mihi vel fraus
inimicorum, vel causae amicorum, vel respublica tribuet otii ad
scribendum potissimum conferam. Tibi vero, frater, neque hortanti deero,
neque roganti. Nam neque auctoritate quisquam apud me plus te valere
potest; neque voluntate. Ac mihi repetenda est veteris cuiusdam memoriae
non satis sane explicata recordatio, sed, ut arbitror, apta ad id, quod
requiris, ut cognoscas, quae viri omnium eloquentissimi, clarissimique
senserint, de omniratione dicendi. Vis enim, ut mihi saepe dixisti,
quoniam quaedam pueris, aut adolescentulis nobis ex commentariolis
nostris inchoata, atque rudia exciderunt, vix
II. Ac mihi quidem saepenumero in summos homines, ac summis ingeniis praeditos intuenti, quaerendum esse visum est; quid esset, cur plures in omnibus artibus, quam in dicendo admirabiles exstitissent. Nam quocumque te animo et cogitatione converteris, permultos excellentes in quoque genere videbis, non mediocrium artium, sed prope maximarum
III. Quis enim est, qui, si clarorum hominum scientiam, rerum gestarum
vel utilitate, vel magnitudine metiri velit, non anteponat Oratori
Imperatorem? Quis autem dubitet, quin belli duces ex hac una civitate
praestantissimos pene innumerabiles, in dicendo autem excellentes vix
paucos proferre possimus? iam vero, consilio, ac sapientia: Qui regere,
ac gubernare rempublicam possent, multi nostra, plures patrum memoria,
atque etiam maiorum exstiterunt, cum boni perdiu nulli, vix aurem
singulis aetatibus singuli tolerabiles Oratores invenirentur. Ac. nequis
forte cum aliis studiis, quae reconditis in artibus, atque in quadam
varietate literarum versantur, magis hanc dicendi orationem, quam cum
Imperatoris laude, aut cum boni Senatoris prudentia comparandam putet:
convertat animum. et ea ipsa artium genera cirumspiciat, quique in iis
floruerint, quamque multi sint: facillime quanta Oratorum sit, semperque
fuerit paucitas iudicabit. Neque en m te fugit, laudatarum artium omnium
procreatricem quandam, et quasi parentum, eam, quam
IV. Quod hoc etiam mirabilius debet videri, quia certarum artium studia fere reconditis, atque abditis e fontibus hauriuntur: dicenti autem omnis ratio in medio posita, communi quodam in usu, atque in hominum more et sermone versatur: ut in ceteris id maxime excellat, quod longissime sit ab imperitorum intelligent: a, sensuque disiunctum: in dicendo autem vitium vel maximum sit, a vulgari genere orationis, atque a consuetudine communis sensus abhorrere. Ac ne illud quidem vere dicipotest, aut plures cae eris artibus inservire, aut maiori delectatione, aut spe uberiori, aut praemiis ad perdiscendum amplioribus commoveri. atque, ut omittam Graeciam, quae semper eloquentiae princeps esse voluit, atque illas omnium doctrinarum inventrices Athenas, in quibus summa dicendi vis et inventa est, et perfecta: in hac ipsa civitate profecto nulla unquam vehementius, quam eloquentiae studia viguerunt. Nam posteaquam, imperio omnium gentium constituto, diuturnitas pacis otium confirmavit, nemo fere laudis cupidus ado escens non sibi ad dicendum studio omni enitendum putavit. Ac primo quidem totius rationis ignari, qui neque exerc tationis ullam viam, neque aliquod praeceptum artis esse arbitrarentur, tantum, quantum ingenio et cogitatione poterant, consequebantur. Post autem auditis Oratoribus Graecis, cognitisque eorum liter s, adhibirisque doctoribus, incredibili quodam nostri homines dicendi studio flagraverunt. Excitabat eos magnitudo et varietas, multitudoque in omni genere causarum, ut ad eam doctrinam, quam suo quisque studio assecutus esset, adiungeretur usus frequens, qui omnium magistrorum praecepta superaret. Erant autem huic studio maxima, quae nunc quoque sunt, proposita praemia, vel ad gratiam, vel ad opes, vel ad dignitatem. Ingenia vero (ut multis rebus possumus iudicare) nostrorum hominum multum ceteris hominibus omnium gent; um praestiterunt. Quibus de causis, quis non miretur, ex omni memoria aeratum, temporum, civitatum, tam exiguum Oratorum numerum inveniri?
V. Sed nimirum maius est hoc quiddam, quam homines opinantur, et pluribus
ex artibus studiisque collectum. Quis enim aliud in maxima discentium
multitudine, summa magistrorum copia, praestantissimis hominum ingeniis,
infinita
1. Exorditur ab adolescentum laude, qui eloquentiae student,
2. In confirmatione hoc probat 1. ex eo, quod Eloquentia hominum voluntates impellat, quo velit, deinde magnificum sit posse Senatum inflectere, populum tueri, etc. Denique et iucundum ornate lo qui.
3. Probat 2. ex eo, quod homines per eloquentiam a feru moribus ad honestam vitam traducamtur, et universae Reipubl. salus contineatur.
Concludit. diligenter in hoc studium adolescentibus incumbendum esse.
1. Non mihi cohortandi Sulpicius et Cotta, sed magis collaudandi videntur, quod tantam iam sint facultatem adepti, ut non aequalibus suis solum anteponantur, sed cum maioribus natu comparentur: Neque vero mihi quicquam praestabilius videtur, quam posse dicendo tenere hominum coetus, mentes allicere, voluntates impellere quo velit, unde autem velit deducere. Haec una res in omni libero populo, maximeque in peccatis tranquillisque civitatibus praecipue semper floruit semperque dominata est.
2. Quid enim est, aut tam admirabile, quam ex infinita multitudine
hominum existere unum, qui id, quod omnibus natura sit datum, vel solus,
vel cum paucis facere possit? aut tam iucundum cognitu atque auditu,
quam sapientibus sententiis gravibusque verbis ornata oratio et
perpolita? aut tam potens tamque magnificum, quam populi motus, iudicum
religiones, Senatus gravitatem, unius oratione converti? Quid tam porro
regium, tam liberale, tam munificum, quam opem ferre supplicibus,
excitare afflictos, dare
3. Ut vero iam ad illa summa veniamus, quae via alia potuit aut dispersos homines unum in locum congregate, aut a fera agrestique vita, ad hunc humanum cultum civuilemque de ducere, aut iam constitutis civitatibus leges, iudicia, iura describere. Ac ne plura, quae sunt pene innumerabilia, consecter, comprchendam breviter. Sic enim statuo, perfecti Oratoris moderatione, et sapientia non solum ipsius dignitatem, sed et privatorum plurimorum, et universae Reipublicae salutem maxime contineri.
4. Quamobrem pergite, ut facitis, adolescentes, atque in studium, in quo estis, incumbite, ut et vobis honori, et amicis utilitati, et Reipub emolumento esse possitis.
1. Exorditur ab oratione Crassi, in qua duo se negat probare posse.
2. Negat Civitates per homines eloquentes primum constitutas, quod probat variis exemplis.
3. Negat Oratori necessarium esse, ut in omni arte versatus sit, idque variorum Philosophorum opinione et instituto probat.
4. Concludit satis esse Oratori, si in iure et iudiciis, in sententia etiam pro senatu populoque dicenda valeat.
1. Cetera tibi Crasse assentior, ne de genere cuiusquam, arte aut gloria detraham; sed illa duo vereor, ut possim concedere Unum, quod ab Oratoribus civitates, et ab initio constitutas, et saepe conservatas esse dixisti: alterum, quod, remoto foro, concione, iudiciis, senatu, statuisti, Oratorem in omm genere sermonis, et humanitatis esse perfectum.
2. Quis enim tibi hoc concesserit, aut initio genus hominum in montibus,
ac silvis dissipatum, non prudentium consiliis compulsum potius, quam
disertorum oratione delinirum, se oppidis moenibusque sepisse? aut vero
aliquas utilitates, aut instituendis aut conservandis civitatibus, non a
sapiencibus, et fortibus viris; sed a disertis et ornate dicentibus esse
constitutas? an vero tibi Romulus ille, aut Pastores, et convenas
congregasse, aut Sabinorum connubia coniunxisse, aut finitimorum vim
repressisse eloquentia videtur; non consilio, et sapientia singulari?
Quid? in Numa Pompilio, quid? in Ser. Tullo, quid? in ceteris Regibus,
quorum multa sunt eximia ad constituendam rempublicam, numquid
eloquentiae vestigium apparet? Quid? exactis Regibus, (tametsi ipsam
exactionem mente, non lingua, perfectam, L. Bruti esse cernimus) sed
deinceps omnia, nonne, plena consiliorum, inania verborum videmus? Ego
vero si velim, et nostrae civitatis exemplis uti et aliarum, plura
conferre possim detrimenta publicis rebus, quam adiumenta per bomines
eloquentissimos importata: sed, ut reliqua praetermittam, ommum mihi
videor exceptis. Crasse, vobis duobus, eloquentissimos audisse Tib et C.
Sempronios, quorum pater, homo prudens, et gravis haud quaquam eloquens,
et saepe alias, et maxime censor, saluti reipublicae fuit. Atque is non
accurata quadam orationis copia, sed nutu, atque verbo libertinos, in
urbanas tribus transtulit. Quod nisi fecisset, rempublicam, quam nunc
vix tenemus, iam diu nullam haberemus. At vero eius silii diserti, et
omnibus, vel naturae, vel doctrinae praesidiis ad dicendum parati, cum
civitatem vel paterno consilio, vel avitis armis florentissimam
accepissent, ista praeclara
2. Quod vero in extrema oratione, quasi tuo iure sumpsisti, Oratorem in omnis sermonis disputatione copiosissime posse versari, id, nisi hic in tuo regno essemus, non tulissem, multisque praeissem, qui aut interdicto tecum contenderent, aut te ex iure manu consertum vocarent, quod in alienas possessiones tam temere irruisses. Agerent enim tecum lege primum Pythogorei omnes, atque Democriti, ceterique in suo genere Physici, vindicarentque ornati homines in dicendo et grraves, quibuseum iusto sacramento contendere non liceret Urgerent praeterea Philosophorum greges. iam ab illo fonte, et capite Socrate; nihil te de bonis rebus in vita, nihil de malis, nihil de animi permotionibus, nihil de hominum moribus, nihil de ratione vitae didicisse, nihil omnino quaesisse, nihil scire convinceret? et cum universi in te impetum fecissent, tum singulae familiae litem sibi intenderent. instaret Academia, quae, quidquid dixisses, id te ipsum negare cogeret. Stoici vero nostri disputationum suarum, atque interrogationum laqueis te irretitum tenerent. Peripatetici autem etiam haec ipsa, quae propria Oratorum putas esse adiumenta, atque ornamenta dicendi, ab se peti, vincerent, oportere; ac non solum meliora, sed etiam multo plura Aristotelem, Theophrastumque de his rebus, quam omnes dicendi magistros scripsisse ostenderent. Missos facio Mathematicos, Grammaticos, Musicos, quorum artibus vestra ista dicendi vis ne minima quidem societa te coniungitur.
4. Quamobrem ista tanta, tamque multa, profitenda, Crasse, non censco, Satis id est magnum, quod potes praestare, ut in iudiciis ea causa, quamcumque tu dicis: melior et probabilior esse videatur: ut in concionibus, et sententiis dicendis ad persuadendum tua plurimum valeat oratio: denique ut prudentibus diserte, stultis etiam vere dicere videaris. hoc amplius siquid poteris, non id mihi videbitur Orator; sed Craslus sua quadam propria, non Oratorum, sacultate posse.
I. Exorditur a sententia Graecorum, qui Oratori tantum cognitionem rei iudiciariae, velut necessariam tribuebant.
II. Proponit et statuit etiam illi Orantori, qui tantum in iudiciis versatur, praeter iuris et legum cognitionem, ex Philosophia natur am moresque hominum noscendos esse. Quare cum dehis Plato, Aristoteles, aliique, composite, ornate, copioseque locuti sunt, fecerunt ut Orateres, cum vero ieiune Chrysippus, tantum Philosophi munus implevit.
III. Ad Oratorem vero utrumque requirit.
Probat 1. Ex eo quod oratio omnis, sinere subiecta, irrisione digna sit.
2. Quia Oratoris est hominum mentes in omnem affectum flectere, quod sine Philosophia non poterit.
3. Probat idem ex materia, de qua disserendum, quae cum omnium pene disciplinarum sit, et prout secundum se penerratur, vel Philosophum, vel Iurisperitum, vel militem, vel medicum, etc. constituat, prout tamen ornate copioseque exponitur, Orantorem requirit.
I. Non sum nescius, Scaevola, ista inter Graecos dici et disceptari solere; Audivi enim summos homines, cum quaestor ex Macedonia venissem Athenas, florente Academia, ut temporibus illis ferebatur, quod eam Carneades, et Clitomachus, et Aeschines obtinebant. Erat etiam Metrodorus, qui cum ipsis una ipsum illum Carneadem dili gentius adierat, hominem omnium in dicendo, ut ferebant acerrimum, et copiosissimum. Vigebat, auditor Panaetii illius tui Mnesarchus: et Peripatetici Critolaus, Diodorus: multi erant praeterea praeclari in Philosophia, et nobiles, a quibus omnibus una pene repelli voce Oratorem a gubernaculis civitatum, excludi ab omni doctrina, rerumque maiorum scientia, ac tantum in iudicia, et conciunculas, tamquam in aliquod pistrinum detrudi, et compingi videbam. Sed ego neque illis assentiebar, neque harum dispuationum inve4ntori, et principi longe omnium in dicendo gravissimo et eloquentissimo, Platoni, cuius tum Athenis diligentius legi cum Carneade Gorgiam: quo in libro in hoc maxime admirabor Platonem, quod mihi in Oratoribus irridendis ipse esse Orator summus videbatur. Verbienim controversia iam diu torquet Graeculos homines, contentionis cupidiores, quam vertitatis.
II. Nam si quis hunc statuit esse Oratorem, qui tantummodo in iure, aut iudiciis possit, aut apud populum, aut in Senatu copiose loqui, tamen huic ipsi multa tribuat, et concedat necesse est. Neque enim sine multa pertractione omnium rerum publicarum, neque sine legum, moris, iuris scientia, neque natura hominum incogaita, ac moribus, in his ipsis rebus satis callide versari, et perite potest, qui autem haec cognoverit, sine quibus ne illa quidem minima in causis quam recte tueri potest, quid huic abesse poterit de maximarum rerum scientia? sin Oratoris nihil vis esse, nisi composite, ornate et copiose cloqui, quaero, id ipsum qui possit assequi sine ea scientia, quam ei non conceditis? dicendi enim virtus, nisi ei, qui dicit, ea, de quibus dicit, percepta sint, exstare non potest.
Quamobrem si ornate locutus est, si cut fertur, et mihi
III. Quid ergo interest? aut
1. Haec autem oratio si res non subest ab Oratore percepta, et cognita: aut nulla sit necesse est, aut omnium irrisione laudatur. Quid est enim tam furiosum, quam verborum, vel optimorum; atque ornatissimorum sonitus inanis, nulla subiecta sententia, nec scientia? quidquid erit igitur quacumque ex arte, quocumque de genere, id Orator, si, tamquam clientis causam didicerit, dicet melius et ornatius. quam ille ipse eius reiinventor, atque artifex. Nam si quis erit, qui hoc dicat, esse quasdam Oratorum proprias sententias, atque causas, et certarum rerum forensibus cancellis circumscriptam scientiam: fatebor equidem in his magis assidue versari hanc nostram dictionem: sed tamen in his ipsis rebus permulta sunt, quae isti magistri, qui Rhetorici vocantur, nec tradunt, nec tenent.
2. Quis enim nescit, maximam vim existere Oratoris in hominum mentibus
vel ad iram, aut ad odium aut dolorem, incitandis; vel ab hisce
permotionibus ad lenitatem, misericordiamque revocandis? quae nisi qui
naturas hominum, vimque omnem humanitatis, causasque eas, quibus mente
aut incitantur, aut reflectuntur, penitus perspexerit, dicendo quod
volet, perficere non poterit. Atqui totus hic
3. Etenim cum illi in dicendo inciderint loci (quod persaepe evenit) ut
de Diis immortalibus, de pietate, de concordia, de amicitia, de communi
civium, de hominum, de gentium iure, de aequitate, de temperantia, de
magnitudine ammi, de omni virtutis genere sit dicendum, clamabunt,
credo, omnia Gymnasia, atque omnes Philosophorum scholae, sua haec esse
omnia propria, nihil omnino ad Oratorem pertinere, Quibus ego, ut de his
rebus omnibus in angulis, consumendi otii causa, differant, cum
concessero, illud tamen Oratori tribuam, et dabo, ut eadem, de quibus
illi quondam tenui et exiguo sermone disputant, his cum oimni gravitate
et iucunditate explicet. Haec ego cum ipsis Philosophis tum Athenis
disserebam. Cogebat enim me Marcus Marcellus hic noster, qui nunc
aedilis curulis est. et profecto, nisi ludos nunc faceret, huic nostro
sermoni interesset, ac iam tum erat adolescentulus his studiis mirifice
deditus. Iam vero de legibus instituendis, de bello, de pace, de sociis,
de vectigalibus, de iure civium generatim in ordines, aetatesque
deseripto, dicant vel Graeci, si volunt, Lycurgum, aut Solonem (quamquam
illos quidem censemus in numero eloquentium reponendos) scisse melius,
quam Hyperidem, aut Demosthenem, perfectos iam homines in dicendo, et
perpolitos: vel nostros decemviros, qui XII. tabulas perscripserunt,
quos necesse est fuisse prucdentes, anteponant in hoc genere et Ser.
Galbae, et Socero tuo C. Laelio, quos constat dicendi gloria
praestitisse. Numquam enim negabo, esse quasdam artes proprias eorum,
qui in his cognoscendis atque tractandis studium suum omne posuerunt:
sed Oratorem
Quaero enim, num possit, aus contra Imperatorem, aut pro Imperatore dici sine rei militaris usu, aut saepe etiam sine regionum terrestrium, aut maritimarum scientia? Num apud populum de legibus iubendis, aut vetandis, num in Senatu de omni reipubl. genere dici summa rerum civilium cognitione, et prudentia? Non admoveri possit oratio ad sensus animorum, atque motus, vel inflammandos, vel etiam exstinguendos (quod unum in Oratore dominatur) sine diligentissima pervestigatione earum omnium rationum, quae denaturis humani generis, ac moribus a Philosophis explicantur? Atque haud scio an minus hoc vobis sim probaturus. Equidem non dubitabo, quod sentio dicere. Physica ista ipsa, quae paulo ante. et mathematica, et ceterarum artium propria posuisti, scientiae sunt eorum, qui illa proficentur. Illustrare autem oratione siquis istas artes ipsas velit, ad Oratoris ei confugiendum est facultatem. Neque enim si Philonem illum architectum, qui Atheniensibus armentarium fecit, constat perdiserte populo rationem operis suireddidisse, existimandum est architecti potius artificio disertum, quam Oratoris, fuisse. Nec si huic Marco Antonio pro Hermodoro fuisset de navalium opere dicendum, nonne cum ab illo causam didicisset, ipse ornate de alieno artificio, copioseque dixisset? Neque vero Asclepiades is, quo nos medico amicoque usi sumus, tum cum eloquentia vincebat ceteros medicos, in co ipso, quod ornate dicebat, medicinae facultate utebatur, non eloquentiae.
Haec de Eloquentia universe dicta sunt in his paragraphis, poterunt ad
singulares viros eloquentes ut Cyprianum, Hieronymum, Chrysostemum,
Salvianum, etc. adhiberi, qui ad Christi disciplinam illustrandam
eloquentiam attulere, summa vi hominum obstinatorum animos inflexere.
Ostendet quoque quanta
IN utramque nonnumquam partem disserendum est. ut constet tam quae ad laudem, quam quae ad reprehensionem verti possint. Orator enim ambidexter esse debet. Hoc est, tam ad reprehendendum, cum res postulat, quam ad laudandum instructus. Quid enim, etiam ex rebus magnis, sine omni vitio est? utimur exemplo igitur in re praesenti.
1. Utilis eloquentia ad illorum defensionem est.
2. Voluptatem magnam adfert fructus eloquentiae.
3. Cum gloria et honore et opibus hoc studium coniungetur.
4. Poeticae studium his plerisque destituitur. Quocirca in hoc subsistendum non est, sed ad illud deflectendum.
1. Maternum iure arguam, quod natus ad eloquentiam virilem et oratoriam,
2. Plura de utilitate non d co, cui parti minime contradicturum Maternum
meum arbitrer. Ad voluptatem oratoriae eloquentiae transeo, cuius
iucunditas non uno alioque memento, sed omnibus prope diebus, et prope
omnibus horis contingit. Quid enim dulcius libero et ingenuo animo, et
ad voluptates honestas nato, quam videre plenam semper et frequentem
domum concursu splendidissimorum hominum? idque scire non pecuniae, non
orbitati, neque officii alicuius administrationi, sed sibiipsi dari?
illos quin imo orbos et locupletes, et potentes venire plerumque ad
iuvenem et pauperem, ut aut sua, aut amicorum discrimina commendent.
ullane tanta ingentium opum ac magnae potentiae voluptas, quam spectare
homines veteres, et senes, et totius orbis
Equidem ut de me ipso fatear, non eum diem laetiorem egi, quo mihi latus clavus oblatus est, vel quo homo novus, et in civitate minime favorabili natus, quaesturam, aut tribunatum, aut praeturam accepi: quam eos, quibus mihi pro mediocritate huius quantulaecumque in dicendo facultatis, aut reum prospere defendere, aut apud centumviros causam aliquam feliciter orare, apud Principem ipsos illos libertos et procuratores Prmcipum tueri et defendere datur. Tum mihi supra tribunatus, et praeturas, et consulatus ascendere videor, tum abire animo: quod non ex alio oritur, nec in codicillis datur, nec cum gratia evenit.
Quae fama et laus cuiusvis artis cum Oratorum
5. Nam Carmina et versus, quibus totam vitam Maternus insumere optat
(inde enim omnis fluxit oratio) neque dignitatem ullam auctoribus suis
conciliant, neque utilitates alunt: voluptatem autem brevem, laudem
inanem, et infructuosam consequuntur. Licer haec ipsa, et quae deinde
dicturus, aurestuae, ô Materne, respuant, cui bono est, si apud te
Agamemnon, aut Iason diserte loquitur? quis ideo domum defensus, et tibi
obligatus redit? quis Saleium nostrum egregium Poetam, vel (si hoc
honorificentius est) praeclarissimum Vatem deducit, aut falutat, aut
prosequitur? Nempe si amicus eius, si propinquus, si denique ipse in
aliquod negotium inciderit, ad hunc secundum tecurret, aut ad te
Materne, non qui Poeta es, neque ut pro eo versus facias. Hi enim Basso
domi nascuntur, pulchri quidem et iucundi, quorum tamen hic exitus est,
ut cum toto anno
1. Ostendit se ab oratoria facultate, et magis dura, suavius in Poetica
acquiescere,
2. Poetas honore ac gloria Oratoribus praeferri, minus trepsdos, magis securos esse, quod merito ante opes habendum sit.
1. Forte arbitrabar, ut a laudatione Oratorum digressus Aper detrectaret
Poetas, atque carminum studium prosterneret: arte quadam mitigavit,
concedendo his, qui causas agere non possent, ut versus facerent. Ego
autem sicut in causis agendis efficere aliquid et eniti fortasse possum,
ita recitatione tragoediarum ingredi famam auspicatus sum, tum quidem
cum in Nerone improbam et studiorum quoque sacra profanantem vaticinii
potentiam fregi. Hodie si quid in nobis notitiae ac nominis est, magis
ar bitror carminum, quam orationum gloria partum. ac iam me deiungere a
forensi labore constitui, nec comitatus istos et egressus, aut
fiequentiam salutationum concupisco: non magis quam aera et imagines,
quae etiam me nolente in domum meam irruperunt. Nam statum cuiusque ac
securitatem
2. Nec ullis aut gloria maior, aut augustior honor: primum apud Deos,
quorum proferre responsa et interesse epulis ferebantur: Deinde apud
illos Diis genitos sacrosque reges, inter quos neminem causidicorum, sed
Orphea ac Linum, ac si introspicere altius velis, ipsum Apollinem
accepimus. Vel si haec fabulosa nimis, et composita videntur, illud
certe mihi concedis, Aper, non minorem honorem Homero quam Demostheni
apud posteros: nec angstioribusterminis famam Euripidis, aut Sophoclis,
quam Lysiae aut Hyperidis includi. plures hodie reperies, qui Ciceronis
gloriam, quam Virgilii detractent. Nec ullus Asinii aut Messallae
libertam illustris est, quam Medea Ovidii, aut Varii Thyestes. Acne
fortunam quidem Vatum, et infelix illud contubernium, comparare timuerim
cum inquiera et anxia Oratorum vita. Licet illos certamina et pericula
sua ad consulatus evexeriot: malo securum et secretum Virgilii secessum,
in quo tamen neque apud divum Augustum gratia caruit, neque apud populum
Romanum notitia. Testes Augusti epistolae, testis ipse populus, qui
auditis in theatro versibus Virgilii, surrexit universus, et forte
praesentem spectantemque Virgilium veneratus est, sic quasi Augustum.
Nenostris quidem temporibus, Secundus Pomponius Afro Domitio vel
dignitate vitae, vel perpetuitate famae cesserit. Nam Crispus et
marcellus, ad quorum exempla me vocas, quid ha bent in haec praesenti
sortuna concupiscendum? an quod timent, an quod timentu? quod cum
quotidic aliquid
Pro pace contra bellum, et pro bello adversus pacem disserere hoc pacto licebit. Veprincipio utilem, iucundam atque honorificam pacem esse declares, quibus bellum destituatur titulis. Tum contrapro bello dicas, multos in hoc utilius acquie scere, fortes in illo atque ad magna idoneos educari; cum pax homines enervet, ac deiciat, etc.
QUamquam ipse rerum substantiae praecipue a suis attributis laudari soleant, tamen cum et causae et effecta adiunctaque adhibeantur, exemplis seorsum propositis agere de iisdem, visum est aptius: tum quod ipsa laus Attributorum perspecta, ad personas denique subiectas transferatur; tum quod ad substantiarum laudem plura atque illustriora requirantur. tum encomiasten disertum, sive in Physicis, sive in Ethicis magna rerum cognitione imbutum esse oporteat. cum vel naturaererum, vel mores, hoc est, vitures ac vitia scribendi sint argumentum, de quibus lib 1. cap 8. et seq. quae tradidimus videnda sunt. Hic primo rei inanimae breviter, deinde animatae prolixius virtutes complectemur.
1. Ostendit Siculos esse, qui ex primis Rom. imperium admiserint, constanterque coluerint, et quantum illis Marcellus Victor tribuerit.
2. Utilitatem Rom ex Sicilia obrem freumentariam. Patientiam laboris et amorem Siculorum erga Romanos.
Antequam de incommodis Siciliae dico, pauca mihi videntur esse de
provinciae dignitate, vetustate, utilitate dicenda. Nam cum omnium
sociorum provinciarumque rationem diligenter habere debetis: tum
praecipue Siciliae, iudices, plurimis iustissimisque de causis. Primum,
quod omnium nationum exterarum princeps Sicilia se ad amicitiam fiden
que populi Rom. applicuit: prima omnium, id quod ornamentum im perii
est. provincia est apellata: prima docuit mai res nostros, quam
praeclarum esset exteris gentibus imperare. Sola fuit,
2. Itaque ad omnes res Sicilia provincia semper usi sumus: ut, quicquid
ex sese posset efferre, id non apud eos nasci, sed domi nostrae conditum
putaremus. Quando illa frumentum, quod deberet, non ad diem dedit?
quando id, quod opus esse putaret, non ultro pollicita est? quando id,
quod opus esse putaret, recusavit? Itaque ille M. Cato sapiens cellam
penariam reipubl. nostrae, nutricem plebis Romanae Siciliam nominavit.
nos vero experti sumus Italico maximo difficillimoque bello, Siciliam
nobis non pro penaria cella, sed pro aerario illo maiorum vetere ac
referro fuisse: nam sine ullo sumptu nostro, coriis, tunicis,
frumentoque suppeditato, maximos exercitus nostros vestiri valuit,
armavit. Quid illa, quae forsan ne sentimus quidem, iudices, quanta
sunt? quod multis locupletioribus civibus utimur: quod habent
propinquam, fidelem, fructuosamque provinciam, quo facile excurrant, ubi
libenter negotium gerant: quos illa partim mercibus suppeditandis cum
quaestum, compendioque dimittit; partim retinet, ut arare, ut pascere,
ut negotiari libeat, ut denique sedes, ac domicilium collocare. Quod
commodum non mediocre populi Romani est, tantum civium Romanorum
numerum, tam prope ab domo, tam bonis fructuosilque rebus detineri. et
quoniam quasi quaedam praesidia populi Romani sunt vectigalia nostra,
atque provinciae: quemadmodum propinquis vos vestris praediis maxime
delectamini, sic populo Romano iucunda suburbanitas est huiusce
provinciae. Iam vero hominum ipsorum iudices ea patientia, virtus,
frugalitasque est, ut proxime ad nostram disciplinam illam veterem, non
hanc, quae nunc increbuit, videantur accedere, nihil ceterorum simile
Graecorum, nulla desidia, nulla luxuria: contra summus labor in
publicis, privatisque rebus, summa parsimonia, summa diligentia. Sic
porro nostros homines diligunt, ut his solis neque publicanus, ne que
negotiator odio sit: magistratuum autem nostrorum iniurias ita multorum
tulerunt, ut numquam ante hoc tempus ad aram legum praesidumque vestrum
publico consilio confugerint. tamet si et illum annum pertuleram, qui
sic cos afflixerat, ut salvi esse non possent, nisi C. Marcellus,
quasi
Servire ad Indiae laudem poterit, poterit et quantum inde commodi Hispania percipiat describi. Aut certe in singularis Provinciae Europaeae, e. g. Iuliae, Palatinatus, Prussiae, undefrumenta in vicinas terras deportantur commendatione, usui fu tura est.
1. Illustrem esse fortitudinis laudem a probroso nomine imbellium ostendit, et triumphante maxime in fortium laude eloquentia.
2. Docet fortem virum commune non privatum ius bonumque spectare, hoc magno animo tantum audacem praestare, fortem neminem esse, nisi et iustus rectusque sit.
3. Magnanimis timenda elatio, quod ceteris imperare cupiant, cum qua cupiditate aegre consistit iustitia, ideoque et fortitudo.
4. Vere fortis, externor respectu contempto, nil nisi quod honestum est spectat, et ardua quaeque hoc intuitu aggreditur.
5. Concludit, virum fortem etiamtemperantem esse.
1. Inter cetera honestatis officia splendidissimum videdetur, quod animo magno elatoque, humanasque res despiciente, factum sit. Itaque in probris maxime in promptu est. si quid tale dici potest:
Vos etenim Iuvenes animum geritis muliebrem Illaque virgo viri: etc. Salmaci da spolia, sine sanguine et sudore.
Contraque in laudibus: quae magno animo, et fortiter excellenterque gesta
sunt, ea nescio quo modo, quasi
2. Sed ea animi clatio, quae cernitur in periculis et laboribus, si
3. Sed illud odiosum est, quod in hac elatione et magnitudine animi
facillime pertinacia, et nimia cupiditas principatus innascitur. Ut enim
apud Platonem est. omnem morem Lacedaemoniorum inflammatum esse
cupiditate vincendi, sic, ut quisque animi magnitudine maxime excellit,
ita maxime vult princeps omnium esse, vel potius solus esse. Difficile
autem est, cum praestare omnibus concupieris, servare aequitatem, quae
est iustitiae maxime propria, ex quo sit, ut neque disceptatione vinci
se, nec ullo publico ac legitimo iure patiantur, existuntque in Republ,
plerumque largitores et factiosi, ut opes quam maximas consequantur, et
sint vi potius superiores, quam
4. Omnino fortis animus, et magnus duabus rebus maxime cernitur: quarum una in rerum externarum despicientia ponitur, cum persuasum sit, nihil hominem, nisi quod honestum decorumque sit, aut admirari, aut optare, aut expetere oportere; nullique neque perturbationi animi, nec fortunae succumbere, altera est res, ut, cum ita sis affectus animo, ut supra dixi, res geras magnas illas quidem et maxime utiles, sed ut vehementer arduas, plenasque laborum et perieulorum; tum causa vitae, tum multarum rerum, quae ad vitam pertinent. Harum rerum duarum splendor omnis, et amplitudo est, addo etiam utilitatem in posteriore; caussa autem, et ratio efficiens magnos viros est in priore. In eo enim est illud, quod excellentes animos, et humana contemnentes facit. Id autem ipsum cernitur in duobus, si et solum id quod honestum sit, bonum iudices; et ab omni animi perturbatione liber sis, nam et ea, quae eximia plerisque, et praeclara videntur, parva ducere eaque ratione stabili firmaque contemnere, fortis animi magnique dicendum est: et ea quae videntur acerba, quae multa et varia in hominum vita fortunaque versantur, ita ferre, ut nihil a statu naturae discedas, nihil a dignitate sapientis, robusti animi est, magnaeque constantiae, non est autem consentaneum, qui metu non frangatur, eum frangi cupiditate; nec, qui invictum se labore praestiterit, vinci a voluptate.
5. Quamobrem et haec vitanda sunt, et pecuniae fugienda cupiditas, nihil enim est tam angusti animi, tamque parvi, quam amare divitias: nihil honestius magnificentiusque, quam pecuniam contemnere, si non habeas; si habeas, ad beneficentiam liberalitatemque conferre.
1. Per hunt insolentia hostium coercita, et metuendi prius coeperunt metuere.
2. Bellicorum laborum patientissimus, operum solertissimus, expeditissimusque ad omnia.
3. Magna in se submittentes moderatio, in contumaces bello triumphisque subigendos felicitas.
4. Disciplina castrorum lapsa, et discordia, insidiaeque mutuae, novis legibus et humanitate Traiani compositae, atque in amorem fidemque conversae. Plin. in paneg. mihi p. 11.
1. Sustulerunt hostes amicos, et iugum excusserunt: nec iam vobiscum de sua libertate, sed de nostra servitute certabant, ac ne inducias quidem, nisi aequis conditionibus inibant, legesque, ut acciperent, dabant. At nunc rediit omnibus terror, et metus, et votum imperata faciendi, vident enim Romanum ducem unum ex illis veteribus, et priscis, quibus imperatorium nomen addebant, contecti caedibus campi, et infecta victoriis maria. Accipimus obsides ergo, non eminus, nec ingentibus damnis, immensisque muneribus paciscimur, ut vicerimus. Rogant, supplicant? largimur, negamus: utrumque ex imperii maiestate. Agunt gratias, qui impetraverunt: non audent queri, quibus negatum est. An audeant? qui sciant te adsedisse ferocissimis populis eo ipso tempre, quod amicissimum illis, diffi cillimum nobis, cum Danubius ripas gelu iungit, duratusque glacie in gentia tergo bella transportat, cum ferae gentes non telis magis, quam suo caelo, suo sidere armantur. Sed ubi in proximo tu, non secus ac si mutatae temporum vices effent, illi quidem latibulis suis clausi tenebantur; nostra agmina percursare ripas, et aliena occasione si permitteres, uti, ultroque hiemem suam barbaris inferre gaudebaut. Haec tibi apud hostes veneratio.
2. Quid apud milites? quam admirationem quemadmodum comparasti? cum tecum
inediam, tecum
3 Sed tanto magis praedicanda est moderatio tua, quod innutritus bellicis
laudibus, pacem amas: nec quia vel pater tibi triumphalis, vel
adoptionis tuae die dicata capitolino Iovi laurus, idcirco ex occasione
omni quaeris triumphos. Non times bella, nec provocas. Magnum est,
Imperator Auguste, magnum est, stare in Danubii ripa,
4. Aliud ex alio mihi occurrit: quam speciosum est enim quod disciplinam
castrorum lapsam, exstinctamque refovisti, depulso prioris saeculi malo,
inertia et contumacia, et dedignatione parendi? Tutum est reverentiam,
tutum charitatem mereri: nec Ducum quisquam, aut non amari a militibus,
aut amari timet: Et inde offensae, gratiaeque pariter securi, instant
operibus, adsunt exercitationibus, arma, moenia, viros aptant: Quippe
non is princeps,
1. Summa virtute Imperatores praeditos esse decet, ut Traianus est.
2. Forma quoque et dignitas corporis eidem inest.
3. Deus sub Nerva Militis castrorumque dissolutionem ac tumultum admisisse visus est, ut Traianus instaurator gloriosus accederet.
4. Nerva Traianum ob virtutem, non sanguinem ad imperium cooptavit, ut huius beneficio concussum stabiliret.
1. Saepe ego mecum P. C. tacitus agitavi, qualem quantumque esse oporteat, cuius ditione, nutuque maria, terrae, pax, bella regerentur, cum interea fingenti, formantique mihi Principem, quem aequata diis immortalibus potestas deceret, numquam voto saltem concipere succurrit, similem huic, quem videmus. Enituit aliquis in bello, sed obsolevit in pace: alium toga, sed non arma honestarunt: reverentiam ille terrore, alius amorem humanitate captavit. Ille quaesitam domi gloriam, in publico: hic in publico partam, domi perdidit. Postremo adhuc nemo extitit, cuius virtutes ullo vitiorum confinio laederentur. At principi nostro quanta concordia, quantusque concentus omnium laudum, omnisque gloriae contingit, ut nihil se veritati eius hilaritate, nihil gravitati simplicitate, nihil maiestati humanitate detrahitur!
2. Iam firmitas, iam proceritas corporis, iam honor capitis, et dignitas
oris, ad hoc aetatis indeflexa maturitas, nec sine quodam munere
3. Quare ego illum ipsum furorem, motumque castrensem reor extitisse,
quia magna vi, magnoque terrore modestia tua vincenda erat. Ac sicut
maris, caelique temperiem turbines tempestatesque commendant; ita ad
augendam pacis tuae gratiam illum tumultum praecessisse crediderim.
Habet has vices conditio mortalium, ut adversa ex secundis, ex adversis
secunda noscantur. Occultat utrorumque semina Deus, et plerumque bonorum
malorumque causae sub diversa specie latent. Magnum quidem illud saeculo
dedecus, magnum reipubl.
4. Olim tu quidem adoptari merebare: sed nescissemus, quantum tibi deberet imperium, si ante adoptatus esses. Exspectatum est tempus, quo liqueret, non tam accepisse te beneficium, quam dedisse. Confugit in sinum tuum concussa Respubl. ruensque imperium super imperatorem, imperatoris tibi voce delatum est. Imploratus adoptione, et accitus es. Ut olim duces magni a peregrinis, externisque bellis ad opem patriae ferendam revocari solebant: ita filius ac parens, uno eodemque momento rem maximam invicem praestitistis. Ille tibi imperium dedit, tu illi reddidisti. Solus ergo adhuc, cui pro muncretanto paria accipiendo fecisti, imo ulta dantem obligasti: communicato enim imperio solicitior tu, ille securior factus est. O novum, atque inauditum ad principatum iter, non te propria cupiditas, proprius metus, sed aliena utilitas, alienus timor principem fecit. Videaris licet, quod est amplissimum, consecutus inter homines: felicius tamen erat illus, quod reliquisti, sub bono principe privatus esse desiisti: assumptus es in laborum, curarumque consortium, nec te laeta, et prospera stationis istius, aspera, et dura ad capessendam eam compulerunt. Suscepisti imperium, postquam alium suscepti paenitebat. Nulla adoptati cum eo qui adoptabat cognatio, nulla necessitudo, nisi quod uterque optimus erat, dignusque alter eligi, alter eligere.
Tuam magnanimitatem vero, an modestiam an
1. Principis Traiani exemplo subditi ad virtutem imitatione formantur.
2. Artes quoque Doctoresque sapientiae ab eodem revocantur per Domitianum Imper. neglecti.
1. Ostentas quasi specimen, et exemplar, quae tibi secta vitae, quod
hominum genus placeat et ideo non censuram
3. Quid utinam? quid mores iuventutis? quam principaliter formas? quem honorem dicendi magistris? quam dignitatem sapientiae doctoribus habes? ut sub te spiritum et sanguinem, et patriam receperunt studia, quae priorum temporum immanitas exiliis puniebat, cum sibi vitiorum omnium conscius princeps, inimicas vitiis artes non odio magis, quam reverentia relegaret? at tu easdem artes in complexu, oculis, auribus habes: praestas enim quaecumque praecipiunt, tantumque eas diligis, quantum ab illis probaris.
Cum rebus tuis, ut participes perfruamur, quae habemus ipsi quam propria,
quam nostra sunt? non enim exturbatis prioribus dominis, omne stagnum,
omnem lacum,
1. Distribuit congiarium ex propriis bonis in cives inopes.
2. Neque, ut nonnulli alii, liberalitate alia sua flagitia compensare nititur.
3. Quinque milia ingenuorum alit in usum malitiae.
4. Annonam, ut quondam Pompeius, copiosam reipubl. sine rapinis sufficit.
1. Nihil magis in tua tota liberalitate laudaverim, quam quod congiarium das de tuo, alimenta de tuo. Neque a te liberi civium, ut ferarum catuli, sanguine et caedibus nutriuntur: quodque gratissimum est accipientibus, sciunt dari sibi, quod nemini est ereptum, locupletatisque tam multis, pauperiorem esse factum principem tantum: quamquam ne hunc quidem: nam cuius est, quidquid est omnium, tantum ipse, quantum omnes habet.
2. Alio me vocat numerosa gloria tua, Alio autem? quasi vero iam satis veneratus miratusque sis, quod tantam pecuniam profudisti, non ut flagitii tibi conscius ab insectatione eius averterees samam, nec ut tristes hominum maestosque sermones laetiore materia detineres, nullam congiario culpam, nullam alimentis crudelitatem redemisti: nec tibi benefaciendi fuit causa, ut quae male faceres, impune fecisses: amor impendio isto, non venia quaesita est: popolusque Romanus obligatus a tribunali tuo, non exoratus recessit. Obtulisti enim congiarium gaudentibus gaudens, securusque securis: quodque antea Principes ad odium sui leniendum timentibus plebis animis obiectabant, id tu tam innocens populo dedisti, quam populus accepit.
3. Paulo minus Patres, quinque milia ingenuorum fuerunt, quae liberalitas
Principis nostri conquisivit, invenit, adscivit: hi subsidium bellorum,
ornamentum pacis, publicis sumptibus aluntur: patriamque, non ut patriam
tantum, verum ut altricem amare condiscunt. Ex his castra, ex his tribus
replebuntur, ex his quandoque nascentur, quibus alimentis opus non, sit.
Dent tibi Caesar
4. Instar ego perpetui congiarii reor affluentiam annonae, huius aliquando cura Pompeio non minus addidit gloriae, quam pulsus ambitus campo, exactus hostis mari, oriens triumphis, occidensque lustratus. Nec vero ille civilius quam parens noster, anctoritate, consilio, fide reclusit vias, portus patefecit, itinera terris, littoribus mare, littora mari reddidit, diversasque gentes ita commercio miscuit, ut quod genitum esset unquam, id apud omnes natum esse videretur. Nonne cernere datur, ut sine ullius iniuria omnibus usibus nostris annus exuberet? Quippe non ut ex hostico raptae, perituraeque in horreis messes, nequicquam quiritantibus sociis auferuntur: devehunt ipsi, quod terra genuit, quod sidus aluit, quod annus tulit, nec novis dictionibus pressi, ad vetera tributa deficiunt. Emit fiscus, quidquid videtur emere, inde copiae, inde annona, de qua inter licentem, videntemque conveniat: inde hic sacietas, nec fames usquam.
1. Venationis et quandoque etiam navigationis studiis corpus exercebat.
2. Animum per haec exercitamenta a voluptatibus abstrahebat.
3. Vitia virtutesque Principum occultari nequeunt, quod Traiano ad gloriam cessit.
1. Quae remissio tibi nisi lustrare saltus, excutere cubilibus feras,
superare immensa montium iuga, et horrenlibus scopulis gradum inferre,
nullius manu, nullius vestigio adiutum: atque inter haec pia mente adire
lucos, et occursare numinibus? olimhaec experientia iuventutis,
2. Nec vero laudv erim per se magnopere duritiam corporis, ac lacertorum: sed si his validior toto corpore animus imperitet, quem non fortunae indulgentiae molliant, non copiae principales ad senitiem, luxumque detorqueant: tunc ego seu montibus, seu mari exerceatur, et laetum opere corpus, et crescentia laboribus membra mirabor. Video enim iam inde antiquitus maritos Dearum, et Deorum liberos, nec dignitate nuptiarum magis, quam his artibus inclaruisse. Simul cogito, cum sint ista ludus, et avocamentum huius: illae seriae, et internae, et a quibus se in tale otium recipit, voluptates. Sunt enim voluptates, quibus optime de cuiusque gravitate, sanctitate, temperantia ceditur. Nam quis adeo dissolutus, cuius non occupationibus aliqua species servitutis insideat? otio prodimur. An non plerique Principes hoc idem tempus in aleam, stupra, luxum, conferebant, cum seriarum laxamenta curarum, vitiorum, contentione supplerent?
3. Habet hoc primum magna fortuna, quod nihil tectum, nihil occultum esse
patitur: principium vero non modo domos, sed cubicula ipsa, intimosque
successus recludit; omniaque arcana noscenda famae proponit, atque
explicat. Sed tibi Caesar nihil accommodatius fuerit ad gloriam, quam
penitus inspici. Sunt quidem praeclara, quae in
1. Quod laus vera et memoria virtutis potior sit, illaque etiam honoris insignia improbis Principibus ex adulatione delata sint.
2. Recte tamen ab eodem admitti effigies, quales olim privatorum hominum fuerunt.
3. Virtus Principis magis perennat, quam statuae; cum has vestutas consumat, illis existimatio perpetua sit. Plin Paneg. mihi p. 47.
5. Ego titulis omnibus speciosius reor, quando non trabibus, aut saxis nomen suum, sed monimentis aeternae laudis inciditur. Ibit in saecula, fuisse Principem, cui florenti, et incolumi numquam nisi modici honores, saepius nulli decernerentur. Et sane si velimus cum priorum temporum necessitate certare, vincemur: ingeniosior est enim ad excogitandum simulatio veritate, servitus libertate, metus amore. Simul cum iam pridem novitas omnis adulatione consumpta sit, non alius erga te novus honor superest, quam si aliquando de te tacere audeamus.
2. Age, si quando pietas nostra silentium rupit, et verecundiam tuam
vicit, quae qualiaque aut decernimus nos, aut tu non recusas, ut
appareatnon superbia, et fastidio te amplissimos honores repudiare, qui
minores non dedigneris. Pulchrius hoc Caesar, quam si recusares omnes,
nam recusare omnes ambitionis, moderationis est eligere parcissimos. Quo
temperamento et nobis, et aerario prodes, quod sumptibus eius adhibes
modum, et qui exhaustum non sis innocentium bonis repleturus. Stant
igitur effigies tuae, quales olim ab egregia in Rempubl. merita privatis
dicabantur: visuntur eadem e materia Caesaris statuae, qua Brutorum, qua
Camillorum. Nec discrepat causa:
3. Ac mihi intuenti sapientiam tuam, minus mirum videtur, quod mortales istos, caducosque titulos aut depreceris, aut temperes. Scis enim ubi vera Principis, ubi sempiterna sit gloria, ubi sint honores, in quo nihil flammis, nihil senectuti, nihil successoribus liceat. Arcus enim et statuas, ars etiam, templaque demolitur, et obscurat oblivio; negligit, carpitque posteritas: contra contemptor ambitionis, et infinitae potestatis domitor, ac frenator animus, ipsa vetustate florescit, nec ab illis magis laudatur, quam quibus maxime necesse est. Praeterea ut quisquis factus est princeps, extemplo famaeius, incertum bona, an mala, ceterum aeterna est. Non ergo perpetua Principi fama, quae invitum manet, sed bona concupiscenda est: ea porro non imaginibus, et statuis, sed virtute, ac meritis prorogatur. Quia etiam leviora haec, formam Principis, figuramque, non aurum melius, vel argentum, quam favor hominum exprimit, tenetque, quod quidem prolixe tibi cumulateque contingit, cuius laetissima facies, et amabilis vultus in onium civium ore, oculis, animo sedet.
Videmus ut provinciarum defideriis, ut singularum etiam civitatum
praesidiis occurrat, nulla in audiendo difficultas, nmulla in
respondendo mora: adeunt statim, dimittuntur statim: tandemque Principis
fores exclusa legationum turba non obsidet. Quid in omnibus
excogitationibus, quam multis severitas, quam non dissoluta clementia?
non locupletando fisco sedes, nec aliud tibi sententiae tuae pretium,
quam bene iudicasse. Stant ante te litigatores
Iam etiam et in privatorum animis exoleverat priscum mortalium bonum
amicitia, cuius in locum migraverant assentationes, blanditiae, et peior
odio amoris simulatio: etenim in Principum domo nomen tantum inane
scilicet irrisumque remanebat, nam quae poterat esse inter eos amicitia,
quorum sibi alii Domini, alii servi videbantur? tu hanc pulsam et
errantem reduxisti. Habes amicos, quia amicus ipse es: neque enim ut
alia subiectis, ita amor imperatur: neque est ullus affectus tam
erectus, et liber, et damnationis impatiens, nec qui magis vices exigat.
Potest fortasse Princeps inique, potest tamen odio esse nonnullis:
etiamsi ipse non oderit: amari nisi amet, non potest. Diligis ergo, cum
diligaris, et in eo, quod uttinque honestissimum est, tota gloria tua
est, qui superior factus,
Securi et hilares, cum commodum est, convenimus: et admittente Principe
interd um est aliquid, quod nos domi, quasi magis necessarium teneat,
excusari semper tibi, nec unquam excusandi sumus. Scis enim sibi quemque
praestare, quod te videat, quod te frequentet, ac tanto liberalius ac
diutius voluptatis huius copiam praebes. Nec salutationes tuas fuga, et
vastitas sequitur. Remoramur, resistimus, ut in communi domo, quam nuper
illa immanissima bellua plurimo terrore munierat, cum velut
Illuxerat primus consulatus tui dies, quo tu curiam ingressus, nunc
singulos, nunc universos adhortatus es resumere libertatem, capessere
quasi communis imperii curas, in vigilare publicis utilitatibus, et
insurgere. Omnes ante te eadem ista dixerunt, nemini tamen ante te
creditum est. Erant sub oculis naufragia multorum, quos insidiosa
tranquillitate provectos improvisus turbo perculerat. Quod enim tam
infidum mare, quam blanditiae principum illorum, quibus tanta levitas,
tanta fraus, ut facilius esset iratos, quam propitios habere? Te vero
securi, et alacres quo vocas sequimur: iubes, esse liberos, erimus:
iubes, quae sentimus promere in medium, proferemus. Neque enim adhuc
ignavia quadam et insito torpore cessavimus. Terror et metus, et misera
illa ex periculis facta prudentia monebat, ut a Republica (erat autem
omnino nulla respublica) oculos, aures, animos, averteremus. At nunc tua
dextera, tuisque promissis freti, et innixi, obsepta diutina servitute
ora reseramus; frenatamque tot malis linguam resolvimus. Vis enim tales
esse nos, quales iubes: nihilque exhortationibus tuis fucatum, nihil
subdolum, denique quod credentem fallere paret; non sine periculo
fallentis: neque enim unquam deceptus est princeps, nisi qui prius ipse
decepit. Equidem hunc parentis publici sensum, cum exhortatione eius,
tum pronuntiatione ipsa perspexisse videor. Quae enim illa gravitas
sententiarum? quam
1. Laudatur universe et sigillatim a scientia rei militaris.
2. A Virtutibus di versis Imperatore summo dignis.
3. Ab auctoritate, quam apud exteras gentes obtinuit.
4. Afelicitate, qua in maximis bellis semper usus est, statuiturque idcirco cateris in bello contra Mithridatem praeferendus.
Satis mihi multa verba fecisse videor, quare hoc bellum esset genere ipso
necessarium, magnitudine periculosum: restat, ut de imperatore ad id
bellum deligendo, ac tantis rebus praeficiendo, dicendum esse videatur.
Utinam, Quirites, virorum fortium, atque innocentium copiam tantam
haberetis, ut haec vobis deliberatio difficilis esset; quemnam
potissimum tantis rebus, ac tanto bello praesiciendum putetis. Nunc
vero, cum sit unus C. Pompeius qui non modo corum hominum, qui nunc
sunt, gloriam, sed etiam antiquitatis memoriam virtute superarit: quae
res est, quae cuiusquam animum in hac causa dubium facere possit? Ego
enim sic existimo, in summo Imperatore quatuor has res inesse oportere,
scientiam rei militaris, virtutem, auctoritatem, felicitatem. Quis
igitur hoc homine scientior unquam, aut fuit, aut esse debuit? qui e
ludo atque pueritiae disciplina, bello maximo, atque acerrimis hostibus,
ad patris exercitum, atque in militiae disciplinam profectus est? qui
extrema pueritia miles fuit summi imperatoris, ineunte adolescentia
maximi ipse exercitus
2 Iam vero virtuti C. Pompeii quae potest par oratio inveniri? quid est,
quod quisquam aut dignum illo, aut vobis novum, aut cuiquam inauditum
possit afferre? Neque enim illae sunt solae virtutes imperatoriae, quae
vulgo existimantur, labor in negotiis, fortitudo in periculis, industria
in agendo, celeritas in conficiendo, consilium in providendo: quae tanta
sunt in hoc uno, quanta in omnibus reliquis imperatoribus, quos aut
audivimus, aut vidimus, non fuerunt. Testis est Italia, quam ille ipse
victor, L. Sylla, huius virtute et subsidio confessus est liberatam.
Testis est Sicilia, quam multis undique cinctam periculis, non terrore
belli, sed celeritate consilii, explicavit. Testis est Africa, quae
magnis oppressa hostium copiis, eorum ipsorum sanguine redundavit,
testis est Gallia, per quam legionibus nostris in Hispaniam iter,
Gallorum internecione patefactum est. Testis est Hispania, quae
saepissime plurimos hostes ab hoc superatos prostratosque conspexit,
testis est iterum, et saepius Italia, quae cum servili bello tetro,
periculosoque premeretur, ab hoc auxilium absente expetivit: quod bellum
exspectatione Pomperi attenuatum, atque imminutum est: adventu sublatum,
ac sepultum, testes vero iam omnes orae, atque omnes exterae gentes, ac
nationes: denique maria omnia, tum universa, tum in singulis oris omnes
sinus, atque portus. Quis enim toto mari locus per hos annos, aut tam
firmum habuit praesidium, ut tutus esset? aut tam fuit abditus ut
lateret? Quis navigavit, qui non se aut
3. Et quoniam auctoritas multum in bellis quoque administrandis, atque
imperio militari valet, certe nemini dubium est, quin
4. Reliquum est, ut de felicitate, quam praestare de se ipso nemo potest,
meminisse, et commemorare de altero possumus, sicut aequum est homini de
potestate Deorum timide, et pauca dicamus. Ego enim sic existimo:
Maximo, Marcello, Scipioni, Mario, et ceteris magnis imperatoribus, non
solum propter virtutem, sed etiam propterfortunam, saepius imperia
mandata, atque exercitus esse commissos, fuit enim profecto quibusdam
summis viris quaedam ad amplitudinem, et gloriam, et ad res magnas bene
gerendas divinitus adiuncta fortuna. De huius autem hominis felicitate,
quo de nunc agimus, hac utar moderatione dicendi, non ut in illius
potestate fortunam positam esse dicam, sed ut praeterita meminisse,
reliqua sperarivideamur, ne aut invisa aliis immortalibus oratio nostra,
aut ingrata esse videatur Itaque non sum praedicaturus, Quirites,
quantas ille res domi, militiaeque terra marique quantaque felicitate
gesserit? ut eius semper voluntatibus, non modo cives assenserint,
Propinqua imitatio harum orationum in cuiuslibet magni Regis ac Principis cum civilibus, tum bellicis virtutibus praedicandis, e. g. Tilii nostra aetate fortissimi militis, vel superioris saeculi Alexandri Fanesii, vol etiam Caroli Quinti, adhiberi poterit. Remotior imitatio futura est, e. g. D. Franciscum Xaverium a scientia, virtute, ac felicitate convertendorum animorum, laponibus Chinensibusque Apostolum esse praesiciendum doceas. Verbo, in omni genere Epidictico hic invenies imitatione digna, quae ut lib 1. praeceptis quibusdam complexi sumus; ita ex Plinio Secundo, ac Cicerone, laudatissimis, ac diversi ingenii scriptoribus, placuit hoc loco in exemplis proponere, quae tuto ac cum laude sequeris.
NOn minus ad perstringendam improbitatem, atque illa quae reprehensionem
merentur vituperanda, instructus debet esse orator, quam ornanda quae laudem
merentur. Quamquam vero is qui in uno versatus est
In his exemplis apparebit, quae in exornativo genere descriptionum vis sit, ex fonte in ventionum primo, quemadmodum ab enumeratione partium, a causis, effectis, adiunctis, hoc est, locis propriis res amplificanda sit, quaenon minus in laudandis aliis, quam reprehendendis servire eloquentiae studioso poterunt.
1. Cicero furentem contra se inducit Clodium Tribunum pleb. Deinde duos graphice depingit Consules, alterum mollem Gabinum, alterum Severum Pisonem, qui promissis a Clodio Provinciis adversus Ciceronem coniurarunt.
2. Lugentem hoc in casu urbem mutata veste inducit, vetantibus luctum consulibus, quorum leges quoque priscas abrogantium audaciam proponens exagitat.
3. Describit reipubl. pericula, si improbis restitisset, eamque secum conservatam esse contendit.
4. Suam eiectionem e republ cum importuna Consulum depraedatione coniungi.
Antequam de Tribunatu P. Sexti incipiam, totum superioris anni reipubl.
naufragium exponam. In quo colligendo, ac reficienda salute communi,
omnia reperientur P. Sexti dicta, facta, consilia versata. Fuerat ille
annus in reipubl. magno metu, et multorum timore,
2. Qua re patefacta (neque enim dissimulari tantum scelus poterat, nec
latere) promulgantur eodemque tempore rogationes ab uno tribuno de mea
pernicie, et de provinciis Consulum nominatim.
3. Forsan nonnemo vir fortis, acris animi magnique dixerit, restitisses,
repugnasses, mortem pugnans oppetisses. De quo te, te inquam, patria
obrestor, et vos penates patriique Dii, me vestrarum fedium,
templorumque causa, me propter salutem meorum civium, quae mihi semper
fuit mea charior vita, dimicationem caedem que fugisse. etiam si mihi in
aliqua nave cum meis amicis naviganti hoc iudices accidisser, ut multi
ex multis locis praedones classibus, eam navem se oppressuros
minitarentur, nisi me unum sibi dedissent: si id vectores negarent, ac
mecum simul interire, quam metradere hostibus mallent: iecissem me ipse
potius in profundum, ut ceteros conservarem, quam illos mei tam cupidos,
non modo ad certam mortem, sed in magnum vitae discrimen adducerem. cum
vero in hanc reipublic. navem,
4. Sed ut revertar ad illud, quod mihi in hac omni est oratione
propositum, omnibus malis illo anno scelere consulum rempubl. esse
confectam: primum illo ipso die, qui mihi sunestus fuit, omnibus bonis
luctuosus, cum ego me e complexu patriae, conspectuque vestro
eripuissem, et metu periculi vestri, non mei, fuiorihominis, sceleri,
perfidiae, telis, minisque cessissem: patriamque, quae mihi erat
charissima, propter ipsius patriae caritatem reliquissem, oum meum illum
casum tam horribilem, tam gravem, tam repentinum non solum homines, sed
tecta urbis ac templa lugerent: nemo vestrum forum, nemo curiam, nemo
lucem aspicere vellet: illo inquam, ipso die, die dico? im mo hora,
atque etiam puncto temporis eodem, quo mihi reique publicae pernicies,
Gabinio et Pisoni provincia rogata est.
Egregium in Ieanne Chrysostome Constantinopoli propter. Eudoxiam Augustam et sceleratos Episcopos spsi sa entes, in exilium eiecto, ad imitandum exemplum proponitur, ut quiinvito poputo, et bonis omnibus, ultro cessit improborum audacia, ne probi secum perirent, magno rursum honore revocatus. In qua historia plurima cum Ciceronis exilio conveniunt.
1. Catilinam seleratum urbe egressum esse,
2. Optat, et hortatur, ut reliqui ex nefaria societate sequantur, recusantibus minatur.
3. Catilinam postremo extra urbem cum reliquis coniuratis facile opprimendum ostendit.
Tandem aliquando, Quirites, L. Catilinam furentem audacia, scelus
anhelantem, pestem patriae nefarie molientem, vobis, atque huic orbi
ferrum, flammamque
2. Hunc vero si fui fuerint comites secuti: si ex urbe exierint
desperatorum hominum flagitiosi greges, ô nos beatos! ô rempubl.
fortunatam! ô praeclaram laudem consulatus mei! Non enim iam sunt
mediocies hominum libioines, non humanae audaciae, ac tolerandae, nihil
cogitant, nisi caedes, nisi incendia, nisirapinas: patrimonia sua
profuderunt: fortunas fuas abligurierunt: res eos iam pridem, fides
deficere unper coepit: eadem tamen illa, quae erat in abundantia, libido
permanet. Quod si in vino, et alea commessationes solum, et scorta
quaererent: essent illi quidem desperandi, sed tamen esset serendi. Hoc
vero quis ferre possit. merceshomines fortissimis viris insidiari,
stultissimos prudentissimis, ebriosos sobriis, dormientes vigilantibus?
qui accubantes in conviviis, compleximulieres impudicas, vino languidi,
confecti cibo, sertis redimiti, unguentis obliti, debilitati stupris,
eructant sermonibus fuis caedem honorum, atque urbis incendia. Quibus
ego confido
3. Instruite nunc, Quirites, contra has tam praeclaras Catilinae copias,
vestra praesidia, vestrosque exercitus: et primum gladiatori illi
confecto et saucio, consules, imperatoresque vestros opponite: deinde
contra illam naufragorum eiectam, ac debilitatam manum, florem totius
Italiae, ac robur educite. iam vero urbes Coloniarum, municipiorum
respondebunt Catilinae tumulis silvestribus. Neque vero ceteras opes,
ornamenta, praesidia vestra cum illius lattonis inopia atque egestate
debeo conferre. Sed, si omissis his rebus omnibus, quibus nos superamus,
eget ille, senatu, equitibus, populo, Rom. urbe, aerario, vectigalibus,
cuncta Italia, provinciis omnibus, exteris nationibus, si inquam his
rebus omissis, ipsas causas, quae interse confligunt, contendere
velimus: ex eo ipso, quam valde illi iaceant, intelligere possumus. Ex
hac enim parre pudor pugnat, illinc petulantia: hinc pudicitia, illinc
fraudatio: hinc pietas, illinc scelus: hinc constantia, illinc furor:
hinchonestas, illinc turpitudo: hinc continentia, illinc libido: denique
ae quitas, temperantia, forritudo, prudentia, virtutes omnes certant cum
iniquitate, cum luxuria, cum ignavia, cum temeritate, cum vitiis
omnibus: postremo copiae cum egestate, bona ratio cum perdita, mens sana
cum amentia, bona denique spes cum omnium rerum desperatione confligit.
In huiusmodi cerramine ac praelio, nonne, etiamsi hominum studia
deficiant, Dii ipsi immortales cogent ab his praeclarissimis virtutibus,
tot et tanta vitia superari? Quae cum ita sint Quirites, vos,
quemadmodum iam antea dixi, vestra tectacustodiis,
Adversari haereticos, velpriscos, vel novitios Catholicae Ecclesia exitium molientes. ut, e. g. Anabaptistas husus aut superioris saecult. qui Monasteriensibus nefario sartore Leidensi duce exitium pene extremum attulerunt, Episcopo denique illam h minum pestem funditus evertente, similis potest oratio intorqueri.
1. Pisoni exprobrat, quod Macedoniae Imperator electus literas ad Senatum, vel nullas dederit, vel ab amicis suppressae sint. Gabiniusdederit; sedcumprobro fuerint reiectae. Hanc vero tantam poenam (qualis haec infamiaeect) se negat a Dits exorarepro bosiibus ausum fuisse.
2. Poenam sceleratae conscientiae ob male administratas spoliatasque Procincias, inflictas, iure asserit.
1. Quis unquam Provinciam cum exercitu obtinuit, qui nullas ad Senatum
miserit literas! quis ex Macedonia
2. Illud etiam accidit praeter optatum meum, sed valde ex voluntate: mihi
enim non enerat in mentem, furorem et insaniam optare vobis, in quam
incidistis, atqui fuit optandum: me tamen fugerat Deorum immortalium has
esse in impios et consceleratos poenas certissimas constitutas. Nolite
enim putare P. C. ut in seca videtis, homines consceleratos impulsu
Deorum terreri furiarum taedis ardentibussua quemquesraus, suum facinus,
suum scelus, sua audacia de sanitate, ac mente deturbat: hae sunt
impiorum furiae, hae flammae, hae faces. Ego tenon vecordem, non
furiosum, non mente captum, non tragico illo Oreste, aut Athamante
dementiorem putem, qui sis ausus primum facere (nam id est caput) deinde
paulo ante, Torquato giavislimo et sanctissimo viro, prementeconfiteri,
te provinciam Macedoniam, in quam tantum exercitum transportasses, sine
ullo milite reliquisse? mitto de amissa parte exercitus. Sit hoc
inselicitatis tuae: dimittendi vero exercitus, quam potes auferre
causam? quam potestatem habuisti? quam legem? quod S. consultum? quod
ius? quod exemplum? quid estaliud furere, nisi non cognoscerehomines,
non cognoscere leges, non Senatum, non civitatem? Cruentare corpus suum?
maies
Imitaberis si cuivis homini scelerato tum ex infamia, tum ex con cientia propria, satis gravem infligr scelerum poenamasseras Ita Iudaein Christum, Neronis in Matrem, Maximini in Catharinam, aliorumque scelesta facinora perstringes.
1. Verres buxui luxuriaeque deditus Cleomenem Syracusanum classi praeficit.
2. Classis male instructa, a milite et commeatu, a Piratis capitur, aut incenditur.
3. Syracusanis ad hunc nuntium concurrertibus, Verres periclitatur de vita.
4. Piratae ipsum Urbis portum intra Syracusas penetrare ausi sunt.
5. Vulgo hanc culpam in Verrem derivante, ut testes deessent, navarchos criminis insimulatos; praetor Cleomenem, tollere statuit, Phalargo Cleomenis navarcho etiam exempto.
6. Parentes frustra cum lacrimis intercedunt. furius moriturus Verri sceleraexprobrat.
7. Timarchides Verris minister, et carnifex; ut mors et funus inhumanum ne sit, a morituis etiam pecunias extorquet.
8. Deceptum hocconsilio Verrem ostendii, testesque modo nondeesse tanti facinoris.
9. Postrmo brevienumeratione omnium, quae ad unum hoc scelus conveniunt, finit.
1. Verresaestate summa, quo tempore ceteri Praetores obire Provinciam et
concursare consueverunt, aut etiam in tanto praedonum metu et periculo
ipsi navigare, eo tempore ad luxuriam libidinesque suas, domo sua regia
quae Hieronis fuit,
Erat Nice facie eximia, urpraedicatur, uxor Clemenis Syracusani. quam ut animo foruto liberoque secum haberet, rem excogitat singularem, Classi populi Rom. Cleomenem Syracusis praeesse iubet, atque imperare. Hoc eo facit, ut ille non solum abesset a domo tum, cum navigaret, sed etiam libenter, cum magno honore beneficioque, abesset. Quid hic primu, aut accusem, aut quaerar iudices? Siculone homini legati, quaestoris, praetoris denique potestatem, honorem, auctoritatem dari? Si te impediebat illa conviviorum mulierumque occupatio: ubi quaestores? ubi legati? ubi praefecti, et tribuni tui? si ci vis Rom. dignus isto negotio nemo fuit? quid civitates, quae in amicitia fideque popul. Rom. perpetuo manserant? ubi Segestana, ubi Centuripina civitas? quae tum officiis, side, vetustate, tum etiam cognatione populi Rom. nomen attingunt. O Dii immortales, quid si harum ipsarum civitatum militibus, navibus, navarchis Syraculanus Cleomenes iussus est imperare? non omnis honos ab isto dignitatis, aequitatis, officii sublatus est? Ecquod in Sicilia bellum gessimus, quin Centuripinis sociis, Syracusanis hostibus, uteremur? atque haec omnia ad memoriam vetustatis, non ad contumeliam civitatis referri volo.
Itaque ille vir clarissimus, summusque Imperator M. Marcellus, cuius
virtute captae, misericordia conservatae sunt Syracusae, habitare in ea
parte urbis quae insula est, Syracusanum neminem voluit: est enim locus,
quem vel pauci possunt defendere. Committere igitur cum non fidelissimis
hominibus noluit. Simul quod ab illa parte urbis navibus aditus ex alto
est. Quamobrem qui nostros exercitus saepe excluserant, eis claustra
loci committenda non existimavit. Vide quid intersit, inter tuam
libidinem, maiorumque auctoritatem: inter amorem furoremque tuum, et
illorum consilium atque prudentiam. Illi aditum literis Syracusanis
ademerunt; tu maritimum imperium concessisti. illi habitare in coloco
Syracusanum, quo naves accedere possent,
2. Egredltur Centuripina quadriremi Cleomenes e portu, sequitur Segestana
navis, Tyndaritana, Herbitensis, Heracliensis, Apolleniensis, Haluntina,
praeclara classis in speciem; sedinops, et insirma propter dimissionem
propugnatorum atque remigum. Tamdiu in imperio suo classem iste praetor
diligens vidit, quamdiu convivium eius flagitiosissimum praeteruccta
est. Ipse autem qui visus multis diebus non esser, tum se tamen in
conspectu nautis paulisper dedit. Stetit Soleatus praetor populi Rom.
cum pallio purpureo, tunicaquetalati, muliercula nixus in litore. Iam
hoc ipso istum vestitu Siculi, civesque Rom. permulti saepe viderunt.
Posteaquam paulo provecta est classis, et Pachynum quinto denique die
appulsa est, nautae fame coacti, radices palmarum agrestium colligcbant,
et his miseri perditique alebantur. Cleomenes autem qui alterumse
Verrem, cum luxuria atque nequitia, tum etiam imperio putarer, similiter
totos dies, in litore tabernaculo posito, perpotabat. Ecce aurem repente
ebrio Cleomene, esurientibus ceteris, nuntiatur piratarum naves esse in
portu Edissae. nam ita is locus nominatur. nostra autem classis erat in
portu Pachyni. Princeps Cleomenes in quadriremi Centuripina, malum
erigi, vela fieri, praecidi anchoras imperavit, et simul, ut se ceteri
sequerentur, signum dari iussit. Erat animus in reliquis, quamquam erant
pauci, quoquo modo se res habebat, pugnaretamen se velle clamabant, et
quod reliquum vitae viriumque fames fecerat, id ferro potissimum reddere
volebant; sed inopes relicti a Duce praefectoque classis eundem
necessario cursum tenere coeperunt Pelorum versus, ut ipse Cleomenes,
ita ceteri navigabant, neque istac tamen tam praedonum fugiebant
impetum, quam imperatorem sequebantur. tum ut quisque in fuga postremus,
ita in periculo princeps erat. Postremam enim quamque navem piratae
3. Iam vero re ab omnibus
4. Unam illam solam noctem praedones ad Pelorum commorati, cum fumantes
etiam nostras naves reliquissent, accedere, incipiunt ad Syracusas, qui
videlicet saepe audissent, nihil esse pulchrius, quam Syracusarum
moenia, ac portus: statuerant sese, si ea Verre praetore non vidissent,
nunguam esse visuros. Ac primo adilla aestiva praetoris accedunt, ipsam
illam ad partem littori, ubi iste per cos dies tabernaculis positis
castra luxuriae collocarat quem posteaquam inanem locum offenderunt, et
praetorem commovisse ex eo loco castra senserunt: statim sine ullo metu
in portum ipsum penetrare coeperunt. Cum in portum dico, iudices
(explanandum estenim diligentius earum causa, qui locum ignorant) in
urbem dico, atque in urbis intimam partem venisse piratas: non enim
poitu illud oppidum clauditur, sed urbe portus ipse cingitus, et
concluditur: non ut alluantur a mari moenia extrema, sed influant in
urbis sinum portus. Hic, tepraetore, Heracleo archipirata cum quatuor
myoparonibus parvis ad arbitrium suum navigavit.
5. Posteaquam e portu piratae n on metu aliquo affecti
Haec posteaquam acta et constituta sunt, proceditisterepente et praetorio
inflammatus scelere, furore, crudelitate in forum venit. Navarchos
vocavi iubet. qui nibil me tuerent, nibil suspicarentur, statim
accurrunt. Iste hominibus miseris innocentibuique inici catenas imperar.
Implorare illi sidem populi Rom et quare id faceret, rogare. Tunc iste
hoc causae dicit, quod classem praedonibus prodidissent. Fit clamor, et
admiratio populi, tantam esse in homine impudentiam atque audaciam, ut
aut aliis causam clamitatis attribueret, quae omnia propter avaritiam
ipsius accidissent: aut, cum ipse praedonum socius putaretur, aliis
proditionis crimen inferrer: deinde, hoc quinrodecimo die crimen esse
natum, postquam classis esser amissa. Cum haec fierent, quaerebatur,
ubiesser Cleomenes? non quo illum ipsum, cuiusmodi esset, quisquam
supplicio propter illud incommodum dignum putaret. Nam quid Cleomenes
facere potuit (non enim possum quenquam iesimulare falso) quid, inquam
magnopere potuit Clemenes facere, istius
6. Veniunt Syracusas parentes, propinquique miserorum adolescentium, hoc
repentino calamitatis suae commotinuntio: vinctos aspiciunt catenis
liberos suos, cum istius avatitiae poenam collo, et cervicibus fuis
sustinerent: adsunt, defendunt, proclamint. Fidem tuam, quae nusquam
erat, necunquam fuit, implorant. Pater aderat Dexio Tyndaritanus, hormo
nobilissimus, hospes tuus, cuius tu dom fueras, quem hospitem
appeilaras. Eum cum illa auctoritate, aetate,
7. Nihil addi iam videtur, Iudices, ad hanc improbitatem, amentiam,
crudelitatemque posse? et recte viderur: n am si cum aliorum improbirate
certet, longe omnes multumque superabit: sed secum ipse certat: id agit,
ut semper superius suum facinus novo scelere vincat. Phalargum
Centuripinum dixeram exceptum esse c Cleomene, quod in eius quadriremi
Cleomenes vectus esset: tamen, avia pertimuerat adolescens, quod eandem
suam causam videbat esse, quam illorum, qui innocentes peribant, ad
hominem accedit Timarchid es: a securi negat esse ei periculum: virgis
ne ca deretur, moner, ut caveat. ne multa: ipsum dicere adolescentem
audistis, se ob hunc virgaium m et um pecuniam Timarchid numerasse,
Levia sunt haec
8. Errabas Verres, et vehementer errabas, cum te maculas furtorum et
flagitiorum tuorum, sociorum innocentium sanguine, eluere arbitrabare:
praeceps amentia serebare, qui te exiltimares avaritiae vulnera
erudelitatis remedus posse sanare: etenim quamquam illi sunt mortui
sce-Ieris tui testes, tamen corum propinqui, neque ubr, neque illis
desunt: tamen ex ipso nuinero navarchorum aliquivivunt, et adsunt: quos,
ut mihi videtur, ab illorum innocenrium
9. Quapropter si quem forte inveneris, qui hoc navale crimen conetur
defendere, defendat; illa communia, quae ad causam mhil pertinent,
praetermittar: me culpam fortunae affignare, calamitatem crimini dare;
meamislionem classis obicere, cum multi viri fortes in communi
incertoque perioulobelli, et terra, et mari saepe offenderint. Nullam
tibiobiciofortunam: nihilest, quod ceterorum res minus commode gestas
proseras: nihilest, quod multorum naus agia fortunae colligas. Ego naves
inanes visse dica: remiges, naurasque dimissos: reliquos stirpibus
vixille palmarum: prae fuisse classi populi Rom. Siculum, perpetuo
sociisatque amicis Syracusanum. Te illo temporeipso, superioribusque
diebus omnibus, in littore cum mulierculis perpotasse dico. Harum rerum
omnium auctores testesq produco Num tibiinsultare in calamitate, num
intercludere perfugium
Haec universe ad exaggerandam crudelitatem tyrannorum faciunt, sive in Christi Martyres a Maxentio, Decio, Dio cletiano aliis que exercitam, sive stiam in politicis causis adhibitam. Utriusque, cum insigni libidine coniuncta, argumenta praebuit Elisabeihae Angliae Reginae, tum in Mariam consanguineam, tum in alios regnt proceres et Cathelicios.
Haec in utraque, tam laudis quam Vituperii partem exempla suffecerint. Ouibus ultimis admirabilis Tullianae cloquentiae vis emicat, ita eandem rem omnem in partem dicendi versat exagitatque. Quod exemplis facilius quam praeceptis capitur, ut iccirco his non immorer, cum in observatione singulorum, quae suis distinguuntur numeris, ut facilius penetrentur, via tota ad eloquentiam proficiendi sita sit.
Siquis hat exercitationes ad theatrum publicumque usum traducere cupiat,
Is opinor, ad ornandum huncactum difficultatem haud magnam experietur.
tanta hic omnium sese rerum offert varietas. Laudat terram aliquam
fluviumque ad Siciliae laudatae imirationem? quid prohiber Cererem,
Bacchum aliosque Genotilium Deastros, aut Nymphas, frugum aliarumque
opum imagines quasdam, pro sua regione differentes introducere? Laudar
virum fortem, aut reprehendit ignavum? cur non subeat Mars aut Murcia?
laudat doctum, aur perstringit imperitum? curnon Pallas, aut Midas
quispian personam hic aliquam induat? Ipsae Virtutes, et Vitta, Musae,
Charites, Graeae, Furiae, hic
HActenus in genere dicendi exornativo exemplis paulo copiosius versati sumus, quod illud hac aetate maxime usitatum sit ac celebre.
Nunc ad deliberativum, exemplis eriam illustrandum nonnullis accedemus. Verumparcius; tum quod in hoc adolescentes minus diu exerucendi videantur: ut qui per aetatemgraviorum nondum deliberationum capaces sint, et si qui in epidictico diserti suerint, in hoc esse indiserti non possint, modo rationem aetas consultior firmaverit.
Quocirca exemplis quibusdam a Cicerone hoc in genere usurpatis, acquescemus. His ad im itationem propositis, suas adolescentes vires experiri, a praetentare hanc palaestram potuerunt, ut viri deinde ausint grandiora Neque enim eloquentiae difficultate, sed rerum plerarumque graviori pondere, hoc in genere retardantur incedam autem per locos inventionis proprios, fere in titulo signatos, ne per tenebras aliena vestigia consectentur.
1. Populares primo ab Optimatibus distinguit, tum
2 Hortatur, ut Optimatum vitam virtutemque omnes praeferant, contemnantque iniurias atque inimititias a talibus suscipiendas, ut olim fortissimi Graecorum et Rom. fecerunt.
Duo genera semper in hac civitate fuerunt eorum, qui versari in republ.
atque in ea se excellentius gerere studuerunt: quibus ex generibus
alteri se popular s, alteri Optimates, et haberi, et esse voluerunt. Qui
ea, quae faciebant, quae que dicebant, multiudini iucunda esse volebant,
populares: qui autem ita se gerebant, ut sua consilia optimo cuique
probarentur, optimates habeantur, quis ergo iste optimus? quis? de
numero si quaeris, innumerabiles: neque enim aliter stare possemus. Sunt
principes consili publici, sunt, qui eorum sectam sequuntur: sunt
maximorum ordinum homines, quibus patet curia: sunt municipales
rusticique Romani? sunt negotia gerentes: sunt etiam libertint
Oprimates. Numerus, ut dixi, huius generis late et varie diffusus est:
sed genus universum (ut tollatur error) brevi cirumscribi, et definiti
potest. Omnes optimates sunt, qui neque nocentes sunt, nec natura
improbi, nec malis domesticis impediti. esto igitur, ut hi sint. quam tu
nationem appellasti. Et qui integri sunt, et sani, et bene de rebus
domesticis constituti. Horum qui voluntati, commodis, opinioni in
gubernanda republ serviunt, defensores optimatium, ipsique optimates
gravissimi et clarissimi cives nominantur, et principes civitatis. Quid
est igitur propositum his reipub. gubernatoribus, quod intueri, et quo
cursum suum dirigere debeant? Id quod est praestantisimum, maximeque
optabile omnibus sanis et bonis, et beatis, cum dignitate otium. hoc qui
volunt, omnes optimates: qui efficiunt, summi viri, et contervatores
civitaris putantur. Neque enim rerum gerendarum dignitate homines
oefferri ita convenit, ut otio non prospiciant: neque ullum aplexari
otium, quod abhorreat a dignitate. Huius aute ovosae dignitatis
haecfundamenta sunt, haec membra, quae
2. Haec est una via, mihi credite, et laudis, et dignitatis, et honoris,
a bonis viris et sapientibus, et bene natura constitutis laudari,
diligi: nosse descriptionem civitatis a maioribus nostris sapientissime
constitutam: qui cum regum potestatem non tulissent, ita magistratus
annuos creaverunt, ut consilium Senatus reipubl. praeponerent
sempiternum, diligerentur autem in id consilium ab universo populo,
aditusque in illum summum ordinem omnium civium industriae, ac virtuti
pateret, Senatum reipubl. custodem, praesidem, propugnatorem
collocaverunt. Huius ordinis auctoritate uti magistratus, et quasi
ministros summi consilii esse voluerunt: Senatum autem ipsum proximorum
ordinum splendore confirmari, plebis libertatem et commoda tueri, atque
augere voluerunt. Haec qui pro virib parte defendunt, optimates sunt,
cuiuscumque sint ordinis: qui autem praecipue suis cervicibus tanta
munia. atque rempubl. sustinent, ii semper habiti sunt optimatium
principes, auctores civitatis, Huic hominum generi fateor, ut ante dixi,
multos adversarios, inimicos, invidos esse, multa proponi pericula,
multas inferri iniurias, magnos esse experiundos et fubeundos la ores.
Sed mihi omnis tatio est cum virtute, non cum desidia: cum dignitate,
non cum volutate: cum iis, qui se patriae, qui suis civibus, qui laudi,
qui gloriae, non qui somno, et conviviis, et delectationi natos
arbitrantur. Nam si qui voluptatibus ducuntur, et se vitiorum
illecebris, et cupiditatum lenociniis dediderunt: missos faciant
honores: ne attingant rempubl. patiantur viros fortes, laborum
patientes, frui, qui autem bonam famam bonorum, quae sola vere gloria
nominari potest, expetunt, aliis otium quaerere debent, et voluptates,
non sibi. Sudandum est his pro communibus commodis, adeundae
inimicitiae, secundae saepe pro republ. tempestates,
Peterit in bonorum Episcoporum ac Praelatorum commendationem similis descriptio institui. Aut certe haec cadem optimarum laus et ratio in singulari aliqua persona, e. g. Iosepho Patriarcha demonstrari.
1. Docet Cicero contra obiectionem regia assectationis, quid in se regium fateatur, quid officii parum in videndi sractet; torquetque illam ambitionem in familiam Torquati.
2. Ostendit se rebus in consulatis gestis non tam honorem; quam improborum in se collegisse odia, mir umque quod Torquatus cum his, de supplicio consuratorum clara voce; de illorum scelere, remissa quaeratur.
3. Aperte profitetur, se urbem, Regum et regnorum Dominam, ab interitu vindicasse.
Regnum meum, Iudices se ferre non posse, dicit. Quod tandem Torquate
regnum? consulatus, credo; mei, in quo ego imperavi nihil; sed contra
Patribus conscriptis et bonis omnibus patui. quo in Magistratu, non
institutum est a me, Iudices, regnum, sed non permissum. An forte regium
tibi videtur ita vivere, ut non modo homini nemini,
2. Res enim gestae, credo, meae me nimis extulerunt, ac mihi nescio, quos
spiritus attulerune. Quibus de rebus tam claris, tam immortalibus,
Iudices, hoc possum dicere, me, qui e summis eripuerim periculis urbem
hanc, et vitam omnium civium, satis adeptum sore, si ex hoc tanto in
omnes mortales beneficio nullum in me periculum redundabit. Etenim in
qua civitate res tantas gesserim, memini, et in qua urbe, intelligo.
plenum forum est eorum hominum, quos ego a vestris cervicibus depuli,
Iudices, a meis non removi. nisi vero paucos fuisse a bitramini, qui
conari, aut sperare possent, se tantum Imperium posse delere.
3. Itaque attende iam. Torquate, quam ego non defugiam auctoriatem
consulatus mei, maxima voce, ut omnes exaudire possint, dico, semperque
dicam: adestore omnes animis, qui adestis corporibus, quorum ego
frequentia magnopere laeror; erigite mentes, auresque vestras, et mede
invidiosis rebus, ut ille putat, dicentem attendite. Ego Consul, cum
exercitus perditorum civium, clandestino scelere
Posset adhiberi similis oratio in defensione Christi, qui a Iudaeis apud Pilatum accusatus erat, quod se Regem Iudaeorum dixisset Quem id iure dixisse contendas, si regnum sit propriis dominari cupiditatibus, pressos calamitate levare, gentem suam tueri, atque ab extrema pernicie ad salutem revocare, etc.
1. Osten dit C. Pansam Consulem male L. Caesaris sententiam in Senatu esse secutum, et tumultum solum contra Antonium decrevisse, cum bellum reipsa geratur.
2. Docet non hoc bellum solum, sed inter civilia tale, in quo de summa rerum Rom. cum Antonio concertetur.
Confusius hesterno die est acta res, C. Pansa, quam postulabat institutum
consolatus tui. parum mihi visus es e os, quibus cedere non soles,
sustinere. nam cum Senatus e a virtus fuisset, quae solet: et cum re
viderent omnes esse bellum, quidamque id verbum removendum
arbitrarentur:
2. Delectus tota Italia decreti sublatis vacationibus: saga cras
sumentur: Consul se cum praesidio descensurum dixit. Utrum hoc bellum
non est? an etiam tantum bellum, quantum nun quam fuit? ceteris enim
bellis, maximeque civilibus contentionem reipubl. causa faciebat, Sylla
cum Sulpitio de iure legum, quas per vim laras Sylla dicebat: Cinna cum
Octavio de novorum civium suffragiis: rursus cum Mario et Carbone Sylla,
ne dominarentur indigni, et ut clarissimorum hominum crudelissimam
puniretur necem. Horum omnium bellorum causae ex reipubl. contentione
natae sunt. de proximo bello civili non libet dicere: non ignoro
caussam, detestor exitium. Hoc bellum quintum civile geritur: atque
omnia in nostram aetatem inciderunt: primum non modo in dissensione et
discordia ci vium, sed in maxima consensione, incredibilique concordia;
omnes idem volunt, idem defendunt, idem sentiunt, cum omnes dico, eos
excipio, quos nemo civitate dignos patat. Quae est igitur in me dio
belli caussa posita? nos Deorum immortalium templa, nos muros, nos
domicilia, sedesque populi Rom. aras, focos, sepulchra maorum, nos
leges, iudicia, libertatem, coniuges, liberos, patiam defendimus, Contra
M. Antonius id molitur, id
De Absalone quaerere poteris; pietasne an impietas dicenda sit, quod ille contra Davidem patrem salutem sese communis patriae ac vulgi, cuius causae in iudicion negliguntur, profiteatur suscipere; et, iustumne hoc bellum, an rebellio potius sit, hoc nomine in patrem populum concitare, et armatum ducere.
1. Dolendi sibi causam oblatam esse Cicero asserit, quod amic um et collegam amiserit.
2. Contra tamen laet andum magis, quam dolendum affirmat. 1. Quia mortuus est priusquam Respubl. civilibus bellis per Caesarem et Pompeium everteretur. 2. Quod ad felicitatem translatus, causam nullam dolendi reliquerit, aliorum vero tantum malum sit, quod eo frui non liceat.
3. Quod magnum dolorem perceptur us esset, si videret locum non esse inter arma consilio atque Oratoris auctoritati.
Concludit, beatum vidert, qui eo tempere cum laude vita functus sit. Quod argumentum magis etiam in fine num. 134. Prosequitur.
1. Cum Cilicia decedens Rhodum venissem, et eo mihi de Q. Hortensi morte
eslet allatum, opinione omnium maiorem an imo ocepi dolorem. Nam et
amico amisso, cum consuetudine iucunda, tum multorum officiorum
coniunctione me privatum videbam, et interitu talis auguris, dignitatem
nostri collegii diminutum dolebam. Qua in cognitione et cooptatum me ab
eo cin collegium recordabar, in quo iuratus iudicium dignitatis meae
fecerat: et inauguratum ab eodem, ex que augurum institutis in parentis
cum loco colere debebam. Augebat etiam molestiam, quod magna sapientium
civium, bonorum que penutia, vit egregius, coniunctissimusque mecum
consiliorum omnium societate, alienissimo reipubl. tempore exstinctus,
et auctoritatis, et prudentiae suae triste nobis desiderium reliquerat.
Dolebamque quod, non ut plerique putabaut, adversarium, aut
obtrectatorem laudum mearum, sed socium potius, et consortem gloriosi
laboris amiseram. Etenim si in leviorum artium studio memoriae proditum
est. Poetas nobiles
7. Sed quoniam perpetua quadam felicitate usus ille, cessit e vita, suo
magis, quam suorum civium tempore: et tum oecidit, cum lugere facilius
rempubl. posset, si viveret, quam iuvare: vixitque tam diu, quam licuit
in civitate bene, beateque vivere: nostro incommodo, detrimentoque, si
est ita necesse, doleamus: illius vero mortis opportunitatem
benevolentia potius, quam misericordia prosequamur: ut quotiescumque de
clarissimo, et beatissimo viro cogitemus, illum potius, quam nos ipsos
diligere videamur. Nam si dolemus, quod eo iam frui nobis non licer,
nostrum est id malum, quod modice feramus: ne id non ad amicitiam, sed
ad domesticam utilitatem referre videamur. sin, tamquam illi ipsi
acerbitatis aliquid acciderit, angimur, summam eius felicitatem non
satis grato animo interpretamur. Etenim si viveret Q. Hortensius, cetera
fortasse desideraret, una cum reliquis bonis, et fortibus civibus, hunc
autem, et praeter ceteros, aut cum paveis sustineret dolorem, cum forum
populi Rom. quod fuisset quasi theatrum illius ingenii, voce erudita, et
Romanis, Graecisque auribus digna, spoliatum, atque orbatum videret.
Equidem angoranimo, non consilii, non ingenii, non authoritatis armis
egere rempubl. quae didiceram tractare, quibusque me assuefeceram,
quaeque erant propria, cum praestantis in republ. viri, tum bene moratae
et bene constitutae civitaris. Quod si fuit in republ. tempus ullum, cum
extorquere arma posset e manibus iratorum civium boni civis authoritas,
et oratio: tum profecto fuit, cum patrocinium pacis exclusum est, aut
errore horninum, aut timore. Ita nobismetipsis accidit, et quamquam
essent multo magis alia lugenda, tamen hoc dolemus, quod, quo tempore
aetas nostra perfuncta rebus amplissimis, tamquam in portum confugere
deberet; non inertiae, neque desidiae,
In cuiuslibet propinqui, veletiam viriprincipis morte similis disserendi ratio locum inveniet.
1. Cicero decernit praemia victeribus contra Antonium et monumentum honoris.
2. Solatur propinquos illorum qui victores prorepubl. oecubuerunt.
1. Proprium senatus sapientis est grata corum virturem memoria prosequi,
qui pro patria vitam profuderunt. Quorum de honore utinam mihi plura in
mentem venirent. Duo certe non praeteribo, quae maxime occurrunt: quorum
alterum pertinet ad virorum fortissimorum gloriam sempiternam, alterum
ad leniendum maerorem, et luctum proximorum. Placet igitur mihi P. C.
Legionis Martiae militibus, et eis, qui
2. Sed quoniam P. C. gloriae munus optimis et fortissimis civibus
monimenti honore persolvitur, consolemur eorum proximos, quibus optima
est haec quidem consolatio; parentibus, quod tanta reipubl. praesidia
genuerunt: liberis, quod hab ebunt domestica exempla virtutis:
coniuglbus, quod us viris carebunt, quos laudare, quam lugere
praestabat, fratribusque quod in se, ut corporum, sic virtutum
similitudine esse confident. Atque utinam his omnibus abstergere fletum
sententus nostris, consultilque
Paris ratione, pro religione et Ecclesia certantibus decernenda erunt praemia, ut Ducibus olim Bullioniis adversus Turcas factum, etc.
1. Exorditur a cura omnibus insita de rebus post mortem corperis eventuris, unde argumentum primum sumit de animae superfuturae immortalitate.
2. Argumentum secundum immortalitatis a gloriae cupiditate post mortem ducitur, diduciturque per variarum disciplinarum studiosos.
3. Ostendit, Pythagora auctore, hanc sententiam de animae immortalitate invaluisse, quamvis et prudentes Ante ipsum id senserint.
4. Ostendit ex rerum element arium natura,
5. Reprehendit illos, qui aut aeternum, aut ullum esse animum negant, quod eum qui sit futurus extra corpus, non intelligant.
6. Argumentum tertium est, quo immortalem probat, memoria praeteritorum, et diversarum artium inventio, qua Deum aemulatur. Quod nnm. 8. confirmat, ducta a Deo similitudine.
7. Concludit animum ex elementis samptum non esse, quod his nullum memoria aut ingenii vestigium insit.
1. Maximum argumentum est naturam ipsam de immortalitate ammorum tacitam iudicare, quod omnibus curae sit, et maxime quidem, quae post mortem futura sint. Serit arbores quae alteri saeculo prosint, ut ait Scatius, in Synephebis, quid spectans, nisi etiam postera saecula ad se pertinere? Ergo arbores seret diligens Agricola, quarum adspicier baccam ipse numquam, vir magnus leges, inslituta, Rempubl. deseret? Quid procreatio liberorum, quid propagatio nominis, quid adoptiones filiorum, quid testamentorum diligentia, quid ipsa sepulchrorum monumenta, quid elogia significant, nisi nos futura eriam cogitare?
2. Quid illud? num dubitas quin specimen naturae capi debeat, ex optima
Aspicite, ô cives, senis Ennii imagini' formam Hic vestrum panxit maxima fata Patrum.
Mercedem gloriae flagitat ab iis, quorum Patres affecerat gloria. Idemque
Nemo me lacrimis decoret, nec funera fletu. Faxit: cur? volito vivu' per ora virum.
Sed quid Poetas? Opifices etiam post mortem nobilitari volunt: Quid enim
Phidias sui similem speciem inclusit in clypeo Minervae, cum inscribere
non liceret? Quid nostri Philosophi, nonne in his ipsis libris ques
scribunt de contemnenda gloria, sua nomina inscribunt? Quod si omnium
conseinsus, naturae vox, omnesque qui ubique sunt consentiunt esse
aliquid, quod ad eos pertineat, qui e vita cesserunti nobis quoque idem
existimandum est, et siquorum autingenio, aur virtute animus excellit,
eos arbitramtur, qui
3. Magni autem eit ingenii revocare mentem a sensibus, et cogitationem a
consuetudine abducere. Itaque credo equidem alios tot saeculis
dusputasse de animis: Sed quod literis extet, Pherecydes Syrus prumus
dixit animos hominum esse sempiternos, antiquus sane, fuit enim meo
4. Persuadent mathematici terram in medio mundi sitam ad universi caeli
exemplum quasi puncti instar obtinere, quod
5. Nec mihi sane quicquam occurrit, curnon Pythagorae sit et Platonis
vera sententia. ut enim rationem Plato nullam afferret (vide quid homini
tribuam) ipsa auctoritate me frangeret. Tot auttem ratione attulit, ut
velle ceteris, sibi autem persuasisse videatur. Sed plurimi contra
nituntur, animosque, quasi capite damuatos, morte multant. Neque aliud
est quicquam, cur incredibilis his animorum videatur aeternitas, nisi
quod nequeant, qualis animus sit vacans corpore, intelligere, et
cogitatione comprehendere. Quasi vero intelligant, qualis sit in ipso
corpore, quae conformatio, quae magnitudo, qui locus, aut si iam possint
in homine uno cerni omnia, quae nunc tecta sunt, casurus ne in
conspectum videatur animus, an tanta sit eius tenuitas, ut fugiataciem?
Haec reputent isti, qui negant, animum sine corpore se intelligere
posse, videbunt quem in ipso corpore intelligant. Mihi quidem naturam
animi intuenti, multo difficilior occurrit cogitatio, multoque
obscurior; qualis animus in corpore sit, tamquam in aliena domo, quam
qualis cum exierit, et in liberum caelum quasi in domum suam venerit. Si
enim quod numquam vidimus, id quale sit intelligere non possumus, certe
et Deum ipsum, et divinum animum corpore liberatum, cogitatione
complecti non possumus. Dicaearchus quidem et Aristoxenus, quia
difficile erat: animi, quid, aut qualis esset mtelligenria? nullum
omnino animum esse dixerunt. Est illud quidem
6. Quid enim, obsecro te,
7. Ergo animus, ut ego dico divinus, et Euripides audet dicere, Deus est. Et quidem si Deus, aut anima, aut ignis est; idem est animus hominis; nam ut illa natura caelestis et tert a vacat et humore; sie utriusque harum rerum humanus animus est expers. Sin autem est qumta quaedam natura ab Atistotele inducta, primum haec et Deorum est, et animorum. Hanc nos sententiam secuti, his ipsius verbis in consolatione haec expressimus. Animorum nulla in terris origo inveniri potest. Nihil enim est in animis mixcum atque concretum, aut quod ex tetra natum aeque fixum esst videatur, nihil, ne, aut humidum quidem aut stabile, aut igneum. his enim naturis nihil inest, quod vim memoriae, mentis, aut cogitationis habeat; quod, et praeterita teneat, et futura praevideat, et complecti possit praesentia, quae sola divina sunt. Nec invenietur unquam unde ad hominem venire possint, nisi a Deo. Singularis est igitur, qua dam natura, atque vis anim seiuncta ab his usitaris notilque naturis. Ita quidquid est illud, quod sentit, quod sapit, quod vult, quod viget, caeleste et divinum est, ob eamque rem aeternum sit, necesse est. Nec vero Deus ipse, qui intelligitur a nobis alio modo intelligi potest, nisi mens soluta quaedam et libera, segregata ab omni concretione mortali, omnia lentiens et movens, ipsaque praedita motu sempiterno. Hoc egenere atque eadem e natura est humana mens.
8. Cum videmus speciem candor emque caeli, deinde
Illustris hic ad imitationem locus est, si doceas aperituris, et transitoriis, huius mundi bonis, ad immortalia, et caelestia animum trans ferendum esse; quod immortalis cum sit, aliis non possit bonis satiari. Hoc fecisse quotquot veram sect ar entur gloriam, et nominis decus aeternum, hoc sensisse utros sapientissimos, animumque a terrenis ad caelestia transtulisse Deo maxime similes, etc. Quorum modo nomina inter homines etiam gloriosa celebrentur.
Haec quaestio ex illis est, quas nonnulli didacticas tantum esse volunt. Verum si illius spectetur finis, ad actionem quoque ordinata est; cum qui immortalem Deoque similem sese animum nactum esse credit, humilia atque indigna tali animo cogitare ac moliri nequaquam debeat; ut is, qui eundem cum brutis exitum praestolatur.
1. Rempubl. Rom. conservaram esse, summum est benesicium, ob quod decreta selenni supplicatione a Senatu Diis agendae sint gratiae.
2. Cicero pro senibil a populo Rom. nisimemoriam etternamcanservata reipubl. postulat; tum vero, ut se contra invidiam insidiasque sceleratorumiveatur.
Remp. Qunites, vicamque ommum vestrum, bona, fortunas, coniuges,
liberosque vestros, atquehocdomicilium clarissimi impeni,
fortunatissimam puicherrimamque urbem, hodierno die, Deorum immoralium
summoerga vosamore. laboribus, confiliis, periculisque meis, ex flamma,
atque ferro, acpene ex faucibus fati ereptam, et vobis conservatam,
acrestitutam videtis. Et, sinon minus vobisiucundi, atque illustres sunt
ii dies, quibus eonservamur, quam illi, quibusnascimur, quod salutis
certa laetiria est, nascendi mcerta condicio: et quod sine seusu nascim
ur, cum voluptate conservamur: profecto, quoniam illum, qui hancurbem
condidit, Romulum, ad Deos immortales benevolentia, famaquesustulimus:
esse apud vos, posterosque verstros in honore debebir dies is, qui
candem hanc urbem conditam amplificatamque servavit: nam rotius urbis
templis, delubris, tectis ac moenibus subiectos prope iam ignes,
cireumdatosque restrinximus: iidemque gladios in rempubl. districtos
retudimus, mucronesque corum a iugulis vestris reiecimus. quibus ego si
me restitisse dicam, nimium mihi fumam, et non sim ferendus. Ille, ille
Iupiter restitit, ille Capitolium, ille haec templa, ille hanc urbem,
ille vos omnes salvos esse voluit. Diis ego immortalibus ducibus hanc
mentem. Quirites, voluntatemque suscipi, atque ad haec tanta iudicia
perveni. Iam vero illa
2. Quibus pro tantis rebus, Quirites, nullum ego a vobis proemium
virtutis, nullum insigne honoris, nullum monumentum laudis postulo,
praeterquam huius diei memoriam sempiternam. In animis ergo vestris
omnes triumphos meos, omnia ornamenta honoris, monumentagloriae, laudis
insignia, condi et collocari volo. nihil me mutum potest delectare,
nihiltacitum, nihil denique huiusmodi, quod etiam minus digni assequi
possint. Memoria vestra, Quirites, nostrae res alentur, sermonibus
creseeht, literarum monumentis inveterascent, et corroborantur. Eandem
diem intelligo, quam spero aeternam fore, et ad salutem urbis et ad
memoriam consulatus mei, propagatam: unoque tempote in hacrepubl. duos
cives extitisse, quorum alter fines vestri imperii, non terrae, sed
caelircgionibusterminaret: alter: eiusmodi imperii domicilium, sedemque
servarer. Sed, quoniam earum rerum, quas ego gessi, non est eadem
fortuna atque conditio, quae illorum, qui externa bella gesserunt: quod
mihi vivendum sitcum illis, quos vici, acsubegi: illi hostes
autinterfectos, aut oppressos reliquerunt: vestrum est, Quirites,
sicaettris sua facta profurt,
Cum, vel ab hoste, vel seditione, velincendio, vel peste, aliove periculo urbs aliqua, vel provincia, tum bominum tum caelitum ope liberata e§t; parioratione, adreferendas Deo hominibusque gratias, excitare licebit.
1. Docet se ob communem utilitatem cum Caesare potius, quam Gabinio redire in gratiam, exemplo elarissimorum virorum T. Gracchi. Metellerum, Leoptdi, etc.
2. Tradit se, cum ex amere patria hostium patviae, ut Clodii aliorumque gravissimas susceperit inimicitias, non posse non amicum esse patriae consulentibus, praesertim cum ipsum senatum Caesari faventem hoc in amore aucem sequatur.
3. Caussam nullam inter barbaras gentes terrasque haerendi Caesariesse, quam ut Romanis metuendas bactenus, et numquam sat domitas gentes subiciat, quod ipso revocato vix sit sperandum, ob nimiam illarum vim et potentiam facile innovandam.
1. Negatm me vir optimus inimicitiorem Gabinio debere esse, quam Caeari.
omnem enim illam rempestatem, cui cesseim, Caesare impulsore
atqueadiutore esse excitatam. Cui si primum sicretpondeam, me communis
utilitatis habere rationem, non doloris mei, possimne probare, cum id me
facere dicam quod exemplo forttissimorum civium facere plssim? an Tit.
Gracchus (pattem dico. cuiusutinam filii non degenerassent a gra vitate
2. Ardeo, mihi credite P. C. (id quod vosmet de me existimatis, et
sacitis ipsi) incredibili quodam amose patriae: qui me amor et subvenire
olim impendentibus ericuli maximis, cum dimicatione capitis, et rursum,
cum omnia tela undiqueesse intenca in patriam viderem, subire
coegiratque excipere unum pro universis Hic me meus in rempubl. animus
pristinus ac perennis cum C. Caesare reducit, reconciliat, restituit in
gratiam. quod volent, denique homines existiment: nemmi ego esse possum
bene de repub. merenti non amicus. ctenim si iis, qui haecomnia
3. Ipse Caesar, quid est, cur in provincia commorari velit, nisi, ut ea,
quae per eum effecta sunt, perfecta reip. tradantur? amoemtas eum,
eredo, locorum, urbium, pulchritudo, hominum, nationumque illarum
humanitas, et lepos, victoriae cupiditas, finium lmperii
nostripropagatioretinet. quid illis terris asperius? quid incultius
oppidis quid nationibus immanius? quid porro tot victoriis
praestabilius? quid Oceanologius inveniri potest? an reditus in patriam
haberaliquam ffensionem? uttum apud populum. a quo missus est: an apud
senatum, a quo ornatus est? an dies auger eius desiderium' an magis
obhvionem? an laurea illa
Ionathas ad huius rationis exemplar Sauli patri rationes suae dare poterit cum David amicitia, quod omnes clari viri hervoas ament, communique saluti, per Davidem egregie subactis hostitus, consulatur, etc.
1. Docet praesumendum esse quod Pompeius nihil egeritz nisiquod iure concessum erat, propterusum rerum, inges nium, et auctoritatem quae exemplo Metelli et Graecorum illustrantur.
2. Dilemmate idem urget; ut vel scientem, velinseiertem deliquisse arguant; illud non dicere adversarios, hag non posse, cum hoc ius ipsis librariis seu amanuensibus nbium sit.
3. Ostendit Communi omnium temporum vitio, ex in
Non est fas dubitare, Iudices, quin quod C. Pompeium fecisse constat, id
non solum decuisse, sed eriam debuisse, faseamur Quid enim abesthuic
homini, quod si adesset, iurehoc tribui, et concedi putaremus? ususne
rerum? qui pueritiae tempus extremum, principium habuit bellorum, atque
imperiorum maximorum: cuius plerique aequales minus saepe castra
viderunt, quam hic, triumphavit: qui tothabet triumphos, quod orae sunt
partesque terrarum: tot victorias bellicas, quot sunt in rerum natura
genera bellorum. An ingenium? cum etiam ipsecasus eventusque rerum non
duces, sed comites eius consitiorum fuerint: in quo uno ita summa
fortuna cum summa virtute certavit, utomnium iudicio plus, quam possit,
minus, quam decet, tribuererur An pudor, an integritas, an religio m eo,
aur diligentia unquam requilita est? quem provinciae nostrae, quemliberi
populi, quem reges, quem exterae gentes castiorem, moderatiorem,
sanctiorem non modo videiunt, sed vix sperando unquam, aut optando
cogitaverunt? quid dicam de auctoritare, quae tanta est, quanta in his
tantis virtutibusaclaudibus esse debet. cui Senatus populusq Rom.
amplitlimae dignitatis praemia dedit, non postulann, imperia vero eriam,
recusanti: huius de facto, Iudices. ita quaeri, utid agatur, hcueritne
ei facere, quodfacit? an vero, non dicam, non licuerit, sed nefas
fuexit? (contra fedus enim, id est, contra populi Rom. religronem, et
fidem fecisse dicitur) nonneturpe populo Rom.? nonne vobis? audivi hoc
de parente meo puer, cum Q Metellus, L. F. causam de pecuniis reperundis
diceret: ille, ille vir, cuipatriae salus dulcior, quam conspectus fuit,
qui de civitate decedere, quam de sententia maluit: hocigitur causam
dicente, cum ipsius tabulae circumferrentur inspiciendi nominis caussa.
suisse iudicem ex illis equitibus Rom. gravissimis viris, neminem, quin
removerit oculos et se totum averteret: ne forre, quodille in tabulas
publicasretulisset, dubitasse quisquam, verumne, an falsum esser,
vidererur. nos Cn.
2. Utrum enim, inscientem vultis contra federa fecisse, an scientem? si
scientem: ô nomen nostri imperii, ô populi Rom. excellensdignitas, ô Cn.
Pompeiisiclate longequediffusalaus, ut eiusgloliae domicilium communis
imperii fimbus teiminetur! ô nationes, urbes, populi, Reges, tetrarcha,
tyranni, testes C. Pon peiinon solum vitturis in bello, sed etiam
religionisin pace: vos denique muraeregiones mploro, et sola terrarum
ultimarum, vos maria, portus, insulae, littoraque: quae est enim ora,
quae ledes, qui locus, in quo non extent buius cum sortitudinis, tum
vero humanitatis, turn anini, um consilii impressa vestigia? hunc
quisquam incred bili quad. m atque inauditg gravitate, virtute,
constantia prae di um, federa scientem neglexiste, violasse, rupisse,
dicere audebit? gratificatur mihi gestuaccusatot: inscientem Cn.
Pompeiumfecisse significat. Quasi vero levius sit, cum in tantarepubl
versere, et maximisnegotiis para sis, facerealiquid, quod scias non
licere, an omnino netcire, quid liceat. Etenim cum in Hispania bellum
acerrin um et maximum gesserat, quo iure Gaditana civitas esser,
nesciebat? an cuius linguam populi non nosset, interpretationem fedclis
non tenebat? Id igicur quifquam Cn. Pompeium ignorasse, dicere audebir,
quod mediocres homines, quod nullo usu, nullo studio militari praediti,
quodlibrarioli denique scire profiteantur? equidem contra existimo
iudiccs, cum in omni genere, ac varietate artium, etiam illarum, quae
sinesummo otio non facile discuntur, Cn. Pompeius excellar, tum
fingularem quandam laudem eius et praestabilem esse scientiam in
federibus, pactionibus, conditionibus populorum,
3. Atque, utegotentio, Iudices, causa dicta esttemporis magis vitio, quam
ullius Cornelii crimine de quo plura non dicam. ego de huius, inquam,
genere iudicii plura dicam. Estenim huius saeculi labes quaedam et
macula virtuti invidere, velle ipsum florem dignitatis infringere.
Etenim si Cn. Pompeius abhincannos quingentos fuisser, is vir, a quo
Senatus adolescentulo atque equite Rom. saepe communis salutis auxilium
expetisser: cuius res gestae omnes gentes cum clarissima victoriaterra
marique peragraslenr: cuiusres triumphi testes essent, totum orbem
terrarum nostro imperio teneri: quem populus Rom. singularibus honoribus
decorasset: si nunc spud vos id, quod is fecisset, contra fedus factum
dicetetur, quisaudirct? nemo profecto: mors enim cum extinxisset
invidiam, res cius gestae sempiterni nominis gloria niterentur.
Cuiusigitur audita virtus dubitationi locum non daret, huiu praesens,
experta, atque perspecta obtrectatorum voce laederur? omittam igitur
Pompeium iam in oratione mea reliqua: sed vos, Iudiccs, animis ac
memoria tenetote de lege, de federe, de exemplis, de perpetua
consuetodine civitatis nostrae. Renovabo ca, quae dicta sunt: mhil enim
mihi novi, nihil integri, neque M. Ctassus, qui totam causam, et pro
facnltare, et pro fidesua diligentissime vobis explicavic: neque Cn.
Pompeius, cuius oratio omnibus ornamentis abundavit, ad dicendum
reliquir. Sed quoniam me recusante placuit ambobus, adhiberi hunc a me
quasi perpoliendi quendam operis extremum laborem: peto a vobis, utme
officii potius, quam dicendistudio, hanc suscepisse operam acmunus
putetis. Ac prius quam aggrediar ad ius causamque Cornelii, quiddam
decommum conditione omnium
Iure factum esse, quod Chrysostomus Eudoxiam de alieni agri invasione reprehenderit; cum pluribus iam annis Ecciesiae Constantinopolitanae cum summa scientiae et virtutis laude, contrabaereticos et improbos praefectus fuerit, nihilque iniquum molitus sit, sola invidiatantum ab aliis Episeopis, ir a ab Eudoxia appetatur; ad similitudinem huius argumenti facile diduces.
Haec ad deliberandum proposita suffecerint, ut quemadmodum et hocin genere, ex communibus in ventionis fontibus haurlatur, oratio, ac luis quoque figuris, quamvis modestius ornetur; exemplisteneat. Minus tamen hac generalia esse possunt; cum res quaeque ut agendi rationes habet proprias, ita et disserendi, Quae enim de Optimatum officiis, quae de Rege, quae de animae immortalitate, quaeque alia eius generis in disceptationem veniunt; ita singulis plerumque sunt propria, utaliis, nisi in pari specie, vix possint qpplicari. Quarchicaliquanto difficilior imitatio redditur.
Ceterum si quis haec alique ad Declamationem, aut theatriusum aptare velit. Is quid cuique rei, aut proprium, aut adiunctum sit, in animum revocet. Ut: de Optimatium officiis cives, milices, rustici, pauperes, divites, ipsi denique proceres, non uno ore sensuque dimicent. De animae immortalitate. probi, improbi, politici, religiosi, philosophi, theologi vel prifci, vel hodierni certent, aut diversae etiam nationes, religionesque, Sinae, Iapones, Europaei disceptent. Sican arma sumeuda? an praemia danda militi? diversi status, conditionifque homines in deliberatio nem adducant. Paucisabsolvo, res quae vis tuastibi cum rationibus quoque personas suggeret. ipsa quandoque brura, elementa, resquae ceterae vita destitutae, perlegatos, vel tutores Genios suam adpraesens consilium, vel negotium, finem naturamque exphacabunt.
ET hoc nobis postremo dicendi genus negligendum non est. Quamvis enim haec modo pro iudiciis certandi ratio exoleverir, tamen cum ex demonstrativo ac Deliberativo genere vim suam rationemq, disserendi mutuetur, et uttumque intra se colligar. Tullius etiam in hoc potissimum versatus sit, neque hodiedum plane in causis iudiciisque subito finiendis exulet, acuar quoque ad omne genus orationis ingenium, suas illi cum aliis partes dabimus: neque postremas, vel ob hoc praecipue, quod siquid ad permovendos, impellendosque omnem in partem animos, possit eloquentia, hoc abs Cicerone illo in genere dicendi potissimum sit petendum.
Ibimus vero per fontes plerosque argumentorum, more nostro signatos, atque
exempla diversis in factis causisque diversa etiam producemus. Primo Verris
scelera per ironiam et simulatam hominis laudem Cicero peistringet. altero
apecrse Casilinam poenis intentatis terrebir. Tertio
1. In exordio dicit. Videri quod Verres dafendipossit laude et virtute boni in bello imperatoris, uti M. quondam Aquilius, a M. Antonio defensus est.
2. Nullum in Sicilia bellum servile ne metuendum quidem fuisse asserit; cum nec arma bis induita fuerint, et Siculi pacem cum Romanis ament.
3. Esse tamen alicubi in Tricalino coniurationis nomine apprehensos convictosque servos cum Domino; sed hos ad palum iam alligatos magna vi pecuniae redemptos, neglecto supplicii et poenae exemplo. idemque in aliis praestitum.
4. Ficto coniur ationis crimine Apilonium Panormitanum, pecunio sum hominem, oneratum esse; ut, pecunia emuncta, Verres suam diligentiam in avertendo bello. cum quaestis probaraet, probaret. quod factum ab adiunctis varie exagitur.
5. Progreditur tamquam laudaturus universe bellicas in Verre virtutes; sedad Vitiorum ac imollis vitae exprobrationem repente convertitur.
1. Nemini video dubium esse, iudices, quin apertissime C. Verres in
2. Non agam summo iuretecum: non dicam id, quod debeam forsitan obtinere,
cum iudicium
3. Quid igitur? nulline motus in Siciliaservorum Verre praetore? nullaene
consensiones factae esse dicuntur? nihilsane, quod ad Senatum populumque
Rom. pervenerit: nihil, quod iste Romam publice conscripserit, et tamen
coeptum esse in Sicilia moveri aliquot locis servitium suspicor: id
adeo, non tam ex re, quam ex istius factis cognosco. Ac videte, quam non
inim co animo sim acturus: ego ipse haec, quae ille quaerit, quae adhuc
numquam audistis, commemorabo et proferam. In Tricalino, quem locum
fugitivi iam ante tenuerunt, Leonidae cuiusdam Siculi familia in
suspicionem vocata est coniurationis. res delata ad istum. Statim (ut
par fuit) iussu eius homines, qui nominati erant, comprehensi sunt,
adductique Lilibaeum: domino denuntiatum est, ut adesset: causa dicta
damnati sunt. Quid deinde? quid censetis? furtum forrasse, aut praedam
exspectatisaliquam? nohre usqucquaque eadem quaerere. lu metu belli,
furandi qui
4. Quid? de Apollino Dioclis filio Panormitano, cui Gemino cognomen est,
praeteriri potest? Ecquid hoc rota Sicilia clarius? Ecquid indignius?
Ecquid manifestius proferri potest? Quem is, ubi Panormum venit,
adsevocari, et de tribunali citari iussit, concursu magno, frequentiaque
conventus. Homines statim loqui, mirari, quod Apollonius homo pecuniosus
tamdiu ab isto maneretinteger: excogitavit: nescio quidattulit: profecto
homo dives, repente a Verrenon sine causa citatur: exspectatio summa
omnium, quidnam id esser, cum examinatus subito ipse accurrit, cum
adolescente filio: nam pater, grandis natu, iam diu lecto tenebatur.
nominatiste servum, quem magistrum pecoris esse diceret, eum dicit
coniurasse, et alias familias concitasse. Isomnino servus in familia non
erat, eum statim exhiberi iubet. Apollonius affirmat servum se omnino
illo nomine habere neminem, iste hominem abripi a tribunali, et in
carcerem conici iubet. illa clamare cum rapcretur, nihil se miserum
fecisse, nihil commisisse, pecuniam sibi esse in nominibus, numeratam in
praesentia non habe e haec cum maxime summa hominum frequenria
testificaretur. ut quivis intelligere posset, eum, quod pecuniam non
dedisset, iccirco
5. Cupio mihi Iudices ab illo subici, quoniam de militari eius gloria
dico, si quid forte praetereo: nam mihivideor de omnibus iam rebus
eiusgestis, dixisse, quae quidem ad belli fugitivotum
pertinerentsuspicionem: certe nihil sciens praetermisi. Habetis hominis
consilia, diligentiam, vigilantiam, custodiam, defensionemque
provinciae. Summa illuc pertiner, ut sciatis, quoniam plura genera
suntimperatorum, ex quo genere iste sit, ne diutius in tanta penuria
virorum fortium talem imperatorem ignorare possitis, non ad Q. Maximi
spientiam, neque ad illius superioris Africani in re gerenda
celeritatem, neque ad huius,
Henrici VIII. Regis Anglerum nefariam cum libidine crudelitatem in surs subditos, acpraecipue Thomam Morum exercitam, avaritiamque incredibilem, qua sublatis plisribus Episcopis, insumerabiles Eccle sie thesauros exhausit, ad huius Verris im tationem describere poteris.
1. Coniuratio Catilinae eiusque impudens audacia a variis adsumctis, et affectibus, cum populi, tum Catilinae describitur, et iusta mortis poena aliorum exemplis declaratur, quamquam Cicero Catilinaeparcat.
2. Ostendit per enumer ationem, partium insidias et scelera Catilinae ians omnibus m anifesta, sivae privata, sivepublica sint, ideoque invisumomnibus actotipatriae, urbe debere excedere.
3. Cicero obiectionem eorum, qui Catilinam occidendum suadebunt, ex patria loquexte audit, responditque de consequentibus consultius esse, utipso excedente coniurati simul ab urbe sebarentur.
Quousque tandem abutere, Catilina, patientianostra? quamdiu nos etiam
furoiste tuus eluder? quem ad finem sese effrenata iactabit audacia?
nihilne te noctumum praesidium palatii, nihil urbis vigiliae, nihiltimor
popali, nihil consensus bonorum omnium, nihil hic munitissimus habendi
Senatus locus, nihil horum ora, vulrusque moverunt?
3. Etenim quid est, Catilina, quod iam amplius exspestes, si neque
noxtenebris obscurare caetus nefarios; nec
3. Nunc, ut a me P. C. quandam prope iustam propriae querimoniam
detester, ac deprecer; percipite, quaeso, diligenter, quae dicam, et ea
penitus animis vestris; mentibusque mandate. Etenim si mecum patria,
quae mihi vita mea multo est charior: si cuncta Italia, si omnis
Respublic. loquatur, M. Tulli, quid agis? tune eum; quem esse hostem
comperisti: quem ducem belli futurum vides: quem exspectari Imperatorem
in castra hostium sentis, auctorem sceleris, principem coniurationis;
evocatorem servorum, et civium perditorum, exire patieris, ut abs te non
emissus ex urbe, sed immissus in urbem esse videatur? nonne huncin
vincula duci, non ad mortem rapi, non summo supplicio mactari imperabis?
Quid tandem impedit te? mosne maiorum? At persepe etiam privati in
Par huic Davidis contra Absalonemregiae coronae insidiantem; aut certe Salomonis apud patrem contra Adoniam potest esse oratio, quibus Semei et loab fautores, maligna etiam coniuratione adhaeserunt.
1. Ostendit P. Clodium religionis amore domum suam non dedicasse, cum Sacra Bonae deae solis feminis frequentata, ipse femineo in habitu illapsus violarit, ut Pompeiam adir et.
2. Tradit Deos penates iniuria exturbatos, neque alium quenquam Deorum tam iniquum reperiri, qui, quas nemo sibi, quasque nec ipse Clodius vendicare aedes ausus fuisset, velit possidere.
3. Pro Dea Libertate docet simulachrum meretricis Tanagreae inductum esse.
1. Poteritne hanc, Pontifices, labem populi Rom. dignitas sustinere, vivo
Senatu, vobis principibus publici consilii, ut domus M. Tullii Ciceronis
cum domo Fuluri Flacci, ad memoriam poenae publicae constitutae,
coniuncta esse videatur? Hanc in palatio atque in pulcherrimo urbis loco
porticum esse patiemini furoris tribunitii, sceleris consularis,
crudelitatis coniuratorum, calamitatis Reipubl. doloris mei defixum
indicium ad memoriam omnium gentium sempiternam? quam porticum pro
amore, quem habetis in rempubl. et semper habuistis, non modo
sententiis, sed si opus esset, manibus vestris disturbare cuperetis.
Nisi quem forte illius castissimi sacerdotis superstitiosa dedicatio
deterret. O rem, quam homines
2. Quae tua fuit consecratio? Tuleram, inquit, ut mihi liceret. Quid? non
excepras, ut, si quod ius non esset rogare ne esset rogatum? Ius
igiturstatuetis esse uniuscuiusque vestrum sedes, aras, focos, Deos
penates subiectos esse libidini tribunitiae? in quem quisque per homines
concitatosirruerit, quem impetu perculerit, huius domum
3. At quae Dea est? Bonam esse opertet,
Adversitas haereticos Iconomachos haec oratio serviet, qui templorum ornamenta sacrilega manu disturbant, templa ipsa saepe profanant, ac monasteria prisca religiosorum, suasque illic statuunt imagines, ubi sanctorum quondam hominum et Salvatoris nostri visae sunt.
1. Ostendit legem hanc nullam esse, quia a privato, inaisdita causa contra formam iudiciorum, lata sit.
2. Quod improbi ssimi hanc legem ut L. Sextus Clodius, et Aelius Ligar subscripserunt, quae sibimet repugnet, et falsum supponat, vetet recipere eum, qui nulla lege eiectus sit.
3. Per vim legem hanc latam esse contendit, emptis per oblatas Provincias Consulibus, ut faverent, ceteris amicis atque etiam domo Ciceronis oppressa; ut iccirrco nulla esse debeat.
1. Quo iure, P. Clodi, quo more, quo exemplo legem nominatim, de capite
civis indemnati, tulisti? Vetant leges sacratae, vetant XII. tabulae
leges privatis hominibus irrogari: id est enim privilegium, nemo unquam
tulit: nihil est crudelius, nihil perniciofius, nihil, quod minus haec
civitas ferre possit. Proscirptionis miserrimum nomen illud, et omnis
acerbitas Syllani temporis quid habet, quod maxime sit insigne ad
memoriam erudelitatis? Opinor, poenam in cives Roman. nominatim sine
iudicio constitutam. Hanc vos igitur, Pontifices, iudicio atque
auctoritate vestra tribuno pl. potestatem dabitis, ut proscribere
possit, quos velit? ubi crimen est?ubi accusator? ubi testes? quid
indignius, quam, qui neque adesse sit iussus, neque citatus, neque
accusatus, de eius capite, liberis, fortunis omnibus conductos et
sicarios, egentes et perditos suffragium ferre, et eam legem putare? ac
si hoc de me potuit, quem honos, quem dignitas, quem causa, quem resp.
tuebantur, cuius denique pecuniae non expetebantur, cui nihil oberat
praeter conversionem status, et inclinationem communium temporum: quid
tandem futurum est iis,
2. Sexre noster,
3. Quid, si per vim tulisti, tamenne lex est? aut quicquam iure gestum
videri potest, quod per vim gestum esse constet? an si in
In oppugnatione legis alicuius, vitium in legislatione, calamitas ex ea manans publica, visque adhibita ad huius loci imitationem adducentur.
1. Testium personas dictorumque fidem diligenter a Iudicibus expendendam, ne cupidi, trati, coniurati; sed aequi, fideles, religiosi audiantur.
2. Romanis et probi notisque hominibus, si cupiditas, et inimicitia interveniret, fidem a ludicibus habitam non esse, exemplis tradit, quanto minus Gallis credendum:
3. Inducio marum Gallum, mutatis verbis iuramenti solennibus, merito suspectum esse. Universe gentem hanc impiam Delphos et Capitolium violasse, humanisque victimis litare, superbam, minacemque; ut illi credi adversus Romanos non possit.
4. Si Fonteius improbus, et Galli metuendi suis essent armis, tamen audiendi non viderentur; cum vero illorum vis contemnenda sit, et Fonteius vitae taminculpatae, ut hostes, (qui pluribus innocentibus saepe imponere flagitia parati sunt) nihil criminis obiecerint, merito erit par cendum.
1. Potestne testibus Iudex non credere? cupidis, et iratis, et coniuratis
et ab religione remotis, non solum potest; sed etiam debet. Etenim si,
quia Galli dicunt, ideirco M. Fonteius nocens, existimandus est, quid
mihi opus est sapiente iudice? quid aequo quae sitore? quid oratore non
stulto? dicunt enim Galli, negare non possumus, hic si ingeniosi et
periti, et aequi Iudicis has partes esse
2. An vero vos id in testimoniis hominum barbarorum dubitabitis, quod
persaepe et nostra et patrum memoria sapientissimi iudices de
clarissimis nostrae civitatis viris dubitandum non putaverunt? qui Cn.
et Q. Capionibus, L. et Q. Metellis testibus, in Q. Pompeium hominem
novum non crediderunt? quorum virtuti, generi, rebus gestis fidem et
auctoritatem in testimonio cupid tatis atque inimicitiarum suspicio
derogavit. Ecquem hominem vidimus, ecquam vero commemorare possumus
parem consilio, gravitate, constantia, ceteris virtutibus, honoris,
ingenii, rerum gestarum ornamentis Marco Aemilio Scauro fuisse? tamen
huius, cuius in iurati nutu prope terrarum orbis regebatur, iurati
testimonio neque in Caium Fimbriam, neque in Caium Memmium creditum
3. Scit Indiciomatus, quid sit testimonium dicere? movetur ex timore, quo
nostrum unusquisque, cum in eum locum productus est? recordamini
iudices, quantopere laborate soleatis, non modo quid dicatis pro
testimonio, sed etiam quibus verbis utamini; ne quod minus moderate
positum, ne quod ab aliqua cupiditate prolapsum verbum esse videatur
vultu denique laboratis, ne qua significari possit suspicio cupiditatis:
ut et, cum proditis, existimatio sit quaedam tacita de vobis, pudoris,
ac religionis: et cum disceditis, ea diligenter conservata ac retenta
videatur. Credo haec eadem Indiciomarum in testimonio timuisse, aut
cogitasse: qui primum illud verbum consideratissimum nostrae
consuetudinis, Arbitror, quo nos etiam tunc utimur; cum
4. Si M. Fonteium, Iudices, in causa deficerent omnia, si turpi
adolescentia, vita infami, Magistratibus, quos ante oculos vestros
gessit, male gestis, legationibus flagitiose obitis, convictus virorum
bonorum restimoniis, invisus suis omnibus in iudicium vocaretur: si
in
Adversus haereticos testes scriptoresque corruptissimos historiarum Ecclesiasticarum, tum veterum tum recentium serviet. Ut e. g. quad Catharinam Virginem martyremque adversus Philosophos et tyraennum Maximinum Alexandriae depugnasse negant; sed quod asserant Ioannam feminam inter Pontifices repertam. Qui simili arte ac copia refelli poterunt.
Decot ex vitae anteactae moribus, de innocentia aut crimina in accusatione iudicandum esse. Ita facile Catilinam, Lentulum, Cethegum, Autronium scelestos, P. Syllam vero innocentem agnosci. Qui licet ob L. Syllae tyrannidem (in qua bonis patrocinatus est) et repulsam, quam in consulatu tulit, privatus diu vixerit, tamen nihil unquam tam immane commisit, quod cum Catilinariis conveniret. Tantae integritatis vir, ut nec testes quidem contra illum tormentis subiciendi sint.
Omnibus in rebus. Iudices, quae graviores maioresqus sunt, quid quisque
volurit, cogitarit, admiserit, non ex crimine, sed ex moribus eius, qui
arguitur, est ponderandum. Neque enim potest quisquam nostrum subito
fingi, neque cuiusquam repente vita mutari, aut natura converti.
Circumspicitepaulisper mentibus vestris, ut alia omittamus, hosce ipsos
homines, qui huic
Si quis Absalonem coram Davide Patre de coniuratione inita accusare voluerit, is, contra quem hoc factum, ab antecedentibus vitae sceleribus, Fratre temere occiso, corruptionibus subditorum, aliisque sceleribus, eundem reum esse laesae maiestatis arguet, atque illa quae de Sylla asseruntur, de Absalone negabit. Nisi malit similis exempli, cum Sylla. v. g. Danielem, aut Iosephum sumere.
1. Docet provincias per Senatum decerni solitas a Clodio magis novo exemplo adplebis arbitrium decretas, quam lex de re frumentariapro Pompeio lata sit, aut ipse Sex. Clodio frumentum crediderit.
2. Tradit Clodium magis extra ordinem contra se legem tulisse, quam ipse
contra Pompeium ferendam senserit: neque esse cur quisquam amplius suam
cum Pompeio
Quid? nonne homini teterrimo, crudelissimo, omnium scelerum libidinum que
maculis notatissimo, L. Pisoni, nominatim populos liberos, multis
Senatus consultis, etiam recentilege soceri ipsius, liberatos, vinctos
et constrictos tradidisti? nonne cum ab eo merces tui beneficii
pretiumque Provinciae meo sanguine tibi esset persolutum, tamen aerarium
cum eo partitus es: Itane vero? Tu provincias consulares, quas C,
Gracchus, qui unus maxime popularis fuit, non modo non abstulit Senatui,
sed etiam, ut necesse esset quotannis constitui per Senatum,
2. Extra ordinem ferri nihil placet Clodio, Quid? de me, quod tulissete
dicis, patricida, fratricida, sororicida, nonne extra ordinem tulisti?
An de peste civis, quemadmodum omnes iam Dii, atque homines
iudicaverunt, conservatoris reipubl. quemadmodum autem tute ipse
confiteris, non modo indemnati; sed ne accusati quidem licuit tibi
ferre, non legem, sed nesarium privilegium, lugente Senatu, maerentibus
bonis omnibus, totius Italiae precibus repudiatis,
In defen sione legis alicuius, utilitas publica, similesque aliae leges ab accusatoribus probatae ad unitationem huius exempli proferentur.
Hic Confirmationis proprie dictae metas statuimus, priusquam ad Confutationem eidem adiungi solitam veniamus.
Exspectas, ut et hic aliquam publicarum exercitationum in theatro methodum praescribamus? Iudicii hic plerumque forma aliqua erit instituenda, seu Graeci, seu Romani, seu barbari seu popularis, inter Iudices, aut arbitros cuique rei convenientes. Quare hic ad historias, et ritus gentium iudiciorumque proprios, te velim attendere: neque tuo ingenio fingere, quod nusquam est usitatum. Et alienos populorum mores, et leges, et ritus sic ut fas est rudioribus tradere: Non lingua tantum sed et animus adolescentis, in his mutis imaginibus vetera hauriat, absentia videat, et inusitata admiretur. Ex castigatis etiam sceleribus horrorem concipiat, et quod in aliis damnat, ipse horreat perpetrare, quae historica magis veritate, quam inanibus fabularum tirriculamentis condiscet.
Quemadmodum Confutatio Con firmationi iungatur, et quot viis, quibusque modis institui posset lib. 1. cap. 20. tradidimus. Superest ut exemplis illustrium aliquot Confutationum praecepta haec Eloquentiae studiosis planiora reddamus. Ita fiet, nec nisi solecta, ex locuplete Ciceronis penu depromemus.
Primo alteroque exemplo negabitur, idque aut serio per exempla opposita, aut ironice cum irrisione et contemptu adversarii; qui modus longe acerbior est. Tertio exemplo concedentur pleraque adversario quae obicit? sed defendentur, vel ut nihil obstantia praesenti causae, vel ut rectefacta. Quarto denique hae rationes confutandi cum modestia tamen singulari miscentur, ac postremo quae vitio adversarius Muraenae verterat, ad virtutem transfert. Sulpitiumque ex opposito deprimit. Ideoque his exemplis Cicero pene omnem confutandi rationem complectitur, Con sule libri primi de confutatione leges, modosque, et cum hisce exemplis compone. Quae si deinde imitatione expresseris, vim nervum que contra Adversarios disserendi non mediocriter exacues. Plus hic saepe arguta brevitas, contemptus, vibrata strictim sententia, deletum aut aversum in hostem argumentum, quam copiosa potest et diserta oratio.
Perres post exactas a Siculis fupra numerum modumque
1. Exemplis improborum, neque Verrem, neque ipsum se Hortensium suain vitatueri posse ostendit.
2. Hac agendi licentia praemi, tur bari, quaerique omnes populi Romani provincias docet.
3. Inter priscos novosque Romanos nullos reperiri, hac avaritia notatos.
4. Rationem nullam esse, curin Sicilia hoc exemplum potius, quam alibi toleretur.
5. Nec M. Antonii, nec Sacerdotis nec Peducei exemplae Verrem tueri, quodprimus notae improbitatis, alter aestimationem infra commune pretium fecerit, de tertio nihil sit eius generis cognitum.
6. Nec charitas annonae tuetur Verrem, ut C. Sentium in Macedonia defendit. Et licet plures idem cum Verre ausifuissent, plures quoque essent damnandi.
7. Quod si hoc crimen impuntum transeat, erunt qui non tantum imitentur Verrem, sed etiam superent, forte et ipse defensor Hortensius socius criminis futurus est.
V. Videri ipsum Hortensium occulti et nequiter Iudices ipsos, aliquando ad spem similis praedae, persuasa Verris impunitate, provocare. Qui tamen aequiores sint, quam ut hoc spectent.
1. Data tibi est pecunia, Verres, una,
Quid ad haec Hortensius? Falsum esse crimen? hoc numquam dicet, non magnam hac ratione pecuniam captam? ne id quidem dicet. Non iniuriam factam Siculis atque oratoribus. Qui poterit dicere? Quid igitur dicet? fecisse alios? Quid est hoc? utrum crimini defensio, an commitatus exilio quaeritur? tu in hac republ. atque in hac hominum libidine, et ut adhuc habuit se status iudiciorum, etiam licentia, non ex iure, non ex aequitate, non ex lege, non ex co, quod licuit, sed ex co, quod aliquis fecerit, id, quod reprehenditur, recte factum esse defendes? fecerunt aliqui alia quam multa, cur in hoc uno crimine isto genere defensionis uteris? sunt quaedam omnino, in te singularia, quae in nullum aliud hominem dici, neque convenire possint: quaedam tibi cum multis communia, ergo ut omittam tuos peculatus, et ob ius dicendum pecunias acceptas, et eiusmodi cetera, quae forsitan etiam alii fecerint: illud in quo te gravissime accusavi, quod ob iudicandam rem pecuniam accepisses, eadem ista ratione defendes, fecisse alios? ut ego assentiar: defen sionem tamen non probabo: potius enim, te damnato ceteris angustior locus improbitatis defendendae relinquetur, quam te absoluto, alii, quod audacissime fecerunt, recte fecisse existimentur.
2. Lugent omnes provinciciae: quaeruntur omnec liberi populi: regna
denique iam omnia de nostris cupiditatibus, et iniuriis expostularint:
locus intra Oceanum iam nullus est, neque tam longinquus, nequetam
reconditus, quo non per haec tempora nostrorum hominum libido,
iniquitasque pervaserit: sustinere iam populus Roman us omnium nationum
non vim, non arma, non bellum, sed luctum, lacrimas, quaerimonias non
potest. In eiusmodire, ac moribus, si is, qui erit adductus in iudicium,
cum manifestis in flagitiis tenebitur, alios eadem fecisse dicet: illi
exempla non deerunt, reipubl. salus deerit, si improborum exemplis
improbi iudicio ac periculo liberabuntur. Placent vobis hominum mores
placet ita geri Magistratus, ut geruntur? placet socios sic tractari,
quod restat, ut per haec tempora tractatos videtis? cur haec a me opera
consumitur? quid sedetis, cur non in media
3. Tametsi quae ista sunt exempla multorum? nam cum in causa tanta, cum
in crimine maximo dici a defensore coeptum est, factitatum esse aliquod:
exspectant ii, qui audiunt, exempla ex vetere memoria et monimentis, ac
litteris, plena dignitatis, plena antiquitatis: haec plurimum solent et
auctoritatis habere ad probandum, et iucunditatis ad audiendum.
Africanos mihi et Catones, et Laelios commemorabis? et eos idem fecisse
dices? quam vis res non placeat, tamen contra hominum auctoritatem
pugnare non potero, an, cum eos non poteris proferre, hoc recentes Q.
Catulum patrem, C. Marium. Q. Scaevolam, M. Scaurum, Q. Merellum? qui
omnes Provincias habuerunt; et frumentum cellae nomine imperaverunt.
Magna est hominum auctoritas, et tanta, ut etiam delicti suspicionem
tegere possit. Non habes, ne ex his quidem hominibus, qui nuper fuerunt,
ullum auctorem huius aestimationis. Quo me igitur, aut ad quae exempla
revocas? ab illis hominibus, qui tum versati sunt in republ. cum et
optimi mores erant, et homin um existimatio gravis habebatur, et iudicia
severa fiebant, ad hanc hominum licentiam, et libidinem meabducis? et in
quos aliquid exempli: populus R. statui putat oportere, ab iis tu defen
sionis exempla quaeris? Non fugio ne hos quidem mores, dummodo ex his
ea, quae probat populus R exempla, non ea quae condemnat, sequamur. Non
circumspiciam, non quaeram foris, cum habeo iudices principes civitatis,
P. Servilium, Q. Catulum, Qui tanta auctoritate sunt, tantis rebus
gestis, ut in illo antiquorum, et clarissimorum hominum, de quibus antea
dixi, numero reponantur Exempla quaerimus, et ea non antiqua. Modo
uterque horum exercitum habuit, quaere Hortensi, quoniam te recentia
exempla delectant, quid fecerint? itane vero? Q. Catulus frumento est
usus, pecuni. am non coegit: P. Servilius quinquen nium exercitui cum
4. At in Sicilia factitatum est. Quae est ista conditio Siciliae? cur, quae optimo iure propter vetustatem, fidelitatem, propinquitatem esse debet, huic praecipua lex iniuriae definitur? sed in ista ipsa Sicilia non quaeram exemplum foris, hoc ipso ex consilio utar exemplis. C. Marcelle, te appello, Siciliae provinciae, cum esses proconsul, praefuisti: num quae in tuo Imperio pecunia cellae nomine coactae sunt? Neque ego hoc in tua laude pono. Alia tua sunt facta, atque con silia summa laude digna, quibus illam ta provinciam afflictam, et perditam erexisti; atque recreasti: nam hoc de cella ante ne Lepidus quidem fecerat; cui tu successisti: quae sunt tibi igitur exempla in Sicilia cellae, si hoc crimen non modo Marcelli facto, sed ne Lepidi quidem potes defendere?
5. An me ad M. Antonii aestimationem frumenti, exactionem pecuniae
revocaturus es? ita, inquit, ad M. Antonii: hoc enim mihi significasse,
et annuisse visus est. Exomnibus ne igitur populi R. Praetoribus,
consulibus, Impeperatoribus M. Antonium delegisti, et eius uhum
improbissimum factum; quod imitarere? et hic utrum mihi difficile est
dicere, an his existimare, ita se in illo inflaito Imperio M. Antonium
gessisse ut multo isti pernicio sius sit dicere, se in re improbissima
voluisse Antonium imitari; quam, si posset, defendere, nihil in vita se
M. Antonil similefecisse? Homines in iudiciis ad crimen defendendum, non
quid fecerit quispiam, proferre solent, sed quid probarit. Antonium, cum
multa contra sociorum salutem, multa contra utrlitatem provinciarum et
faceret, et cogitaret, in mediis eius iniuriis, et cupiditatibus mors
oppressit. Tu mihi, quasi eius omnia facta, omniaque consilia Senatus,
populusque R. iudices comprobarint; ita Antonii exemplo istius audaciam
defendis. Atidem fecit Sacerdos. Hominem innocentem; et summa prudentia
praeditum nominas: sed tum idem fecisse erit existimandus, si oe dem
consilio
6. Ut uberiora cibaria facta sunt caritate, credo: neque id est novum, neque reprehendendum. Modo C. Sentium vidimus, hominem vetere illa ac singulari innocentia praeditum, propter caritatem frumenti, quae fuerat in Macedonia, permagnam ex cibariis pecuniam reportare. Quamobrem non ego invideo tuis commodis, si qua ad te lege venerunt: iniuriam quaeror: improbitatem arguo: avaritiam in crimen, et in iudicium voco, quod si suspiciones inicere voletis, ad plures homines, et ad plures provin cias crimen hoc pertinere: non ego istam defensionem vestram pertimescam, sed me omnium provinciarum defensorem esse profitebor. Etenim hoc dico, et magna voce dico: ubicumque hoc factum est, improbe factum est. Quicumque hoc fecit, supplicio dignus est. Nam per Deos immortales videte iudices, et praespicite animis, quid futurum sit. Multi magnas pecunias ab invitis civitatibus, atque ab in vitis aratoribus ista ratione, cellae nomine coegerunt: omnino ego neminem video, praeter istum: sed do hoc vobis, et concedo, esse multos. In hoc homine rem adductam in iudicium videtis: quid facere potestis? utrum, cum iudices sitis de pecunia capta et conciliata; tantam pecuniam captam potestis negligeret: an cum lex sociorum causa rogata sit, sociorum quaerimonias non audire?
7. Verum hoc quoque vobis remitto: n egligite praeterita, si vultis: sed,
he reliquas spes turbetis, atque omnes provincias evertatis, id
providete: neavaritiae, quae ante hac occultis irineribus, atque
angustiis, uti solebat, auctoritate vestra vim patefaciatis illustrem,
atque latam. Nam si hoc probatis, et si hoc licere, pecunias isto nomine
capi, iudicatis: certe hoc, quod adhuc nemo nisi improbissimus fecit,
posthac nemo nisi stultissimus non faciet, improbi sunt qui pecunias
contra leges cogunt: stulti; qui, quod licere iudicatum est,
praetermittunt. Deindeiudices videte, quod infinitam sitis hominibus
licentiam pecuniarum eripiendarum daturi; si, ternos denarios qui
coegit, erit absolutus: quaternos, denos denique, aut vicinos coget
alius: quae erit reprehensio? in quo primum iniuriaegradu resistere
incipiet severitas iudicis? quotus erit iste
8. At enim est quiddam, quod etiam si palam in defendendo non dicit,
Hortensius, tamen ita dicit, ut vos id suspicari, et cogitare possitis
pertinere hoc ad commodum senatorium, pertinere ad utilitatem eorum qui
iudicent, qui in provinciis cum potestate, aut cum legatione se futuros
aliquando arbitrentur. Praeclaros vero existimas iudices nos habere,
quos alienis peccatis concessuros putes, quo facilius ipsis peccare
liccat. Ergo id
Simili oratione perstringi iure possunt, vel iniqui Senatotores, vel etiam Principes, aut Magistratus, quinova tributorum onera subditis imponunt, vel postremo Ministre Principum novis artibus collectas vulgo pecunias ad se transferentium.
1. Ostendit ratione, vanum esse, quod Piso neget se triumphandi cupidum.
2. Exemplis Pompei, tum Caesaris per prosopopaeiam intreducti, atiorumque irridet Pisonis, voce, non cupiditate dissentientis, amentiam.
1. Audistis, P. C. Philosophi vocem: negavie, se triumphi cupidum unquam
fuisse; ô scelus, ô pestis, ô labes! cum exstinguebas Senatum, vendebas
auctoritatem huius ordinis, addicebas tribunopl. consulatum tuum,
rempubl. evertebas, prodebas caput, et salutem meam una mercede
provinciae, si triumphum non cupiebas, cuius tandem rei te eupiditate
arsisse defendes, saepe enim vidi, qui et mihi ceteris cupidiores
provinciae viderentur, triumphi nomine tegere, atque velare cupiditatem
suam. Hoc modo D. Sylanus consul in hoc ordinc, meus
2. Non est integrum Cn. Pompeio consilio iam uti tuo erravit enim: non
gustarat istam tuam Philosophiam, Ter iam homo stultus triumphavit.
Crasse, pudet me tui: quid est, quod confecto formidolosissimo bello
coronam illam lauream tibi tantopere decerni volueris a Senatu? P.
Servili, Q. Metelli, C. Curio, P. Africane, cur non hunc audistis tam
doctum hominem, tam eruditum, priusquam in istum errorem induceremini?
C. ipsi Pontinio, necessario meo, iam non est integrum: religionibus
enim susceptis impeditur. O stultos Camillos, Curios, Fabritios,
Calatinos, Scipiones, Marcellos, Maximos, ô amentem Paullum, rusticum
Marium, nullius consilii patres istorum amborum consulum, qui
triumpharunt. Sed quoniam praeterita mutare non possumus, quid cessat
hic homulus, ex argilla et luto fictus Epicureus, dare haec praeclara
praecepta sapientiae, clarissimo et summo Imperatori, genero suo? fertur
ille vir, mihi crede, gloria: flagrat.
Licebit in confutatione atque irrisione illorum imitande usurtare, quirem aliquam, officium, aut honorem, ad quem per natura, aut generis, aut ingenis, aut virtutis defectum aspirare non possunt, eam se contemnere ac nolle ostendunt; neque facultatis, aut virtutis indigentiam profiteantur e. g. libris seribendis nolle se eccupari dictitant, ut in quibus plus sape vanitatis, quam utilitatis. Quos pari ratione facile a vanitate per dissimulationem impotentia quaesita argues.
1. Fatetur Plancium neque disertum, neque Iurisconsultum esse; sed haec illi in munere adilitatis administrande obstare negat. Favet enim Laterensi suas laudes.
2. Admittit quod Laterensis in quaestur a huius Cirenis liberalis fuerit, tamen hanc liberalitatem populo Romano non satis innotuisse, idque suae quaesturae in Sicilia exemplo, tradit, plusque sua sedulitate praesentem Romae valuisse Plancium.
3. Fatetur sebonis omnibus Romae debere, non soli Plancio. eo quod Plancio propter se faverint in electione omnes, etiam si illi, ut fratri et liberis, favere, quod per hunc illis sit conservatus. Gratitudine denique tamquam amicitia vinculo gloriatur.
4. Concedit se in discessu exulem auxiliis aliorum oblatis uti noluisse, ne sui causa ab improbis forte armati probi opprimer entur.
5. Mortem se timuisse, sed iure, fataetur, ne secum resp. eladem ferret.
6. Non diffitetur Laterensem in republ liberum esse; se vero etiam tum esse maxime, cum quandoque tempori serviat.
Quaeris, Cassi; num desertus sit Plancius? imo, id quod fatendum est, ne
sibi quidem videtur. Non iurisconsultus? quasi quisquam sit, qui sibi
hunc falsum de iure respondisse dicat. Omnes enim istiusmodi artes in
iisreprehenduntur, qui cum possessi fuerint, satisfacere non possunt:
non in iis, qui abfuisse ab his studiis confitentur. Virtus, probitas,
integritas in candidato, non linguae volubilitas, non ars, non scientia,
requiri solet. Ut nos in mancipiis parandis, quamvis frugi hominem,
si
2. Cyrenis liberalem in publicanos, iustum in socios fuisse. Quis negat?
sed ita multa Romae geruntur, ut vix ca. quae fiunt in provinciis,
audiantur. Non vereor, ne mihi aliquid, Iudices, videor arrogasse, si de
quaestura mea dixero. Quam vis enim illa floruerit, tamen eum me postea
fuisse in maximis rebus arbitror, ut non ita mihi multum sit ex
quaesturae laude repetendam: sed tamen non vereor, nequis audeat dicere,
ullius in Sicilia quaesturam, aut gratiorem, aut clariorem fuisse. Vere,
me hercules, hoc dicam: sic tum existimabam, nihil homines, unquam aliud
Romae, nisi de quaestura mea loqui. Frumenti in summa caritate maximum
numerum miseram, negoriatoribus comis, mercatoribus iustus, municipibus
liberalis, sociis abstinens, omnibus eram visus in omni officio
diligentissimus, excogitati quidam erant a Siculis honores inauditi.
Itaque hac spe discedebam, ut mihi populum R. ultro omnia delaturum
putarem. At ego, cum casu diebusiis, itineris faciendi causa decedens e
provincia,
3. Nam quod ais, Cassi, non me plus Mancio
4. Sed sunt haec leviora: illa vero graviora, atque magna, quod meum
discessum, quem saepe defleras: nunc quasi reprehen dere et subaccusare
voluisti; dixisti enim, non auxilium mihi, sed me auxilio defuisse. ego
vero fateor me hercule, quod viderim mihi auxilium non deesse, idcireo
me illi auxilia pepercisse. Quis enim starus, quod discrimen, quae
fuerit in republ tempestas illa, quis nescit? Tribunitius me terror, an
consularis furor movit? decertare mihi ferro magnum fuit, cum reliquis
corum, quos ego florentes atque integros sineferro viceram? Consules
post hominum memoriam teterrimiatque turpissimi, sicut et illa
principia, et hi recentes rerum exitus declararunt: quorum alter
exercitum perdidit, alter vendidit emptis provinciis: a Senatu, a Rep. a
bonis omnibus defecerant: qui exercitibus, qui armis, qui opibus,
plurimum poterant, cum, quid sentirent, nesciretur, furialis illa vox,
nefariis stupris, religiosis altaribus effeminata, secum et illos, et
consules facere acerbissime personabat: egentes in locupletes, perditi
in bonos, servi in Dominosarmabantur. Aderat mecum Senatur, et quidem
veste mutata: quod pro me uno, post hominum memoriam, publico consilio
susceptum est. Sed recordare, qui cum fuerint Consulum no mine hostes,
qui soli in hac urbe Senatum Senatui parere non siverint: edictoque suo
non luctum patrib. conscriptis, sed luctus iudieia ademerint. Ademerat
mecum cun ctus equestor ordo: quem quidem in concionib. Saltator ille
Catilinae consul,
5. Mortem me timuisse dicis, ego vero ne immortalitatem quidem contra
rempubl. accipiendam putarem, nedum emori cum pernicie reipubl. vellem.
Nam qui pro republ. vitam reddiderunt (licet me decipere dicatis numquam
me hercule cos mortem potius, quam immortalitatem assecutos putavi. Ego
vero si tum illorum impiorum ferro ac manu concedissem, in perpetuum
resp. civile praesidium salutis suae perdidisset. Quin etiam; si me vis
aliqua morbi, aut natura ipsa consumpsisset: tamen auxilia posteritatis
essent imminuta, quod peremptum esset
6. Nam quod te in republ. liberum esse gloriatus es, id ego et fateor, et
laetor; et tibi etiam in hoc gratuler. quod me autem negasti: in eo
neque te; neque quem quam diutius patiar errare. Nam si quis idcirco
aliquid de libertate mea dimin utum putat, quod non ab omnibus eisdem, a
quibus antea solitus sum dissentire, dissentiam: primum si bene de me
meritis gratum me praebeo, non desino incurrere in crimen hominis nimium
memoris, nimiumque grati. Sin autem, sine ullo reip. detrimento,
respicio etiam aliquando salutem, tum meam, tum meorum: certe non modo
non sum reprehendendus, sed etiam, si ruere vellem, boni viri me, ut ne
id facerem, rogarent. Res vero ipsa publica si loqui posset, ageret
mecum, ut quoniam sibi servissem semper; numquam mihi: fructus autem ex
sese, non ut oportuisset, laetos et uberes, sed
Cum in hoc loco diversa concurrant, diffcile erit uni exemplo aptare emnia. Serviet, cum amicus amicum gratitudinis causa sese tueri asseret, quamvis contra amicum alterum; ut cum Ionathas pro Davide apud parentem pugnat, memor beneficiorum quae Pater et regnum per Davidem Goliathi victorem acceperit etc. quamvis rudis David Paster, neque aliis aulicorum nobilium disciplinis excultus fuerit.
1. Muraenam seque ipsum defendit Cicero adversus Caronem: quod is obiceret indignum esse Ciceronem Consulem, qui legem de ambitu hoc anno tulisset, reum Muraenam tueri, ait enim; quod merite Consul consulem, eumque innoa utem propugnet.
2 Sulpitio quaerenti, quod Cicero veteris erga se amicitiae iura violaret, dum adversario competitori adsisteret, respondet se petenti consulatum Suipitio adstitisse, tamquam amicum: periclitanti nunc de bonore et urbe Muranae, in aequa causa, id praestave, quod nec inimico negare iure possit.
3. Causam Muraenae aggreditur, illique obiecta diluit: ut quod ille Asiam luxuriae gratia expetierit, Cicerone tam frivolam Catonis obiectionem eludente, cum in armis illic victoriose pereunti adhaeserit: et saltasse gratis fingatur, quem ebrium fuisse ne quidam constet.
4. Fori, iurisque ignorantiam cum Sulpitius Muaenae obiecisset, Cicero plus in armis, quam iuris cognitione subsidii esse reip. declarat.
Primum M. Catoni vitam ad certam rationis normam dirigenti et
diligentissime perpedenti momenta officiorum omnium, de officio meo
respondebo, Negat fuisse rectum Cato, me et consulem, et legis ambitus
latorem, et tam severe gesto consulatu, causam L. Muraenae attingere,
huius reprehensio me vehementer movernon solum ut vobis, Iudices, qulbus
maxime debeo, verum etiam ut ipsi Catoni, gravissimo atque
integerrime
Sed me, iudices, non minus hominis sapientissimi atque ornatissimi Ser.
Sulpitii conquestio, quam Catonis accusatio commovebat, qui gravissime
se ferre dixit, me familiaritatis necessitudinisque oblitum causam L.
Muraenae contra se defendere. Huic ego Iudices satisfacere cupio, vosque
adhibere arbitros. Nam cum grave et vere accufari in amicitia, tum etiam
si falso accusaveris non est negligendum. Ego Servi Sulpiti, me, in
petitione tua, tibi omnia officia atquestudia, pro nostra necessitudine,
et debuisse confiteor, et praestitisse arbitror. Nihil tibi consulatum
petenti a me defuit, quod esset aut a gratioso, aut a Consule
postulandum. Abiit illud tempus, mutata ratio est Sic existimo, sic mihi
persuadeo, me tibi contra honorem L. Muraenae quantum tu a me postulare
ausus sis, tantum dedisse, contra salutem nihil debere. Neque enim, si
tibi tum, cum peteres consulatum, affui, idcirco nunc, cum Muraenam
ipsum petas, adiutor eodem pacto esse debeo. Atque hoc non modo non
laudari, sed ne concedi quidem potest, ut amicis nostris accusantibus
non etiam alienissimos defendamus. Mihi autem, cum Muraena, Iudices, et
vetus, et magna amicitia est, quae in capitis dimicatione a Servio
Sulpitio non idcirco obruetur, quod ab eodem in honoris contentione
superata est. Quae si causa non esset, tamen vel dignitas, vel honoris
eius, quem adeptus est, amplitudo, summam mihi superbiae crudelitatisque
famam inussisset, si hominis, et suis, et Populi Romani ornamentis
amplissimi, causam tanti periculi repudiassem. Neque enim iam mihi
licet, neque est integrum, ut meum laborem hominum periculis sublevandis
non impertiam. Nam cum praemia mihi tanta, pro hac industria, sint
data,
Intelligo, Iudices, tres totius accusationis partes fuisse, et earum unam
in reprchen sione vitae, alteram in contentione dignitatis, tertiam in
criminibus ambitus esse versatam. Harum trium prima illa, quae
gravissima esse debebat, ita fuit infirma, et levis, ut illos lex magis
quae dam accusatoria, quam vera maledicendi facultas, de vita L.
Murenae, dicere aliquid coegerit. Obiecta est enim Asia, quae ab hoc non
ad voluptatem et luxuriam expetita est, sed in militari labore
peragrata. Qui si adolescens, patre suo Imperatore, non meruisset, aut
hostem,
In defensione Athanasii Episcopi Alexandrini, aut D. Chrysostomi, aliorumve, falso de arrogantia, ambitione aliisque sceleribus accusatorum huius loci imitatio serviet.
Si quis his, quae de Confutatione tradidimus, plura
Ceterum si Refutationes per strictas interrogationes vibratas libeat videre, consule illam pro Quinctio n. 36. et seq. Et in testem Vatinium. Alia ad restium fidem infringendam pro flacco extat. Si tales quibus in Adversarium argumenta detorqueat, pro Aruspicum responsis, adversus Clodium a se deflexis, legantur, et pro Ligario, ubi obiecti huic criminis Tuberonem ipsum reum facit.
In Declamationibus hic eadem ratio, formaque quam supra ostendimus,
teneri poterit, nisi quod intervallis ultro citroque disserendi,
brevioribus aliquando finiri possit inter contradicentes oratio, ut in
Dialogis assolet. Est enim singularis quaedam orationis vis,
AD perorationem et quae illam comitantur, ut sunt amplificatio et affectus,
seu motus animorum, tamquam ultimum Palaestrae nostrae actum venimus. Ex hoc
victoria et aestimatio Oratoris praecipua sumitur. Qui
Fonteium ob Galliae praeturam male ut Pletorius arguebat administratam, ideoque repetundarum postulatum Cicero hao peroratione tuetur, qua 1. Innoxium esse declarat. 2. Matras ac sororis intercessione. 3. Et ipsius Fonteii calamitate commemorata, iudices ad miserationem in flectit, per Apostrophas ad iudices et reum institutas.
1. M. Fonteius ita duabus actionibus accusatus est, ut obiectum nihil sit, quo significari vestigium libidinis, petulantiae, crudelitatis, audaciae possit. Non modo nullum facinus huius protulerunt; sed ne dictum quidem reprehenderunt. Quod si, aut quantam voluntatem habent ad hunc opprimendum, aut quantam ad maledicendum licentiam, tantum haberent, aut ad ementiendum animi, aut ad fingendum ingenii; non meliore fortuna ad probra nunc audienda Fonteius, quam illi de quibus antea commemoravi, fuisset.
Frugi igitur hominem, iudices, frugi inquam, et in omnibus vitae partibus
moderatum ac temperantem, plenum pudoris, plenum officii, plenum
religionis, videtis positum in vestra fide ac potestate: atqueita, ut
2. Num etiam de matris hanc complexu lectissimae miserrimaeque feminae, vobis inspectantibus avellet atque abstrahet? praesertim cum virgo vestalis ex altera parte Germanum complexa teneat, vestramque iudices ac populi Romanifidem imploret: quae pro vobis liberisque vestris rot annis in Diis immortalibus placandis occupata est, ut ea nunc pro salute sua, fratrisque sui animos vestros placare possit: cui miserae quod praesidium, quod solatium reliquum est, hoc amisso: nam ceteri feminae gignere ipsae sibi praesidia et habere domi fortunarum omnium socium participemque possunt: huic vero virgini, quid est praeter fratrem, quod aut iucundum, aut carum esse possit? nolite pati iudices, aras deorum immortalium, Vestaequae matris, quotidianis virginis lamentationibus de vestro iudicio commoveri. Prospicite, ne ignis ille aeternus, nocturnis Fonteiae laboribus vigiliisque servatus, sacerdotis Vestae lacrimis exstinctus esse dicatur. Tendit ad vos Virgo Vestalis manus supplices easdem, quas pro vobis Diis immortalibus extendere consuevit. Cavete ne periculosum, superbumque sit eius vos obsecrationem repudiare, cuius preces si Dii aspernarentur, haec salva esse non possent.
3. Videtisne subiro, iudices, virum fortissimum M. Fonteium parentis et
sororis commemoratione lacrimas profudisse? qui numquam in acie
pertimuerit, qui se armatus in hostium manus immiserit, cum in eiusmodi
periculis eadem se solatia suis relinquere arbitraretur, quae
Cn. Plancium accusatum in aedilitatis petitione de ambitu Cicero quaestorem in Macedonia omni se humanitate exulantem suscepisse memorat, atque ex hac illius pietate miserationem concitat.
Dyrrachium cum venissem, cognovi, id qaudieram, refertam esse Graeciam
sceleratissimorum hominum ac nefariorum, quorum impium ferrum, ignesque
pestiferos meus ille consulatus e manibus extorserat: qui antequam de
meo adventu audire potuissent, cum tum
Has Perorationes facile proreis seu nocentibus seu innocentibus traduces. Ut pro Cicerone ipso contra Antonium apud Romanos disseratur, respublica ab ipso servata intercedat, filius obtestetur, etc.
Ex multis pauca, sed plane illustria habes conclusionum exempla. Si tamen per haec magis lubeat evagari.
Rationes Cicero te enumerare docebit pro Archia, ubi brevitet causas, ob quas in urbe retinendus sit, enumerat. Rursus pro M. Caelio eius vitam studiaque in rempubl. repetit.
Amplificat pro Quinctio per comparationem et incrementum. Pro Aul. Cluentio materni sceleris exaggeratione, illi misericordiam, huic in vidiam conciliat. Rara etiam amplificatione, pro Milone, ipsius Milonis magno animo parriae valedicentis personam inducit, ac deinde ipse in terponit sese, precesque suas, cum lacrimis Cicero. ideoque hic potenter quoque ad miserationem inflectit.
Ad misericordiam disponit, et deprecatur. Pro Muraena,
AMplificationem quibusdam exemplis seorsum illustrare, verum parcius lubet, quod multis iam in Confirmatione, atque etiam quibusdam in Narratione, illic ubi sceleratos homines perstrinxit, hoc praestitum a Cicerone egregie fuerit, quae si ad leges a nobis de Amplificationis traditione libro 1. cap. 22. expenderis, facile, deprehendes.
Hoc tamen de Amplificatione observes velim: modo illam latiori minusque
Oratoribus hoc loco usitata significatione usurpari. Cum videlicet
amplificari rem, aut argumentum aliquod dicimus, quod aliis aliisque
inventionis fontibus locupletatur. Ut e. g. in Chria fit, cum eadem ratio a
contrario, simili, exemplisque diducitur, aut factum aliquid suis adiunctis
copiose exponitur, modo sensu magis stricto, pro rei alicuius brevi, sed
dilucida per singulas partes, vel causas, vel effectus, vel adiuncta
expositione,
Hanc diximus congerie, incremento, comparatione, ac ratiocinatione, tamquam quatuor inventionis, seu argumentationis locis gaudere. Deinde illustrioribus delectari figuris, ut hypotyposi, ethopoeia, prosopopoeia, aliisque de quibus actum de clocutione lib. 1. cap. 30 Age in tribus exemplis amplificationis dignitatem ac virtutem contemplemur.
1. Universe Aul. Gabinium et L. Pisonem Coss. sui exilii adiutores describit, deinde Gabinii impuros mores eiusque soctorum Clodii tribpl. et Cesonii mirifice depingit.
2. L. Pisonem reprehendit, quod impuro illi Gabinio, inse suisque magna inhumanitate repellendis, et opprimendis, adhaeserit.
1. Fuerunt duo Consules, quorum mentes angustae, humiles, pravae,
oppletae tenebris ac sordibus, nomen ipsum consulatus, splendorem illius
honoris, magnitudinem tanti Imperii nec intueri, nec sustinere, nec
capere potuerunt: non consules, sed mercatores provinciarum, ac
venditores vestrae dignitatis. Quorum alter, a me Catilinam amatorem
suum, mutlsi audientibus, alter Cethegum consobrinum suum reposcebat:
quime, duo sceleratissimi post hominum memoriam non consules, sed
latrones, non modo deseruerunt, in causa praesertim publica, et
consulari, sed prodiderunt, oppugnarunt, omni auxilio, non solum suo,
sed etiam vestro, ceterorumque ordinum spoliatum esse voluerunt. Quorum
alter tamen, neque me, neque quenquam fefellit. Quis enim ullam ullius
boni spem haberet in eo, cuius primum tempus aetatis palam fuisset ad
omnes libidines divulgatum? qui cum suam rem non minus strenue, quam
postea publicam confecisset, egestatem, et luxuriam domestico lenocinio
sustentavit? qui nisi in aram tribunatus confugisset, neque vim
praetoris, nec multitudmem creditorum, nec bonorum praescriptionem
effugere potuisset? Quo in Magistratu, nisi rogationem depitatico bello
tulisset, profecto et
2. Piso tunc ausus es isto oculo, non dicam isto animo, ista fronte, non
1. Personam Pisonis ex moribus factisque egregie describit.
2. Per comparationem parium factorum Catilinae et tyrannorum Pisonis et Gabinii scelera describit.
3. Pisonis improbitatem et honestam fugam suam per metaphoras illustrat.
4. Consules nefarios moribus prorsus suis, hoc est, ebrios, violentos, molles exhibet.
5. Pari descriptione pergit per opposita consulari officio facinora eiusdem adumbrare.
Quod minimum specimen in te ingenii, Piso? ingenii aurem? imo ingenui
hominis et liberi? qui colore ipso patriam aspernaris, oratio ne genus,
moribus nomen. Iamne vides, bellua, iamne sentis, quae sit hominum
querela frontis tuae? nemo quaeritur, Syrum, nescio quem, de grege
novitiorum factum esse consulem: non enim nos color iste servilis, non
pilosae genae, non dentes putrididi deceperunt: oculi, supercilia,
frons, vultus denique totus, qui sermo quidam tacitus mentis est, hic in
errorem homines impulit: hic eos quibus erat ignotus decepit, fefellit,
in fraudem in duxit, pauci ista tua lutulenta vitia noveramus, pauci
tarditatem ingenii, stuporem, debilitatemque linguae, numquam erat
audita vox in foro: numquam periculum factum consilii, nullum non modo
illustre, sed ne notum quidem factum, aut militiae, aut domi. Obrepsisti
ad honores errore hominum, commendatione
Fundamentis itaque positis consulatus tui, triduo post inspectante ac
tacente et, a P. Clodio fatali portento prodigioque reipubl. lex Aelia
et Fusia eversa est, propugnacula murique tranquillitatis atque otii,
collegia non ea solum quae Senatus sustulerat, restituta sunt; sed ab
eodem homine in stupris inauditis nefariisque versato, verus illa
magistra pudoris et modestiae severitas censoria sublata est: cum cui
interim bustum reipubl. qui te Consulem tum Romae dicis fuisse, verbo
numquam significaris sententiam tuam, in tantis naufragiis civitatis.
Nondum quae feceris, sed quae fieri passus sis dico: neque vero multum
interest, praesertim in Consule, utrum ipse perniciosis legibus,
improbis concionibus Rempubl. vexet, an alios vexare patiatur. An potest
ulla esse ex cusatio, non dicam male sentienti, sed sedenti, cunctanti,
dormienti in republ. Consuli? Arma in templo Castoris, ô proditor
templorum omnium, vidente te constituebantur, ab eo latrone, cui templum
illud fuit te consule, arx civium perditorum, receptaculum vererum
Catilinae militum, castellum forensis latro cinii, bustum legum omnium
ac Religionum. At sunt quae dicere vix audeo. Vereor enim, ne qui sit,
qui istius in signem nequitiam frontis in volutam in tegumentis nondum
cernat. Dicam tamen ipse certe agnoscet, et cum aliquo dolore
flagitiorum suorum recordabitur. Meministi ne coenum, cum ad te quinta
fere hora cum C. Pisone venissem, nescio quo egurgustio te prodire,
involuto capite, soleatum, et cum isto ore foetido teterrimam nobis
popinam inhalalsses, excusatione te uti valetudinis, quae diceres,
vinolentis te quibusdam medicaminibus solere curari? Quam nos causam cum
accepissemus, (quid n. facere poteramus?) paulisper stetimus in illo
ganearum tuarum nidore atque fumo: unde tu nos, cum improbissime
respondendo, tum turpissime eructando eiecisti. Idem ille fere biduo
productus im concionem ab eo (Clodio) cui sic aequatum praebebas
consulatum tuum, cum esses interrogatus, quid sentires de consulatu meo,
gravis auctor Clatinus credo aliquis, aut Africanus, aut Maximus, non
Ceson
2. Stipendio me hercule, et frumento Catilinam esse putasses iuvandum:
quid enim interfuit inter Catilinam et eum, cui tu Senatus auctoritatem,
salutem civitatis, totam Rempubl. Provinciae praemio vendidisti? quae
enim L. Catilinam conantem consul prohibui, ea P. Clodium facientem
consules adiuverunt: voluit ille Senatum interficere, vos sustulistis:
leges incendere, vos abrogastis: sinterire patriam, vos adiu vistis.
Quid est vobis consulibus gestum sine atmis? incendere illa coniuratorum
manus voluit urbem, vos eius domum, quem propter urbs incensa non est.
Ac ne illi quidem, si habuissent vestri siquidem consulem, de urbis
incendio cogitassent: nonenim se tectis privari voluerunt, sed his
stantibus nullum domicilium scelere suo fore putaverunt. Caedem illi
civium, vos servitutem expetistis. His vos etiam crudeliores: huic n.
populo ita fuerat ante vos consules libertas insita, ut emori potius,
quam servire praestaret. Illud vero geminum consiliis Catilinae et
Lentuli, quod me domo sua expulistis, Cn. Pompeium domum suam
compulistis: neque enim, me stante, et manente in urbis
3. Atque quaerebat etiam paulo ante de me, quid suo mihi opus fuisset
auxilio? cur non meis inimicis, meis copiis restitissem? quasi vero non
modo ego, qui multis saepe auxilio fuissem, sed quisquam tam inops
fuerit unquam, qui isto non modo propugnatore tutiorem se, sed advocato,
aut adstipulatore paratiorem fore putaret. Ego istius pecudis, ac
putidae carnis consilio scilicet, aut praesidio niti volebam: ab hoc
eiecto cadavere quicquam mihi, aut opis, aut ornamenti exspectabam?
Consulem ego tum requirebam, consulem, inquam, non illum quidem, quem in
hoc animali invenire non possem, qui tantam reipubl. causam gravitate,
et consilio suo tueretur, sed qui tamquam truncus, atque stipes, si
stetisset modo, posset sustinere tamen titulum consulatus. Cum enim
esset omnis causa illa mea consularis, et Senatoria, auxilio mihi
opus
4. Itaque discessu tum meo omnes illi nefarii gladii de manibus
crudelissimis exciderunt: cum quidem tu, o vecors et amens, cum omnes
boni abditi, inclusique maererent: templa gemereat, tecta ipsa urbis
legerent, complexus est istud funestum animal, ex nefariis stupris, ex
civili cruore, ex omnium scelerum importunitate, et flagitiorum
impunitate concretum, atque eodem, et loci vestigio, et temporis,
arbitria non mei solum, sed patrii funeris abstulisti. Quid ego illorum
dierum epulas, quid laetitiam et gratulationem tuam, quid cum tuis
sordidissimis gregibus intemperantissimas perpotationes praedicem? quis
te illis diebus sobrium, quis agentem aliquid, quod esset licere dignum,
quis denique in publico vidit? cum collegae tui domus cantu, et cymbalis
personaret, cumque ipse nudus in convivio saltaret, inquo ne tum quidem,
cum illum suum saltatorium versaret orbem, fortunae rotam pertimescebat,
Hic autem non tam concinnus helluo, nectam
5. Consulem tu te fuisse putas, cuius Imperio, qui rempublicam Senatus
auctoritate servaret, idem que in Italia, qui omnes omnium gentium
triumphis devinxerat, is se in publico tuto statuit posse? An tum eratis
consules, cum quacumque de re verbum facere coeperatis, aut ferre ad
Senatum, cunctus ordo reclamabat, ostendebatque nihil esse vos acturos,
nisi prius de me retulissetis, cum vos quamquam scelere obstricti
tenebamini, tamen cupere vos diceretis, sed lege impediri? quae lex
privatis hominibus esse lex non videbatur, in usta per servos, incisa
per vim, imposita per latrocinium: sublato Senatu, pulsis e foro bonis
omnibus, capta republ. contra omnes leges, nullo scripta more. Hanc qui
se metuere dicerent, Consules, non dicam animi hominum, sed fasti illi
ferre possunt? nam si illam legem non putabatis, quae erat contra omnes
leges, indemnati civis, atque integri capitis, bonorumque tribunitia
proscriptio, ac tamen obstricti pactione tenebamini: quis vos non modo
consules, sed liberos fuisse putet, quorum mens fuit oppressa praemio,
lingua adstricta mercede? sin illam vos soli legem putabatis, quisquam
vos consules tunc fuisse, aut nunc esse con sulates putet, qui eius
civitatis, in qua in Principum numero vultis esse, non leges, non
instituta, non mores, non iura noritis? An, cum
Invectiva Oratione simili Neronem aliquem, Matris propriae, Senecae, Christianaeque Religionis hominum, ut D. Petri, et Pauli, oppressum; vel ludam etiam Christi traditorem; aut Arium, aliumve sceleratae vitae haereticum orthodoxae veterisque fidei oppressorem licebit perstringerae.
1. Ut ostendat Milonaem, etiamsi vi Clodium occidisset, absolvendum: eum
de caede facta per prosopopoeiam sese
2. Quantum malorum Reip a Clodio superstite metuendum fuisset, per fictionem Clodio rursum ab inferis excitato, declarat; monetque ob tyrannum sublatum Miloni etiam gratiam deberi.
3. Deorum providentia ac voluntate, qua totum rogatur universum, hanc Clodii caedem ante Sacrarium Bonae Deae, quam violarat, contigisse memorat; in curiamque eius inflammatum funere, ut sine honore, et cum suorum etiam decore sepeliretur.
1. Tam demens non sum, tamque vestri sensus ignarus, atque expers; ut
nesciam quid de morte Clodii sentiatis, de qua si iam nollem diluere
crimen, tamen impune Miloni palam clamare, atque mentiri gloriose
liceret: occidi, occidi, non Sp. Melium, qui annona levanda, iacturisque
reifamiliaris, quia nimis amplecti plebem putabatur, in suspicionem
incidit regni appetendi: non T. Gracchum, qui collegae Magistratum, per
seditionem abrogavit: quorum interfectores implerunt orbem terrarum
nominis fui gloria: sed etiam, (auderet enim dicere, cum patriam
periculo suo liberasset) cuius nefarium adulterium in pulvinaribus
sanctissimis nobilissimae feminae comprehenderunt: eum, cuius supplicio
Senatus solennes Religiones expiandas saepec ensuit: eum, quem cum
sorore germana nefarium stuprum fecisse L. Lucullus iuratus se
quaestionibus habitis dixit comperisse: eum, qui civem, quem Senatus,
quem populus, quem omnes gentes urbis ac vitae civium conservatorem
iudicabant, servorum armis exterminavit: eum, qui regna dedit, ademit,
orbem terrarum quibuscum voluit partitus est: eum, qui pluribus caedibus
in foro factis singulari virtute et gloria civem, domum vi et armis
compulit: eum, cui nihil unquam nefas fuit, nec in facinore, nec in
libidine: eum, qui aedem Nympharum in cendit, ut memoriam publicae
recensionis tabulis publicis impressam exstingueret: eum denique, cui
iam nulla lex erat, nullum civile ius, nulli possessionum termini: qui
non calumnia litium, non iniustis vindiciis ac
Mandate haec memoriae, iudices. Spero multa vos liberosque vestros in
Rep. bona esse visuros. In singulis semper ita existimabitis, viro P.
Clodio nihil horum vos visuros esse, in spem maximam, et quemadmodum
confido, verissimam, adducti sumus, hunc ipsum annum hoc summo viro
consule, concussa hommum licentia, cupiditatibus fractis, legibus et
iudiciis constitutis, salutarem
3. Sed huius beneficii gratiam, iudices, fortuna populi Romani et vestra
felicitas, et Dii immortales sibi deberi putant, nec qui nullam vim
caelestem existimat, Numenve divinum: quem neque Imperii nostri
magnitudo, neque sol ille, nec Caeli, et signorum motus, nec
vicessitudines rerum atque ordines movent, nequeid quod maximum est,
maiorum sapientia, sacra, qui ceremomias, qui auspicia et ipsi
sanctissime coluerunt, et nobis suis posteris prodiderunt. Est, est,
profecto illa vis: neque in his corporibus, atque in hac imbecillitate
nostra inest quiddam, quod vigeat, et sentiat, et non inest in hoc tanto
naturae; tam praeclaro motu; nisi forre iccirco esse non
Saulis vel Isbosethi interfectores, se coram Davide similioratione tueri
poterunt, qua ostendant, ne Davidi quidem
Plura ex superioribus exempla licebit petere. Quamquam haec in reliquis plane egregia sunt. Illius porro generalis amplificationis, quam hic minus spectamus, passim in quavis confirmatione imagines reperies: nihil enim est quod orator hac via amplificet, ut cuius officium est copiose ornateque disserere.
AD finem denique nostra haec spectat instructio. Superest enim, ut quae de affectibus motuque animorum lib. 1. cap. 23. et 24. tradidimus, suis hic etiam exemplis illustremus. Verum ut docuimus, Ciceronem in suis potissimum conclusionibus ad permovendos auditorum animos vim omnem huius artis atque eloquentiae adhibuisse? ita nobilioribus ex ipso hoc institutum exemplis, quam quae illic vel tradidimus, vel assignavimus, vix possum illustrare.
Quia tamen perorationes illius ad miserationem fere conctiandam spectant, neque aliorum hic affectuum magna ipsi est ratio; recole quae supra dedimus in genere demonstrativo cap. 18. plerisque exemplis, atque inprimis ultimo, ut egregiis amplificationibus ad indignationem odiumque inflammat.
Quod ad hanc artem attinet, praeter illa quae supra lib. 1 dedi, nonnulla ex
ipso Cicerone summo movendi artifice adiciam. illudque universe moneo. Tria
hic praecipue, ut in omni oratione, spectanda sunt. Primum inventio, alterum
dispositio; tertium elocutio est. Inventio praecipua ex rationibus, iam ante
ab oratore propositis
Sicut medico diligenti, priusquam conetur aegro adhibere medicinam, non
solum morbus eius cui mederi volet, sed etiam consuetudo valentis, et
natura corporis cognoscenda ea, sic equidem cum aggredior rem an cipitem
et gravem ad animos iudicum pertractandos omni mente in ea cogitatione
curaque versor, ut odorer quam saga cissime possum, quid sentiant, quid
existiment, quid exspectent, quid velint, quo deduci oratione facillime
posse videantur. Si se dant, et sua sponte, quo impellimus, inclinant
atque propendent, accipio quod datur, et ad id, unde aliquis flatus
ostenditur, velando. Sin est integer quietusque iudex, plus est operis:
sunt enim omnia dicendo excitauda, nihil adiuvantenatura. Sed tantam vim
habet illa, quae recte a bono Poeta dicta est: flexamina, atque omnium
Reginarerum oratio, ut non modo inclinantem erigere, aut stantem
inclinate; sed etiam adversantem et
Segregare abs te ausus, aut sine illo Salamina ingredi? Neque paternum aspectum es veritus?
Numquam illum aspectum dicebat, quin mihi Telamon iratus furere, luctu filii, videretur. Ut idem inflexa ad miserabilem sonum voce.
Quem aetate exacta, indigem Liberum, lacerasti, orbasti, extinxisti.
Flens ac lugens dicere videbatur. Quae si ille histrio quotidie cum
ageret, tamen recte agere sine dolore non poterat; quid Pacuvium,
putatis, inscriben do leni animo, ac amico fuisse? fieri nullo modo
potuit. Saepe enim audivi, poetam bonum neminem (id quod a Democrito et
Platone in scriptis relictum esse dicunt) sine inflammatione animorum
existere posse, et sine quodam afflatu quasi furoris. Quare nolite
existimare meipsum, qui non heroum vereres casus, ficto sque luctus
vellem imitari, atque adumbrare dicendo; neque actor essem alienae
personae, sed auctor meae: cum mihi M. Aquilius in civitate retinendus
esset, quae in illa causa peroranda fecerim, sine magno dolore fecisse.
Quem enim ego consulem fuisse, Imperatorem ornatum a Senatu, ovantem in
Capitolium ascendisse meminissem; hunc cum afflitum, debilitatum,
maerentem, in summum discrimen adductum viderem, non potius sum conatus,
misericordiam aliis commovere, quam misericordia sum ipse captus. Sensi
equidem tum
Docuit iam nos longa vita, ususque rerum maximarum, ut quibus rebus animi
hominum moverentur, teneremus. Equidem primum considerare soleo,
postuletne causa? nam neque parvis in rebus adhibendae sunt hae dicendi;
neque ita animatis hominibus, ut nihil ad eorum mentes oratioe
flectendas proficere possimus; ne aut irrisione, odio digni putemur; si
aut trag oedias agamus in nugis, aut convellere adoriamur ea, quae non
possint commoveri. Nam quoniam haec vere maxime sunt in iudicum animis
(ut quicumque illi sunt apud quos agemus) oratione molienda, amor,
odium, iracundia, invidia, misericordia, spes, laetitia, timor,
molestia: sentimus amorem conciliari, si id velle videare, quae sit
utile ipsis, apud quos agas, defenderes aut pro bonis viris, laborare.
Namque haec res amorem magis conciliat; illa virtutis defensio
charitatem: plusque proficit, si proponitur spes utilitatis futurae,
quam praeteriti beneficii commemoratio. Enitendum est, ut ostendas in
eare, quam defendas, aut dignitatem inesse, aut utilitatem: eum qui cui
concilies hunc amorem, significes nihil ad utilitatem suam retulisse, ac
nihil omnino fecisse
Nam si quod ipsis, qui audiunt, perniciosum, aut inutile sit, id factum augeas, odium creatur: sin quae, aut in bonos viros: aut in eos, in quos quisque minime debuerit, aut in Rempubl. tum excitatur, si non tam acerbum odium, tamen, aut invidiae, aut odii non dissimilis offensio.
Item timor incutitur, aut ex ipsorum periculis, aut ex communibus. Par
atque una est ratio spei, laetitiae, molestiae. Sed haud sciam, an
acerrimus longe sit omnium motus invidiae. Nec minus virium opus sit, in
ea comprimenda, quam in excitanda Invident autem homines maxime paribus,
aut inferioribus cum se relictos sentiunt, illos autem docent evolasse.
Sed etiam superioribus in videtur saepe vehementer, et eo magis, si
intolerantius se iactant, et aequalitatem communis iuris
Iam misericordia movetur, si is, qui audit, adduci potest, ut illa quae
de altero deplorantur, ad suas res revocet, quas aut tulerit acerbas,
aut timeat, aut intuens alium crebro ad seipsum revertatur. Ita cum
singuli casus humanarum graviter accipiantur, si dicuntur dolenter,
Duo sunt quae bene tractata ab Oratore mirabilem eloquentiam faciunt?
quorum alterum est quod Graeci
Nec vero miseratione sola mens Iudicum permovenda est (qua nos ita dolenter uti solemus, ut puerum infantem in manibus perorantes teneremus. Ut alia in causa excitato reo nobili, sublato etiam filio parvo, plangore et lamentatione compleremus forum) sed etiam est faciendum, ut irascatur Iudex, mitigetur, invideat, faveat, contemnat, admiretur, oderit, diligat, cupiat, facietate afficiatur, speret, metuat, laetetur, doleat. Qua in varietate duriorum accusatio suppeditabit exempla: mitiorum defensiones meae. Nullo enim modo animus audientis, aut incitari, aut leniri potest, qui modus a me non tentatus sit. Dicerem perfectum, si ita iudicarem, nec in veritate crimen arrogantiae extimescerem. Sed (ut supra dixi) nulla me ingenii, sed magna vis animi inflammat, ut me ipse non teneam, nec unquam is qui audiret incenderetur; nisi ardens ad eum perveniret oratio.
Haec Cicero. Quae nobis viam ad hanc dicendi facultatem, ac vim aperire
possunt. Induere autem dicentem aliquando personam huic rei idoneam,
tamquam in scena conveniet: offensum gravibus delictis principem, aut
gravem virum, sndignatio concitetur: hominem calamitosum et iniuria
afflictum, si miseratio ac dolor exspectetur. Videmus enim omnes in
propria magis causa et calamitate desertos, ac
Accusat Cicero Antonium, velut impulsorem 1. Caesaris ad civile bellum, in quo Cn. Pompeius et Romani oppressi sunt. Et quod Caesari Victori ab Antonio in ludis lupercalibus oblata sit, tamquam Regi ac Tyranno, corona. Licet hanc ille simulate reiecerit, populo applaudenre. Deinde eundem Antonium ut invasorem diversarum possessionum Rubrii, Turselii, Pompei et M. Varronis perstringit, odiumque in hunc, in alios miserationem accendit.
1. Odium concitat ab enumeratione effectuum, seu malorum bello illatorum.
2. Ab iniquitate
3. Ab alienorum bonorum, in luxum atque ebrietatem foedissimam impensorum, rapina; ubi affectum terminat.
4. 5. et 6. Eodem argumento miserationem erga Pompeium, indignationem erga Antonium concitat.
7. Ex Pathetica descriptione oblatae Tyranno corona movet indignationem.
8. Hic, ut supr. num. 6. ex Varronis ab Antonio spoliati, comparatione affectus miscet.
9. A diffidentia mortua Antonii et civium,
1. Nihil de Caesare tibi (Antoni) confitendum est, causam perniciosissimi belli in persona tua constitisse. O miserum te, si intelligis, miseriorem, si non intelligis hoc literis mandari, hoc memoriae prodi, huius rei ne posteritatem quidem omnium saeculorum unquam immemorem fore. Consules ex Italia pulsos, cumque his Cu. Pompeium, qui Imperii Romani decus ac lumen fuit: omnes consulares, qui per valetudinem exsequi fugam illam clademque potuissent, praetores, praetorios, tribunospl. magnam partem Senatus, omnem sobolem iuventutis, unoque verbo Rempublicam expulsam atque exterminatam suis sedibus. Ut igitur in seminibus est causa arborum et stirpium, sic huius luctuosissimi belli semen tu fuisti? doletis tres exercitus Pop. Roman. interfecit Antonius: desideratis clarissimos cives? eos quoque eripuit vobis Antonius: auctoritas huius ordinis afflicta est? Afflixit Antonius. Omnia denique quae postea vidimus (quid autem mali non vidimus?) si recte rationabimur, uni accepta referemus Antonio. Ut Helena Troianis, sic iste huic Reipubl. causa belli, causa pestis, atque exitii fuit.
2. Reliquae partes tribunatus principio similes Omnia perfecit, quae Senatus, Salva republ. ne fieri possent, perfecerat. Cuius tamen scelus in scelere cognoseite. Restituebat multos damnatos, in his patrui nulla mentio. Si severus; cur non in omnes? si misericors: cur non in suos? sed omitto ceteros, Licinium Lenticulam, de alea condemnatum, collusorem suum restituit; hominem nequissimum, qui non dubitaret vel in foro alea ludere, etc.
3. Quid ego istius decreta, quid rapinas, quid hereditatum possessiones
datas. Quid ereptas proferam?
4. Sed hoc ipse fatetur esse in suis sordibus; veniamus ad splendida.
Caesar Alexandriam se recepit, felix, ut sibi quidem videbatur (mea
autem sententia, si quis Reipubl. sit infelix, felix esse non potest)
hasta posita pro aede Iovis Statoris, bona (miserum me: consumptis enim
lacrimis tamen infixus animo haeret dolor) bona, inquam Cn. Pompeii
Magni voci acerbissimae subiecta praeconis. Una in illa re servitutis
oblita civitas ingemuit, servientibusque animis, cum omnia metu
tenerentur, gemitus tamen Pop. R. liber fuit: exspectantibus omnibus,
quisnam esser ram impius, tam demens, tam Diis hominibusque hostis, qui
ad illud scelus sectionis auderer accedere. Inventus est nemo praeter
Antonium: praesertim cum tot essent circa hastam illam, qui alia omnia
auderent; unus in ventus est, qui id auderet, quae omnium fugisset et
formidasset audacia: Tantus igitur te stupor oppressit, vel, ut verius
dicam, tantus furor, ut primum cum sector obscene sis isto loco natus,
deinde cum Pompeii sector, non te execrandum Pop. R. non
5. At quam insolenter statim helluo invasit eius viri fortunas, cuius virtute terribilior erat Pop. Roman, exteris gentibus, iustitia carior? In eius igitur copias cum se subito ingurgitasser, exsultabat gaudio persona de Mimis, modo egens, repente dives. Sed, ut est apud Poetam nescio quem, male parta male dilabuntur; incredibile, ac simile portenti est, quonam modo illa ram multa, tam paucis, non dico mensibus, sed diebus, effuderit. Maximus auri numerus fuit, permagnum optimi pondus argenti, pretiosa vestis, multa et lauta suppellex, et magnifica multis locis, non illa quidem luxuriosi hominis, sed tamen abundantis. Horum paucis diebus nihil erat. Quae Charybdis tam vorax, Charybdin dico? (quae si fuit, fuit animal unum) oceanus medius fidius vix videtur tot res tam dissipatas, tam distantibus in locis positas, tam cito absorhere potuisse. Nihil erat clausum, nihil obsignatum, nihil scriptum. Apothecae totae nequissimis hominibus condonabantur. Alia Mimi rapiebant, alia Mimae. Domus erat aleatoribus referta, plena ebriorum, totos dies portabatur atque in locis pluribus etc.
6. At eiusdem aedes et hortos tanta nequitia consumpsit. O audaciam
immanem! Tu ingredi illam domum ausus es? tu illud sanctissimum limen
intrare? tum illarum aedium Diis Penatibus os importunissimum ostendere?
quam domum aliquandiu nemo adspicere poterat, nemo sine lacrimis
praeterire, hac te in domo tamdiu diversari non pudet? in qua, quamvis
nihil sapias, tamen nihil tibi potest esse iucundum. An illa vestibula,
rostra, spolia cum adspexisti, domum tuam te introire putas? Fieri non
potest, quamvis enim
7. Sed ne forte, ex multis rebus gestis M. Antonii, rem unam pulcherrimam
transibat oratio, ad lupercalia veniamus. Non dissimulat, P. C. apparer
esse commotum, sudat, pallet, quidlibet, modo ne nauscet
8. Advolasin M. Varronis sanctissimi atque integerrimi viri fundum Cassinatem. Quo iure? quo ore? Eodem, inquies quo in haeredum L. Rubri, quo in haeredum L. Turselii paedia, quo in reliquas innumerabiles possessiones. Misissete dicis Alexandriam, qui emeret a Caesare. Remove gladios parum per illos quos videmus, iam inrelliges aliam esse causam hastae Caesaris, aliam confidentiae et temeritatis tuae. Non enim te Dominus illis sedibus, sed quivis amicus vicinus, hospes, procuratoraccedit. At quam multos dies in ea villa turpissime est perbacchatus? ab hora tertia bibebatur, ludebatur, vomebatur. O recta ipsa misera, quam dispari Domino! quamquam quomodo iste Dominus, sed tamen quam a dispari ten ebantur? Studiorum enim suorum M. Varro, voluit esse illud, non libidinum diversorium. Quae in illa villa ante dicebantur? quae cogitabantur? quae litteris mandabantur? Iura Pop. R. monumenta maiorum, omnis sapientiae ratio, omnisque doctrina At vero te in quilino, (non enim Domino) personabant omnia vocibus ebriorum, natabant pavimenta vino, madebant parietes, scorta inter matresfamilias versabantur.
9. Sed praeterita omittamus; hunc unum diem, hunc unum, inquam, hodiern um diem, hoc punctum temporis, quo loquor, defende, si ptes. Cur armatorum corona Senatus septus est? cur me tui satellites cum gladiis audiunt? cur valvae Concordiae non patent? cum homines omnium gentium, maxime barbaros Ithyreos, cum sagittis deducis in forum? Praesidii sui causa se facere dicit. Nonneigitur millies perire est melius, quam in sua civitate sine armatorum prae sidio non posse vivere? Sed nullum est isthoc, mihi crede, praesidium. Charitate et benevolentia civium septum oportet esse, non armis. Eripiet, extorquebit tibi ista Pop. R. utinam salvis nobis! Sed quoquo modo nobiscum egeris, dum istis consiliis uteris, non potes esse, mihi, crede diuturnus.
10. Recordare, M. Antonii, diem illum quo dictaturam sustulisti; pone
ante oculos Laetitiam Senatus populique Rom. Confercum hac nun dinatione
tua, tuorumque tum intelliges quantum ad laudem et lucrum intersit.
Sed
11. Sed de te tu ipse videris, ego de me ipso profitebor. Defendi Remp. adolescens, non deseram senex: contempsi Catilinae gladios, non pertimescam tuos. Quin etiam corpus libenter obtulerim, si repraesentari morte mea libertas civitatis potest. Utinam aliquando dolor Pop. R. pariat, quod iamdiu parturit. Etenim si abhinc annos prope viginti, hoc ipso in templo negavi, posse mortem immaturam esse consulari: quanto verius nunc negabo seni? Mihi vero P. C. iam etiam optanda mors est, perfuncto rebus iis, quas adeptus sum, quasque gessi. Duo modo haec opto: unum, ut moriens Pop R. liberum relinquam: hoc mihi maius a Diis immortalibus dari nihil potest: alterum ut ita cuique eveniat, ut de republ. quisquis meretur.
Infelicissime mortalium, tu speluncam illam in qua Dei filius natus est, et terra nostra dabat fructum suum, de stupro condicturus ingrederis? nonnetimes, ne de praesepi infans vagiat? ne purpurea Virgote videat? ne Mater Domini contempletur? Angeli clamant, Pastores currunt, stella desuper ritulat, Magi adorant, Herodes terretur. Hierosolyma conturbatur: et in cubiculum Virginis decepturus, irrepis? Paveo miser, et tam mente quam corpore perhorresco, ponere tibi volens ante oculos tuos opus tuum.
Tota Ecclesia nocturnis vigiliis Christum Dominum personabat, et in diversarum Gentium linguis unus in laudibus Dei spiritus concinebat. Tuinter ostia quondam praesepis Domini, nunc Altaris, amatorias Epistolas fulciebas, quas postea illa miserabilis, quasi flexo adoratura genu, in veniret, et legeret. Et stabas deinceps in choro psallentium, et impudicis nutibus loquebaris. Proh nefas! non possum ultra progredi. Prorumpunt lacrimae antequam verba, et indignatione pariter ac dolore in ipso meatu faucium spiritus coarctatur. Ubi mare illud eloquentiae Tullianae? ubi torrens fluvius Demosthenis? nunc profecto mutui essetis ambo, et vestra lingua torpesceret. Immensa res est, quam nulla Eloquentia explicare queat. Repertum est facinus, quod nec Mimus fingere, nec Scurra ludere, nec Attelanus possit effari Nihil dico amplius. Venerabile praesepe, et campi, me non sinunt plus credere, quam te voluntate tantum, et animo corruisse.
Miser! nonne quando in spelunca cum Virgine stare coepisti, caligaverunt
oculi tui, lingua torpuit, conciderunt brachia, pectus intremuit,
nutavit incessus? A vespere usque mane fenestrae illius assides, et quia
propter altitudinem, haerere vobis cominus non licebat, per funiculum
vel accipis aliquid, velremittis. Vide quanta diligentia Domini fuerit,
ut numquam domi Virginem, nisi in Ecclesia videris, et cum talem uterque
vestrum habuerit
Iam tibi et scalae per quas deponeres miseriam, parabantur: iam iter depositum, decreta navigia, condicta dies, fuga animo pertractata: Et ecce Angelus ille cubiculi Mariae ianitor, cunarum Domini custos, et infantis Christi gerulus, coram quo tanta faciebas, ipse te prodidit. O funestos oculos meos! ô diem illum omnimaledictione dignissimum, in quo Epistolas illas tuas, quas huiusque retinemus, consternata mente legi. Quae tibi turpitudines? quae blanditiae? quanta de conducto stupro exsultatio? haeccine Diaconum non dicam loqui, sed scire potuisse? ubi miser ita didicisti, qui in Ecclesia te nutritum esse iactabas? nisi quod in eisdem Epistolis iuras te numquam pudicum, numquam fuisse Diaconum. Si negare volueris manustua teredarguet, ipsi apices proclamabunt.
Habeto igitur interim lucrum sceleris, non possum tibi ingerere quod scripsisti. Non doleo demaledictis, hoc plango, quod teipse non plangis, quod te non sentis mortuum, quod quasi gladiator, paratus libitinae in proprium funus ornaris. Amiciris linteis, digitosannulis oneras, dentes pulvere teris, ratos in rubenti calvaria digeris capillos: taurina cervix, adipeis intumescens, nec, quia propter libidinem fracta est, inclinatur. Super haec unguenta fragras, mutas balneas; et contra renascentes pilos pugnas, perforum ac plateas, nitidus ac politus amator incedis. Convertere miser ad Dominum, ut ad te Dominus convertatur.
ABstinentia quid, qualisque sit virtus. pag. 63
Adhortatio et admonitio quomodo ab Oratore instituenda sit. 77. etc.
Adversa nun quam expertus miser est. 454. etc.
Adulator et Amicus inter seoppositi. 642
Aequitatis in iudicio habenda est ratio. 369
Aemulatio quid sit, et quomodo excitanda. 114
Affectus animorum varii. 99. usque ad 121. quomodo movendi. 930. etc.
Afflicti crudeliter. 793. etc.
Agriculturae et agrestis vitae descriptio. 334. et seq.
Amicitia quid, qualisque sit virtus. 60 quomodo colenda. 364. quis amicus deligendus. 365. quo discrimine personarum 316 cum virtute iungenda. 368 adulationem submovendam. 372. et 436. etc. Cum pluribus recte colitur. 436. etc. Laus amicitiae. 703. etc.
Amor quid sit, et quomodo ad bonum concitandus. 103 eius vis et potentia descripta. 339. Principis et subditorum. 754. Amore patriae privatae inimicitiae deponendae sunt. 825. et seq.
Amplificatio Orationum quae et quotuplex sit. 94. ad 95
Animae immortalitas variis rationibus probata. 446. et 814. et seq. ad 815.
Animi morbus gravior, quam morbus corporis, pag. 643. et seq.
Apologus membrorum hominis dissidentium. 280 Culicis divertentis ad apes. 281. ad 282. Tibicinis frustra piscibus continentis. p. 283. Murium stultum consilium adversus Cattum. 284. Vulpis a muscis obsessae. 285. ad 286. Equi contra cervos ducti. 287. Luporum ovibus acem deferentium. ibid. de Herculis bivio. 294. Leonis et cervae. 296.
Appetitus rationi subesse debet. 361
Aima pro republ. defendenda recte arripi. 657. etc.
Artes liberales a Graecis acceptas Romani illustrarunt. p. 705. ad 706.
Avari hominis dolus ad obtinendas pecunias. 301
Avaritia Principum evertit Respubl. 408
Avaritia iudicis. 841
Audacia quid sit, et quomodo excitanda. 110
Aurei et ferrei saeculi mores valde diversi. 340.
Batrachomyomachia Homeri descripta stylo soluto 274
Beata vita per mala corporis fortunarumque non tollitur, ideo que in bonis externis fita non est. 388. In virtute vero est collocata. 422
Bellicarum rerum administratio urbanis postponenda est. 463. quomodo administranda? 465
Bellum an tumultus censeri debeat seditio Antonii. 806
Benevolentia Principis. 755. et seq. Vide humanitas.
Brutus Ciceroni familiaris Caesarem occidit. 242
Caecitas non facit miserum. 393. et 394
Caesar Pompeium vincit. 237. fastos emendat. 239. clementissimus. Ibidem, etc. occiditur. 241
Castitas quid qualisque virtus sit.
Catilina quis fuerit, et quomodo a Cicerone expulsus 277. et 963.
Ciceronis vita, actiones et mors. 204. ad 749. sine dolore natus. 204. poesi studet, ibid. Voluptatis fugiens. p. 205. causas aggreditur. pag. 206. etc. Consul Remp. praeclare defendit. 226. exulat. 225. revocatus. 227. militat feliciter, 234. partes Pompei adversus Caesarem sequitur. 236. conciliatur Caesari. ibid. adversatur Antonio. pag. 244. opprimitur. pag 248.
Civile bellum sub Mario et Sylla Romam evertit, et Oratores tollit. 206
Clementia quid, qualisque virtus sit. 64
Clemens Princeps facilius quam tyrannus imperat. 410. et seq. 411. 412. 413.
Clodius quis fuerit, et quantus Ciceronis hostis. pag. 222. et 223. etc. mors funesta. 232
Caeli terrae que brevis descriptio. 318. et seq. etc.
Conciliatio animorum quemadmodum instituenda sit. pag. 78. et 79.
Confirmatio orationum quid requirat. 83. ad 88.
Confutatio quomodo instituenda sit pag. 89. ad 92.
Coniurationis Catilinariae descriptio. 844. 963
Corporis humani descriptio. 317
Conscientia scelerum quemque torquet. 781
Consilium stultum murium adversus Cattum. pag. 284. ad 285.
Consolatio quomodo instituenda sit. 69
Curdelitas in suppliciis contra leges usurpata. pag. 654. 655. et seq.
Crucifixi et caesi crudeliter a Verre cives Romani. p. 692 et 693.
Cupiditatibus suis qui imperat, vere imperat, qui subest, servit. pag. 439. 440. 441. Cupiditate varia iactati, pag. 752.
Dedicatio domus pro delubro vitiose peracta, p. 650. et seq.
Defensio maiorum suorum suscipienda est. pagina 698 et seq. etc.
Deprecatio quomodo instituenda sit. 74
Desiderium quid sit et quomodo in bono concitandum, 106.
Desperatio quid sit, qualisque, et quomodo incitertur. 109.
Deus rerum omnium opifex. 314. 315. et seq. Unde colligatur Deum esse in mundo. 820. 821. et seq.
Dolentis Alexandrio oratio ob Clytum interemptum. 116. 117. 118. et seq.
Dolentis pathetice amici causam. 906. etc.
Dolor dedecore minus malum est, fortiter a sapiente ferendus. 509. 510. et seq.
Ebrii hominis descriptio. 22. usque ad 44. et 915, et 918
Eloquentia rebuspubl. profuit. 708. 709. et seq. Mali tamen ea abusi sunt. Eloquentia perfecta res diffi cilis est. 712. ad 716. Ad vulgus accommodanda, ibid. vis ac dignitas. 717. 718. Saepe noxia. 830. variarum rerum cognitione in diget. 722. etc. Utilis et honorifica magis quam Poesis. 729. ad 730.
Exempla improborum non possunt alios improbos tueri. 860.
Exilium non facit miseros. 394. Exilione an morte protlitor Catilina multandus? 850
Exordia orationum quemadamodum instituenda sint. 80. et seq.
Expostulatio et Exprobratio quomodo instituenda sint. 73.
Fabularum tractandarum ratio. 273
Fiducia quid qualisque sit virtus. 62
Fortitudo quid, qualisque sit virtus. p. 61. forti viro cavenda elatio. 737. honestas tantum spectanda. 738
Frugalitas quid qualisque sit virtus. 65
Gloriantis de perpetrato facinore. 923
Graniarum actiones quomodo instituendae. 60
Gratiae Diis habendae ob conservatam Rempubl. 822
Gratulatio quomodo instituenda sit. 53
Historiae a diversa materia descriptio. 326
Hominis diversis affectibus obnoxii deseriptio. 336. 337. reip. similis est. ibid.
Honestum quid sit et turpe, 66, est solum bonum. 528. ad 512.
Honestas morum et conversationis, 360. usque ad 363.
Honor non facit beatos. 391. aequus fugiendus non est. 890. etc.
Hospes importunus culex apud apes. 281. ad 283.
Horti pensiles Babylonis. 321. et seq.
Hortensius magnus orator cum Cicerone comparatus. 211.
Humanitatis victoris in victos. 663. Principis erga subditos. 757
Imperatoris boni in bello solertia. 739. ad 741. et seq. etc. instructio. 758. et seq. virtus. 744. et auctoritas. 743. felicitas. 763. virtures diversae. 831
Impudentis Catilinae exagitatio.
Incommodo alterius suum non licet augere commodum. 419, 420. etc.
Indignatio quid sit et quomodo concitanda. 112
Infamiae poena ex scelere sequitur gravissima. 780. etc.
Ingenio laudabilius est quam viribus excellere. 452
Iniuriae ae quo animo tolerandae sunt. 403. et seq.
Innocentia Fonteii accusati. p. 865. et Syllae. p. 868. etc.
Instructio Magistrorum et Discipulorum pro schola Humanitatis. 250. etc. pro Rhetorica. 516
Invidia quid sit, et quomodo restinguenda. 113
Iocis parce utendum. 362
Ira quid sit, et quomodo concitanda, vel infringenda. 110. et seq.
Irati descriptio. 339. ad 340. et seq.
Iucundumquid sit. 67
Iudicis Verris av aritia. 839. Iudices in Reis vitae anteactae rationem habere convenit. 867. et seq.
Iuris a suis commodis descriptio. 331. 332. et seq.
Ius regnandi causa violare. 517. 518. etc.
Iustitia eiusque partes. 58
Iustitia et principum et agrestium vita maxime ornatur pag. 385. 386. et seq. Traiani aequitas. 753
Laetitia et gaudium quid sit quomodo concitandum. 107
Laudis et aeternae memoriae studio omnes ducimur. 775
Lex male a privato lata improbatur. 571
Lex recte lata contra accusatorem defenditur. 872
Liberalitas, quid, qualisque sit virtus. 60. In quibus rebus damnanda, ut prosusio. pag. 417
Liberalis Princeps. 447. 448. et seq. etc.
Libertas adolescentibus moderata concedenda. pag. 635
Libido mulieris orarorie perstricta. pag. 635. hominis Ecclesiastici deplorata. pag. 943. etc.
Lugentis Reipubl. descriptio. 769
Luxuriosi et mollis hominis descriptio. pag. 766.
Luxuriosi plerumque Religionem non curant. 853
Magnanimitas quid qualisque sit virtus. 62
Magnificentia quid qualisque sit virtus. 60
Mala quae homines premunt ab illorum improbitate oriuntur. 315. ad 316. et seq.
Mansuetudo quid qualisque virtus. p. quomodo concitanda. 64.
Memoria arte imaginum iuvari potest. pag. 191. et seq.
Memoria posteritatis spectata. 815
Metus quid sit et quomodo incutiendus. 109
Milo ob Clodium occisum exilio damnatur, Cicerone frustra obnitente. 233
Misericordia quid sit et quomodo concitanda. pag. 112
Modestia quid qualisque virtus. 65 Imperatoris. 746
Morbus fortiter sustinendus. 646. 647.
Mores probi et improbi. 388. Cuique hominum generi convenientes. pag. 356. 396. Diversarum gentium diversi. pag. 401.
Mors senibus non metuenda, qui ducit ad vitam etc. 443. et seq. a Socrate recte contempta. pag. 520. ad 524.
Mortem filiorum aequo animo ferre, pag. 525. et seq.
Morte opportuna non dolendum. 810. 811. etc.
Mors fortiter cadentium militum non lugenda, p. 812. 813
Musicae laus. 700. 701. 702. etc.
Navis Aetae Regis prodigioseingens male perit pag. 305. 306.
Narratio orationum quid qualisque sit. 82
Necessarium quid sit? 67
Oboedientia quid qualisque virtus sit. 60
Obiurgatio quomodo instituenda. 72
Observantia quid qualisque virtus. 59
Octavianus tandem Antonio conciliatus Ciceronem illi amicum prodidit. 247
Otium in vita illaudabile. 431. ad 435. etc. Bene adhibitum. 514. et seq.
Odium quid sit, et quomodo erga malum concitandum 105.
Optimates quinam dicendi sint. 795. et seq.
Orator quis perfectissimus et quomodo ab historico et Poeta separandus. 184. etc.
Oratio alia incisa, alia circumducta, aliamedia est. 155. et seq. Formae orationis diversae. 181. in Epidictico excellit Isocrates. 183. etc.
Patientia quid qualisque virtus. 62
Patriae amor et commodum privato bono praeferendum. 825. 826. etc.
Peroratio quomodo instituenda sit. 92. 93. etc.
Perseverantia quid qualisque sit virtus. 63
Petino quemadmodum instituenda sit. 69. 79.
Philosophia ad virtutem et beatam vitam ducit. 422. 423. 424. etc.
Pietas quid qualisque sit virtus. 59
Pietas filii erga Q. Ciceronem patrem. 248
Parentum pro filiis intercedentium. 793. etc. Sororis pro fratre Reo pthetice intercedentis descriptio. 904
Paenitentia quid qualisque sit virtus. 59
Poetarum laus et enconium. 771. contemptus. 729. oratoribus praelati. 732. 733.
Politici fictique hominis descriptio. 684
Pompeius piratico et Mithridatico bello magna laude praefuit. 214. adversus Caesarem pugnat et cadit. 237.
Praetorum avaritia, ubi titulum reperit saepe nescit modum. 881. etc.
Princeps in republica favorem omnibusque aequalem impendat. 467. reliquis exemplo sit. 746. et 747. etc.
Progymnasimatum natura et diversitas ex Aphthonio. 258. 259.
Pronuntiatio, et vocis gestuumque moderatio oratori necessaria. 193
Prudentia oeconomica, politica, regnativa, et militaris. 57
Pudor quid sit, et quomodo incutiendus. 114
Pugnae militaris ad Thrasymenum descriptio. 326. ad 329.
Purgatio a crimine quomodo instituenda sit. 70
Religionis Siciliae laus a fertilitate. 735
Religio quid, qualisque sit virtus. 58. 59. neglecta a Clodio. 853. etc. a Gallis. 863
Rempubl. bene administrare laudabilius, quam solitariam vitam agere. 424. ad 428. studium bene administrandi. 804. 806.
Reipublicae conservatio Deorum beneficio. 822
Res urbanas administrare, quam bellicas laudabilius est. 462. etc. quomodo administrandae sint. 466
Sacrilegium Verris exaggeratum. 652. 653. etc. Gallorum. 863
Saltatio virum gravem non decet. 899
Sceleratorum hominum descriptio, et cum probis collatio. pag. 911. et 914.
Seditio turbatae civitatis. pag. 772. Unde nascatur. p. 800. in Apologo membrorum. 280. et seq.
Senectus virium defectum animi vigore compensat. 5. 10.
Servitus misera est suis parere cupiditaribus, et opibus et honori. 439. ad 442.
Sub Diabolo gravis in Apologo equi. 287
Sobrietas quid, qualisque virtus sit. 63
Societas prava adolescentibus inprimis vitanda. pag. 461. ad 463.
Spes quid sit et quomodo concitanda. 108. et seq.
Status vitae cuilibet ingenio idoneus deligendus est. 399.
Stylus et character dicendi diversus, et quis optimus. 180. 181. et seq.
Submissio quid qualisque virtus sit. 65
Superbi descriptio. 767. et seq.
Surditas non facit miserum. 395
Temperantia quid, qualisque virtus sit. 63
Templi vastator. 664
Testimoniis Gallorum minime credendum. 860. etc.
Tributorum onera subditos ad rebellionem incitant. 407. 408. 409. Novi Domini augent fere Tributa, in Apologo vulpis. 285. et seq. Novis Titulis male extorquentur. 879
Tristitia quid sit, et quomodo concitanda. 107
Tyranni metuunt dum metuuntur. 410. ad 414. non coluntur nisi ficta amicitia. 438
Vanitas humanae gloriae. 318. et seq.
Venationis studium honestum. 1750. etc.
Verres Praetor Siciliae a Cicerone ob flagitia insigni elo
Virtutum Cardinalium brevis persuas partes descriptio. 58. 61. 63.
Virtus Stoicis ad beate vivendum sufficir. 422. etc.
Vita activa contemplativae praeferenda. 428. ad 435.
Voluptatis sectatores denique male pereunt. 304. ad. 307.
Voluptas bestialis est corporis. 326. et 529. ad 510. noxia omnibus. 375. etc. Sua illi satietas inest. p. 454. Saepe non satiatur. p. 459. et seq. Sapientiae inimica. 458
Voluptas honesta ad egregia praestanda impellit. p. 307. ad 311.
Utile quid sit et noxium. 66
Utilitatem adsque honestare sectare turpe est. pag. 468. ad 472.
Urbis Babylonis descriptio. p. 321. etc. Sagunti. p. 322. ad 326. Syracusarum.
Urbis oppugnatio et propugnatio. p. 323. Vi intercepta. pag. 325.
Ut quaedam properato et inconstanti typothetarum labore impressa sunt, ita erratis non vacant. Ad quae hodie tamquam ad scopulum plerique scriptorum alliduntur, ut non nisi quassata nave portum subeant. Non vacabat modo huc ad syllabum conferre male divulsa. Pleraque eiusmodi sunt, quae a quolibet non omnino rudi discerni possint. Illud obiter moneo: Exemplum 3. quod p. 770. pro Poetis adducitur male transpositum, spectare ad genus demonstrativum. In pag. vero 968. lin. 26. quaedam verba omissa totum sensum destruere; ideoque sic legendum. Hoc animo semper fui, ut invidiam virtute partam, gloriam non invidiam putarem.