CAMENA Early Modern Latin Texts

PALAESTRA ORATORIA Praeceptis et exemplis Veterum lectissimis instructa. Et nova methodo IN PROGYMNASMATA ELOQUENTIAE atque EXERCITATIONES RHETORUM proprias, ad lectionem simul et imitationem distributa, Cum RESOLUTIONE, ET ARTIFICIO Tullianarum Orationum adiuncto. AUTORE R. P. IACOBO MASENIO e SOCIETATE IESU. [gap: illustration] COLONIAE AGRIPPINAE Apud HERMANNUM DEMEN subsigno Monocerotis, M. DC. LXXVIII.

HISTORIA Vitae et Scriptorum CICERONIS. CAPUT I. Adolescentia transacta, einsque studiae.

I. MArcus Tullises Cicero, Romanae eloquentiae princeps, natus est, una cum Cn. Pompeio Magno, anno Urbis Conditae 647. ante Christum 103. Q. Servilio Caepione et C. Attilio Serrano Coss. in Villa Arpinate, tertia Ianuarii die, Patre M. Tullio Cicerone, equite Romano, et Helvia Matre, quae citra pariendi dolores (si Plutarcho fides est) hunc filium enixa creditur. Magnam prima aetate spem sui concitabat, tanra erit in puero, cum docilitas, tum ingenii acrimonia. Hinc aequalium erga illum studia amorque exarsere, quieum, tamquam suae aetatis Principem ambire, adhaerescere lateri, ex ore pendere, in plerisque applaudere, grandes etiam natu adingennexplorationem nonnumquam accersere. Nec mirum: cum nihil subito magnum, et qualis olim futura sit arbos, iam tumin primis plantarum surculis emineat. Instructorem pueritiae suae in liberaliaritium disciplina primum nactus est Archiam Poetam, qui C. Mario et Q. Lutatio Catulo Coss. Romam delatus, quinto Ciceronis nati anno,

Graecis illic literis imbuere iuventutem coepit. Etenim Tullius auctoritate doctissimorum hominum detentus est, ne L. Plotio Latiae linguae Professore uteretur; quod Graecis exercitationibus alimelius ingenia crederent, ideoque et plotium Cicero (apud Suetonium) primum se puero Romae Latinae eruditionis gymnadem aperuisse est auctor.

2. Exacta has inter artes pueritia Cicero, praetextam virili toga, decimo et septimo aetatis anno, L. Iullio Caesare et P. Rutilio Lupo Coss. commutavit. quando iam eo eruditionis processerat, ut Arati Graeci Poetae de caelo stellisque carmina verterit, cuius etiamnum laboris argumentum aliquod superat. Verum iam ante poema quodpiam, sub Glauci Martini titulo, vulgaverat, quod multis integrum saeculis, nescio qua denique incuria perierit. cui firmato iam cum annis ingenio plura adiecit, ut Phoenomena, Prognostica, Alcyones, Limona, Marium, Libros de suo Consulatu tres, et facetum unum in sua libellum tempora. Sed ligatae orationis non par, cum soluta disserendi facultate, gratia, minoris custodiae venerationisque curam meruit. Et vero minus cidem temporis studiique impensum, cum adforensem illam dicendi exercitationem toto pectore incumberet. Subiecit stimulos eloquentiae honorisque cupido, illa dicentium pro Concione, atque in quamvis partem ducentium vulgianimos, non communis gloria. Ergo praestantissimos suae aetatis Oratores audire indies, commentari, legere, scribere etiam; veribo, experiri omnia ad profectum perfectionemque cmolumenta. Nec minor voluptatum hostis, quam literatum amicus; quod probe nosset Veneri cum Musis societatem numquam esse diuturnam. Quo consilio nec licitis quidem corpus oblectationibus indulgebat, atque a conviviis iucundaque familiarium consuetudine sese ad aliquem studiorum secessum abstrahebat, ratus ea homine magis digna esse, quae animum potius, quam ventrem pascerent.

3. Ut vero illam iuris scientiam, quae Oratori bono convenit, non ignoraret, Pater illum Q. Mutio Scaevolae adiunxit post depositam iam praetextam, noluitque ab illius lateie ac disciplina absistere. Nec multo post tempore Philoni Academiae principi, Athenis ad Romanos bellorum iniuria eiecto, sese Philosophicis institutis

erudiendum tradidit. quo studio mirum est, quantum oblectatus fuerit, quantumque profecerit. Plutarchus tamen eundem Ciceronem sub Sylla legatione perfunctum anno aetatis 18. belloque Marsico interfuisse meminit. Interea pestilens illa Romanae Reipublicae inter Marium et Syllam aemulatio, quae ex bello Iugurthino (cui uterque praefuit, anno natali Ciceronis) ortum duxerat, in civilem seditionem exarsit, cum uterque Mithridatici belli praefecturam ambiret. Quam dum Sylla potentior, profugo Mario occupat; hic iute civitatis Italicis populis obtato, urbem ingenti exercitu victor ingreditur, totamque caedibus polluir. quando Romani tria summorum Oratorum capita M. Antonii, Q. Catuli, et Crassi pro rostris posita cum gemitu adspexere, anno U. C. 666. Sed quinquennio post, Mario iam in septimo Consolatu vita functo, Sylla rebus cum Mithridate in Asia compositis exercitum urbi admovet, Marianisque praelio victis, foediorietiam laniena universam pene urbis nobilitatem aut exstinguit, ave certe novo exemplo proscribit. Cn. Pompeio, qui et Carbonem Consulem et Hiarbam Mauritaniae Regem Marianarum partium fautores superaverat, cognomentum Magni, et triumphum (quamvis equiti et privato) decrevit, ipse sibi statuam cum inscriptione, Syllae Imperatorifelici, pro rostris collocari passus est, et centum iam annis intermissam Dictaturam resumpsit, neque contemnendis Rempublicam legibus rursum constituit, ac subinde velut officio abunde functus Dictatoris imperio decessit. Nulla remagis admirandus omnibus, quam quod regere pos. set tantae ambitionishomo, et noluisset. Cicero inter has tempestates minus iactatus est, quod ad quietiora sese studia, tamquam in portum subduxisiet. Nam et Miloni Rhodio summo causarum actori magistroque operam dedit, et Diodatum Stoicae Philosophiae hominem familiarem domi, ad dialecticen capescendam, aluit, neque inter haec declamatoria illa dicendi exercitatio, qua publicae sese aptaret, defuit. Hanc cum M. Pisone, aut Q Pompeio, aut allo quopiam studiorum vel aemulo, vel observatore, suis indies horis, frequentabat. Ita excultus anno aetatis 26 primam coram Aquillio Iudice causam aggressus, Quinctium defendit, M. Tullio Decula, et Cn. Corn. Dolabella Coss.

se in bonorum illius possessionem, edicto Praetoris P. Burrienni, immisit, ac post dies 30. proscribi eadem iussit: Quod a Quinctio debitore suo Vadimonium desertum assereret. Verum Sex. Alphenus Quinctii Procurator sese obicit, impetratque prorogationem, dum Quinctius ad Vadimonium Romae se praesens sisteret. Lapso iam anno Quinctius adest. Postulat Naevius; ut iudicatum solvi satisdaret. Praetor P. Dolabella, aut satisdandum, aut responsionem praestandam decernit: ni bona ex edicto possessa non essent. Praestat Quinctius sponsionem. C. A quillius Iudex causae datur, Assessoribus. L. Lucullo Quintilio et M. Marcello, apud quos Cicero contendit: bona Quinctii ex ed cto a Naevio possessa non esse, Hortensio repugnante.

5 Proximo ab hoc anno in arenam lucemque fori publicam produire ausus, Sexi. Roscium Amerinum parricidii accusatum, praesidioque omni ob Syllace metum destitutum tuitus est. L. Corn. et Sylla et Q. Caecil. Metello Pio Coss.

Causa erat. Subiecerat hastae Patris ROscii, tamquam proscripti, bona Dictator Sylla, quae huius libertus Chrysogonus duobus milibus nummum emerat, cum Sextus illa sexagies esse demonstraret. Quocirca Chrysogonus de parricidio eum differt.

2. In audaciam duorum Rosciorum, Capitonis et Magni, hoc patricidium, multis suspicionibus, transfert.

3. Chrysogoni potentiam invidiose exag tat. Tantum porro Victor ab ea causa commendationis habuit, ut nulla esset, quae in ipsius patrorinio dignanon videretur. quod ipse de se in Bruto confitetur.

6. Sub hoc tempus Cicero iam natus annos 28. postquam Arretinae Mulieris libertatem vivo adhuc Sylla (ut ait pro Caecinna) contra hominem disertissimum Cottam defendisset, in Asiam concessit. quod, ut erat gracili infirmoque corporis habitu, amici ab illa contentione dicendi recedendum suaderent. Ergo et ab aetate mutuaturus vires, et ab experientia moderationem, Athenas nobilissimam Oratorum palaestram adiit. ubi et Antiochum Academiae facile principem, et Demetrium Syrum egregium dicondi Magistrum sibi excolendo adhibuit. Neque

acquievit, sed quos fama totius Asiae efferebat, his sese adiunxit, ut Meneppo Stratonicensi disertissimo homini, Dionysio Magneti, Aeschylo Cnidio, Xenocli Adramiteno, Rhetorum id temporis locique nobilissimis. Ita tamquam sedula apis Citero delegit ex illorum Oratorum flore quidquid esset suavissimum efficacissimumque. Nullus tamenille perinde ut Molo primae iuventutis Romae institutor placebat, quare eundem Rhodi ea tempestate versantem invisit. Hic luxuriantem, et iuvenili quadam licentia redundantem dicendi copiam coercuit, et virili quadam maruritate instruxit. Ut Romamille se biennio post, multo ad hanc facultatem pararatior, receperit; cum et vires lateribus, et voci accessisset moderatio. Duo tum excellebant Oratores (Ciceroni fere in Bruto verbis utor) qui illum imitandi cupiditate incitarent, Cotta et Hortensius, quorum alter remissus et lenis, et propriis verbis comprehendens solute et facile sententiam: alter ornatus, acer, verborumque et actionis genere commotior. Itaque cum Hortensio sibi magis Cicero arbitrabatur rem esse; quod et dicendi ardore pronior, et aetate esset coniunctior. Etenim viderat in iisdem causis, cum Cotta Princeps adhibitus esset, priorestamen agere partes Hortensium. Acrem enim Oratorem, incensum, et agentem, et canorum, concurlus hominum, forique strepitus desiderat. Unumigitur annum cum rediisse ex Asia, tum alias nobiles causas egit, tum Roscium Comaedum defendit.

7. Causa haec statuitur. C. Fannius Chaereaservum suum Panurgum, Roscio tradiderat arte instruendum histrionica, ea lege, ut quem instructus quaestum faceret, is sibi cum Roscio communis esset. At Panurgum iam institutum Q. Flavius Tarquiniensis interemit. In hac causa Fannius, Roscio volente, cognitor est constitutus, qui Fluvium iudicio damni iniuria dati persequeretur. Interea Roscius cum Fannio transegit HS. centum milibus. certamque ex ca Fannio pro labore pecuniam pendit. ea tamen cautione, ut si quid ex Flavio ipse etiam ob amissum servum pecuniarum exigiret, eius dimidium cederet vicissim sibi. At Fannius post triennium de Flavio nihil assecurus, Roscium in ius vocat, ac dimidiam ex HS centum milibus partem sibi postulat; quod Roscium de retota cum Flavio transegisse contenderet. Cicero vero a causatum debiti enumeratione nihil societatis nomine a Roscio

exigi posse evincit. Acta est haec causa anno Urb. C. 677. Ciceronis 31. Cn. Octavio et C. Scribonio Curione Coss.

Ethaec fuere Oratoris nostri in iuvenili aetate ad eloquentiam, et subsecutos eandem honores, quaedam veluti progymnastica.

CAPUT II. Virilis aetas inchoata eiusque studia.

9. HIs exercitationibus iam cognitus Vulgo Cicero, et ceterorum aemulatione Oratorum provocatus, ad dignitatem in Rep. aliquam coepit aspirare, a qua non ignorabat suum orationi pondus auctoritatemque accedere. Itaque simul quaesturam Cicero, Consulatum Cotta, aedilitatem petiit Hortensius. Interim dum Cicero quaestor admissus in Siciliam, et Cotta ex consulatu profectus in Galliam est, princeps et erat et habebatur Hortensius. Hac quaestura ita Cicero defunctus est, ut licet frumenti in summa annonae caritate maximum Romam numerum destinarit, ipse tamen suae nihil cupiditati, vix etiam naturae necessitatique quod satis est, indulgeret; ideoque negotiatoribus comis, mercatoribus iustus, municipibus liberalis, sociis abstinens semper visus fuerit. (ut Verr. 2. et 7. testatur) Evoluto hoc annuo munere, domum ea spe rediit, ut omnia sibi populum Rom. amplissima delaturum crederet, ideoque non mediocriter consternatus animo Puteolis est, cum quidam ex eo quaereret (tamquam functionis Ciceronis demandatae nescius) nunquid

veniret Roma, et quid ex urbe adferret novorum? Sed cum illa iam dicendi facultas habere maturitatem quandam suam (ut in Bruto loquitur) videretur, in plurimis causis versatus est) dum annum 36. aedilitati petendae requisitum attingeret; quam prior ceteris adiit, totius populi suffragatione.

6. Ante hac Siculorum defensionem contra Verrem suscepit, qui triennali praetura in Sicilia post Ciceronem versatus, rarae illam libidinis, avaritiae, et crudelitatis exemplis compleverat, ut iccirco Caecilius Niger origine Siculus, et Iudaicae religioni obnoxius, eius accusationem ambiret. Quo circa cum legibus cautum esset. Ut si reo commodum sit, de accusatore instituatur deliberatio. Divinatio in Verrem, de accusatore instituen do praemissa est. In qua hac usus est divisione Cicero, ut spectandum 1. doceret; a quo maxime agi velintii, quorum de ultione quaeritur. 2. a quo minime velit is, qui accusatur. Ita reiecto Caecilio (quid enim ait Cicero, Iudaeo cum Verre?) causa ad Tullium delata est, Patrono Verris Q. Hortensio, quem cum anno subsequenti consulatum aditurum praevideret, cum Q. Caelio Metello eiusdem Verris fautore; collectis propere Siculorum testimoniis, sub M. Licinio Crasso et Cn. Pompeio magno Coss. Verrem aggressus, primo die magno testium numero producto, Verris defensoribus non modo spem victoriae, sed et defensionis abstulit voluntatem. Exponit hoc suum properatae accusationis Consilium ipse Cicero Actioneprima, additque cohortationem Iudicum, qua incorrupte iudicandum esse contendit; minis etiam adversarios corruptioni intentos terret. Qua Oratione ipse se Cicero in Actione secunda hoc assecutum esse affirmat, ut hora una, qua coepit dicere, reo spem iudicii corrumpendi praeciderit. Hac vero Actione convictus ita Verres, est spontaneo ipse sese exilio multarit, in quo senium, mortemque, a triumviris demum etiam proscriptus, oppetiit.

Reliquas Verrinas scripto tantum complexus, nequod lineamentum improbi hominis non exprimeret. Quas ita partitus est, ut postquam in actione secunda (quae Liber. I. accusationis inscribitur) Verrem de flagitiis ante Siciliensem praeturam, in quaestura, legatione, et praetura, urbana admissis, accusasset, Libro secundo (quae est Verrina tertia)

criminum Siciliensium in iure dicundo commissorum reum ageret, Libro tertio rationes de frumento vel colligendo, vel emendo aestimandove male administratas continet. Libro quarto de signis aureis, marmoreisque, picturis, aliisque rei familiaris ornamentis, passim sublatis, tractat, Libro quinto itinera ipsius luxuriae, rapinarum et suppliciorum in homines innoxios plenissima complectitur.

10. Ita ante Hortensium, summum id temporis Rom. Oratorem, Cicero aestimari coepit, praesertim cum is (ut hic in Bruto loquitur) post consulatum (fortasse quod videret ex Consularibus neminem esse secum comparandum, negligeret autem eos, qui Consules non fuissent) summum illud suum studium remisit, quo a puero fuerat incensus: atque in omnium rerum abundantia voluit beatius, aut certe remissius vivere. Ita primus, et secundus, et tertius annus multum detraxit quasi de picturae veteris colore. Longius autem procedens, et cum in ceteris eloquentiae partibus, tum maxime in celeritate, et continuatione verborum adhaerescens, sui dissimilior, quotidie videbatur. Cicero autem non desistebat, cum omni genere exercitationis, tum maxime stylo suum illud quod fuerat assecutus augere. Atque in hoc spatio, et in his, post aedilitatem, annis, Praetor et primus, et incredibili populi voluntate factus est. Nam cum propter assiduitatem in causis et industriam, tum propter exquisitius et minime vulgare orationis genus, animos hominum ad se dicendi novitate converterat. Neque id mirum. Nemo enim erat ceterorum, qui videretur tantum studuisse literis, quibus fons perfectae eloquentiae continetur: nemo qui Philosophiam complexus esset matrem omnium benefactorum, beneque dictorum: nemo qui ius civile didicisset, rem ad prucatas causas et ad Oratoris prudentiam maxime necessariam: nemo qui ita breviter arguteque, incluso adversario, laxaret Iudicum animos, atque a severitate paulisper ad hilaritatem risumque traduceret: nemo qui sic dilatare posset, atque a propria ac definita disputatione hominis ac temporis, ad quaestionem communem universi generis orationem traduceret: nemo qui inflammare ad iracundiam magnopere Iudicem, nemo qui ad fletum posset adducere: nemo qui animum eius (quod unum Oratoris est maxime proprium) quocumque re

postularet, impelleret. Itaque cum iam pene evanuisset Hortensius, et Cicero sexto post illum anno Consul factus esset, revocare sese ille ad industriam coepit, ne cum pares honore essent, aliquare Tullius superior videretur. Sic duodecim post Ciceronis consulatum annos, in maximis causis, cum alterum sibi anteferret alter, coniunctissime versati sunt, consulatusque Tullii, qui Hortensium primo leviter perstrinxerat, idem illos rerum a Tullio gestarum, quas Hortensius admirabatur, laude coniunxit. Maxime vero perspecta est utriusque exercitatio, paulo antequam perterritum hoc armis studium conticuit; cum lege Pompeia, rernis horis ad dicendum datis, ad causas simillimas inter se, vel potius easdem veniebant quotidie.

11. At si quaerimus, cur adolescens magis floruerit dicendo, quam senior Hortensius: causas reperiemus verissimas duas. Primum, quod genus erat Orationis A siaticum adolescentiae magis concessum, quam senectuti. Genera autem Asiaticae dictionis duo sunt: unum sententiosum et argutum, sententiis non tam gravibus et severis, quam concinnis et venustis, aliud autem genus est, non tam sententiis frequentatum quam verbis volucre atque incitatum, nec flumine solum orationis, sed etiam exornato et faceto genere verborum. Haec autem (ut dixi) genera dicendi aptiora sunt adolescentibus, in senibus gravitatem non habent. Itaque Hortensius utroque genere florens, clamores faciebat adolescens. Habebat enim Menecleum illud studium (a Menecle Oratore Graeco celebratum) crebrarum venustarumque sententiarum, in quibus erant quaedam magis venustae dulcesque sententiae, quam aut necessariae, aut interdum utiles, et erat oratio cum incitata et vibrans, tum etiam accurata et polita. Non probantur haec sensibus. Erat tamen excellens iudicio vulgi, et facile primas tenebat adolescens. Etsi enim genus illud dicendi auctoritatis habebat parum: tamen aptum esse aetati videbatur. Et certe, quod et ingenii quaedam forma lucebat, et exercitatione perfecta erat, verborumque adstricta comprehensio, summam hominum admirationem concitabat. Sed cum iam honores et illa senior auctoritas gravius quiddam requireret, remanebat idem, nec decebat idem. cumque exercitationem studiumque dimiserat, quod in eo fuerat acerrimum, concinnitas illa, crebritasque sententiarum

pristina manebat; sed haec vestitu illo orationis, quo consueverat, ornata non erat. Haec de se atque ipso Hortensio in Bruto Cicero: Sed nunc ad Tullianas actiones revertamur.

Anno aetatis 38. Urb. C. 684. quo Cicero Aedilis curulis fuit cum M. Caesonio, Capitolium superiorum annorum consumptum incendio a Q. Catulo magna laude instauratum est; Cicero vero pro Fonteio dixit Q. Hortensio et Q. Caecil. Metello Coss.

12. Causa talis est. Tenuerar M. Fonteius Provinciam Galliae per triennium Praetor, quam, quod aere alieno oppressisset, quodque ex viarum munitione et vini portorio novum quaestum instituisset, iccirco a M. Pletorio, subscribente N. Fabio Sanga, Gallis testificantibus accusatus, et repetundarum reus factus; a Cicerone vero defensus est, co tempore, quando abrogata iam lege Cornelia (qua Senatoribus tantum iudicandi potestas delata erat) per legem Aureliam (quam L. Aurelius Cotta superioris anni Praetor tulerat) Equitibus quoque et Tribunis aerariis iudicare concessum est.

13. Altera causa Ciceronis pro A. Caecina eiusdem pene temporis esse videtur. Haec talis erat argumenti. Cesennia M. Fulcinii Tarquiniensis uxor, mortuo viro bonorum usumfructum una cum filio haerede obtinuit, sed et hoc mortuo, auctione bonorum constituta, Cesennia fundum ex iis bonis de sententia amicorum emit. Verum cum id negotii Sext. Aebutio dedisset, ei tamquam emptori addictus fundus est. Cesennia cum non multo post A. Caecinae nupsisset, illum vita decedens haeredem instituit. Ergo Caecina fundum occupare conatus est, adversus Aebutium sibi illum ut proprium vendicantem. eo consilio, ut si agro deiceretur, interdicto unde vi, Aebutium postularet. Sed prohibitus ab armatis Caecina ne posset ingredi, interdictum de armatis hominibus a Dolabella Praetore impetravit, ut unde deiectus esset, eo restitueretur. Aebutius restituisse se dixit, in eamque rem sponsio facta est, de qua re iudices a Praetore dati sunt Recuperatores (qui erant privatarum causarum decisores) Tota haec quaestio definitionis est, anscilicet interdicto de vi teneatur etiam is, qui non deiecit de fundo, sed ab eius ingressu prohibuit? Hoc Ciecero post causae totius expositionem, diserte contendit.

Anno aetatis 40. cum septem aliis Cicero, praelatus tamen omnibus, Praetor est designatus, cuius munus cum anno insequenti, quierat Urb. C. 687. adiisset, Quaestioni de pecuniis repetundis praefuit, in qua caste integreque versatus C. Licinium Macrum, hominem et privatis opiniobus potentiaque, et Crassi opulentissimi viri amicitia, et nobilitatis fretum gratia, reum pronuntiavit. Sententia Macro in tot praediis amicorum tam inexspectata, ut is iudicio nondum finito, exillo domum sese subduxerit, mutatoque rei habitu ac tonso capite, tamquam absolutionis securus, rur. sum inde pedes efferret, cum Crassus illi obviam factus tristissimum damnationis nuntium tulit, quo ita consternatus est, ut animi aegritudine in corpus transfusa, febrim primo, ac deinde mortem contraxerit. Quod incredibili ac singulari populi voluntate acceptum est, cum plus apud Ciceronem verum crimen et leges, quam gratiam hominis valuisse intelligeret.

14. Orationem, pro lege Manilia in Pompei favorem lata, hoc anno 41. M. Aemil. Lepido et L. Volcatio Tullio Coss. Cicero habuit. Haec eius occasio. Tulerat C Manilius Tribunusp, legem seu plebiscitum, ut Pompeio belli maritimi reliquias in Cilicia persequenti, Asiaticae quoque provinciae, bellum piraticum ac Mithridaticum (quod Lucullus 7. annis cum laude administrarat) committerentur. Quam legem cum Q. Catulus et Hortensius dissuaderent, suasit obtinuitque Cicero, quod bellum hoc Mithridaticum et genere necessarium, et magnitudine periculosum Cn. Pompeius, in quo summa esset scientia rei militaris, virtus, auctoritas, et felicitas, optime in ceteris administraturus videretur. nec spes fefellit. Nam Pompeius multis iam ante militiae pugnis victoriisque nobilitatus fuerat, ut qui Syllae auspiciis Carbonem Marianae factionis Consulem in Sicilia, Hiarbam Regem in Africa, Perpennam earundem partium Ducem in Hispania, Spartaci gladiatoris hominis reliquias confecit in Italia. Consul postea novo exemplo creatus, priusquam quaesturam, praeturamque inferioris ordinis officia adiisset. Hic igitur deinde post fractas debellatasque in Cicilia piratarum vires, adversus Mithridatem Ponto rursum, pulso Lucullo, fretum, tanta virtute pugnavit, ut intra annum regno Ponti spoliaret, quod deinde in Provinciae

formam redegit. Tigranem Armeniae Regem Syriae Phoeniciaeque amissione multatum, in fidem recepit. Mithridates profugus, cum aliorum armis ferox, atque in proprios filios crudelis, in hostem iuxta atque amicum caedibus infestis grassaretur, a Pharnace filio obsessus, animam, quam veneno assuefactus vix poterat, ferro Gallici Ducis extorsit. Interea dum Aristobulus et Hyrcanus Alexandri Regis Iudaeorum filii, de regno infestis odiis armisque disceptant, Pompeius arbiter controversiarum postulatus adfuit, quem cum deinde imprudenter Aristobulus lacesseret, Hierosolymam vi occupat, muros urbis subruit, atque in templi adyta ingressus sacrilegas ab omni thesauro manus abstinuit, Hyrcanoque sacerdotium ex legato patris destinatum reliquit. Verum Iudaeam pop. Rom. stipendiariam esse iussit, Antipatro Procuratore gentis relicto. Aristobulus Romano triumpho reservatus est. haec modo de Pompeio sufficiant.

15. Cicero inter haec sua in Praetura, A. Cluentium Avitum de Veneno Oppianico Vitrico suo propinato accusatum defendit contra T. Actium, apud Iudicem Q-Vocanium. Priusquam tamen ad hoc crimen descenderet, Cluentium longa defensione, ab infamia purgat, qua L. Quinctius eum ante annos octo corrupisse pecunia Iudices dictaverat, quando Oppianicum iudicio superavit.

Catilina hoc eodem anno ex Africae Provincla Romam Consulatus petendi gratia profectus, cum repetundarum reus ageretur, honoris spe, insperata deiectus ignominia, ultionem a Consulum futurorum caede petere constituit. Unde turpissimae coniurationis cum P. Antonio, C. Pisone et P. Sylla initium ductum est. Cui etiam praelusisse sequentis anni prodigia videntur; quando et Capitolii turres de caelo percussae sunt, et simulachra Deorum suis vulsa sedibus, et veterum ipsiusque adeo Romuli tactae, aut deiectae fulmine statuae, aereae etiam legum tabulae caelesti igne liquefactae. Sed Catilinae indignationem fregit Consulis L. Manl. Torquati (qui cum L. Aurelio Cotta fasces prehenderat) si non vera, at simulata benevolentia, quando Catilinae repetundarum postulati, adversus P. Clodium, defensionem suscepit. In qua tamen Clodius non veritate causae, sed vi pecuniarum victus, Catilinae concessit. Porro Cicero ex

Praetura in Provinciam abire noluit; quod ad consulatum sibi viam aperiri cerneret, quem anno sequenti, qui Urbis erat 669. una cum L. Sergio Catilina, C. Antonio, P. Sulpitio Galba, L. Cassio Longino, Q Cornificio, et C. Licinio Sacerdote petiit. In his cum Catilina et Antonius largitionibus sibi aditum sternerent, ideoque Senatus censuisset, ut lex ambitus, aucta etiam cum poena ferretur, intercedente, ne fieret, Q Mucio Orestino Tribp. Cicero in toga candida adversus Catilinae et Antonii ambitionem, gravissimam orationem habuit (cuius etiamnum fragmenta apud Asconium suppetunt) quae loco sententiae apud senatum valuit. C. Iulio Caesare, et C. Martio Figulo Coss. Catilina tamen qui permultos a Sylla proscriptos occiderat, quaestione de Sicariis a C. Caesare instituta, in iudicium adductus, Torquato iam non favente, L. Lucullo etiam adversante, absolutus tamen est, quod minus illorum auctoritas ponderis, quam Catilinae pecunia habere videretur.

Lex agraria hoc tempore a P. Servilio Rullo Tribp. permulgata est. Qua constitutum est, ut decemviri, summa cum potestate, crearentur, qui et Italiam, et Syriam, et ea universa, quae recens Pompei Magni virtute Rom. imperio accesserant, suo iure administrarent, venderent aut dividerent, quidquid populo Rom. ex publico deberetur, Colonias deducerent, eicerent admitterentve ad Magistratum exules, pecuniam ex aeratio sumerent, milites pro necessitate conscriberent, alerentque, ac iudicarent de omnibus, Tanta erat Romanorum in suos ex alieno liberalitas.

CAPUT III. Media aetas, eiusque studia.

18. Adversus Serg. Catilinam eiusque coniuratos orationibus quatuor pugnavit, illum urbe eiecit, ex his aliquot interfecit, Patriam liberavit, ideoque Patriae Pater dictus est.

20. P. Corn. Syllam coniurationis accusatum propugnavit. Adversus Clodii improbitatem, testis stetit.

22. Clodius ut Tribp. esse posset, ex Patriciis ad plebeios transiit, Cicero ruri versatus est.

24. Caesari decreta Gallia a consulatu est per quinquennium, in qua legationem frustra Ciceroni obtulit, quem lege offendit agraria.

I. COnsul una cum C. Antonio electus omnium suffragiis Cicero, anno aetatis suae 44. Urbis Cond. 690. summa dicendi auctoritate populum Senatumque pro arbitrio moderatus est, quamquam eo tempore fascibus Consularibus potitus est, quo nihil adversi esset, quod non probi metuerent, et improbi exspectarent, cum sortitus collegam Tullius esset Antonium voluntate ac moribus dissimilem, Catilinae amicum, Agrariae legis fautorem, possessionibus per Italiam una cum Tribunisp. dividendis intentum. Hunc igitur Cicero multa in Rep. molientem, patientia atque obsequio suo mitigavit. Provinciam Galliae Senatus auctoritate, exercitu pecuniaque optime instructam, reclamante licet pro concione populo, Antonio cessit. Nihil vero prius habuit, quam ut inito consulatu Senatum et bonos omnes legis Agrariae maximarumque largitionum metu liberaret. Quare primam in Senatu contra legem agrariam et Servil. Rullum suasionem instituit, cuius initium, de creandis decemviris, intercidit; ceteris ostendit, neque aliorum agrorum venditionem Reip. utilem; neque aliorum emptionem iustam necessariamque; neque deductionem Coloniarum in agrum Campanum Rom. populo suadendam. Omnia Rullum ad privatae cupiditatis avaritiam, et metuendam Romanis potestatem referre. Qua oratione ita legislatores conterritos asserunt; ut nihil contra aut dixerint, aut moliti sint.

Cicero igitur Senatum sequi iubet, progressusque ad populum oratione altera tantum potuit, ut rem ad vulgi licet emolumenta, eiusque favorem excogitatam, lege agraria rursum antiquata, dissuaserit. Nam et decemvirorum potentiam, et Coloniarum deductionem, et venditionem emptionemque agrorum docuit spectare ad tyrannidem,

quod omnia decemviris cum summo permittantur imperio. Cum vero deinde Rullus Ciceronem criminaretur: ut si Syllanae tantum factionis hominibus adhaeresceret, ne attributi eis agri eriperentur. Tertiam ad populum orationem habuit, defensionem sui, et retorsionem criminis in adversarium continentem. Altera, quam Cicero pro Roscio ad populum in aede Bellonae convocatum dixit, Oratio non extat. Sibilis illum in theatro populus, equestris ordo e diverso plausibus excipiebat, ob legem Theatralem latam, quam sibi, ob inducta sedium discrimina, populus adversari credebat. Verum Cicero in theatrum progressus populum ad aedem Bellonae convocatum, tanta auctoritate, compescuit; ut reversus eidem Roscio cum Equitibus plauserit. Tanta eloquentiae vis est, ad effrenatos animorum impetus facili tranquillitate componendos, praesertim cum ad verborum pondus dignitas Oratoris accesserit.

17. Quarta Oratio Consularis pro C. Rabirio suo etiamnum argumento, quam vis mutilo, superest. Hic perduellionis reus e T. Labieno factus est, eo nomine, quod L. A. puleium Saturninum ante annos 36. in civili motu occidisset. Nam cum Saturninus Tribunatu, per parricidium (favente C. Mario) adito, per vim legem tulisset Agrariam, simulque C. Memmii canditati caede, Servil. Glauciam Consulem urbi voluisset obtrudere; Senatuscons. factum est, ut providerent Consules: ne quid Resp. detrimenti caperet. Quod erat extren um in malis remedium quaerere. Igitur Saturninus et Glaucia, tamquam seditionis auctores, statim sunt interfecti, cum quibus et Q. Labienus accubuit, Titi Labieni patruus. Hic igitur fretus hoc tempore C. Iulio Caesare fautore atque impulsore, Rabirium ut caedis auctorem aggressus est. Resque ex voto primum cecidit, cum inter duumviros Iudices in tali causa creari solitos, ipse C. Iulius et L. Caesar fuerit, ideoque tam cupide ab his damnatus sit, ut Rabirio ad populum provocanti, nihil aeque ac Iudicis acerbitas profuisse visa sit. Sed et vitium illud constitutioni horum Iudicum intervenerat, quod duumviri illi non a populo, ut moris erat, sed a Praetore creati essent. Populo itaque appellato, comitia centuriata, quibus de perduellione iudicari solebat, in campo Martio habita sunt, ubi Cicero in defensione C. Rabirii in omni genere

amplificationis exarsit, docuitque innocentem Rabirium, tum quod Senatus imperio paruerit, tum quod Rempubl. tuitus, cum aliis bonis civibus, fuerit.

Una subinde alteraque Oratio per Ciceronem habita est, quas posteritas non vidit, nam et proscriptorum fil os, lege Cornelia, a dignitatibus submovendos esse statuit; et Macedoniam sibi pro Gallia Cisalpina, Provinciae nomine, relinquendam contendit, potiori honore ad collegam Antonium delato.

18. Gravior illiac periculosior cum L. Serg Catilina pro Reipubl. salute dimicatio suscepta est. Hic insana consularis dignitatis ambitione inflammatus, nihil vel pecuniis, vel armis intentatum reliquit. Quare ut hominis temeritati legibus oportunis praestruerent, M. Tullio ad Senatum referente, placuit ad poenam crimini ambitus decretam, annorum decem exilium, lege ad populum lata, addere. Catilina, qui suis Ciceronem conatibus ubique adversantem ferre ultra non posset, conducta armatorum nefaria manu, in publico Comitiorum campo, qui Martius dicitur, primo quidem Tullium interficere constituit: verum, cum semel dilatis Comitiis, semel opposita armatorum cohorte, armatus ipse Tullius, scelerati hominis consilia turbasset, denique et submissos salutandi specie, et interficiendi Ciceronem voluntate, duos Rom. equites mane aditu domus suae prohibuisset, Senatum inaedem Iovis Statoris convocavit, quo cum et Catilina singulari venisset audacia, ratus sua sc praesentia consilia Ciceronis turbaturum, hic oratione extemporanea, ira atque indignatione vim eloquentiae acuente, Catilinam, tamquam hostem Reipubl. caedem senatus, atque interitum molientem, urbe egredi iussit, ut a quo legibus tuti esse non possent, ab illo interiectis moenibus defenderentur. Idque tanto verborum sententiarumque fulmine, ut perculsus Catilina intempesta nocte, trecentorum armatorum stipatus numero, lictoribus imperiique, ut Consul, fascibus una adhibitis, in Manliana ex urbe castra concesserit.

Postridie Cicero ad populi concionem progressus, gratulatus omnibus est de hoste intestino Reipubl. submoto, docetque facile cum Manlio et virorum effeminatorum exercitu deleriposse. Senatus vero Catilinam et Manlium

hostes Romanorum declaravit, decrevitque ut Cicero urbis praesidio relinqueretur, Antonius ductis copiis in hostem iret. Coniuratorum porro in urbe reliquias per Q. Fabium Sangam deprehendit Cicero. Is enim cum esset patronus civitatis Allobrogum, horum in urbe Legatos per P. Lentulum Suram sollicitatos, literisque in Galliam revertentes instructos significavit. Igitur L. Valerius Flaccus, et C. Pomptinus Praetores a Cicerone ad pontem Milvium destinati, occupatos per insidias legatos in urbem reducunt. Hic principes coniurationis Lentulus, Cethegus, Statilius, Gabinus et Caeparius patefacti, T. Vulturcii et Allobrogum indiciis, ex Senatus Consulto in custodiam sunt traditi, quo die, qui erat tertius Nonarum Decembris Ciceroni conservatae, Reipubl. (ut nemini antea) testimonium dedit, et singulari genere supplicationis Deorum templa patefecit, sub noctem progressus in concionem Cicero (quae tertia Catilinaria habetur) et quid in Senatu actum esset proposuit, et supplicationem Diis solenni die instituendam suasit.

Cum vero Nonis Decembris Cicero intelligeret paratos esse, qui Lentulum et Cethegum perfracta custodia in libertatem vendicare constituissent, dispositis praesidiis, et Senatu convocato retulit; quid fieri de iis placeret, qui in vinculis coniurationis rei detinerentur. Primus futuri iam anni designatus Consul. C. Iunius Silanus rogatus sententiam, extremo in illos supplicio animadvertendum censuit, cui deinceps accessere multi, dum Tib. Nero. atque haud multo post gravissime Caesar, id temporis Praetor, eos publicatis bonis, per municipia in vinculis attinendos censuit, donec cum Catilina esset debellatum. Surrexit deinde Cicero, atque in utramque partem, ea oratione, quae nunc quarta Catilinaria inscribitur, ita disseruit; ut non obscure Silani iustam severitatem probaret. Et quam vis deinde ceteri assentirentur Caesari, tamen cum postremo M. Porcius Cato Tribunuspl. designatus, adhucpene adolescens, tanta animi vi atque orationis ardore in coniurationem hanc invectus esset, ut dissentientes prope de criminis societate suspectus redderet, supplicium ex huius sententia in omnes decretum est, quo in carcere de coniuratis sumpto, paucorum caede plurium capitibus consultum est. Tantoque id urbis totius plausu factum, ut velut de erepta ex supplicio republ. reduci domum sub tenebras Ciceroni accensis passim facibus gratularentur servatoremque ac

conditorem alerum patriae inclamarent. Neque Sernatus hisdefuit honoribus; siquidem, quod nulli factum antea Q. Lutatius Catulus princeps Senatus et auctor publici consilii frequentis. consensu, Patrem patriae, nuncupavit. Civicam vero illi coronam deberi L. Gellius in concione pronuntiavit. Et Cicero Nonas hasce decembres, tam sibi honorificas et reipubl. felices, frequenti commemoratione recolebat. M. Crassus testari auditus est, se, quod esset senator, quod civis, quod liber, quod viveret Ciceroni acceptum referre; quoties coniugem, domum patriamque videret, toties eius beneficium intueri. Et Cn. Pompeius cuius gratia Cicero, Mithridatico bello confecto, decem dierum supplicationem decreverat, frustrase tertium ab hostetriumphum deportaturum fuisse asseruit, nisi eius in rempubl. beneficio, dignum ubi triumpharet, locum habuisset. Catilina in agro Pistoriensi anno proximo a Q. Metello Celere, et Petreio C. Antonii legato fortissime cum suispugnans cecidit, plerisque eo loci ubi pugnatum erat occumbentibus, nullo, in praelio autfuga, intercepto. Verum L. Calphurnius Bestia, et Q. Metellus Nepos Tribpl. creati, Catilinaefautores pene sopitum reip. incendium revocassent, quorum hic quidem Ciceronem consulatu abeuntem concionis habendae potestate privavit, iurisiurandisolumfacultate concessa. Quando, cum Tullius intrepide iurasset, sua opera patriam conservatam esse; populus ad immortalem eius nominisgloriam, hoc iusiurandum iuratus ipse, una voce consensque approbavit. Neque haecpopulistudia, frequentibus Metellus invectivis, quod reos indicta causa trucidasset Cicero, potuit inclinare. Sed et Q. Lutat. Catulus iam armata rursum dissensione civium, lege lata de vi publica sanxit, et iuxta hanc P. Autronio, Ser Sylla L. Vargunteio, M. Porcio Laeca, et C. Cornel. sublato, fumantes velut in busto coniurationis reliquias extinxit, quae tamen post Consulatum Tullii D. Iunio Silano et L. Licinio Muraena Coss. evenerunt.

19. Muraenam tamen recens designatum Consulem, adhuc Consul defendit Cicero, cum ambitus a M. Portio Catone Cn. Posthumio et Serv. Sulpicio accusaretur. Quorum Sulpicius quidem competitor repulsaedolore exarsit, Cato veroseveriiuvenis ingenii iuraverat, se quencumque pecuniam dare populo cognovisset, hunc in iudicio delaturum, sed et Cicero illum iure posthabitum Muraenae, hunc vero stoica nimium severitate, spectacula conviviaque populoa Muraena exhibita censuisse asserit.

Hortensius eiusdem quoque Muraenae cum M. Crasso, defensor iudicatus tuncfuit eloquentiae laude Ciceronem vicisse, quod hic oppressus curis vigiliisque, nullam sibi antecedentis noctis quietem indulsisset.

20. Anno sequente, qui est urbis C. 691. sub Silano et Muraena Coss. pro Publ. Cornelio Sylla dixit, quem L. Torquatus duplicis coniurationis reum arcessiverat, alterius iam olim sub L. Tullo et M Lepido Coss in qua illum defendit Hortensius; alterius Catilinariae, in qua illum merito se tueri contendit Cicero, ut innoceutem et a coniuratorum societate remotum.

Sub idem tempus Publ. Clodius rarae atque insolentis audaciae iuvenis, Pompeiae C Caesaris uxoris irretitus amoribus, eiusdem in aedes, cum sacris illic bonae Deae operarentur, femineo opertus habitu sese immisit, sed ab ancilla obvium, quo tenderet, sciscitante, ex voce agnitus, nec multo post de cubiculo eiectus est Caesar igitur anno proxime insecuto, Pompeiam repudiavit, Clodium Lentulo accusatore stitit in iudicio, qui cum se eo die Roma abfuisse contenderet, Cicero adversus illum testatus est, sibi id temporis Romae in aedibus adfuisse, quo facto capitale in se ferocissimi iuvenis odium concitavit, quod, absoluto deinde Clodio, sensim inflammatum est, ut haud multo post intelligetur. Porro Q. Tullius frater Cicer. huius anni Urb. C. 692. Praetor Asiam provinciam sortitus est, eamque per triennium administravit, quo Cicero plures ad Atticum lib. 1. Epistolas dedit. Unam veropost biennium ad fratrem, in qua illi praeclarissima rectae administrationis praecepta exhibuit.

21. A. Licinium Archiam Poetam, Ciceronis olim Magistrum, cum Gracchus illi de iure civitatis obtento movisset controversiam, ita Tullius M. Puplio Pisone et M. Valer. Messala Coss. defendit, utillum et civem esse Romanum ostenderit, et illa civitate ob poetices artem inprimis dignum.

22. Insequens annus sub Coss. Q. Metello Celero et L. Afranio Ciceroni ad otium litterarium pene vacuus fuit, quo historiam consulatus sui commentario Graece edito misit ad Atticum ut ex lib. 1. epist. 16. constat, eandemque versibus per tres libros complexus est. Quotempore

Clodius rem inexspectatam omnibus machinatus, cum esset patricius ordine et Metelli Consulis propinquus, ut illa uteretur potestate tribunitia, qua L. Flavius Tribpl. hoc anno fretus Metellum Consulem carceri mancipavit; hoc primum contendit; ut, lege lata, patritiis eius quoque Magistratos capiundi facultas fieret, quod cum non obtineret, in concionemprogressus, patriciatu eiurato, ad plebem transiit. Hoc in campo Martio suffragante populo per C. Herennium Tribpl. cum esset peractum, frustra tamen Clodius Tribunatum petiit. Metello adversante, quod negaret adoptionem more maiorum rite factam, qua plebeius, nisi lege curiata, fierinemo posset. Sed nihil tam vile abiectumque Clodio erat, quod odii sui in Ciceronem explendi gratia, non prensaret, igitur plebeio sese homini P. Fonteio, et quidem natu minori, adoptandum tradidit; in qua adoptione Caesar (qui in consulatu cum M. Calphurnio Bibulo successerat) legem curiatam tulit, Pompeius auspiciis interfuit. Iam enim coniurata inter se amicitia coierant tres potentissimi civitatis Principes M. Crassus, Pompeius et Caesar. Interea Cicero, quihanc in se cudi fabam cerneret, quamvis Pompeio amico uteretur, Antii in Pompeiano, Formiano, et Arpinati a bonis studiis solatium aliquod doloris mutuabatur, pluresque ex lib. 2. a quarta ad 18. litteras misit Attico, dum hic se in Epirum transferret. Nec multo post reversus Romam Cicero, a publicis Consiliis, quae minus probabat, abstinens, forensibus se caussis multorum patrocinio impendit, in quibus A. Thermus bis defendente Cicerone est absolutus.

23. Est et L. Valerius Flaccus Caesare et Bibulo Coss. a D. Laelio repetundarum accusatus. Hic ex praetura, quam Cicerone Consule gesserat, Asiam Provinciam obtinuerat; in qua incorrupte versatum, cum Q. Hortensio adversus plurium Asiaticorum et Romanorum testimonium contendit, longa testium refutatione, Cicero.

24. C. Iulio Caesari hoc anno P. Vatinius Tribl. obsecutus, legem tulit, dictam ab auctore Vatiniam, qua Caesari Gallia citerior cum Illyrico in 'quinquennium decreta fuit, unacum legionibus tribus, quibus Senatus quartam cum ulteriore Gallia deiecit. Quo imperio suam sensim Caesar Monarchiam est auspicatus. Iam tum enim imperandi cupidus multas in consulatu leges ferebat, quae ab illo Iuliae

appellatae sunt, quas contra auspicia latas Cicero non obscure prae. dicabat. In his etiam Agrariafuit, qua vigintiviri cum summa potestate dividendi agri Campani sunr constituti, in quibus tamen quinque ceteris praelati videntur, inter quos Ciceroni frustra locus a Caesare oblatus est, cum praeesse illi officio detrectaret, quod Consulipse damnasset in aliis. Devinciendi tamen sibi Ciceronis percupidus Caesar, ne absens Romae adversarium pateretur, qui et priores eius leges everteret, et consiliis in futurum tempus destinatis obsisteret: non suasit solum, verum et rogavit, ut legatus sibi, cum proxima scilicet potestate, in Galliis adessene recusaret. Sed adversus ab his Cicero, a se quoque alieniorem deinde Caesarem expertus est, atque in illas se pedicas induit quas illi Clodius nexuit.

CAPUT IV. Gravis aetas, eiusque studia.

26. Hospitali libertate peregre exipitur foveturque Clodii interminatione neglecta, quin etiam altero post anno Lentulo Coss. et T. An. Milone Tribp. cum Pompeio potissimum faventibus reducitur.

29. Prodigia ob domum suam profanatam in urbe facta negat Oratione de Haruspicum responsis.

31. L. Cornelium Balbum et M. Caelium tuitus est, Pompeius consulatu cum Crasso adito Caesaris in Gallia imperium prorogavit. Crassus in Syrico bello periit.

34. Pompeio omnia moderante T. An. Milonem occiso Clodio frustra Cicero defendit.

25. ANus Urbis Cond. 645. Ciceronis 49. agebatur, L. Calphurnio Pisone Caesonino et A. Gabinio Coss. quando Tribunatu plebis fretus Clodius, et opportunis adsuum in Ciceronem odium explendum Consulibus, omnia ad illius subversionem molitus est; favente his conatibus

Caesare: ne, quem ad sua consilia amicum habere non posset, inimicum pertimesceret. Ut vero populum sibi Clodius devinctum teneret, leges tulit quatuor, popularesquidem illas, sed perniciosas Reip. ut scilicet frumentum populo gratis hoc anno praeberetur; alteram, ne quis per eos dies, quibus cumpopulo fas agi, de caelo servaret: tertiam depristinis collegiis restituendis, atque instituendis etiam novis, quartam, ne quem indemnatum, atque indicta causa, morte multarent, et si quis indemnatum sustulisset, ei aqua et igni interdiceretur. Qua lege cum peteretur Cicero, ut qui Lentulum, Cethegum alisque coniurationis socios, manifesto licet scelere, in audita tamen causa, inter vincula interemisset.

Mutata igitur veste Cicero sordidatusque populo supplicare coepit, at illudere illi vicissim Clodius, et ubicumque per se suosque occurrens posset, verbis contumeliisque iniuriose lacessere, exprobrare mutationem habitus, supplicationes impedire, ut hac saltem conceptum furorem ultionepasceret. Minus hic animorum in proprio discrimine, quam in aliorum periculis Cicero pro concione ostendebat. Ex iuventute tamen adolescentum nobilissimorum viginti facile milia mutata veste illius calamitatem lugebant et Equestris pene ordo universus, cum magna ex Italia multitudine pro Ciceronis salute in Capitolium confluxerant; frustraque ad Senatum Gabinio illic Consule, molli atque esteminato homine, praesidente supplicesprounius incolumitate viros destinabant, L. Mummio incredibili Ciceronem fide constantiaque propugnante. Nam, ut non pauci bonorum et Senatus denique ipse, mutato habitu, Ciceronis exilio inter cedendum putarent: tamen ea erat turbulentae multitudinis atque ex ima hominum fece per Clodianas conciones excitae vis, ea Caesaris cum exercitu ad portas urbis sedentis, furoremque au dacissimihominis adiuvantis auctoritas, ea gravissimorum hominum, ac Pompei quondam amicissimi, Pisonis etiam consulis, licet ex affinitate coniuncti autdissimulatio, aut malevolentia; ut tantae invidiae odiis impar cedendum sibi potius Cicero, quam urbemseditiosorum hominum, atque ad arma spectantiumfurori obiciendam putaret. Itaque domestico Minervae signa ad Capitolium translato, subscripsit; Minervae custodiurbis, seque extremo circiter Martio Siciliam versus recepit, atque Vibone ad Lucaniae fretum substitit, unde ad Atticum Epist, 2. et 4. libri 3.d ata est;

sed a Praetore in Siciliam venire prohibitus, verso itinere Dyrrachium contendit, navigatione difficili, qua ex alto reiectus, ubi denique appulisset, sensit terram subito motu contremiscere, tamquam, ut haruspices ominabantur, Ciceronem exulem ferre non posset. Ex hac via Thuriiscripsit ad Atticum Epist. 5. lib. 3. Tarenti Epist 5. Brundusii Epist. 7. Et 4. lib. 14 famil. Hinc thessalonicam delatus apud C. Plancium liberali hospitio septem mensium fruitus est, quem postea accusatum de ambitu Romae defendit. Hinc plures ad Atticum dedit epistolas, quae lib. 3. ab octava ad vigesimam secundam leguntur, ad Quinctum fratrem vero dedit, tertiam libri 1. et sequentem, ad uxorem Tertiam Epist. 2. lib. 14 famil,

26. Clodius ut primum Ciceronem urbe excessisse cognovit, lege cavit, ne quis Ciceronem intra 1369, ab urbepassus susciperet, aqua illi atque ingni interdictum huncusque esset, qui secus faceret, impune, hospes cum ipso exule, occideretur. Quam tamenpoenam omnes, singulari illumbenevolentia complexi, neglexerunt. Villas exulis Clodius per submissos incendiarios inflammavit, magnificam quoque in Palatio eiusdem domum, paucis ante annis comparatam, iniecto igne consumsit; ac ne quando ad suum rediret auctorem, in area templum Libertatis erexit. Bona direpta ad Consulum Pisonis et Gabinii aedes villasque transferebantur.

Mollius hanc aliquanto, quam virum philosophum deceret, calamitatemtulit; dum mutatis, una cum Clodii tribunatu, Consulibus, summum urbis magistratum adiret P. Cornel. Lentulus Spinther, et Q. Caecilius Metellus nepos, quorum ille nihil sibi rerum humanarum prius in senatuagendum censuit, quam ut de Cicerone revocando ad Patres referret. Cumque L. Cotta princeps Senatus assereret, nihil more maiorum, atque ex legibus cum Cicerone actum esse, ut iccirco ad eum revocandum lege opus non foret. Pompeius tamen ad Senatus auctoritatem populi adiungenda esse suffragia statuit. Quare cuma Kalend. Ian. ad 8. Kal. Feb. variis cunctationibus, altero Consulum Metello antiquis a Cicerone inimicitiis divulso, et Clodiimachinationibus, res produceretur; contra senatui nihil ante impetratam Ciceronis salutem agere decretum esset: producta demum ad populum causa, gladiatores Clodius pro Marci propinqui funere conductos, in confertam populi concionem magna caede immisit, ubi Quinctus Cicer. frater

inter cadavera occiforum delituit Cum vero T. Annius Milo, id temporis Tribpl. Clodium de vi postularet, intercessit Metellus Consul, negans fas esse, Quaestoribus nondum, ut mos erat, per Comitia aedilitia creatis, ac Iudicibus per illos forte delectis, iudicium ullum exerceri. Quare sublatis hac via iudiciis, ut vim vi Milo repelleret, emptis ipse etiam Reipublicae causa gladiatoribus P. Clodii conatus audaciamque compescuit. Interea Senatus Quaestoribus! Legatisque per Italiam, Provinciasque Romano imperio subiectas, Ciceronis talutem co`mendavit, quae res ingentem populi multitudinem Romam accivit, utquasi signo dato convenisse unius capitis servandi causa, tota Italia videretur. Lentulus igitur Consul frequentissimum Senatum in Capitolium accivit, ubi et religione loci, et Senatus auctoritate ac denique P. Servilii incredibili gravitate dicendi Q. Metellus, obliteratis odussuam gratiam absenti Ciceroni addixit. Cn. etiam Pompeius praecipuus Ciceronis reducendi auctor, atque iccirco etiam per Clodii Sicarios in ipsa nuper curia appetitus, uni Ciceroni patriae conservatae gravissimum dedit testimonium, cuius sententiam Senatus universus uno Clodio dissentiente approbavit, Tulliumque ab exilio revocandum statuit. Quod cum deinde in confertissima populi multitudine e theatro ludis Consularibus nuntiatum esset, faustissima omnium acclamatione acceptum est. acpostridie pro concione per Lentulum Coss. Pompeium, P. Servilium, L. Gellium, disertissimis in laudem Ciceronis orationibus ad Quirites iuxta et Patres celebratum; de nique pridie Nonis Sextil. in campo Martio insolita Comitiorum celebritate per Lentulum Coss. lege lata decretum, quo die Cicero, vulgata iam revocationis fama, cum Dyrrachio Brundusium venisset, summa civium gratulatione exceptus, cognovit ante diem 6. Id. Sextil. literis Quincti fratris, quanto omnium ordinum consensul, lex de eius reditu, comitiis centuriatis, lata esset. Brundusio igitur Neapolim, Capuam, Sineussam, Formias, Terracinam, demum per Ariciam Romam pridie Nonas Sept. pervenit, tanta, quaqua iter faceret per oppida agrosque effusione et gratulantium concursu, ut non immerito dixerit, Italiae sese humeris fuisse deportatum. Roma vero, tamquam suis evulsa sedibus, a Capena porta ad Capitolium forumque atque ipsius Ciceronis domum, faustis acclamationibus implebat omnia, ut ad gloriam illi atque

immortalitatem nominis, conscerlerata illa Clodii vis, non modo non propulsanda, sed emenda etiam fuisse videatur.

27. Postridie in Senatu gratias egit illa Oratione, quae post reaitum Senatui inscribitur, in qua cum exaggeratione benesicii in se collati Gabinii scelera et Pisonis inhumanitatem perstringit. Egit et gratias populo orationealtera, qua eiusdem beneficii magnitudinempraedicat. Sed cum eo tempore magna annonae difficultate plebs infima premeretur, concepto in ludispublicisfurore, ad capitolium, ubi Senatus collect us aderat, uno impetu convolant, caedemque atque incensionem minantur, ut posteris sese diebus Consulares a curia metu plebis subducerent, donec ex Ciceronis sententia per Senatus Cons. lex est promulgata, ut Pompeio per quinquennium toto orbe Romano omnis reifrumentariae potestastraderetur.

Magna subinde contentio de Ciceronis domo, quam Clodius Libertati sacraverat, est su scepta. nam illam quidem populus Comitiis centuriatis eodem iure esse iusserat, quo fuisset. Verum ut de eius religione ad Pontificium collegium referretur consultius Senatui visum est. Quocirca apud Pontifices diserta Oratione evicit, domum suam nulla religione teneri obnoxiam, quod nihila Clodio contra leges adoptato, et multa indigna perpetranti iuste pieque actum fuerit. Pontifices igitur Patresque conscripti domum Ciceronis publica pecunia instaurandam censuerunt, aestimataque haec domus est HS. vicies, Tusculana villa HS. quingentis, Formianum HS. ducentis quinquaginta milibus; sed Clodianae factionis homines fabros aedibus restituendis inductos abegerunt, saxisque ferro atque ignibus vastitatem novam intulere. Quincti etiam fratris domum, lapidibus flammisque ingestis, misere deformarunt, ut Epist. 3. lib. 4 ad Atticum Tullius. Quos Senatus decrevit lege de vi, tamquam Reip. oppugnatores, teneri.

Crevit tamen importuna Clodii audacia, postquam anno sequenti, qui est Urbis C. 697. aedilitatem Cn. Corn. Lentulo Marcellino, et L. marcio Philippo Coss. adiit: nam, ut Ciceronem agitaret, Miloni diem dixit, quodis Tribpl. gladiatoribus Remp. obsedisset, cumque pro eius defensione Pompeius ad populum Orationem instituisset, factiosorum hominum clamore convitiisque iactatus est. Clodio pro suo arbitratu diem producente, ut adfratrem Tullius scribit Epist. 3. lib. 2.

et Epist. 5. lib. 1. Famil. Tam fortunata erat hominis ad quidvis au dendum temeritas, ut infecem plebeiorum immersus, summis insultaret potentissimae Reip. principibus.

28. Fuit etiam P. Sextius alter Tribunorumpl. qui Ciceroni reducendo operam dederat, propter caedem in foro id temporis factam, cum de eius reditu dimicaretur, a M. Tullio Albinovano lege Lutatia de vi postulatus, quem praeter Hortensium Cicero fortissime defendit, eo eventu, ut Sextius absolveretur, et P. Vatinio contra Sextium testanti nulla fides daretur. qua de re Oratio extat gemina, altera quae Sextium Virum esse laudatum, quique salutem patriae propugnarit, vim vi depulerit, egregie declarat: altera qua Vatinii improbitatem, et male administrata Reip. officia mirifi ce exagitat. Tertia quam pro Bestia de ambitu foro medio maximoque conventu apud Praetorem Cn. Domitium orationem eodem anno habuit, non vidit posteritas. Quo tempore etiam Tulliam filiam C. Pisone, cui ante suum Consulatum, illam Cicero desponderat, mortuo, Furio Crasspiedi in matrimonium collocavit, cuius singularis in patrem exulantem pietasfuit, ut redituro Brundusium usque obviam processerit.

29. Porro cum Miloni dies in Nonas Maiiprodita esset, Cicero Roma ad villas discessit, ne praesens invidorum augeret contumaciam. Prodigia tunc Romam insolito terrore perculeruntmt: nam in Albano, montesacellum Iunonis, quod capite Orientem spectabatsolem, ad septentriones versum est. Fax a meridie in caelo ad aquilonem visa porrigi, terrae motus alios conterruit, alios fulmen de caelo icit, strepitusque cumfremitu sub agro Latiniensi insonuit. Lupus urbem frequentissimam, tamquam silvestrem aliquem lucum subiit. Quae cum haruspices expiari vellent, iratos esse Deos responderunt, quod loca sacra et religiosa in usum profanum verterentur. Clodius haec in rem suam efferatus, contionem aedilis instituit, testatusque est, consecratam Ciceronis domum profanam haberi, tantamque Deorum indignationem conciliare urbi.

Postridie igitur cum de locis sacris religiosisque Consules ad Senatum referrent, Cicero ad sui defensionem instructus adfuit, dixitque Oratione illa quae de haruspicum responsis inscribitur, qua primo declarat domum suam ab omni religione vacuam, ideoque illa Haruspicum censura notari negat. Deinde hac ipsa Clodium sacrorum violatorem maxime peti, multis argumentis gravissime statuit.

Sed et Cicero hac in causa adversus hostem triumphans, Capitolium ingressus, sussixas ignominosi sui exilii tabulas refixit, suamque in domum transtulit.

30. Subinde controversia Romae in Senatu dequatuor Provinciis Consularibus agitata est, ut quibus illae vel relinquendae vel conferendae denuo essent. Erat in his Syria, quam pro Consule obrinebat Gabinius, et Macedonia, quam Piso, Gallia deinde citerior ulteriorque, quam bello nondum confecto Caesar multis Romanorum victoriis nobilitabat. Ciceroigitur Oratione illa, quae de Provinciis Coss. legitur, ita censuit, persuasitque: ut Gabinio ac Pisoni tamquam iniquis illarum Provinciarum administratoribus derogaretur: imperium, Caesari fortiter omnia feliciterque gerenti manerer. Egit praeterea ut Penatus in magnis aerarii angustiis victorem exercitum stipendiis donaret, ac novo exemplo legatos decem Imperatori decerneret, quae eum causa non mediocriter Caesari devinxit, quamquam errorem suum, cum ambitiosi se hominis potentiam nimium firmasse in Reipubl. exitium cerneret, serius, quam par erat, deplorarit.

31. Eodem tempore pro L. Cornelio Balbo adversus ipsius inimicos contendit, quod iure civitatis a Cn. Pompeio legitime ex maiorum consuetudine donatussit, etiamsi Gadibus ex Hispania Romanis foederata proderit. Eiusdem Balbi causam M. Licinius Grassus atque ipse Pompeius tuiti fuerant.

Videtur et M. Caelium parricidii accusatum, cum M. Crasso hoc anno defendisse. Siquidem ille ab Atratino Herennio et Balbo delatus erat, prime quidem a Clodio Dionis Alexandrini occidendi gratia accepisse pecuniam, deinde ne reddere cogeretur Clodiae, hanc etiam veneno appetiisse. Quare Cicero postquam flagitiosam hominis ad luxuriam inprimis proiecti vitam utcumque purgasset, deinde neque a Clodia accepisse pecuniam; neque eius toxico interficiendi, aut causam, aut voluntatem habuisse declarat.

C Iulius Caesarautem gestis iis, quae lib. 3. comment complectitur, distributisque per hiberna militibus, cum a L Domitio futuro Consule imperium sibi derogandum existimaret, Lucae in Italia cum Cn Pompeio et M. Licinio Crasso peregit, ut hi sibi consulatum peterent. Qui cum intra legitimum tempus professi non essent C. Catone Tribpl. favente, eius anni comitia prorogata sunt, et Pompeius cum Crasso per

interregnum consulatum adiit. Qua [orig: Quâ] violentia [orig: violentiâ], cum M. Cato eversum iri Rempubl. praesagiret, ideoque omni se conatuo obiceret in carcerem productus est, quo cum nobilissimi eum cives sequerentur, libertati est redditus. Ceterum Aul. Gabinius rebus in Syria feliciter bello gestis, Ptolemaeum Aegypti Regem, Romanorum inprimis studiosum, at suis gravem, ideoque regno pulsum, restituit. Sed cum Crassus in abeuntis Gabinii locum succederet, nec dirarum obnuntiatione, quibus proficiscentem, ob infausta omnia, retinere Capito Tribp. conabatur, terreri posset, exercitu, cum ignominia et dedecore, trans Euphratem deleto, periit, cuius absentis causam Cicero, ut potuit, tuitus est, quamquam avaritiam et arrogantiam hominis nullus satis Orationis fucus obvelaret.

32. At Calphurnius Piso indignatione plenus, quod auctore Cicerone ex Macedoniae Provincia esset, revocatus, cum iccirco hunc in Senatu perstrinxisset, Cicero gravissima illius vitam oratione notavit, qua [orig: quâ] et suam cum illius flagitiis innocentiam, honoresque utriusque atque existimationem vulgi componit, et plurimorum reum scelerum, graviori adhuc iudicio obnoxium manere contendit.

Pompeio libertus eius Demetrius celeberrimum illud Rom. urbis amphitheatrum dedicavit, quod populo conciliando, magnis ludorum impensis frequentatum est. Cicero tamen quidquid otii nactus fuit, ad libros tres de Oratore conscribendos adhibuit.

Prorogato iam in quinquennium Caesari per Gallias imperio, et Hispaniis per annos totidem Pompeio decretis, hic L. Domitio Aenobarbo et Ap. Claudio Pulchro locum cessit, an. Urbis Cond. 699. quando Aul. Gabinius obreductum Ptolemaeum maiestatis laesae reus factus est, sed a Pompeio Lentulo frustra ac Cicerone accusantibus, inlibertatem vendicatus. Verum absente Pompeio, repetundarum postulatus, Caesar in Pompei gratiam hominis quamvis inimici defensionem suscepit, eo tamen eventu, ut Gabinio damnato, non invitus causa ceciderit.

Sed et P. Vatinium, infestum suae dignitati virum, publicis iudiciis feliciori exitu in gratiam receptum defendit, ut is se deinde clientem Tullii haud ingratus profiteretur. Fuit etiam a Reatinis in eorum agrum eductus Cicero, ubi apud Clodium Coss. et Legatos Reatinorum contra Internamnates

causam egit. Quinctus frater hoc tempore Legatus ad Caesarem missus, ex Britannia ad Tullium literas dedit, quo iam Caesar instructa classe et domitis qui cis Rhenum erant populis, frustraque Germanis trans Rhenum petitis, victorem exercitum transferebat.

33. Duas hoc eodem anno causas suo patrocinio complexus est Cicero; alteram pro Cn. Plancio suo quondam in exilio hospite, quem ambitus in aedilitatepeten da accusatum, contra C. Flavium, M. Iuventium, et L. Cassium propugnavit, et Iuventio merito praelatum esse, ob vitae morumque innocentiam demonstravit: alteram pro C. Rabirio Posthumo, qui quod Regi Ptolomaeo exuli magnam credidisset pecuniam, illum Alexandriam per Gabinium revocatum fecutus Procuratorem aliquamdiu Regis egit, quodque Gabinio Regis nomine multam pecuniam numerasse diceretur, lege Iulia, tamquam corruptionis particeps, a C. Memmio repetundarum est postulatus. Qua in causa ita illumdefendit Cicero, ut negaret testibus illum tabulisque civitatum idoneis convinci, lege Iulia, tamquam nova adstringi,m pecuniarum a Gabinio acceptarumad. ministrumfuisse, denique pecuniansibi debitam a Rege obtinuisse.

34. Pompeius interea per se suosque ita Romae moderabatur omnia, ut anno seq. qui erat Urbis C. 700. suspensis aliquamdiu per Tribpl. comitiis Consularibus, denique post sex interregni menses, Dictaturamsibi oblatam, clampensaret detrectaretpropalam. Quare cum M Cato obdetrectatumimperium publica illum Oratione collaudasset, sua [orig: suâ] fraude captus, hoc egit, ut Cn. Domitius et M. Messala Consulespronuntiarentur. Verum anno proximo per Servil. Sulpitium Interregem constitutum, solus Consul. Pompseius novo exemplo delectus est, T. Antonio Milone cum sociis excluso. Verum Iulia Caesaris filia iam defuncta, (qua cum amicitiae pactum et coepit, et intercidit) cum Q. Metelli Scipionis filiam Corneliam subrogasset in torum, Patrem consulatus participem esse voluit. Leges aliquot novas tulit, duas ex S C. unam de vi: qua [orig: quâ] T. An. Milo haud obscure petebatur, qui Clodium in via Appia per immissum famulitium vulneravit primo, denique in villa oppressit, ratus sefacilius de caede, quam de vulnere Clodiosuperstite, absolutum iri. Corpus Clodii in curiam delatum, inflammata a Clodianis curia, rogum luculentum habuit. Utrosque lex Pompeia et poena comprchendit, altera de ambitu breviori iudiciorum

forma, intra diem absolvenda statuit, in qua accusatori horae duae, tres reo concessae sunt. Aliis legibus aliud constitu tum est, una quidem, ut nemo consulum, nisi post quinquennium, ad Provincias administrandas accederet, quod plerique hac spe consulatum ambitiose pensarent: altera, ne absentium ratio in petendo Magistratu haberetur, qua lege submoturum sese Caesarem credidit, ne etiamnum armatus quicquam obtineret; sed utramque Pompeius ipse inter primos violavit. Tanto leges imperare, quam obtemperare legibus facilius est.

Post conditas leges Milo de vi, et de ambitu, et de sodalitiis postulatus fuit, Quaesitore L. Domitio Aenobarbo, Accusatoribus M. Antonio et P. Valerio Nepote. Uno Cicerone Milonis causam defendente, ut qui sui ab exilio revocandi gratia capitales hasce cum Clodio inimicitias suscepisset; sed in principio Orationis infestis Clodianorum, ore atque armis obstrepentium, clamoribus territus, a pristina dicendi vi constantiaque deflexit. Milo ad exilium damnatus excessit Massiliam. Quod cum vehementer doleret Cicero, ut qui tot alios in libertatem reos asseruisset, uni liberatori suo defuisse videretur; scripta deinde oratione (quam tamen Quintilianus Brutum scripsisse putat) quae in manibus est, causam Milonis, magis quidem serio, sed nimis sero, dissertissime tamen propugnavit. In qua, ut iure Clodium occisum demonstret, illum Miloni insidiatum esse contendit: neque favere adversariis, quidquid Senatus ac Pompeius adversus hanc caedem decrevit. Adiuncta huius facti, tum deinde vitam Clodii ac Milonis inter se compositam satis huius innocentiam et illius flagitium prodere.

Frauctum tamen aliquem eloquentiae Cicero percipere sibi hoc anno visus est, quod M. Saufeium tuitus, Sext. Clodium prostravit. T. quoque Munatium Plancum curiae, ad Milonis in vidiam, per ingestos ignes subversorem, quantumvis Pompeio defensore usus esset, omnium sententiis maximoque populi plausu condemnavit; ut hoc saltem Miloni solatium miseriarum impenderet; ne deessent in calamitate, ex ipsis adversariis socii. Siquidem dulce in ruinam inclinato vindictae genus est, posse ipsum secum hostem devolvere praecipitem. Dissertatio illa de finibus bonorum et malorum hoc anno fingiturinstituta, quam postea Cicero scripto est complexus. Quae vero de legibus pluribus est libris prosecutus, quorum ad nos tres pervenere, haec sub Clodii caedem auspicatus ex libro 2. agnoscitur.

44. Subinde Provincia Ciceroni decreta est Cilicia, quod lege Pompeia consulibus, nisi post quinquennium, adire non liceret. Hic An. U. C. 702. et 703. summa integritatis et fortitudinis laude versatus, exercitum a Cassio acceptum millium quindecim, qua peditum, qua [orig: quâ] equitum in hostem duxit, et Parthos Cappadociae imminentes, acie instructa, collatis ereptisque signis, ac castris ad Amanum montem occupatis profligavit, quorum cum deinde urbes munitionesque Victor invasisset, Imperator ab exercitu est proclamatus, ut qui gladio non minus polleret, quam eloquentia. Pindenissum dehinc oppidum suis fretum muris propugnaculisque, vallo ipse fossaque, castellis sex, castrisque maximis circumdatum, aggere, vineis, turribus tormentisque oppugnare aggressus, non minori felicitate, quam labore, sumptu sociorum nullo, septimo et quinquagesimo dietenuit, incolis in arbitrium victoris concedentibus. Rara in hoc rerum successu eluxit Ciceronis continentia. Nam cum ceteri, qui vel Praetores, vel Propraetores, Consules aut Proconsules sumptibus rapinisque exhaurirent Provincias, resque suas locupletarent: ut iccirco tanta [orig: tantâ] contentione haec officia ambirentur: ille tamen, quod in aliis saepius accusaverat dedecus, in se reformidans, ne teruncium, neque in se, neque in legatorum quenquam de alieno insumpsit. Foenum, quod lege Iulia concessum erat, nec postulabat quidem. Unde M. Caelio ex Pantherarum venatione quasdam Postulanti facete respondit. Earum miram illic esse paucitatem; et si quae essent, valde queri, nihil cuiquam, neque insidiarum, neque iniuriae sua in provincia fieri, praeterquam sibi. Famam liberalitatis avidius, quam ceteri opes captabat. Omnem itaque ab ostio ianitorem removit, ne quis prohiberetur accessu, mensa hospitalis erat, non tam condita cibis, quam doctis sermonibus. A prima illum luce in multam noctem nemo in lecto recubantem offendit. Neque verbis, neque verberibus in quenquam servere animadvertere, abstinere contumelia, moderari irae, comiter officioseque affari omnes solitus. Qua cum suos moderatione contineret, exercitu imbellico contra magni belli metum firmissima praesidia habuit, aequitatem et continentiam; illa alios, hac se ipsum moderarisolitus, tanto quidem nobiliori

imperio, quanto pauciores reperti sunt, qui suas cupiditates, quam qui hostium copias frangerent. Quocirca et Ariobarzanem Regem praesentibus cinctum insidiis, ac de regno vitaque periclitantem, illa felicitate erexit, ut ipsi saluti, insidiatoribus etiam admirationi fuerit, quod his sese incorruptum; illi fidum amicumque praestaret, utrosque sua auctoritate componeret. Verbo, ita brevi tempore, parvoque milite rem belli pacisque in Provincia administravit, ut Ciceroni praeter supplicationem, Senatus, populo approbante, triumphum decreverit, quem civiles posteaturbae intercepere. Sed dignior ille triumphus est, qui cum virtute negligitur, quam qui seine virtute possi detur.

CAPUT V. Senilis aetas, eiusque studia ac finis.

36. Cicero bello inter Pompeium et Caesarem orto, illius partes malo exitu secutus, a Caesare tamen Victore in gratiam receptus est. Terentiam uxorem repudiat. Tulliam filiam magno dolore amittit.

37. Partitiones Orat. et Brutum de claris Orat. scribit, Marcellum, Ligariumque, et Regem Deiotarum Caesari dicendo conciliat.

38. Iul. Caesaris interfectoribus non obscure favet, ac denique variis opusculis ruri scriptis mores instruit.

40. Orationes contra illum, illiusque fautores et conatus, quatuordecim Philippicarum nomine, tamquam fulmen, vibrat.

36. CIcero ad ubrem se recepit Anno aetatis 58. Urbis conditae 704 Caio Claudio Marcello, et L. Corn. Lentulo Coss. quo tempore cum Kal. Ian. in. Q. Metelli Scipionis sententiam Senatus consul. fieret, ut ante certum diem Caesar exercitum dimitteret, et huic decreto intercederet M. Antonius, et Q. Cassius Tribpl. Senatus Consulibus, Praetoribus, ac ceteris qui cum iis erant Tripbl. negotium dedit, quod in extremis periculis adhiberi

consueverat; ut curarent, ne quid respubl. detrimenti caperet. Ergo M. Antonius, Q. Cassius et M. Scribonius Curio ad Caesarem prosugiunt. Cicero nequicquam pacis consilia iam redux in urbe suppeditans, sese denique belli impetu ad partes Pompei impelli passus est, Capuamque, Formias, Apuliam, Brundusiumque vaga [orig: vagâ] militia circumlatus, donec Caesar victori passim exercitu pervaderet omnia, et iuratum sibi militem adversus Pompei exspectationem, praeter deficientem Labienum, teneret, Via [orig: Viâ] illa [orig: illâ], quae Brundusio Romam ducit, Caesarinvitatum ad suas partes Ciceronem, longo etiam sermone praesentem tenuit, atque ut de pace cum Pompeio, suo arbitratu ageret, detulit; secum vero ut ad urbem pergeret, inprimis contendit. At Citero se eius causam probare in Senau posse negavit. Multa esse quae Caesar audire nolit, ipse nequeat tacere. Absenti igitur magis suum silentium profuturum, quam orationem praesenti. Itaque deiectum Italia Pompeium in Graeciam sequi maluit, quam Caesaris victoris opibus potentiaque defendi, ratus amicitiae se plus debere, quam fortunae. Sed M. Cato licet ipse Pompeium secutus, hoc Ciceronis consilium reprehendit, quod ubi sese partium adversus alteram addixerit, patriaeque desertor. quam amici esse maluerit, in tantum sese discrimen citra necessitatem coniecerit. Et vero Ciceronem ipsum haud multo post facti paenituit, non tam inquit, ipse Epist. 3. lib. 7. propter periculum, quam quod vitia in hoc bello multa defenderit. Caesar postquam Romam nullo repugnate subiret, Domitius Gallicae Provinciae adversus Pompeium designatus, sibi metuens venenum a Medico postulavit, qui cum somniferam potionem praebuisset, Domitius pari deinde qua [orig: quâ] ceteri in urbe venia [orig: veniâ] gratiaque potitus est. Qua Caesar clementia summos Procerum sibi devinxit, cum Pompeius immiti omnes decreto hostes pronuntiasset, quotquot, hostes Caesaris, iunctis secum opibus, esse noluissent. quae res Catonem etiam in partes traxerat, consilio aliis dando, quam sioi usurpando promptiorem. Dictator iam in urbe creatus Caesar, effractoque in usus militiae aerario, M. Antonio commisit Italiam, ipse in Hispaniam adversus Afrantium et Petreium Duces Pompei contendit, Massiliamque in via resistentem classe per Dec. Brutum fregit: negque longo

bello res acta est, cum pressus ipse fame videtur emergens subito, desperationem in hostium capita vertit, ut circumsessi victoris sese arbitrio traderent; qui cum omnibus insperatam libertatem offerrer, dignus victoria atque imperio visus est. Curionis in Africa deterior fortuna fuit, hic enim a Iuba Rege Pompeianis favente victus oppresusque cum suis periit. Caesar porro translato in Epirum bello, adiunctoque contra Pompeium sibi Antonio, non levi apud Dyrrachium accepta clade afflictus est; sed negavit Pompeium uti scire victoria, cum maioribus deinde auctus viribus, apud Pharsaliam memorabili illum ultro invadentem clade prostraverit, celeritate maxima [orig: maximâ] usus, qua [orig: quâ] et ipsa hostium castra obtinens in desperatam Pompeium sugam coniecit, qui in Syriam Aegyptumque delatus, cum a tergo Caesarem insequentem traheret, priusquam egressus navi esset, Ptolomaei Regis adolescentis iussu, a Septimio quodam interemptus est. Capite Pompei cum annulo a Photino sibi delato Caesar illachrymatus est, hominemque caedis participem caede multavit. Ptolomaeus vero et ipsi Caesari insidiatus, quod eum Sorori Cleopatrae favere nimium crederet, ideoque bello petitus, suam ipse classem, ne in hostium veniret potestatem, accendit, in qua nobilissima illa Prolomaei Philadelphi bibliotheca consumpta est. Quare Ciceroni exercitum classemque, quam Dyrrachii instructam habebat Cato, tamquam potiori et lege et dignitate deferebat, quod cum ille imperium recusaret, propius factum est nihil, quam ut occideretur; cum et Pompeius filius et amici eum proditorem appellarent, gladiosque stringerent; sed Cato obsistens, vix illum caedi submotum a castris ablegavit, qui sese in Italiam recepit, et Brundusio ad Terentiae uxoris literas respondit Epist. 12. l. 14. famil. quo cum M. Antonius venisset, iussus nullos, nisi indulto Caesaris admissos tolerare, Cicero per L. Lamiam significavit Antonio, se a Caesare ad Italiam invitatum, ut ex P. Dolabellae Generi sui literis docere posset. Nec multo post ab expeditione Asiatica Tarentum Caesar appulit: cui Brundusium eunti Cicero processit obviam. Quem Caesar, ut etiamnum procul ante alios conspexit, ex equo descendens salutavit, cumque illo solo per multa stadia familiare colloquium

produxit. Interea dum Caesar per annos aliquot, alternis fere annis Consul. et Dictator socio Equitum Magistro, et belli, et domi rem administrat, Cicero ad studiorum sese quietem recipit, nunc in urbe, nunc in praediis agens, prout annus animusque ferebat. Terentiam uxorem, cum res domesticas non minus, quam civiles turbatas, uti ait, reperisset, oblato repudii libello, iam senex dimisit, nobilemque atque opulentam virginem Publiliam substituit. Tulliam vero iam tertio Marito P. Dolabellae traditam ex partu decedentem amisit. Cuius mortis dolorem non satis virili animo excepit. Medicus, qui alieni magis animi vulnera, quam propria curare nosset, ut tam ad Atticum literae libro 12. et 13. quam ad familiares libro 9. testantur. M. Brutus Ser. Sulpitius atque ipse Caesar ad illum consolatorias misere [orig: misêre] literas, ut constat libro 12. Epistola 8. et libro 13. Epistola 19. ad Atticum. Ipse denique Cicero libro sibi integro consolationem scripsit. Publiliam vero quod morte Tulliae laetatam fuisse intelligeret, novo a se divortio amandavit, raro amoris paterni erga prolem exemplo.

37. Ante haec anno Urb. C. 707. quando Caesar socio Consule M. Aemilio Lepido in urbe relicto, M Bruto in Cisalpinam Galliam ablegato, et Ser. Sulpitio Graeciae praefecto, ipse ad Africanum bellum est profectus, quod cum Iuba Metellus Scipio, Pompei fautores instaurabant, Cicero Partitiones Oratorias ad Brutum, seu de claris Oratoribus scripsit, quod haec ante mortem Catonis perfecta sint, si prooemium anno serius additum exceperis. Cato enim iam Scipione et Iuba ello victis, mortem Uticae sua manu oppetiit, ne ad victoris arbitrium in vitus, aut vivere, aut mori cogeretur. Cuius, hinc Uticensis dicti, mortem Cicero affectu magis, quam veritate felicem praedicavit, integro etiam libello eius vitae mortisque laudes complexus, cui Caesar, literaria velitatione cum Tullio congrediens, Anticatonem in illius vituperium reposuit. Oratorem quoque Cicero hoc tempore ad Brutum in Galliam destinavit.

Fuit et in Caesaris gratiam restitutus M. Claudius Marcellus, qui ante quinquennium consul Caesari palam erat adversatus, et Pompei secutus partes, eo victo

Mitylenas bonarum artium studia recolenda concesserat, quem Cicero per literas libro 4. famil. Epist. 7. et seq. ad Caesaris gratiam pertentandam invitaverat. Cui supplici, dum cunctaretur Caesar, Senatus intercedentis deprecatio ad salutem profuit. Cicero igitur verbis pluribus pro Marcello gratias egit Caesari, Oratione illa, quae etiamnum legitur, in cuius extrema conatur omnem insid arum suspicionem removere a Caesare, ut qui hostes ipsos incredibili sibi benevolentia devinciat.

Venit etiam in grave salutis discrimen Q. Ligarius, quem primum quidem exulem Cicero conciliavit Caesari, ut libro 6. famil. Epistola 15. ostendit. Verum propius vitae periculum adiit, quando a Q. Aelio Tuberone accusatus est, quod se Caesaris nomine venientem, ut Africam tueretur, excluserit. Quod illius facinus cum satis exploratum esset, Cicero ita defendit, ut necessitatis non voluntatis fuisse contenderet, atque omne perfidiae crimen in Tuberonem amoliretur. Quae tanta Orationis vi, tantaque animorum incitatione tractasse fertur, ut Caesari neque unus in vultu color, neque in animo solita constantia perstiterit; sed tamquam vim passus toto corpore contremuerit, denique victus Ligario veniam criminis fecerit.

Eodem anno Urb. C. 707. Caesar. fastos correxit, annumque ad solis cursum accommodavit, ut 365. dierum esset, et intercalario mense sublato, qui nimiam mutationem induceret, unus dies quarto quolibet anno intercalaretur. Utque temporum ratio imposterum congrueret aptius, inter Novembrem et Decembrem anni huius duos alios menses interposuit, ideoque hic unus annus quindecim fuit mensium. Anno vero sequente Dictator ipse et Consul M. Aemilium Lepidum Mag. Equitum. quando in Hispania T. Quinctius Scapula cum Sexto et Cn. Pompeio, Magni filiis, bellum plerisque incolis faventibus, adversus Caesarem movit, quo Caesar intra dies 26. profectus, venit, vidit, vicitque, ac Cneo interfecto, Sexto profugo, rebus universe pace compositis, Romam reversus est, Q. Fabio Maximo in consulatum adlecto socio, cumque Fabius pridie ante Kalend. ian. mortuus esset, in unum illum diem suffectus est C. Caninius

Rebilus. In quem propterea Cicero facete lusit, et mirificae eum vigilantiae praedicavit Consulem, qui in toto suo consulatu somnum non vidisset. Epist. 30. lib. 7. famil.

Post reditum Caesaris ex Hispania Cicero apud eum dixit pro Armenia et Gallo Graeciae Rege Deiotaro, quem Caesar Pompei partes secutum; post devictum in Asia Pharnacem, parte tetarchiae multaverat; sed rursum supplici spem fercerat restitutionis: At Castor nepos ex Deiotari Regis filia, suo illud damno futurum ratus, Medicum Regis servum praemiis adduxit, ut Deiotarum de intentata Caesari nece Romae accusaret. A quo illum scelere, luculenta Oratione vendicavit Cicero; qua [orig: quâ] neque venenum exhibuisse, cum posset, neque arma post Pompei cladem adversus Caesarem, sat comparata ad tantum facinus, habuisse, neque denique adversarii, et qui dem nequam hominis servi, accusationem veritate niti, contendit.

38. Caesar suorum toto orbe hostium triumphator, tantus bello princeps visus est, quantus vix quisquam alius, nisi causa belli turpis, tot tamque illustres corrupisset victorias, et ambitio bellantis res in sago togaque cum laude administratas, foedo exitu terminasset. Voluit revertens Caesar P. Cornelium Dolabellam sibi in consulatu subrogare, honesto, utilique consilio, nisi M. Antonio sibi turpi adulatione resistenti fuisset obsecutus, qui capiti Caesaris Lupercalium, ex sella aurea, lusus in rostris spectantis (ipse inter Lupercos verlatus Antonius) diadema imposuit, quod hic cum plausu spectantis populi ad Capitolinum Iovem, tamquam summum Romanorum Regemo transmisit. honores tamen illi divini fuerunt decreti, postquam diebus quatuor, de totidem orbis partibus triumphasset, et in templo quirini imago eius constituta est, cum subscriptione, Dei invicti. Unumque ipsi cum Clementia templum dedicatum est, in quo utriusque simulacra dexteras iungerent. Patriae Pater, Sacrosanctus, Liberator orbis, et Dictator perpetuus creatus est, Imperatorisque concessum nomen etiam ad posteros derivandum, et nememoria illius annorum lapsu intercideret, mensis Quinctilis nomen ab ipso Iulio sumpsit. Cui adulationi cum denique nimium faveret, atque ad se venientibus Patribus nullum assurgens honorem rependeret, Tarquinio huic novo

Brutum novum non pauci deposcebant, atque ad M. Brutum tamquam illo ortum patriae liberatoris genere, haud obscure consilia hortationesque vertebant. Hicigitur, Cassio, Marcello aliisque fretus sociis, Caesarem iam Regiae minus dissimulanter coronae avidum, ad curiam, ea [orig: eâ] spe ductum, interfecit, qui iuxta statuam Pompeii suo etiam cruore irrigatam concidit, utque Brutum inter suos percussores conspexit: Et tu fili mi, Brute? inquit, simulque obvolutum toga caput dimisit. An Urb. cond. 709. Cicero quamvis hanc caedem probaverit, et M. Brutus, quo familiarissime semper usus est cruento pugione elato Ciceronis nomen inclamaverit, libertatem illi restitutam gratulatus, tamen eius conscius facinoris non creditur fuisse. Populus, ad tumultum inclinatus, auctoritate Senatorum sese continuit, quod urbem a tyrannide assertam dicerent, ipse Brutus apud Lepidum, Cassius apud antonium cenavit, quos ambitio propria de amici Caesaris interitu facile solabatur. Itamque non obscure Antonius primum in republ. locum prensabat, quem cum ceteri adirent Consulares, atque ad rempubl. tuendam hortarentur, Ciero id officii negligens offendit. Ad concordiam tamen una cum Antonio cives enixe est cohortatus. Ubi vero in funere, Caesar, italaniato cadavere propositus, atque ab Antonio laudatus esset, verste etiam cruenta ad triste spectaculum explicata, saepius ingeminante, talem tantumque virum clarissimum urbis Rom. civem, interfectum, testamentoque lecto, praeter haeredem Octavium ex forore nepotem, ipse Brutus bonorum particeps designaretur, plebs, miserationis atque indignationis plena, faces pro rogo comparatas, in aedes M. Bruti aliorumque vertit, ut idcirco ipse sese Brutus et Cassius ex urbe Lanuvium transtulerint. Cicero etiam ruri vivere, quam in seditiosa urbe maluit, ut solitis animum studiis laxaret, atque a turbata Reipubl. tranquillitate, velut aestuante oceano, in portum sese aliquem reciperet. Elaboravit igitur Academicarum quaestionum libros, in quibus de vetere ac nova Academia, variis Philosophorum opinionibus disserit. Libris quoque de finibus summum huius vitae bonum ac beatitudinem inquirit, Tusculanis Quaestionibus de mortis dolorisque contemptu, animique perturbationibus componendis,

tamquam rebus ad beate vivendum necessariis, virtutis denique umus felicitate praeclara nobis documenta reliquit: Quin postremo etiam de rerum futurarum divinatione in utramque partem duobus libris multa commemorat. De senect ute minime homini mala aut formidanda, librum Catonem maiorem inscripsit, uti et alterum de sincera amicitia maxime expetenda Laelium.

39. Cum tam utilem posteritati sapientiae messem sua ex rusticatione Cicero colligeret, Octavius Nepos Caesaris, Apollonia [orig: Apolloniâ], ubi in studiis versatus erat, revertens, ruri a Cicerone perquam amice et honorifice, contraque ab Antonio Romae, aspere superbeque exceptus est: Conatus tamen hunc sibi, ut posset, demereri, invidiosam Caesaris haereditatem adiit, cumque deinde eiusdem nomen assumeret, ac C. Iulius Caesar Octavianus diceretur eoque Caesaris sibi militem fautoresque conciliaret, M. Antonii ac P. Corn. Dolabellae Cons. (quem sibi Caesar subrogatum voluerat) in apertum furor erupit; nam sestertium septies millies, depositum C. Caesaris ad aedem Opis, ab illis est occupatum. Interea Cicero cum Aul. Hirtio sequentis anni Consule de Fato sermonem instituit. Scripsit etiam nobilissimos de Officiis libros, ubi de virtutum praecipuis et triplici bonorum genere utili atque honesto sapientissime disputat, et Marcum filium in Philosophiae studiis versantem instruit. Cum vero ius legationis liberae haberet, iter in Graeciam instituit, ac Topica ad Trebatium, in navigationis otio, congessit. Sed ex Sicilia ad Leocopetram reiectus, mutato repente consilio, Romam, quo iter Hirtio Consule redire non decreverat, iccirco iter vertit, quod illustres quidam nuntiarent, Antonium cedere, resque ad pacem Romae spectare, ac magnopere illic Ciceronem desiderari. Ergo consilio profectionis relicto, cum velis remisque in patriam festinato contendisset, magna populi occurrentis gratulatione dies pene consumptus est. Postridie Kalend. Septemb. Senatum Antonius de supplicationibus Caesari decernendis instituit, misitque qui Ciceronem advocarent in Curiam. Is cum vel insidiarum metu, vel causae displicentia subterfugeret, languidi ex via corporis excusatione usus est; sed Antonius acerbiori denuntiatione significat, ni veniat, fabros se missurum,

qui distributa domo, velinvitum Dominum exigant, vimque expertus omnino esset milite iam atque igne admoto, nisi amicorum intercessione, is dies ad quierem Ciceroni indultus esset.

40. Altera die in Senatu adfuit, atque, in magna reliquorum servitute, liberius quam pericula minaeque postulabant, dixit, Oratione illa, quam Philippicam primam inscripsit, quod Demosthenem; adversus Philippum Macedonem, Reipubl. Atheniensis libertatem propugnantem imitatus sit. In hac primum quidem abitus reditusque sui causas exposuit. Deinde de Antonii iniuria Caesarisque actis disputat, ad extremum Antonium et Dolabellam Consules ad Rempubl. moderate administrandam cohortatur. Antonius hac Ciceronis libertate in tantam exarsit indignationem, ut palam illi denuntiarit inimicitias, ac instructore Rhetore, ut paratus compareret in publico, contra Ciceronem in Tiburtina Scipionis villa declamitarit, denique 13. Kalend. quadrato agmine aedem Concordiae ingressus, discordiarum et furoris plenam orationem evomere magis bonis omnibus, quam dicere visus sit. Quo die advocatus in Senatum Cicero, per amicos accedere prohibitus est, quod Antonius ab illo caedis initium facturus putaretur Philippica itaque secunda, quam divinam Iuvenalis appellat, non coram Antonio in Senatu dicta est, ut quibusdam placuit, sed tantum scripto adversus impurissimum hominem relicta. In hac primum sese obiectis per Antonium criminibus purgavit, deinde sceleratam hominis vitam ab ipsa pueritia exosus aptis coloribus expressit. Interea Octavianus 18. annorum adolescens, cui una cum opibus Caesaris animus indolesque ad res magnas idonea relicta videbatur, collectis ex veteranis a Calatia et Casilino militibus sensim metuendus, excivit urbe Antonium, qui alios aere ac promissis, alios ferro minisque obsequium sibi comparabat. Sed ut numquam metus diuturni obsequii est custos, ita Martia et Quarta Legione ad Octavianum transeunte, ad citeriorem Galliam Provinciam sibi a populo concessam festinavit, quo cum venisset D. Brutum illi praefectum Provinciae obtinentem habuit, qui edixit sese Provinciam in Senatus populique romani potestate retenturum, De quo edicto, cum ad

Senatum referrent Tribpl. ante diem 13. Kalend. Ian. Cicero illam pronuntiat sententiam, quam Philippica tertia complexus est, primumque censuit designatis in annum seq. Coss. Hirtio et Pansae decernendum esse praesidium, deinde quae Octavius Caesar egisset, publica [orig: publicâ] auctoritate consirmanda, militesque, qui ab Antonio ad Caesarem defecissenr, praemiis donandos, postremo D. Bruto ceterisque retinendas suas esse Provincias, dum ex Senatus Cons. successores decernantur. Nec dubitavit Senatus in hanc sententiam S. C. facere. Quare progressus in populi Concionem Cioero exposuit, quid visum Patribus decretumque fuisset, quod Philippica quarta continetur.

Anno denique Urbis Cond. 710. Ciceronis 64. et ultimo, C. Vibio Pansa, et Aul. Hirtino Coss. M. Antonius Mutinae D. Brutum arcta obsidione praemebat. Ad quem cum plerique Senatorum Legatos pro concilianda dissensione mittendos censerent, obnixus in Senatu Cicero Philippica quinta, Antonium tamquam Reipubl. hostem bello petendum statuit, decernendosque honores illis, qui Rempubl. adversus Antonium tueantur. Obtinuissetque locum haec sententia, nisi Salvii Tribpl. intercessione, Legatio denique mandata esset, Ciceronis tamen consilio accedente, ut cuius unius eloquentiae tum Romae omnia parebant. Itaque Senatus Cons. decreta haec legatio est Ser. Sulpitio, L. Pisoni, et L. Philippo, quam rem Cicero in Concione Philippica 6. complectitur. Interea cum multa An. tonii familiares responsa tamquam ab ipso profecta confingerent; Cicero, ne in grariam reciperetur formidans, Philippicam 7. in Senatu habuit, qua [orig: quâ] pacem cum Antonio tribus de causis improbat, primum quod turpis ea sit Romanis, deinde quod periculosa, denique certa ac diuturna esse non possit.

Porro cum Legati intoleranda quaedam Antonii postulata ad Senatum inferrent: hic bellum adhuc indicere veritus, decrevit tumultum, quod Cicero Philippicaoctava reprehendit, graviter in q. Fusium Calenum: Antonii studiosum, invectus. Nona Philippica Cicero Ser. Servilium in legatione ista vita [orig: vitâ] functum, statua [orig: statuâ] pedestri aenea [orig: aeneâ] pro rostris collocanda [orig: collocandâ], ornandum suasit. Inter haec M. Brutus Caesaris percussor, adiuncta sibi Athenis

nobilium adolescentum ex Romanis manu, in quibus facile princeps Marcus filius Ciceronis, arma sumsit: et is quidem in Macedonia, excluso C. Antonio Marci Antonii fratre, a Q. Hortensio, provincia hac decendente, accepit militem, cui L. Pisonis legio accessit, quae se M. Ciceroni tradidit, et Syriacus exercitus, qui a Cinna ad Cn. Domitium adolescentem transiit. Quo cognitio P. Vatinius Dyrrachium Bruto aperuit, exercitumque concessit, et fugatus C. Antonius se Apolloniam recepit. Qua de re, cum Brutus dedisset Romam literas, C. Panla Consul, Senatu coacto, Brutum sua oratione laudavit: quem cum q. Fusius, rogatus sententiam, oppugnasset, Cicero adversus fusium Philippioum decimam intorsit. Cum M. denique Cicerone C. Antonius ad Billidem commisso praelio victus, captusque in Bruti potestatem venit, qui cum illum honorifice, relictis etiam Magistratus insignibus, haberet, non unis literis Cicero hanc eius indulgentiam accusavit. Dum haec aguntur: P. Dolabella Smyrnae C. Trebonium quaestione de publicis pecuniis instituta [orig: institutâ] verberibus tormentisque interfecit, quam ob causam cum Reip. hostis a Senatu declaratus esset, ac de mittendo adversus eum belli imperatore disceptaretur; aliis L. Caesarem, aliis P. Servilium designantibus: Cicero sententiam suam Philippica undecima declaravit, in qua, post expositum Trebonii casum, exaggeratamque Dolabellae et Antonii crudelitatem, C. Cassium praeficiendum statuit. Qua in re G. Pansam obnitentem offendit.

Decrevit hoc tempore Senatus, ut Ciceronis Minerva urbis custos, quae anno superiori vi turbinis impacti praeceps, capite brachiisque mutila, infausto ciceroni omine, iacuit, rursum erigeretur: Pacis vero consilium a nonnullis susceptum Senatum induxit, ut M. Ciceronem, et P. Servilium legationi ad Antonium praeficerent. Sed obnixus Cicero Philippica 12. est, seque ad hanc legationem minus idoneum demonstravit. Quamquam Pansa iam et Hirtio ad bellum contra Antonium praefectis, M. Aemilius Lepidus ex transalpina Gallia hortatoriis rursum ad pacem literis Romanos parum alienos sollicitaret, ut iccirco Philippica 13. Cicero eam gravissime sit detestatus, rationibusque adversariorum confutatis et

Antonii literis ad Hirtium et Octavianum productis ostenderit, pacem esse cum hoc homine Romanis nullam posse. Quod idem literis ad Lepidum (ut est lib. 10. Epist. 27. famil.) missis egit. Verum cum res Mutinae adversus D. Brutum et Coss. desperatae viderentur, pluresque Romae turpem fugam, aut mortem cogitarent, piaesertim ubi Ventidius ab Antonio ad urbem properare nuntiaretur, de summa rerum brevi ita dimicatum est, ut Pansa castris Hirtii et Octaviani se adiuncturus in via caesus sit; hi tamen atrocissimo conflictu castris occupatis, Antonium Mutina deiecerint. Victoria ipsis victoribus cruenta; quod Hirtio cadente, uterque Coss occubuerit; imperio penes D. Brutum et Octavianum relicto. Romanis metu deiectis tam insperatam effusamque hic nuntius laetitiam attulit (quem supra fidem naturamque intra horas tres in urbe adfuisse memorant) ut ad Ciceronem urbs tota conflueret, miro applausu extolleret, supplicabunda in Capitolium deduceret, atque hinc ad rostra ipsum audiendi cupida impelleret. Ubi is Philippicam habuit decimam quartam, in qua supplicationem dierum 50. trium imperatorum Pansae, Hirtii, et Caesaris, ob Antonium hostem superatum, decernit, atque ad extremum eos qui in praelio ceciderant, dignis laudibus ornat, eorumque propinquos solatur.

41. Male Octavianum habuit, quod suo unius imperio bellum administrare non posset, qua [orig: quâ] ambitione turgidus adolescens ante 20. aetatis annum consulatum postulat, Cicerone, ut ferunt, in societatem adducto, quem se domi ad urbis custodiam sui studiosum relicturum sperabat, quaeres, quod successu careret, atque haud multo post Antonius cum equitatu ad M. Aemil. Lepidum profugus, in fidem receptus esset, inclinationem fortunae suae Octavianus veritus, literis cum Antonio Lepidoque communicare, pacemque ac foederis triumviralis societatem inire coepit. Utque ad haec promptum militem inflecteret, iureiurando sancire omnes voluit, cum nullo exercitu, qui C. Caesaris fuisset, bellum se gesturos. Quo impetrato, quadringentos sub cornellio Centurione milites Romam ad consulatum pro Caesare petendum misit. At Senatu ad iuvenis arrogantiam nihil inflexo, Cornelius legationis Princeps, percusso gladii capulo:

nisi vos, inquit, Caesarem feceritis Consulem, hic factus est. Nec diu cunctatus Octavianus, Antonio Lepidoque in Italiam accersito, Romam armatus petit, quae variis consiliis fluctuans, aliis arma, aliis fugam spectantibus, venienti patuit; cumque obviam seferret Cicero, ultimum hunc amicorum sibi occurrere Octavianus dixit, admisitque in gratiam. Creatus in sextili Consul (quem mensem Augustum postea dici voluit0 cum Q. Pedio annos nondum viginti natus adolescens. Comitiis curiatis in Caesaris familiam insertus, lege Pedia, collega ferente, decrevit: ut omnibus Caesaris interfectoribus aqua et igne interdictum esset, qua re et Brutis hostilitatem denuntiavit; et Ciceroninecis fautori visus est obnuntiare amicitiam.

Animadvertit igitur suum Cicero errorem, quod ambitioso inconstantique nimium tribuisset adolescenti. Lenire illum singularibus nequicquam praerogativis Senatus conabatur, decernens honorem, quo ceteris imposterum coff. anteiret potior, scriberet, quem vellet, militem, contra Antonium Imperator esset. Sed is triumviratu cum Antonio et Lepido instituto, ac translato in Ventidium consulatu, remp. Romanam cum his ita partitus est; ut Italia et Occidente sibi retento, Graecia et Oriens Antonio cederet, Africa cum Hispania Lepido obveniret, et ne Sextum Pompeium ingenti classe fretum, haberent adversarium, Sicilia illi relicta est, ita brevi hostes Iulii Caesaris oppressi sunt, D. Bruto caput a Camillo hospite Equileiae resectum, M. Brutus et Cassius rebus bello desperatis, manus sibimet violentas admoverunt, ex urbe vero centum et triginta Senatores proscripti sunt, in quibus ea lege census est Cicero, ut cum hunc amicissimum sibi virum Octavianus Antonio concederet, L. Caesar Antonii avunculus, et L. Paulus Lepidi frater vicissim inter damnatos censerentur. Cum adeo turpi confoederatione fidei legum, amicitiae sanguinisque iura prodita essent, fugae, caedes, mutuaque in urbe incendia coorta sunt, quod ingentia percussoribus essent praemia constituta. Hoc nuntio perculsus Cicero, cum Quincto fratre in repentinam se fugam conicit, sed quod ad M. Brutum in Macedoniam fugiendum esse statuissent, et Quinctus

rerum omnium, pro tanto itinere, nudus urbe cessisset, dum pro sarcina allqua colligenda revertitur, a propriis servis spe mercedis detectus, und cum filio periit, orta, ut ferunt inter natum patremque, concertatione, uter prior mortem oppeteret. Cicero vero servorum suorum custodiae sat fidae creditus, atque a Tusculano, ubi a fratre divulsus fuerat, ad Formianum lectica delatus Caieta solvit; sed adversa tempestate reiectus, infaustisque corvorum clangoribus petitus, cum in villam se recepisset, corvus indicem horologii excussit, ultimam ipsi vitae horam denuntiare visus. Nec mora, nuntius adest, qui milites adventare significat, cumque servi Dominum rursus ad mare auferrent, superveniunt, atque in his cum Herennio centurione C. Popillius Laenas, quem parricidii quondam reum Cicero defenderat: qui ad hoc ministerium ultro se obtulisse fertur, ac praefectum de cervicibus sui defensoris caput dextramque Antonio praebuisse, ut non uno tantum facinus crimine exaggeraret. Praemium sceleris, Tribunatus militaris homicidae delatus, et decies HS. fuere [orig: fuêre]. Viso capite in comitiis, quae tum forte habebat Antonius, exundantem ab expleta vindictae cupiditate laetitiam non continens, exclamavit: Proscriptionem iam omnem peractam esse. Caput vero ipsum, postquam probris convitiisque ad sanitatem conscidisset, Fulvia etiam uxor, femininea impotentia et rabie, verbis atrocibus laniasset, foedasset sputo, linguamque eductam acubus confodisset, in rostris una cum dextera, tyranni iussu, eo loci affixum est, ubi admirabili eloquentia [orig: eloquentiâ] pro reorum defensione et flagitiosorum hominum detestatione, cum summa [orig: summâ] Antonii ignominia, saepius peroraverat. Triste bonis omnibus spectaculum, in quo manifeftum tyrannidis et oppressae cum Cicerone Reipubl. exemplum intuerentur. Verum, ut posteritas omnis Antonii in Ciceronem exercitam crudelitatem, ita Ciceronis in Antonium exertam eloquentiae vim admirabitur, et quod suae Antonius gloriae, Tullianae vero ignominiae esse voluit; hoc aeternum Tullianae gloriae, atque ignominiae Antonianae futurum est monumentum.

Abstulit una dies aevi decus, ictaque luctu
Conticuit Latiae tristis facundia linguae.
Unica sollicitis vondam tutela, salusque.
Egregium semper patriae cuput: ille Senatus
Vindex, ille fori, legum, ritusque, togaeque,
Publica vox saevis aeternum obmutuit armis.
Informes vultus spar samque cruore nefando
Canitiem, sacrasque manus, operumque ministras
Tantorum, pedibus civis proiecta superbis
Proculcavit ovans: nec lubrica fata, Deosque
Respexit: nullo luet hoc Antonius aevo.

APPENDIX.

HAec de vita Ciceronis praemittere visum est, ut sine qua vix earum, quae in illo tractantur, rerum argumenta penetrari queant. Ceterum perbrevem traditionem historiae, quae in Tullianam aetatem incidit, ipsiusque scripta illustrat, ex Velleio Paterculo, in Palaestra styli libro ult. subieci. Singularum vero Orationum cum argumentum, tum artificium constructionemque, in principium libri tertii retuli. Quae mutuasese ope fulcient, et vim facundiamque Ciceronis aperient: ut et facilius a Lectore intelligi, et ab imitatore, s non paribus, certe propinquis lineamentis exprimi possit.

Aphthonius ex Graecis Sophista vetus, hoc est ex illa Rhetorum palaestra, quae habilem in utramque partem disserendi facultatem se tradere profitebatur, progymnasmatum genera, legesque certas scripto consiguavit, cum quibus optime nostrae illae de inveniendi ratione praeceptiones conveniunt. Aliud enim omnino non agit, quam ut unum aliquod, seu ex propriis, seu ex locis communibus repertum argumentum ex locis diducat ceteris, illo tantum praecipiendi discrimine, quod non ubique omnes, sed certas argumentorum sedes adeat. Quae tamen res ingenio iudicioque Oratoris magis, quam praescriptis legibus potest definiri. paucis igitur praeceptiones ipsius complectimur, utsi quem ex his fructum adferat, decerpi a studioso lectore possit.

Maximum deinde Tyrium in suis adhibere dissertationibus placuit, ut quae longe maiori eloquentiae laude, quam illae Aphthonianae exaratae sunt, propiusque lineamenta ac genium Oratoris exprimant.

CAPUT VI. Instructio pro schola Humanitatis Magistris discipulisque perutilis de exercitiorum ad eloquentiam varietate et progymnasmatis recte inftituendis.

NUnc denique ad diversa exercitationum genera propius accedendum est, partimque inveniendis, ad probandum argumentis, partim eleganti sermone exponendis, navanda est opera. Qua in re, quid de exemplis optimorum scriptorum ac Ciceronis inprimis imitaturo praefigendis sentiam, iam nemo, qui me quidem in superioribus audierit, poterit ignorare. Quid porro Eloquentiae studioso faciendum, iam nunc intelliget. Ordiar vero ab illis, quae scholae Humanitatis propria, tam earum litterarum Magistris, quam Discipulis erunt observanda; ne vel nimio, quod multi sectantur compendio; vel inutili ducti circuitu, ab eloquentiae comprehensione procul arceantur. Ipsis haec etiam artis Professoribus, nisi indiligentes fuerint illarum, quas praescribam, legum sectatores, ad copiam facultatemque augendam profutura sunt, docendoque aliquid sese didicisse deprehendunt.

I. Progymnasmata rudiorum.

Principio faciliores Orationis partes, ut sunt diversarum rerum, modo fabularum, modo historiarum narrationes, vernacula ipsis lingua adolescentibus propositas Latio sermone vertendas Magister dabit, cum praecipua horum cura ad stylum etiamnum impendenda sit, remoto, quod retardare solet, inventionis studio. Quo exercitio cum per duas tresve hebdomadas ad illos distinuerit; tum

Apologum ipse, vel historiam solo perceptam auditu, non exceptam calamo, iubebit stylo decenti exarare, denique extemporali quandoque exercitio promere. Sex eiusmodi laboribus hebdomades dederim, ita ut quandoque hic labor misceatur, et nunc proprio natent cortice, nunc ductu alieno; a facilioribus tamen ad difficiliora narrationum exempla sit transitus.

Tantundem postea temporis descriptionibus rerum, eadem lege viaque dederim, ut nunc vernacula has lingua Praeceptor dictet, idque principio maxime; nunc viva expositas voce, iubeat scribendo reddere. Sunt autem in descriptionibus illae plerumque faciliores, ideoque primum adhibendae, quae vel naturalium sunt rerum, ut e. g. hominis, aut equi: vel artificialium, ut domus, castrorum, pugnae, loci amoeni, horridi carceris: difficiliores vero quae mores affectusque viventium, e. g. equi exsultantis, aut hominis irati depingunt, ab illis igitur ad has transeundum est.

Denique semestris parte reliqua, in locis communibus, vel thesibus generalibus versari poterit, in quibus et in vernacula rursum lingua praeeundum et a magis obviis ducendum erit principium. Loci communes hic dicuntur, qui ad augendum amplificandumque argumentum plerumque adhibentur, theses quae universe ad explicandum probandumque, talesque ob generalem suntmateriam, quae pluribus queant rebus adhiberi. Ut de prospera adversque fortuna aequo animo ferenda, de vita recte instituenda, vitiis devitandis, liberalibus artibus ingenuo adolescenti addiscendis. Sic quae adversus furem, latronem, pro Philosopho, Religioso, pro, et contra testes, quaestiones, rumores dicuntur, locis accensentur communibus, si tractentur prout bona quaedam, vel mala eius insunt; thesibus vero annumerantur, si ad suadendum vel dissuadendum adhibeantur, quod discrimen ad tractandi rationem non magnopere facit, ideoque hic etiam coniungimus.

II. Progymnasmata proficientium.

Altero semestri, si adhuc rudiores fuerint, mense uno alterove iis dem immorari exercitationibus poterunt.

Deinde vero, postquam aliquam de locis inventionum propriis, et communibus instructionem acceperint, doceantur in generali quapiam materia (de qua iam egimus) quemcumque locum proprium per reliquos communes inventinum locos, ex fontibus a me propositis, exornare simulatque amplificare, quam exercitationem plerique Chriae nomine complectuntur, quae vel factum aliquod, vel dictum sapientis, vel utrumque etiam comprehendit, primam verbalem, alteram activam, tertiam appellant mixtam. Activae exemplum est, quod Aeschylus Poeta bene potus carmina scripserit: Verbalis, quod ait Virgilius in distichis:

Mixtae, quod miles Pyrrhi Epirotarum Regis accusatus de calumniosis inter pocula apud Regem verbis, ait, longe deteriora eramus dicturi, nisi nos lagena defecisset. Sed horum exemplorum locus proprius est tantum ex fonte secundo de effectis, nam feliciter carmina fundere, arcana detegere, calumniari omnes, sunt effectus diversi ebrietatis. Suadendum igitur, ut si his Chriis diutius immorentur adolescentes, exempla sumantur, vel factorum, vel dictorum, ex diversis locis propriis manantium, ut e. g. ex fonte primo, quod Tiberius Nero, ob ebrietatis vitium, Biberius Mero probrose si app[ellatus, aut quod vinum ebrio venenum sit, quorum illud ex etymo, hoc etiam ex natura sumptum, ex fonte tertio, quod de ebrio Propheta ait, repletus est ignominia, pro gloria. Hab. 2. ex fonte 4. causarum, quod Democritus, seu Anacharsis dixit, tres in vite uvas nasci, voluptatis, ebrietatis, et iniuriae, seu insaniae, ex fonte s. adiunctorum illud Nasonis est.

Eruntque de his locis propriis discipuli admonendi, ita enim intelligent quo haec exornatio per locos communes inventionum hoc est, contrarium, ex empla, similia, testimonia legesve spectent, et sibi in quolibet loco argumentorum proprio hanc tractandi facultatem offerri. Ex quibus facile intelliges, quemadmodum hos locos communes inventionum, ab illis locis communibus materiae, de quibus ante disserui, separem, cum illi singulari materiae, hi propriis argumentorum locis opponantur. e. g. Si generalem vini vel ebrietatis naturam, causas, affectusque, descripsero, ut

bona, malaque quae in se continet atque operatur, locus erit communis materiae, quae in pluribus mihi singularibus, ut vino Hispanico, Mosellano, adusto, vel in rustico, aut nobili ebrio servire poterit. Si vero a contrariis, exemplis, et comparationibus eadem; seu generatim, seu particulatim dicta illustravero, locis illud faciam communibus inventionis.

Hoc exercitio, cum per menses IV, vernacula [orig: vernaculâ] primum lingua [orig: linguâ], deinde maxime latina, argumento locisque inventionum compendio traditis, discipulos Magister distinuerit, mox ad praecipuas illius Chriae partes artificiose tractandas ducet, in quibus contrariorum, ac dein de comparationum vis, ingeniumque, tamquam praecipuum Orationis universae decus, inprimis observandum excolen dumque est. Quae exercitatio quantum ad eloquentiae perfectionem, expeditamque illius apprehensionem faciat, paucorum hactenus, vel observatione notatum; vel sat idoneis progymnasmatum exemplis demonstratum est; ut plusculum mihi hac re in dustriae ponendum esse duxerim. Ordine igitur dictas exercitationes aggrediar, postquam ante de ipsa scribendi forma, studioque ad elocutionem impendendo pauca monuero; tum deinde videro, quid ad haec progymnasmata Aphthonius, vetus inter Graecos Sophista, vel emolumenti, vel compendii adferat.

CAPUT VII. Quaenam observandasint, ut cultum expolitumque dicendigenus, in usu harum exercitationum, quivis facile assequatur.

ADolescenti ad cultioris Styli usum, atque aliquam eloquendi facultatem aspiranti, quae famam occupet, trivioque submota, illam veteris eloquentiae nobilitatem consectetur; ante omnia, primum illud fastidiosi laboris taedium digerendum est, quod in solerti investigatione optimorum verborum sententiarumque est positum, de quibus part.1. libro 2. per aliquot capita disseruimus. Amat haec elegantia curam, nec a desidioso facile animo possidetur.

I. Studiosa investigatione primo stylus formandus est.

Videndum principio, non quam multum, sedquam bene. Respuendum quidquid usu vulgati sermonis protritum, statim ex memoria in calamum affluit; et licet Ciceroni notis usitatum, si tamen pervulgatum, transi, atque aliam quercum excute. Huc inde ad eloquentiam semper emolumenti adferes, ut quantumvis nihil repereris melius, aliquid tibi minus ob vium reperturus sis, quod hac investigatione usuque tibi reddas familiare. Numquam non studiosis eloquentiae investigandum est. Proderit semper mora, vel ad elegantiam, vel ad copiam, vel certe ad facilitatem. Scribere, aut loqui, quae cumque in calamum, et labra cadunt, non est proficientium; sed iam parta fruentium eruditione, quibus satis est ille pedem figere, quo pervenerunt. Vidi ego adolescentem ingenio felicem, stylo promptum, scribendoque profusum, qui anno primo, primum inter Rhetores locum assecutus, alterum tertiumque annum (ut aetate, et statura parvus erat) iisdem scholae vestigiis inhaesit, sed non magno ad profectum emolumento, quod de prolixa magis, quam ornata oratione sollicitus, in magnitudine collocaret victoriam. solitus ea profundere, quae iam pleraque mente comprehenderat, dum interea aliorum cura nondum acquisita feie extenderet, quo factum, ut primo anno victor, vinceretur altero, palmamque literariam meliori se concederet, quem non quidem maior, sed dispar labor, eo provexerat. Tanti refert, hunc scribendi usum, qui iam cognita respuit, ignotisque incumbit, adolescentes in ipse eloquentiae aditu studiose consectari. Robustioris iam eruditionis virorum est partis acquiescere, arque ex cultae scriptionis facilitate, honestae voluptatis sensu perfundi. Iuvenibus prius industrie laborandum, quam hic fructus iucunditatis decerpendus est.

II. Nil supra vires principio tentandum.

Verum tamen cavendum, ne dum hanc vitas neglectae orationis profusionem, impingas ad alteram factidiosae

nimium diligentiae scopulum, cui nihilad palatum facit, universa respuit, et tamquam meliora semper, vel animus possideret, vel libri suggererent, laborantis frustra memoriae industriaeque conatum elidit, ac desperatione non numquam opprimit. Metiamur vires ac sufficiat denique quod illis commensum est. Qui numquam male, numquam bene. Et crastino suus etiam diei profectus relinquendus est. Romanum unus annus imperium non constituit, quae magna sunt, a parvis succrescunt initiis, tanto plerumque diuturniora, quanto provenerunt tardius.

Iulius Secundus, ut Quintilianus aequalis eius memorat, aliquando e gymnasio revisebat domum, eo vultu, qui deiecti prorsus animi signifi cationem prae se ferret, erat illi patruus Iulius Florus eius facile aetatis eloquentissimus, qui ut pueri maerorem ex oculis collegit; ecquid tandem est, mi luli, inquit, quodte cruciat? quidni crucier, excipit, qui in diem iam tertium, consumptis frustra laboribus, unum scribendi argumentum stylo prosequor, non assequor. Tum senex vultu subridente, antu igitur contendis, ut, quam potes, dicas elegantius? Quo dicto, incredibile est, quantum animum adolescentis erexerit, iam propemodum desperatione prostratum. Viator, qui aliquando offenderit, defatigatoque suam corpori quierem indulgere cogitur, non iccirco de itinere absolvendo desperat. Laborem antea desertum repetit, et lapsum, si quis erat, furgendo instaurat, donec optato fine ac loco potiatur. Non statim, ut eloquentiae stadium ingressus fueris, te in meta iam stare autumes, curren dum ante sudandumque, nulli gratis bravium defertur. crescet una annis atque exercitatione, et ingenium, et facilitas, alia melius, alia etiam celerius scripturus es, non simul obvenient omnia.

III. Materies, priusquam scribas, apte distribuenda.

Quorundam tamen vitio haec scribendi sterilitas nascitur, qui coeco quodam impetu calamum rapiunt; animumque ad scriptionem applicant, priusquam orationis argumentum suo fine partibusque expenderint, qui mihi velle navigare videntur, priusquam ubi remus, ubi vela, ubi commeatus sint, dispexerint, nec quo portu, aut littore

consistendum sit, cogitaverint. Primum igitur est materiam scribendi suum ad finem comparare; ut quid docendum probandumve sit, intelligat, animoque, velut oculo in hunc scopum defixo, semper contempletur, ne quid extra hanc metam cadat, alterum ut expendat, quibus illud rationibus queat obtineri, quibus singulae rationes ornamentis illustrari, et, si quando opus, amplificationibus extolli possint. Plerosque enim adolescentum ipsa moratur inconsultae scriptionis temeritas, qui cum illam, tamquam crudos, incoctosque etiamnum cibos aggrediuntur, neque digerere scribendi argumentum possunt, neque concoquere, aut in sucum sanguinemque solidae eloquentiae transmittere. Impensa igitur huic cogitationi mora, omni festinatione est melior, nec dispendium laboris, sec compendium est.

IV. Quemadmodum indulgendum plus minusve scriptionisit.

Erit vero etiam, cum faventibus impulsa ventis phaselus secundo impetu feretur; quan do plenis captandam velis auram suaserim, atque ingenio, quantum valet, indulgendum, non enim semper idem Favonius adspirabit. Duo tamen et in pleno hoc Orationis cursu erunt providenda: alterum ne ob leviculas quasdam haerentis styli difficultates, oratio velut in scopulos impacta haereat, cum quandoque verbum sententiaque idonea cogitanti non subvenit, totumque animi conatum absordet, atque a felici cursu suspendit, quae si in aliud magis vacuum reiecta tempus, tranquillum scriptionis lapsum non interpellasset, optatum sese in portum intulisset oratio; Negligenda igitur huiusmodi offensio, et hiatus potius aliquis tolerandus, quam negloecto profluentis dictionis cursu, infractoque impetu, haerendum. Post cetera felici exitu absoluta, vacabit magis, per otium soluti a gravioribus curis animi, neglecta instaurare, opportunisque sententiis instruere. Alterum est, ut ne praecipiti temet aestu patiaris abripi, qui consulta iuxta atque inconsulta temere misceat, eo consilio, ut postea ad limam correctionemque revocentur. Difficilis enim res est, multa inconcinne; aut numeris, aut verbis haerentia, iustum deinde in ordinem cogere, verbisfulcireidoneis, sententiis

exornare, ut ut demum versaveris omnia, saepe rebus pondus, cultus orationi defuturus est. Monstrosum dictionis partum, haud facile lambendo fingendoque ita formaveris, ut grato venustatis cultu placere possit. Quocirca principio crudum nihil indigestumque profundas; hoc enim non est parere, sed abortire. Non ita copiae facilitatique scribendi favendum est, ut mox teipsum tuumque laborem averseris, atque aedifices brevi destruenda. Tam laborem, quam otium in studioso eloquentiae damnamus, si utrumque inutile fuerit.

V. Quid in Doctorum imitatione potissimum hoc tempore spectandum sit.

Semper autem magnus aliquis dicendi magister; aut suis tibi in scriptis est proponendus, aut certe si exemplum illius aliquod in pari materia defuerit, cogitatione, in codem tecum studio, ita est defigendus, ut identidem animo volvas; fueritne hoc pacto dicturus Cicero, Salustiusve, Quintilianus, aut Demosthenes? quonam haec illi verborum delectu, sententiarumque pondere, quo figurarum cultu, qua dicendi copia instructuri? Iuvat haec meditatio, quae tantorum nos virorum persona induit, nec imparia iam conceptae de illis opinioni iubet moiliri. Et ad tropos quidem figurasque, quod attinet, pari arte facilitate que exprimendas, res tanti moliminis nequaquam est, quantam sibi nonnulli imaginantur. Troporum enim ornatus, ex una fere translatione petendus est; translatio scite usurpata, ex appositae similitudinis inventione dependet, quae tam difficilis non est, ut mediocrium etiam ingeniorum aciem subterfugiat, cum inter rusticos etiam homines aptissima usurpatione non raro vigeat. Gigurarum introductio, non tam ingenii, quam attentae observationis esse videtur, praeterquam, si plane apud te Oratio vulgaris non fuerir, figurarum usu sine cura splendescet.

Nihil magis eloquentiae studioso arduum est, quam extra figuratum sermonem, in trita licet re, trita non loqui. Figurae suo numero, et (quae sublimiores sunt) parvo satis, definiuntur; sermo illustrior, atque a vulgo submotus, nulla potest finitione circumscribi. In hoc igitur multa, cum

lectione, tum scribendi imitatione firmandus primo stylus est, quam ad illos figurarum ductus accedat, ne in his solum Oratoris decus collocatum putet. Non pauca, qui hodiedum florenti satis stylo adumbrantur, hunc apparatum respuunt, affectationi proximum, nisi opportune usurpetur. Forense nunc illud orationis genus, quod Ciceronis aetate dominabatur in iudiciis, regnabat in animis, e curia causisque, haud iniuria [orig: iniuriâ], eliminatum est; cum aequitas non tam exdicendi facultate, quam veritatis nudae aestimatione ponderanda sit.

Quare sicubi nunc flos ille orationis figuratae spectetur, vel in panegyricis, vel in suasionibus. aut reprehensionibus; vel certe sacris concionibus est, quae omnes parcius, magnoque cum delectu has oratorum delicias consectantur; ne dicendi magis florem, quam veritatem amplecti videantur. Quae causa, cur in suis orationibus Cicero, illo quo dicit verborum figurarumque apparatu, noscendus hoc tempore saepe magis, quam exprimendus sit: nisi magna simul rerum varietate inter doctos condiatur oratio, aut inter rudes eadem veritas magna dicendi vi sit inculcanda, quod Tullio plerumque tantum expressit orationis flumen.

Paradoxa Ciceronis, Tusculanae atque Academicae quaestiones, quaeque idem de officiis, de amicitia, de contemnenda morte scripsit, usitatis horum temporum dissertationibus non dissimile exhibent, cum exemplum, tum argumentum. ideoque humanitatis discipuli, in suis exercitationibus horum potissimum imitatione erunt informandi, locis ad hanc rem illustrioribus cum delectupropositis, quorum nonnulla inferius producemus. Quamquam et faciliores, quaeque communibus locis instructae sunt, orationes, ut pro Archia, Marcello, lege Manilia aliaeque paecae ad scriptionis exemplum sint producendae.

CAPUT VIII. Progymnasmatum natura, ratio, et varietas ex Aphthonio proposita, eiusdemque auctoris censura et usus.

CUm progymnasmata quaedam eloquentiae non ignobilis olim inter Graecos Sophista, seu disserendi

in utramque partem Magister, Aphthonius tradiderit, quorum praeceptiones usumque non pauci eloquentiae studiosi amplectuntur, eius mihi hoc loco institutum negligendum esse non censui. Ut quantum illud nobis conducere, ad facilem compoendiosamque huius oratoriae facultatis apprehensionem possit, hoc praeceptore audito, collatisque cum ipso rationibus, statuere liccat.

Per diversa quatuordecim exercitamenta, tamquam aliqua huius Palaestrae progymnasmata (sic enim appellare lubuit) studiosum eloquentiae deducit, ut sunt Fabula, Narratio, Chria, Sententia, Confutatio, Confirmatio, Locus communis, Laudatio, Vituperatio, Comparatio, Ethopoeia, Descriptio, Thesis, Legislatio.

Et primo quidem suis Aphthonium verbis in Romanum sermonem translatis audiemus. Deinde brevissime obscuriora illustrabimus: nonnumquam paucis, diverso tamen charactere ad expositionem interiectis.

PROGYMNASMA I. Fabula. Aphthonius. o( Mu=qos poihtw=n, etc.

A Poetis quidem nata est fabula, sed Rhetoribus etiam in adhortationibus usitata. est autem fabula, sermo falsus sub imagine verit atem exprimens. Nunc Sybaritica, nunc Cilissa, nunc Cypria a suis inventoribus appellatur: Vicit tamen consuetudo, qua Aesopicae ab Aesopo fabulatorum principe nuncupantur.

Fabularum genus unum Logicum, alterum Ethicum. tertium Mixtum est. Logicum seu rationale dicitur, cum homo quippiam agere fingitur: Ethicum seu morale, cum rationis expertibus mores tribuimus, Mixtum, in quo utrumque, hoc est ratione utens carensque fabula sociatur.

Sententia, cuius exprimendae gratia fabula excogitata est. in principio posita promu/qion, in fine e)pimu/qion dicetur.

COMMENTATIO AUTORIS.

Nihil hic obscurum est. Callidas alii fabulas Cilissas dicunt; molles Cyprias, vel Sybariticas; quod Cilices

dolosi et fraudulenti, Cyprii et Sybaritae luxoriosi sint, ita iocosae Milesiae, qui reconditaenihil sapientiae possident, quales pleraeque aniles ad colum natae sunt. Aescopicae vero seriae ac sapientes, ob reconditam morum disciplinam, appellantur.

Ad genera quod attinet, in Rationalibus nonnumquam persona fingitur, ut Pamphilus amans; nonnumquam res, ut Hercules hydrae capita secans; nonnumquam utrumque, ut Cupido sagitta amantis cor feriens. In moralibus; vel brutis personas actionesque tribuimus, ut muribus et ranis; vel inanimis etiam, ut Soli ac Vento, etc. In mixtis bruta vel res inanimas, una cum hominibus, utlupus cum pastoribus, de canibus a grege amandandis, paciscentes, inducimus.

PROGYMNASMA II. Narratio. Aphthonius.

Narratio est expositio rei gestae, aut quasi gestae, differtque a narrato, ut a poesi poema, siquidem universa Homeri Ilias poesis, fabricatio vero armorum Achillis poema.

Narrationum vero aliae dramaticae sunt, aliae historicae, politicae aliae. Dramaticae rerum fictarum, Historicae olim gestarum. Politicae in concertationibus Rhetorum usitatae sunt.

Sex autem veluti partes Narrationem comitantur. Persona, res gesta, tempus circa quod, et locus in quo, et modus quo, et causa propter quam gesta sit.

Virtutes Narrationis quatuor sunt, perspicuitas, brevitas, probabilitas et vocum proprietas.

COMMENTATIO.

Distinctio illa Narrationis et narrati, tum poesis et poematis parum apta est, rectius Scaliger lib. 1. poet. c. 2. poesin ad formam, poema ad materiam refert; ita et narrationem nos formae exponendi, narratum rebus expositis tribuamus, sivepars, sive totum intelligendum sit, cum et Aristoteles 3. Rhet. c. 13. dih/ghsin parti significandae adhibuerit.

Dramaticas narrationes vocat, quales Poetae in theatris exponunt, ut in tragicis Seneca, in Comicis Terentius produxit: Homerus etiam ac Virgilius iecuti sunt, quas veri specie ornari sufficiet.

Historicae narrationes quae sint, minime est ambiguum Politicas, suo iure, illas vocat, quas in rebus controversis Rhetores, seu Oratores in civilium causarum tractatione producuut.

Virtutes illae ad Narrationem requisitae, quae qualesque sint, in Palaestra styli, de epistolis et Historia tradidimus: hic etiam lib. 1. de elocut. universe signamus.

PROGYMNASMA III. Chria. Aphthonius.

Chria est res brevis memorabilisque personae alicui auctori apte tributa. Sic dicta, quod xreiw/dhs, hoc est, utilis sit.

Chriarum vero aliae verbales, aliae activae, aliae mixtae sunt. Et verbalis quidem verbis rem utilem demonstrat, ut illa Platonis. Virtutis ramos sudore ac laboribus procreari. Activa vero actionem designat, ut Pythagoras quanta esset hominum vita, interrogatus, nonnihil comparens, repente se abdidit, vitae mensuram hoc spectaculo designaturus. Mixta utrumque, orationem et actionem complectitur, ut Diogenes adolescentulum deprehendens improbum, Paedagogo inflixit verbera; et tu, sbiecit, sic istum instruis? Et haec quidem Chriae divisio est.

Capita autem quibus tractari Chria poterit, sunt encomium (sive laus personae) paraphrasis (sive expositio dicti factive) causa (sive ratio illius) contrarium, simile, exemplum, testimonium veterum, brvisque epilogus.

PROGYMNASMA IV. Gnome vel Sententia. Aphthonins.

Gnome est dictio summatim ad quippiam cohortans, vel dehortans. Est enim sententiarum alia hortativa,

dehortativa alia, denique et enuntiativa, rursum alia simplex, composita alia; demum alia verisimilis, alia vera, alia est hyperbolica.

Enuntians vero. Pecuniis opus est, sine quibus nihil necessariorum recte expediveris.

Tractatio sententiae eisdem, quibus Chira, capitibus constat: ut encomio, expositione, ratione, contrario, simili, exemplo, testimonio, epilogo.

Differt Gnome, vel sententia, a Chria, quod haec aliquando in actione, illa semper in dictione consistat. Deinde quod Chria semper cum auctoris persona; Gnome sine persona efferatur.

COMMENTATIO.

Magna ratio haec progymnasmata seorsum tractandi nulla suppetit, cum discrimen illud Chriae et Gnomes, quod Aphthonius statuit, nihil ad viersam scribendi dicendique methodum faciat, nisi quod in Chria laudetur dictifactive auctor in exordio, in Gnome sapientia utilitasque senteptiae. Causam tamen huius divisionis eam habuisse videtur, quod saepe contingat in sententia nullum inesse pondus, nisi gravis aliquis auctor factumve accedat. Ut si dicas, me/tron a)/riston, mensura optimum, nisi enim hoc dictum Cleobuli unius Graeciae Sapientum esse dixeris, magnum huius effati pondus futurum non est: cum multos contradictores habere possit. At si illud protuleris: consilium malum, consultori pessimum, licet nullius auctoritas accesserit, fidem existimationemque habiturum est. Haec igitur causa est, cur illic a laude auctoris; hic ab ipsius sententiae varietate dicendi capiatur exordium.

Capita vero, quibus tam Gnome, quam Chria tractatur, hoc versu comprehendi possunt.

PROGYMNASMA V. Confutatio, Aphthonius.

Confutatio est praeposita cuiusque rei eversio. Illa vero confutanda erunt, quae nec evidentia nimium, nec plane impossibilia, sed mediae conditionis sunt. Oportet autem confutaturos primo reprehensionem in auctores stringere; Deinde expositionem rei subicere: Denique his capitibus subvertere, ab obscuro, non verisimili, impossibili, non cohaerente, indecoro, ac demum inutili. Hoc progymnasma omnem prope aetatis huius vim comprehendit.

PROGYMNASMA VI. Confirmatio. Aphthonius.

Confirmatio, est propositae cuiusquerei probatio. Confirmanda vero sunt, quae nec manifecta nimium, nec plane impossibilia, sed medii ordinis videntur. Confirmaturi autem cpaitibus Refutationi utentur contrariis. Primo enim auctorem laudabunt; expositionem deinde reiadiungent; denique oppositis probationis locis utentur; perspicuo pro obscuro, verisimili pro non verisimili, possibili pro impossibili, cohaerente pro non cohaerente, decoro pro indecoro, utili demum pro inutili. Et haec exercitatio omnem artis vim complectitur.

COMMENTATIO.

Nec satis apparer cur inter singularia progymnasmata Confirmatio et confutatio ab Aphthonio in tam arctis inventionis terminis constringatur; cum omnis oratio, quae velsuam probat sententiam, vel adversariorum reicit, ad hanc classem pertineat. Quare haec exercitatio Rhetorum praecipua est, et quidquid argumentorum exfontibus primo libro a nobis demonstratis redundat, ad hanciure derivatur.

Clarum, credibile est, non implicat, atque cohaeret,
Et decet, et prodest. Contraria quaeque refutant.

Adversus propria tamen auctor praecepta peccat, cum Daphnen in laurum conversum esse ab Apolline, pro Confirmationis exemplo adducit.

Neque enim illud aut clarum, aut verisimile, aut utile. Refutationi magis idoneum est, cum opposita magis esse veritati consentanea videantur. Aliud, quod de Arione Citharoedo Commentatores ex Herod. libro primo longe est aptius: cum similem pene referat historiam Plinius Secundus in suis Epist ut iccirco in partem utramque probabilibus argumentis certari possit.

PROGYMNASMA VII. Locus communis. Aphthonius.

Locus communis est oratio extollens illa, quae rei cuique insunt: bona aut mala, dictus communis, quod omnibus eius dem generis rebus conveniat, ut oratio in proditorem, universis proditionis reis aptari potest. Est vero generali argumentorum repetitioni, seu conclusioni similis, ideoque exordio destituitur.

Exercitiorum tamen, et iuventutis causa, exordium praemittimus, cui haec capita subicies, primum a contrario: cui expositionem, non docendi, sed incitandi auctoris causa addes. Deinde comparationem institues: qua rem, de qua agitur, ex collatione extollas. Postea collocabis sententiam, vel mentem agentis, ad ipsum reprehendendum inducta. Denique coniecturis quibusdam ad ante actam vitam perstringendam digredimur, cum misericordiae exclusione. Tandem in fine progymnasmatis usitati loci adhibentur: Legitimum, iustum, utile, possibile, honestum, consequens.

COMMENTATIO.

Pugnare in his praeceptis secum auctor videtur; ut idcirco et ipsi cum illo interpretes in tenebris luctentur. Nam cum definitione, quae satis idonea est, non conveniunt illa, quae de ipsa exercitatione suis partibus explicata subicit;

cum haec sola extollant illa, quae cuique rei insunt mala, nam ex producta explicataque agentis sententia, illum vult reprehendi, vult perstringi anteactam vitam, vult excludi misericordiam. Cui exemplum de Tyrannidis affectatione respondet, quod interpretes secuti paria de sceleribus subiciunt, ut si virtutum ac laudabilium rerum nullus possit esse in loco communi usus, quod certe absurdum est. Quare ut insistant Definitioni, bona non minus, quam mala admittent. Et loco communi non minus omnes inveniendi fontes (si adiuncta quae fere singularium sunt, demus) quam singularibus indulgebunt. Quae de expositione, sententia, vita anteacta, misericordiaeque excusione adducit, non tam ad utilitatem profectumque, quam ingeniorum tormentum, et desperationem huius facultatis ab adolescentibus obtinendae spectant. Cetera, si velis, hoc versu colliges.

PROGYMNASMA VIII. Laudatio. Aphthonius.

Laudatio est eratio exponens cuiusque rei bona. Encomium a Graecis dictum, quod olim in pagis (e)n kw/mais) laus decantaretur. Differt autem ab hymno et praedicatione, quod hymnus Deos extollat, encomium mortalibus tribuatur, praedicatio (e)/painos) laus brevis, Encomium quoque ex arte concinnatum sit.

Laudari vero solent personae, res, tempora, loca, animalia bruta ac demum stirpes. Personae ut Thucydides, vel Demosthenes: Res, ut iustitia, vel temperantia: Tempora, ut ver, aestas: Loca, ut portus vel horti. bruta animautia, ut equus, aut bos: Plantae ut vitis aut oliva.

Laudamus autem et universe et singulatim. Universe quidem ut omnes Athenienses; singulatim unum Atheniensium. Et haec quidem encomii divisio est.

4. Considerandae sunt res gestae tamquam laudationis caput, quas distribues secundum animum, corpus, et fortunas: animi est fortitudo et prudentia; corporis pulchritudo, velocitas, robur: fortunae, potentia, divitiae, amici.

PROGYMNASMA IX. Vituperatio. Aphthonius.

Vituperatio est oratio exponens cuiusque reimala, differt a Loco communi, quod hic poenas exposcat, vituperatio tantum reprehen dat.

Distribuiture eisdem capitibus, quibus encomium, cum eadem, quae laudantur rerum genera, vituperari queant. Personae et res, tempus et locus, bruta animantia et plantae. Idque tam universe, quam singulatim.

Post exordium, genus prosequeris, eadem [orig: eâdem], qua [orig: quâ] in encomio, ratione, Addes educationem et res gestas, comparationem atque epilogum institues: quemadmodum in laudationibus praeceptum est.

COMMENTATIO.

Haec plana sunt, et cum Aristotele, Cicerone aliorumque Rhetorum praeceptionibus conveniunt; si illa quae est loci communis, et vituperationis distinctio Aphthonio propria, ut par est, negligatur.

Illud vero etiam observandum, non nisi personae laudandae repraehen den daeque capita ab illo praescribi, idque et parce satis, et obscure, cum dona corporis et fortunae hic spectanda sint, prout quisque male aut bene his usus est. Nos copiosiorem laudis materiem libro 1. cap. sexto et seq. suppeditavimus.

PROGYMNASMA X. Comparatio. Aphthonius.

Comparatio est oratio ex collatione rerum compararum, aliquid vel maius, vel aequale declarans. Oportet vero in comparatione vel bona bonis. vel mala malis, vel mala bonis, aut parva maio ribus conferre. Et prorsus comparatio, vel geminam laudationem, vel certe laude permistam continet. Ex comparatione autem accrescit orationis vehementia; praesertim si minora maioribus conferantur. Eaedem vero res comparationem admittunt, quae laudis et vituperii capaces sunt, ut personae, res, tempora, loca, bruta, et plantae.

Non convenit autem comparantem totas res conferre totis; hoc enim supinum atque inefficax, sed pars parti opponenda est, quod inprimis est acre. Porro tractari suis partibus, ut laus quaedam, solet, estque hoc gymnasma in sola collatione positum.

COMMENTATIO.

Obscurior hic Aphthonius in fine est, qua adstringere rationem comparandi, aut tractandae comparationis, ad encomii tractationem videtur. Sed latius omnino paret comparatio, perque omnes dicendi formas extenditur, sive laudes, sive repraehendas, sive doceas, sive moveas comparationi ubique locus est, potissimum tamen in genere exornativo versatur, utipsa definitio divisioque hic ab Aphthonio producta abunde restatur.

PROGYMNASMA XI. Ethopoeia. Aphthonius.

Ethopoeia est imitatio morum personae propositae. Tres illius sunt species Idolopoeia, Prosopopoeia, Ethopoeia.

Et quidem Ethopoeia notam inducit personam, cuius mores solum effingit, unde h)qopoii/a morum fictio

nominatur, minatur, ut cum fingis quibus verbis Eurystheo imperanti occurrerit Hercules, ubi liquet quis sit Hercules: mores vero dicentis fingimus.

Idolopoeia vero notum quidem, sed iam defunctum, et loqui impotentem inducit hominem, ut Eupolis in Comoedia e)n dh/mois, Aristides e)n tw|= u(pe\r tw=n tessa/rwn, unde ei)dwlopoii/a simulacri fictio dicitur.

Prosopopoeia omnia fingit et mores, et personam, quale argumentum Menander finxit, in quo res quidem, non tamen persona eiusque mores veri sunt: Unde proswpopoii/a fictio personae dicta est, quod praeter mores persona fingatur. Et hactenus quidem de illa divisione.

Iam vero ethopoeiae aliae sunt patheticae, aliae ethieae, mixtae aliae. Patheticae affectus et commotiones animi continent, ut si Hecubam Troia eversa loquentem inducas; ethicae solos mores exprimunt, ut si ruri educatum ad primum maris conspectum sua sensa promentem audias. Mixtae effectus moresque coniungunt, ut si occiso iam Patroclo Achillem de bello deliberare facias: in deliberatione mores, in amici obitu deplorando, affectus eminebunt.

Tractabis vero Ethopoeiam genere dictionis perspicuo, bevi, florido, soluto, atque a dicendi circuitu figurisque remoto. Capita divisionis tribus temporibus, praesenti, praeterito, et futuro absolves.

COMMENTATIO.

Hoc progymnasma a Rhetoribus inter figuras numeratur, estque nihil aliud, quam descriptio morum, sive verae illi sint, sive personae fictae.

Rhetores multi sub profopopoeia etiam idolopoeiam comprehendunt, quos, compendii in prae ceptionibus sectandi gratia, secuti sumus. Cetera obscuritatem non habent, nisi quod ethopoeiam semel universe, prout etiam personae fictionem comprehendit, iterum vero strictius, prout solos spectat mores, accipiat. Illud forte etiam non satis assequaris, quomodo praeterito ac futuro, in hac descriptione morum, tempore utendum sit. Ubi observandum hoc in affectibus exprimendis potissimum

valere, cum tempus alterum cum altero collatum ad maiorem energiam faeit, ut si Hercules in praesenti infelicem statum suum, dura heri imperia, labores et discrimina conquerens, illa quae praeterita sunt, Iunonis iram, immissos serpentes, obiectos tyrannos, partam aliis quietem in memoriam revocet, de futuro vero inquitat, quis denique modus finisque exspectandus sit, annon flectendi aliquando Superi, an ab ipsa morte quaerendus exitus? quae Seneca in suo Hercule diserte est prosecutus.

PROGYMNASMA XII. Descriptio. Aphthonius.

Tempora, ut veris aestatisque amoenitas, tamquam pictis in oratione floribus adumbrata.

Describentibus personas a primis ad ultima, a capite ad pedes procedendum est. Res ab antecedentibus, iisque quae insunt, quaeque ab illis proveniunt; loca et temproa ab iis, quae complectuntur, describenda sunt.

Descriptionum aliae simplices, aliae compositae sunt. Simplices erunt; ut si pedestres navalesque pugnas explicent. Compositae; ut si res temporaque coniungant, quod Thucydides fecit, cum nocturnum in Sicilia proelium describit, simul et pugnae et noctis imaginem complexus.

Oportet vero describentes tenuem adhibere characterem, varietate tamen figurarum cultum, universeque res, quas describunt, imitari.

COMMENTATIO.

Progymnasma hoc obscurum non est, perquam vero ad eloquentiqm utile. Convenitque cum hypotyposi, quam inter figuras Rhetores collocant, nisi quod latius aliquanto patere videatur: cum haec potissimum moribus gestisque hominum; illa rebus etiam temporibusque; ut vidimus, aptetur, nihil enim est, quod describi non possit. Sed alibi de hac disertius

PROGYMNASMA XIII. Thesis. Aphihonius.

Thesis est rei alicuius in deliberationem adducta disquisitio, aliae autem thesium civiles sunt, contemplativae aliae: civiles de actione ad vitam politicam spectante habentur, ut sitne ducenda uxor, navigandum, urbs munienda? haec enim omnia vitam civilem spectant. Contemplativae sunt, quae sola contemplatione mentis absolvuntur, ut, caelumne rotundum sit? an plures mundi? haec enim non ad opus hominum, sed contemplationem spectant.

Differt autem thesis ab hypothesi, quod hypothesis suis circumstantiis definita est, thesis absoluta. Ad circumstantiam persona, negotium, causa, etc spectant, ut, sintne moenia extruenda; disquisitio est sine persona; an vero Lacedemoniis adversus impetum Persarum, Sparta muro cingenda sit? hypothesis est, personam habens deliberantium Lacedaemoniorum, et singularenegotium muniendae Spartae, causam vero invasionem Persarum.

Est autem thesis progymnasma primum, quod in dissertatione obiectionem solutionemque admittit.

Ita vero distribuitur, ut principio introitus, id est, exordium sit, deinde uteris capitibus usitatis, legitimo, iusto, utili, possibili.

COMMENTATIO.

Exercitation in Thesi utilis est iuventuti, quia maiorem illa universalium, quam singularium cognitionem assequitur, cum haec ab experientia pendeat.

affinitas; quod uterque res a suis abstractas circumstantris universe consideret, quae deinde pluribus singulatim, iisdem, quibus tractantur, argumentis applicari possunt. De utriusque vero natura et differentia suo inferius loco agemus pluribus.

PROGYMNASMA XIV. Legislatio. Aphthonius.

Lagislationem quoque nonnulli inter progymnasamata retulerunt. Est enim fere quaedam hypothesis. quamvis non omnes leges hypothesis. Introducitur quidem persona, sed non omnibus nota, ideoque thesi quam hypothesi est proprior. Prout enim personae rationem habet, thesin transgreditur, at ut manifeste circumstantiam non exprimit, ab hypothesis discedit.

Legis vero inductio duplici exercitatione fiet. Confirmatione legis latae, vel illius confutatione. Est autem lex inventio et donum Deorum, ad constitutionem civitatis, et correctionem hinc et inde erratorum. Et haec legis inducendae distributio est.

Tractabis illam capitibus iisdem quibus thesin, legitimo, iusto, utili possibili. Exordium pones, et postea contrarium, deinde praedictis uteris capitibus, uthac in parte a thesi differat.

COMMENTATIO.

Legislatio personam vel auctoris, qui tulit, vel hominum quibus fertur, involvit, ideoque adstrictior est, quam thesis. Si haec ultima tamen persona spectetur, cum vaga sit, minus adstricta, quam hypothesis est, ut Iulius Caesar de adulteris occidendis legem tulit, ubi adulter persona vaga pluribusque conveniens est. Cum vero lex talis est, de qua in utramque partem agitari potest; ut rogandane sit, an abroganda? tum huius progymnasmatis locus est. Talis illa est, quod adulter deprehensus statim occidi possit: Et lex Oppia, quae mulieribus rhedas prohibuit, et Volumnia, qua cautum, ne qua mulier haeres institueretur. Sed cur legislatio in exercitationibus hisce ab hypothesibus separetur, non magna est oratio, plane etiam difficilior est, quam ut inter progymnalmata numerari mereatur.

OBSERVATIO ET CENSURA AUTORIS.

Brevi perspicuaque. quantum mihi ex Graecis licuit, expositione Aphthonium dedi. Exemplis quae plerisque locis adiecit praeteritis, quod his longe absolutiora, magisque ad profectum usumque studiosorum accommodata ex Maximo, Cicerone aliisque daturus essem. Multum vero huic post alios Rhetores auctori in progymnasmatum instructione debemus, quod, de his praecepta nemo meliora reliquerit.

Quae potissimum causa fuit, cur haec ipsius etiam auctoris sententia tradere placuerit. Quae tamen universe ea moderatione accipienda censeo, qua ad Aristotelis Ciceronisque, atque illas, quas libro 1. tradidimus praeceptiones accedunt. Nam ut in plerisque Aphthonii disciplinam amplector; ita probare non possum, quod in multis eam tractandi rationem instituat, quaeapud Oratores Scriptoresque alios usitata non est. Quis enim ea lege, qua ipse praescribit fabulis utitur? Confirmationes, confutationes et locos communes aut tractat, aut circumscribit?

Verum haec aliaque in ipso decursu breviter censui, ut qua arte sequendus maxime, quaque etiam negligendus sit, candidatus eloquentiae intelligat.

Nimia enim onerari praeceptorum mole, quaeque apud diversos diversa sit, nihil tamen commodi singularis oportet, hoc confusionem denique fastidiumque generat. Nobis iisdem, quos principio libri 1. excitavimus fontibus ubique, in hac etiam varietate insistere decretum est, cum quibus nihil magis ex Aphthonio quam Chriae sententiaeque tractatio conspirat.

CAPUT IX [correction of the transcriber; in the print X]. De exercitationibus primi generis, quae in fabularum aut historiarum expositione consistunt.

PRimi generis exerictationes, tamquam elo quentiae quaedam praeludia aggrediamur. In fabularum illa atque historiarum narrationibus consistunt. Quarum

expositio vel simplex brevisque, qua [orig: quâ] summam quandam rei complectimur; vel prolixior et descripta per adiuncta rerum, institui poterit. Ab illa ab hanc transeundum videtur. Quare utriusque exempla pauca dabimus, ubi primum de usu atque utilitate fabularum nonnulla praemisero.

§. 1. De fabularum tractatione.

Fabulae historiarum in modum exponuntur, etiam illae quae manifestam prae se fictionem mentis ferunt; ut sunt Ethicae de brutis; Mixtaeque, quae hominibus simul inductis, ad aliquam sententiam animideclarandam usurpantur. Ita Homerus Batrachomyomachiam, hoc est, Ranarum Muriumque pugnam, tamquam hominum inter se bello congredientium, lepidissimo poemate descripsit. Ut igitur eadem historia, et compendio sine adiunctorum expositione, et prolixius cum eadem; sic et fabula narrari potest.

Causae cur fabulae manifestae, velut historiae, exponantur; una quidem est, quod apta [orig: aptâ] quadam fictio haec nitatur similitudine, quae ad persuadendum idonea sit, ac saepe rem oculis, clarissima quadam in luce, et tamquam vivo adumbratam colore obiciat; ut et altissime veritatem sub hoc velo recionditam infigat animis, et sine difficultate assensum impellat. Cuius generis quaedam postea exempla daturus sum. Altera causa est, quod cum voluptate quadam audientium illabatur animis praesertim vulgi atque adolescentum, qui no vitate illa capti detinentur, quamque dormitantibus erant animis veritatem, sine hoc fuco, accepturi; hanc illo melle illitam cupide hauriant.

Quare et nonnumquam ex apta rerum naturalium similitudine, aut etiam disparitate, vel convenientia simul et pugna, hae fabulae ab Oratore recens concinnandae sunt, ut inexspectata novitate captos teneat. Quod non omnino difficile futurum est, si quemadmodum ex aptis illas similibus Aesopus, Gabrias, Phaedrus aliique collegerint, observetur. Ex quibus plura exempla in Speculo figurat imaginum, lib. cap. 9. et 10. collegimus.

His enim rebus, unde convenientia aut disparitas sumitur, si vitam personamque humanam (modo eis careant.)

leges, facta hominibus similia tribueris, compones fabulam. Qua in ra illud maxime iucundum esse solet, quod et maxime congruit, et minus solet esse exspectatum, ut enim haec in symbolis alibi maxime delectare ostendi, ita et in fabulis, quae symbolica imagine inprimis animantur. Quod deinde in comoediis gratissimum est, ut varia implicatione ductae suspensum auditoris animum, inopinato denique eventu feriant, hoc in illa quoque fabularum constructione, quae affinitatem quandam habet, solet evenire: ut avida totum mente auditor hauriat, dum optatam denique conclusionem excipiat.

Utrumque Homerus in sua Batrachomyomachia egregie praestitit. Nam et personas Muribus Ranisque aptissimas, per ficta scite nomina, tribuit, et consilia et arma, locumque pugnae convenientem, et ingressum belli novum atque insolentem, et progressum ancipitem, exitumque magis etiam, per interventum cancrorum, inspectatum. Age strictim primo, mox eandem etiam fabulam cum Homero fusius exponamus.

§. 2. Brevis fabulae Homericae de Bratrachomymachia propositio.

Mus felix sibi insidiantis ungues devitans ad Ranam pervenit, quae illum, salutis et hospitii gratia, invitans, dorso excepit, ad medium lacus deferendum, verum ubi progressi aliquantulum sunt, hydrus exerto super aquas colio utrisque metuendus imminebat. Quo conspecto, exterita Rana, Mure inter discrimen in summis aquis destituto, ad interiora sese lacus recipit. Quo casu Mus, frustra aliquamdiu cum aquis luctatus, denique mersus est. Unde hostile odium bellumquem inter Mures reliquos et Ranas exarsit, quod cum utriusque partis clade gestum, per Cancros denique in Ranarum opem adventantium, his victoribus, est absolutum. Quod docemur, quam inconsulta inter homines bella, non nisi utriusque partis clade finienda, suscipiantur.

§. 3. De ratione huius fabulae prolixius exponendae.

Non quo ubique singula (ut nec Homerus in proposito fecit exemplo) sed praecipua et maxime opportuna, ad rei illustrationem consideranda sint.

Haec vero quem ad modum expendenda sint, libro 1. cap. 3. de fontibus inventionis tradidimus, praesertim in fonte 1. et 5. Homerus id fecit poetice, nos oratorie; sed paucis rudique Minerva praestemus.

Longior eiusdem fabulae Oratorum expositio. A laude brevi auctoris vel sapientis inventi exordieris, cum epimythio, seu fabulae brevi expositione.

Summus ille Poetarum Phoenix Homerus, ut multa sapienter, quae ad principum virorum institutionem spectarent, gemino in opere, Iliade et Odyssea, posteritati reliquit; ita minime contenendum poema vulgavit, quo sub fabulosa Murium et Ranarum inductione docuit, quam temere nos mortales in bella ruere, quantoque utrqrumque partium exitio ea gerere soleamus, non absque Superum, de cael o hanc nostram insaniam spectantium, ludibrio.

Descriptio per adiuncta.

Quis? Mures principio levi de causa in Ranas concitatos memorat. Nonnemo Murium Psicharpax a micarum raptu nun cupatus, fuga [orig: fugâ] felix insidias declinans, ad lacus ripam accesserat, iuxtaque sitim ac fatigationem, hausta [orig: haustâ] aqua [orig: aquâ], levaturus constiterat; quem ubi Physignatus [note: (a) Inflans buccas.] Rana conspicata esset, genusque non ignobile, tum vero discrimen vitae didicisset, hospitium illi aquarum, dorsumque, quo veheret, amice obtulit.

Quid? Nec detractavit Mus obsequium, exeipitur mollibus Ranae humeris, ferturque primo insolita natatione laetus. Verum ubi spargi aqua vento, Ranaque nonnumquam subsidere natatu altius, postremo etiam postquam hydrus ipsi infectus apparuisset, prorsus Rana sese ad tutiorem lacus recessum coepit subducere; tum sera

nequicquam facti paenitentia, opem inclamare, obluctari, mergi aquis, rursumque victor emergere: donec madido gravanteque pilo, ac viribus sensim fractis, undisque vincentibus, hausta aqua animam interciperet.

Cur? Erat Lichopinax [note: (a) Lambes paropsides.] Murium alter in ripa spectator cladis, qui ad partem Toxarten [note: (b) Vorator panis.] reliquosque sui generis mortui Psicharpagis nuntium detulit, quae res Mures universos, Toxarta Duce, ad arma concitavit, iactantes: hanc nequaquam fraudem perfidiamque Ranas impune laturas; esse sibi vires animosque, quibus tantum fas sit iniuriam vindicare: indignum esse, ut siquidem in fidem domumque receperis, hunc deinde hospitii iure violato, tupiter destituas, atque in extremam perniciem praecipites: exemplum esse paris in cetos perfidiae liberius usurpandae, nisi poenis debitis occurratur. Tangebat illos Toxartae infelix orbitas, qui filiorum alterum, in venatione Cattorum, alterum lignea in decipula incaute deprehensum amiserat.

Quomodo? Ergo miles conscribitur, et sua quisque arma ad certamen cum Ranis ineun dem comparat. Et primo quidem ne quod tibiis im becillis immineret discrimen, fabarum, quas exederant, corticibus, muniebant crura, eveneratque fortuna, ut felix excoriatae pellem deprchenderent, quam scissam primoribus dentium sibi in thoraces aptabant, pro clypeis deinde lucernae medius umbelicus, pro hastis acus erant, denique capita testae nucum pro galeis cingebant. Quae, ut latere non poterant, ita Ranas quoque impar belli armorumque consilium pertraxere [orig: pertraxêre], nec defuit a Muribus Tyroglyphi [note: (c) Excavans caseum.] filius submissus nuntius, qui ad certamen provocaverit. Turbavit ea res principio Ranas, seque etiam palam Physignatus innoxium in crimen perfidiae vocari testatus est, non enim sibi hanc cladem, sed fortunae imputandam. Verum, agite, inquit, commilitones, Dii bonae causae favebunt, vim vi opponamus, comparemus arma, campus nobis ad bellandum optatissimus contigit, facile infestum illud nobis Murium agmen in ruinam impellemus. Consilium in promptu est. Stabimus iuxta ripas in ordinem aciemque distributae, suis quique accinctae armis,

opperiemur hostis impetum, cominusque quam primum congressae, implicatae illorum armis, nobiscum per lubricas declivesque ripas in lacum praecipites devolvemus. Plana nobis res, neque expeditu difficilis, modo arma animique non defuerint. Placuit, laetaeque Ranarum turmae ad arma provolabant. Malvarum foliis circumopertae sunt tibiae; virides in thoracas, brassicarum folia in clypeos versa sunt; acutus pro lancea iuncus fuit, capitaque subtilioribus inserta sunt cochleis: ut utrumque hoc armoatorum agmen ipsi de caelo Dii intuentes risum non tenerent.

Ita postremo ad mutuum venere [orig: venêre] conspectum, et velitatione levi inter nonnullos excursores praevia, plenis denique castris est concertatum. Quae hic datae acceptaeque clades, quot generosae bellantium animae, aut ferro inflicto exturbatae, aut aquis haustae, aut tenaci immersae limo, non facile percensendo assequaris. Artophagus [note: (a) Vorans panem.] ac Tyroglyphus murium principes cecidere cum plurimis suorum.

Quibus auxiliis? Verum ubi desperata eorum res visa est, Meridar pax [note: (b) Rapiens pariticulas.] subsidiaria sociorum cohorte adfuit, labantemque exercitum restituit, omnibus Ranarum copiis metuendus, fuissetque eo die, praecisa iam ad lacum via, de Ranis conclamatum, nisi Iove miserante excitum a rivo vicino horribile, militum genus, dura tergus in cude armatum, oblongis recurvisque munitum falcibus, quas Persarum esse acinaces crederes, ferruginea [orig: ferrugineâ] accinctum casside, ac loricata cauda, qui latis fulgentes per humeros armis, octonis ingressi pedibus, nova arte Parthorum, retrocedendo pugnarent. Cancros, una voce antiquitas appellavit. Hi natura ad pugnam praedamque nati, nec tuto quidem apprehendi ab hoste possunt; ita etiam dum stringuntur, fortiter stringunt. Illi igitur immixti in acie bellantium, dum cedendo Mures in congressum trahant, pedes caudasque illorum falcato ore, brachiisque praeputabant, ut ad pugnam inutiles conciderent, ac plerique ruentium clade territi, de fuga ac salute soliciti, victoriam Ranis ultimam relinquerent.

Quando? Etenim sole sub occasum vergente, cum iam maior etiam quaqua versum afflueret Ranarum copia, magnoque clamore conterritis iam Muris insultarent: hi metu ac desperatione victi, culicumque magnis tubis insonantium strepitu, ac Iove etiam de caelo intonante consternati; aut oppressi metu armisque hostilibus concidere [orig: concidêre], aut turpi effugio morti subducti sunt. Ranis inter haec laeto plausu victoriam concinentibus, quem hodiedum sub crepusculum vespertinum aestate, qua [orig: quâ] haec peracta sunt, etiamnum, magno coaxantium gaudentiumque sonitu frequentant.

Epimythii, Seu expositionis in fabula latior diductio.

En, ut vir ingeniosissimus sub huius involucro fabulae, stultam mortalium ad bellandum libidinem, infelicesque plerumque atque insperatos bellorum exitus complectitur. Caussa praeliorum saepe nulla, aut certe vana, facilique partium, nisi mutuo inviderent, compositione vitanda. Sed cum alienae inhiamus fortunae, cum nostris minime regnis acquiescimus, cum mari iuxta terraque dominatum prensamus, plusque etiam quam aequo imperio administrari possit, infinita cupididate ambimus, quaelibet nobis causa ad aliorum oppressionem sufficit; arma rapimus, socios ad bella concitamus, fas nefasque ad nostram ambitionem fovendam confundimus: propria relinquimus, ut aliena occupemus; sed saepe et propriis excidimus, et aliena non tenemus: opes nostras profundimus, ut vicinas invadamus, utrisque non raro privandi. Denique cum possessiones vitamque inimicorum petimus, multa hominum milia nobiscum saepe pessessioen omni vitaque excidunt. Spolinamus et spoliamur, vulnera damus, et accipimus, vitam (haec omnium bellantium sors est) cum nonnullis hostium extorsimus, nostram plerumque morte aliqua infelici terminamus, Quotuscumque militantium adeo felix extitit, ut quae periculosis votis prensavit, quae tot laboribus, per mille discrimina, secutus est, haec denique tranquilla possessione sit assecutus? Et quid demum in

Superum [orig: Superûm] conspectu, hac nostram de caelo amentiam, non sine risu spectantium, esse videmur? Quod nobis Mures Ranaeque pugnantes, hoc nos illis; quod ridicula illorum arma, hoc nostrae illis machinae; quod mutuae illorum insidiae, quod vires, quod copiae, quod proelia, uno Iovis fulmine disturbanda, hoc nostrae artes, vis, audacia, ferocia; ridenda atque explodenda uno Divorum Deique immortalis nutu. Et, ut quisquam sit, qui cum virtute, cum gloria, cum felicitate praelietur, qui faventibus etiam superis, de obtenta plaudat victoria: ingratus tamen illo multis mortalibus, ipseque Deo plausus esse debet, qui ab hostilibus profectus odiis, qui tot impensis miserorum emptus, tanto multorum cruore irrigatus, tot pereuntium exitio comparatus est.

Conclusio. Haereant intra suas Mures cavernas, neque aquarum dominatum insana ambitione affectent, Ranae suis sese aquis contineant, nec terra velint dominari; alter nonnumquam alterum ad mutuam excurrere opem, sine noxa, hinc ad terras, inde ad aquas patiatur. Non quaerantur tam inanes dissensionum causae, non tam perversae ad mutuum exitium machinationes, nemo exsultet sociorum interitu, et nulli superum [orig: superûm] vel risum, vel indignationem movebunt. Similis ad nos sapientum oratio est. Stent intra tributas sibi a Deo possessiones quieti mortales. Sua quemque nascendi conditio, ratioque vitae, certis iussit haereditatis terminis consistere, quod sors, quod natura, quod superi largiti sunt, hac aequa mente amplectatur. Satis est, quidquid necessitati est satis; cupiditatem, insatiabilem belluam, numquam explebit, arctis magis gaudebit in pace rebus, quam in bello amplissimis. Aliena nemo impune appetit, plerique cupitis excidunt, et vivendi ante, quam cupiendi finem statuunt. Bella raro sine scelere suscepta sunt, rarius etiam terminata. Recte Terentius.

APPENDIX.

Haec fabulas diducendi ratio prae reliquis amplectenda est, quas nonnulli in Apthonium Commentatores secuti sunt. Nihil enim hic praeterquam similitudo cum

voluptate audientium exposita, tum vero facta ad mores applicatio spectanda est. Per ceteros vero communes locos effundi, fabulas alias historiasque in comparationem arcessere, non est huic instituto proprium, cum fabula historiae tantummodo tractanda sit, ad cuius imaginem est efformata. Quare cum studiosi inprimis adolescentes hoc genere tractationum capiantur, quas facilius suis etiam adiunctis (quod ex rebus obviis fabulae desumantur) expendunt, non null as compen dio recensitas adiciam; ut has suo deinde marte latius prosequantur.

CAPUT X. Fabulae aliquot compendio exhibitae.

I. Menenius Agrippa plebem Romanam, orta se ditione ob potentiam et opes nobilitatis, ab urbe digressam, hac fabula revocavit. Liv. Dec. 1. lib. 2.

TEmpore, inquit, quo in homine, non ut nunc, omnia in unum consentiebant, sed singulis membris suum cuique consilium, suus sensus fuerat, indignatas reliquas partes, sua cura, suo labore ac ministerio omnia ventri quaeri: ventrem in medio quietum, nihil aliud, quam datis voluptatibus frui: conspirasse inde, ne manus ad os cibum ferrent, nec os acciperet datum, nec dentes conficerent. Hac ira, dum ventrem fame domare vellent, ipsa una membra, rotumque corpus, ad extremam tabem venisse. Inde apparuisset ventris quoque haud segne ministerium esse: ne magis ali, quam alere eum, reddentem in omnes corpor is partes hunc, quo vivimus, vigemusque, divisum pariter in venas maturum, confecto cibo, sanguinem. Comparando hinc, quam intestina corporis seditio adversus ventrem similis esse irae plebis in Patres, flexit mentes hominum.

quaestionem quis? Dices hominis membra post aureum pacis atque innocentiae saeculum, primo secum ipsamet dissentire coepisse, invidia [orig: invidiâ] mutua [orig: mutuâ] primam concordiam turbante. Ubi pax antiqua membrorum cum praesenti discordia componetur.

Quid?) Membra igitur cetera, Duce rebellionis Capite, pedibus, manibusque in coniurationem adductis: hoc inter se mutua [orig: mutuâ] statuisse fide; nulli deinceps membrorum tribuendum quicquam opis nisi et ipsum laboris esset socium. Ubi consilia et deliberationes inducentur.

Cur?) Causam huius foederis habuisse illam, quod venter nihil ad opus commune omnium adferret commodi, solusque hoc maxime frueretur, quo loco interea ventris describi poterit.

Quomodo?) Abstinuisse igitur mutua [orig: mutuâ] ope, quam frustra ventre a Capite, ab ore, a Manibus Pedibusque blandis iuxta verbis, minisque atrocibus postularit, implorando denique Deum hominumque fidem. Nec irritis votis, cum Macies ex orco erumpens gravissime afflixerit, Morte iam imminente, nisi mutatis consiliis ad pristinum obsequium rediissent.

Remp. corpori humano persimilem esse, in qua nobiles et opulenti, ventris instar, pleraque ad se reip. commoda derivent, otio saepe ac voluptate fruantur, dum artifices tenuiorque plebs laboribus se cogitur impendere. Interea tamen, ut a ventre digesti cibi in sanguinem venasque transmittuntur, nervique illius virtute animantur, ita praecipuum reip. praesidium roburque in nobilitate procerum atque opibus ditiorum situm esse. Cum his igitur consentire plebem, aequum videri.

II. Apologus in otiosos ludiones.

Culex hiberno tempore, famis imminentis metuens, frigorisque impatiens, a palustri loco ad vicinum agricolae hortum concessit, repertoque illic Apum alveari, blando verborum streptiu admitti petiit, Apumsenioribus

pollicitus, illarum sese iuventutem in arte musica gratuito instructurum, modo hospitio communique pro laboribus mensa frui liceret. Cui nonnulla saniorum respondit. Malo aliam mea proles artem doceatur, qua se a famis frigorisque iniuria tueri possit, ne alienis deinde haerere tecum ostiis stipemque emendicare cogatur. Optima ars est quae suos cultores alit. Ita Musicus hic exclusus est.

1. Laudabis inventorem, quod is quicumque demum fuerit, ingeniose quorundam vagorum hominum mores expresserit.

2. Ad quaestionem Quis? describes culicem otiose in paludibus haerentem, et aliorum potissimum animalium gaudentem sanguine, invisum raptorem, futurorum minime providum. etc.

3. Quid?) Hieme paludes relinquit, agricolae hortum et alvearia Apum secutus, ubi, et hiermem, et hortum, alvearia, Apumque ordinen, et occupationes licebit describere. Tum culicem perorantem suamque iactantem artem inducere, contrra Apem haec aspernantem ac refutantem.

4. Cur?) egestatem et famem, ita efferatum Culicem mitigasse, atque ad has preces abiecisse dices, ubi quam multa doceat necessitas expones.

5. Quomodo?) Ostendes quomodo supplex reiectus, multorumque illi exprobatae iniuriae, et crudelis ante hac vita. Ubi locus est docendi, illos qui in alios fuere immites, vix aliorum miserationem in calamitate mereri.

N. B. In hoc apologo Applicatio misceri fere per singula membra poterit, ut in 4. et 5. factum. Nam et primo illorum stultitam licebit arguere, qui praesentibus cantum intenti, futuris minime prospiciunt; Deinde quod inertem patris alieno labore frui iniquum sit. Deinde docere etiam, quod illi potissmum sit arti vacandum, quae cum honestate nutriat.

III. Apologus Cyri Regis, quo pacem Fonibus, quam oblatam repudiaverant, serius postulatam negabat. Herod. lib. 1.

Tibicienem praeter aquam commeantem aliquando substitisse memorant, utque suam piscibus testaretur benevolentiam, sibique atque illis commune gaudium pareret, iucundis ad saltum modulis tibiam inflasse; sed adversatos hanc gratiam pisces, ne se movisse quidem, ad tam festivum hospitis cantum lusumque, eius vero rei causa indignatum Tibicinem, missa in praeterfluentem sagena, brevi tempore non exiguum in hac piscium collegisse numerum, quos cum denique in ripam captos educeret, salientesque in reti passim intueretur. Cum ante, inquit, ad tibiam saltare nolueritis, hic vobis nunc saltus parum profuturus est. Quo Cyrus indicabat Iones serius de sua cogitare salute, et pacem optare, quam oblatam neglexissent.

1. Alaude Cyri, non minus sapientis, quam fortis Imperatoris: manu et consilio prompti.

2. Ad quaestionem Quis? Describit Tibicinem arte promptum, quem Arionis exemplo ductum, cui Delphini canenti adstiterant, idem voluisse experiri in minoribus dices piscibus.

3. Ubi? Locum amoenum, viridemque iuxta fluvium piscosum ripam describes, licebitque etiam philomelas mollius canenti applaudentes in ducere, sed pisces his nihil blanditiis motos asseres.

4. Quid? Ut viridi reclinis in gramine tibicen modulos auspicatus sit, ut per omnem sonum variando duxerit, ut alias aliasque tentarit canendi artes, describes.

5. Cur? ut suam piscibus benevolentiam ostenderet, atque illorum saltu mutuaque societate, ut Orpheus olim ferarum in silvis frueretur.

6. Quomodo? ut denique indignatione orta, mutato consilio, iniecta sagena invitos obluctantesque traxerit, ac serius

denique saltantes, cum aliis sociis ad spectaculum praedamque advocatis, riserit, etc.

Prima quidem Ionum stulte Cyri tot populorum victoris gratiam amicitiamque respuentium, cum viribus armisque longe essent impares. Praestitisse, insolentibus licet, et durioribus ipsius mandatis cum pace obsequi, quam illius vim atque arma experiri, ac frustra libertate iam amissa, in servitute ipsius voluntati obsequi.

Altera esse generalior potest, prospiciendum omni in re, quid possit adversi evenire, ne serius denique mediis immersi malis, id frustra velimus aut agamus, quod si tempestive actum esset, ad salutem prodesset. Ne illud in nos proverbium cadat, quod in Phryges et Iones, sero sapiunt.

IV. Apologus, quo ostenditur, facilius esse consilium dare, quam exequi.

Mures aliquando graves Cattorum insidias, et tot suorum cladem pertaesi, indicta synodo, statuerunt ex communi sententia huic malo occurendum esse. Verum diversis ultro citroque opinionibus re agitata, nihil consultius visumest, quam ut nola ex collo feliumappensa, insidiae ad illius sonum, ubi ubi demum se movissent, paterent, Cumque omnes in hanc convenissent sententiam Una denique ex senioribus assurgens, inquit; sed quis nostrum, ô fratres, nolam Catto appendet? Tum enim vero haesere omnes, neque quisquam repertus est, qui huius consilii exequendi discrimen adire vellet. Aequa igitur viribus consilia esse debent. Stultum enim est velle, quod exequi nemo possit.

1. Ordieris ab ipso epimythio, sive illo quod per fabulam significatur. Ut quod prudentis viri non sit consilium, quod exequi nemo possit, agendi dare, aut capere, ut eleganti Murium fabula, adumbratum esse asseres.

2. Quis? Mures dices valde a Cattis insidiatoribus obsessos, multos suorum iuniorum minus cautos amisisse, variis matrum querelis und quaque per antra exauditis.

Quando? hiberno id factum tempore, quando ruri omnia squalebant, factum memorabis.

Ubi? In cella penuaria, ubi se tutius conventuros speraverant, felibus inde seclusis.

Quid? Synodum habuisse asseres atque illic varias diversorum sententias esse auditas: ut rus migrandum esse, et abstinendum horreis, solariis: in penuariis tantum commorandum, quod eo Catti raro admittantur, etc. quae ab aliis confutentur, ob sterilitatem ruris in hieme, et penus angustias, Oeconomi vigilantiam, et dolosas muscipulas, etc. Tandem obtinuisse unius sententiam.

Quomodo? De exequenda postremum sententia frustra deliberatum. Donec superveniens Oeconomus ex clavium strepitus agnitus consilium dissipavit.

Stultas saepe vulgi querelas esse atque importuna consilia, quae exitum sortiri non possint, quando adversus Magrstratus et Principes suos quaedam suis in officinis aut tabernis producunt consilia, quae eventum expeditionemque, nisi periculosum, sortiri nequeant. Imbellium adversus potentes consilia plerumque vana sunt.

V. Aesopus Apologorum ingeniosus artifex Samiis persuasit Praefectos veteres populi non facile mutandos esse.

Vulpes in foveam inter paludes delapsa, cum e muscis obsessa teneretur, quae cinxissent quaqua versum, haustoque iam sanguine, non tenuiter pastae essent. Erinaceus vexatam misertus, suam arcendis tam importunis hospitibus operam Vulpi detulit, iamque explicatis aculeis laute ex hac rapina pastas, aut ulturus, aut abacturus erat. Cum vulpes officium hoc deprecata. Sine, inquit, frater, satiatas

atque impinguatas abigere, ne aliae limpostae et macilentae succedant, quae me totam denique exhauriant. Levius iam plenas sustinebo, quam exhaustas impletura sum. Ita Samios qui Praefectum suum peculatus damnaverant, mutata sententia [orig: sententiâ], ad ipsius absolutionem convertit. Quod inteligerent, facilius se iam suis opibus ditatum sustinere deinceps posse, quam si alium ex tenuiori fortuna ad parem opulentiam adspirantem admitterent. Nimirum Muscae esurientes alieno sanguine pascuntur avidius.

VI. Apologus, quo suadetur non cuiusvis familiaritatem et oblatam opem admittendam esse.

Lepus venaticorum timore canum in suo latebat hiberno tempore nido abditus. Erinaceus cui commodum minus eo tempore in propinquo diversorium obtigerat, id conspicatus, ad Leporem accedit, suam illi adversus canes opem defert, armatis sese spiculis infestos facile hostes abacturum; sed Lepus principio detrectabat sui causatus niduli angustias. Tum vero Erinaceus exiguum sibi locum pro defensione sufficere, modo in extrema parte illum cesserit, nihil se praeterea exacturum, acquievit demum Lepus, et accepit in angulo hospitem, qui primo quidemse continet, at sensim laxatis per corpus aculeatis setis, patientem leviora incommoda leporem, ad extremas nidi angustias coarctabat, idque se defensionis ac necessitatis gratia agere dictitabat. Sed Leopre fidem datam incusante, graviusque inter nimias angustias quiritante, quod in antiqua possessione ab ingrato hospite vim pateretur; Erinaceus denique respondit: Quod si illis suis angustiis minus acquiesceret, patere exitum: iret vero, ac de emliori sibi diversorio provideret, nihil se causae habere cur ab opportuno loco discederet. Ita Lepus suam damnans levitatem, quod ignotae fidei hospiti temere salutem credidisset, documentum posteris reliquit. non facile cuiusvis opem societatemque admittendam esse; ne amicus plus ipsis denique hostibus noceat.

VII. Apologus, quo Hymerensibus Stesic horus ostendit, inconsulte ab illis Phalaris potentioris Principis protectionem admissam esse.

Equus, ait, pristina adhuc in pratis libertate fruens, nullique iugo, aut habenae obnoxius, dolebat infesta suis pascuis cervorum agminia imminere, et optimos quosque bolos praecerpere. Quare submovendi huius consortii avidus hominem adit, oratque adversus cervos, ut sibi praestet suppetias. Non detrectat homo. Itur in consilium; qua [orig: quâ] hoc optime ratione impetretur, ut ne tam impune in pascua irrumpant cervorum agmina? ac denique placuit, ut armatum suis hominem telis equus indorsum acciperet, atque habenas ore admitteret, quo consultam ab homine viam, directus ipse a prudentiore magistro capesceret. Ita adversus servos felici expeditione processum est, partim fuga, partim in praedam abstractis feris. Sed equo deinde pristinam libertatem roganti, negavit homo id sibi fas videri: aequum enim esse, ut qui tam utilem ipsi homo navasset operam, rursum eadem ad suum commodum fruatur. Unde sub admissis semel inconsulte habenis equo imposterum serviendum fuit. Exemplum posteritati fuit, non facile potentioris Domini opem, nisi circumspecte admodum, esse admittendam.

VIII. Apologus, quo Demosthenes Atheniensibus suasit, ne Oratores suos Regi Philippo obsides traderent, quo facto ipse pacem offerebat.

Postquam ait, Lupi infestis saepe invasionibus ovium gregem lacerassent, pacem denique offerebant, modo canes, quorum latratibus offensi iure essent, sibi dedissent obsides. Oves dolum huic postulationi nullum subesse ratae, canibus ad illorum voluntatem oblatis, cum excubiis adversus

insidias, praesidioque necessario destitutae essent, appetitae per insidos quaquaversum lupos, brevi omnes in praedam cessere. Par vobis, o viri Athenienses, Oratoribus a vestra ab ductis custodia, ac Philippo traditis, metuendum est. Urbs nulla diu sine prudenti Procerum consilio tuta stetit.

FABULA POETICA.

IX. Arion Delphino vectus, Deum innocentium defensionem suscipereo stendit.

Arion citharoedus ludendi inprimis peritus, ex Italia quaesitas opes in Graeciam conductos navigio transportare statuit. Nautas ad hanc rem Corinthios delegerat, qui postquam Arionem suis cum opibus nave excepissent, iamque in altum provecti medium tenerent Oceanum, pecuniarum avidi, necem innocenti praeparabant. Quem cum iamiam in mare praecipitem daturi essent, hoc unicum sibi extrema in morte solatium impendi rogavit, ut fidibus suo sese praeludere funeri carmen aliquod liceret, ratus, ut opinor, barbarorum sese hominum conceptum in se furorem mitigare posse. Indulta illi quidem aliqua fidium modulatio, sed quam immites denique nautae praecipitato in Oceanum Arione abrumperent. At non perinde immites Marinae belluae. Siquidem Delphinus cantu illectus

adfuit dorsumque nataturo praebuit Arioni, atque in Taenarum eundem cum sceleratis Nautis portum deportavit. Ubi re cognita atque ad Regem Periandrum delata, eundem et improborum vindicem et suarum opum habuit restitutorem. Quam vere Horatius:

1. A providentia Dei omnia in mundo ita administrantis, ut nec improbis suae desint poenae, nec probis sua defensio. uti in Arionis fabula patere dices.

2. Quis? Describetur Arion a patria Graecorumque felici ad omnes artes ingenio, tum vero ipsius ludendi peritia, qua ingentes sibi in Italia opes paraverit, honesto vitae instituto, ut iccirco gratus Superis fuerit.

3. Quid? Exponatur quemadmodum cum Nautis liberali stipendio laboris oblato convenerit, et Corinthiis tamquam popularibus fisus sit.

Quomodo? et quibus auxiliis? Qua deinde ratione laetus in navem exceptus, provectusque ventis faventibus, interludente quandoque Arione Phocis iuxta natantibus, Nautisque applaudentibus. Ut deinde collatis inter se capitibus de pernicie Arionis consultate coeperint, isque fatali iam hora [orig: horâ] properante, suavissimum ad deliniendos animos carmen, cithara interstrepente, lacrimisque nonnumquam intercidentibus modulatus sit. Quemadmodum postremo nonnullis inflexis, aliis ad scelus obfirmatis praecipitatus sit. Ut Delphinus eundem cum cithara cadentem exceperit, celerrimoque impetu a conspectu sustulerit, Arione rursum ad citharae praesidium, et blanditias suo cantu belluafaciendas converso. Adeo ut ipsae etiam in mari Sirenes suae modulationis oblitae huius melodiam secutae sint.

5. Ubi? Inter medios Oceani fluctus et monstra infesti maris, Arionem bonae causae, suaque fretum cithara incolumen ad portum Taenari deductum esse, hominibus undequaque ad tam insolens spectaculum affluentibus, ut Arion Deus potius Marinus, quam homo sit habitus.

6. Cur? Ad Regem accersitum, causamque huius profectionis tam insolitae rogatum exposuisse arionem et

Nautarum scelus, et Delphini miserationem. Ubi de illorum avaritia atque inhumanitate disserendi locus est.

7. Concludet in ope et praesidio Regis adversus improbos postulando, quod Rex pollicitus, mittet qui captivos adducant.

Hac 1. docebis quemadmodum avaritia omnem in orbe fidem evertat, ut nec amicus ab amico, nec frater a fratre tutus sit. 2. Quandam Superi curam hominum innocentium suscipiant, et quod demum bona causa in lucem emergat et triumphet. 3. quod illud Senecae verissimum sit.

Quod quisque fecit, patitur, auctorem scelus
Repetit, suoque premitur exemplo nocens.

CAPUT XI. De idonea fingendi ratione ad formandas in scholis exercitationes et declamationes Humanistis ac Rbetoribus utiles.

SErviet oratori futuro etiam ad varium dicendi genus opportuna fabularum per fictionem aliquam introductio, qua tam exercitationum, quam declamationum etiam Scholasticarum ornari perficique disciplina poterit.

Ita singatur Ver. Aestas, Autumnus, Hiems, de excellentia sua inter se, apud Annum patrem, vel Hominem contendere; et quaelibet pars sibi honorem principatus deposcat. Sua certatim producant munera, Deorum etiam favore patrocinioque nitatur ver Apollinis, Florae, Dryadum, Musarum et Aestas Cereris, Autumnus Bacchi, verum Hiemi suo patrono destitutae Vulcanus se denique offerat. Quae res ad multas exercitationes, et rerum variarum descriptiones (de quarum usu agemus inferius) servire poterit, suaque simul varietate delectare. Pari ratione, vel Dies inter se, ut festivi cum Ferialibus, aut Esuriales cum Epularibus, aut Nox cum Luce in dignitatis,

sive utilitatis, aut pacis et quietis disceptationem venire potest, suosque pars quaeque Patronos arcessere.

II.

Sic et Elementa coram caelo Iudice in certamen venire possunt, et quodvis suam in orbe necessitatem, commodaque, quibus et universum et ipsum hominem sustineant conservenrque in contentionem pro excellentia adducere. Denique sua quaeque animantia, ut Aer volucres, Aqua pisces, Terra praecipui quaeque generis inducere. Igne etiam lucis suae vim, qua caeli ac sidera in haec inferiora influant, depraedicante. Iupiter denique pro igne, Iuno pro Aere, Pan pro terra, Neptunus pro Aqua decertet.

III.

Planetae ac caelestia sidera, vel praecipua. ut sol et luna, vel quae in caelum a terris esse translata finguntur, ut Perseus, Hercules, Ganymedes, sive Aquarius: aut animalia, ut Aquila, et Cygnus, Pegasus, Aries, Taurus, Leo in concertationem litterariam procedant, etc. Haec certare de sua dignitate aptis rerum naturae et effectuum descriptionibus poterunt.

IV.

Diversae certent animantes, hoc est, vel inter se volucres, et ferae, vel, contra, alterius generis animantia: Fingamus de regno inter illos concertatum, Pavonemque Aquilam et Noctuam reliquis praelatas, quarum prima Iunonis, altera Iovis, tertia Minervae praesi dio freta, illa in terris iussa sit praeesse; unde aulas Principum occupet: Aquila in caelo, Noctua tempore nocturno summum tenere imperium, quae causa cur illa in altissimis nidificet rupibus, haec die iam occumbente primum se efferat.

Bestiae domesticae, ut Equus, Bos, Canis, Asinus, Porcus: velcerte Anser, Columba, Anas, Gallina: vel Gallorum diversae species, ut Gallus excubitor et Capo, et

Gallus Indicus, de primatu in domo obtinendo contendant, suas singulae utilitates, quibus Hero serviant, quam maxime extollant, feriasque aliquas a laboribus postulent, et alimentorum maiorem lautitiam, quam dum Bovi, Porco, Anseri, Galloque concedit Herns, ac denique impinguatos mactat, aliae se pristina sua sorte contentas esse significent, neque huiusmodi sui Domini favores sibi impensos velle. Satius fore in demissione imposterum servire, quam eiusmodi honoribus praeferri reliquis.

VI.

Fluvii inter se, vel Regiones diversae, ut Rhenus cum Mosa, Danubio, aut Amisi, Terra Iulia plana et cerealis, cum terra Montium inaequali et piscosa, fructuum, atque animalium feraci. italia cum Gallia, Germania cum Hispania, Maritima regia Batavorum, cum Palatinatu a mari secluso conferri, et suis quaeque emolumentis sibi arrogare possunt victoriam.

VII.

Scientias, aut Artes, suis ornatas descriptasque insignibus et armis, ad laudem reprehensionemque mutuam, induces. Grammatica cum Rhetorica, haec cum Philosophia, Iurisprudentia cum Medicina, Ethica cum Mathesi, Politica cum Monastica certabunt. Liberales contra Illiberales Artes producentur, Pictoria cum Musica. Agricultura cum Mercatoria, etc. in disceptationem venient, suos quaeque Patronos adducent, artificia probabunt, etc. ac pro dignitate, cum utilitate potiore contentionem instituent.

VIII.

Virtutes pulchro certamine pro hominis dignitare extollenda in scenam adduces. Iustitia quantum ad humanum genus ornandum conferat, idem et Prudentia et Temperantia, et Fortitudo contendet. Singula suos heroas immortali per se donatos nomine exhibebunt. Ita ad Iurisperitum aliquem digne ornandum aptae eidem

Virtutes et Artes confluent, suum tribuet decus Discretio, Integritas, Studiositas, Aequitas, Vigilantia, etc. proscriptis vitiis huic officio adversantibus praesertim corruptela munerum, Inertia, etc. Themidis in tribunali accusatis. Sic et Medicum, et Ecclesiae Doctorem, et Virum Senatorem atque etiam Adolescentem Disciplinae virtutes dignae, et hunc quidem Modestia, Diligentia, Pudor, Obsequendi promptitudo, et Reverentia maiorum ornabunt, oppositis Vitiis ad Phoebi, aut Eloquentiae, vel etiam Sophiae iudicium damnatis, proscriptisque.

IX.

Ipsae etiam Naturae dotes, aut Fortunae, suis personis indui partibusque disserendi instrui possunt. Veniant sensus quinque, Oculusque sit pictor, Auditus citharoedus, Odoratus Pharmacopaeus, Gustus Coquus, Tactus Leno et adulator suamque quisque operam prae ceteris utilem homini deferat, postuletque, ut sibi potissimum benevolentiam studiumque omne impendat, ceterique subesse ac servire tamquam digniori cogantur. Sic et Ratio voluntasque adversus Phantasiam et Appetitum irrationalem: aut etiam Anima cum suis facultatibus adversus Corpus eiusque potentias non inepta concertatione inducetur. Iam vero de Fortuna Opibusque ac Honoribus in scenam inducendis, nulla est Palaestra litteraria, quae nesciat.

Quin et Plantae ipsae, Fruges ac Fructus suis donari personas atque oratione in mutua aliqua disceptatione queunt. Sic Ioathan Iudic. 9. patria exul, fratribusque per Abimelechum interfectis, cum hunc parricidam Sichimitae in Regem delegissent, hac fabula illorum stultituam arguit. Convenisse Ligna ut Regem eligerent, oblatumque imperium Olivae, at hanc suam noluisse deserere pinguedinem, et steriles honores sectari, oblatum et Ficui vitique, sed utramque pari responso detrectasse, denique et Rhamno oblatum, quae suam protinus umbram ad quietem obtulerit, acceptoque honore, execrata sit omnes Cedri Libanos quotquot

adversarentur. Quo figmento ceterorum omnium ineptissimum Abimelechum regnum stulte atque improbe affectare ostendit.

OBSERVATIO.

Huiusmodi fictiones venuste, tam ad encomistica et honoraria quaedam scripta, viris principibus aliisque proceribus offerrisolita, quam etiam adtheatrales gratulationes, sapientesque morum instructiones adhiberi possunt. Iuveritque ex re praesenti in primis deponere, Illud vero quod in Apologis potissimum delectat, ut in exspectata conclusione aliqua fabula absolvatur, hoc et in ceteris plerisque fictionibus locum habet. Tanto enim altius animo illabitur, insidetque firmius, quanto magis praeter opinionem eventus cadit.

Nos aliqua harum exercitationum exempla in Exercit, Oratoriis dedimus, quo studiosum lectorem remittimus, Nuncaliena, quam nostra dare maluimus, quamvis eius generis fabularum pauca suppetant. Ex Maximo Tyrio, aucto. re longe suavissimo unam alteramve fabulam adiciam, quam exlege superius praescripta latius exornare studiosae iuventuti licebit,

CAPUT XII.

Fabula descripta et applicata. Sapientem bominem iolere amicos adulatoribus praeferre, Tyrius diss. 4.

Prodicus in fabula Herculem iam puberem virilesque gerentem animos, duplici in via statuit: utrique huic viae Virtutem Voluptatemque tamquam Duces praeficit. Quarum alter arrogans procaxque: alteraformoso vultu,

modesto incessu, venusta [orig: venustâ] voce, aspectu mansueto, veste solutioriab eo inducitur. Altera rursus lasciva, fucata [orig: fucatâ], veste florida, vultuimpudentissimo, incomposito gradu, voce inconcinna [orig: inconcinnâ]. Haec animadvertitipse etiam Hercules, ut qui et Iovis esset filius, et in dolis praeclarae. Quare voluptatires suas sibi habere iubet, ducemque sequitur Virtutem.

2. Hoc exemplo et nos fabulam fingamus, viamque itidem statuamus duplicem, et una virum bonum. Huius viae duces, pro virtute amicum, pro voluptate adulatorem ponamus. Sed et hi habitu, vultu, veste item, voce atque incessu differant. Ut alter quam iucundissimus appareat, alter nihil praeterid, quod est, praeseferat. Alterrenidens dextera [orig: dexterâ] protensa, crebris laudibus, blanditiis, precibus, obsecrationibusque ad se invitet hominem, mirasque, ad quas se duce perventurus sit, voluptates describat. Locum videlicet, ubiprata floribus rideant, labantur fluvii, volucres canant, aurae spirent leniter, arbores plurimis amictae foliisterram vestiant, planaesemitae, latissimasint curricula. Sed et horti floridissimi, ubipyra pyris (ut apud Homerum est) mala malis, uvae subnascantur uvis. Alter contra dux pauca dicat, sed vera. Maximam nimirum viae partem esse salebrosam, minimam, facilem: esse itaque necesse, ut vir bonus qui committere se illi postulet, ita se comparet, ut cum opus sit, laborem ferre possit: si quid planum expeditumque occurrat, id in lucro reponat. Haec uterque si dicat, utri credet, utram viam inibit?

3. Respondeamus fabulae auctori, si quidem homo ille aliquis ex corrupto Assyriorum grege futurus est aut Phoenicius, Strato, Cocles, aut qualis fuit Sybaritaille, alterum e ductoribus pessime eriam oderit, nec aliud quam agrestem, austerum, atque invenustum putabit esse: alterum contra elegantem, suavem, mireque humanum iudicabit. Demus ergo a praeclaro illo, si diis placet, ductore deduci hunc hominem; dubium non est, quin in ignem cum Assyrio, aut in paupertatem cum Phoenice, aut in vincula cum Cyprio, eum deducturus sit: aut in aliud denique verum malum, ad quodfalsa perducere voluptas solet. Sin aliquis similis Herculi futurus est, verum certe ductorem, id est, amicum, praeferet, sicut Hercules virtutem.

IMITATIO.

Opponatur pari ratione Amor divinus Amori humano, sive Eros et Anteros, via, habitu, arte ac legibus diversis, quibus utrimque sui sectatores non desint.

§. 1. Fabula Aesopi moribus humanis applicata. Quosdam voluptatem aversari, sed re ipsa sectari, que tamen in licitis non sit reprebenhenda, Tyr. dissert. 33.

AEsopus, Phryx ille, fabellas conscripsit quasdam, in quibus mutua inter se consuetudine bruta utuntur animalia. Interdum vero, et arboresintroductuntur, et pisces; aliud cum alio, veluna [orig: velunâ] cum homine. Moralem autern sensum haefabulae complectuntur, reconditamque occultant veritatem. Illa in reliquis celebratur, qua [orig: quâ] cervam Leo insectatur: et suae illa saluti fugiendo consulens, denso quodarn in nemore occultatur. Leo vero qui quantum robore cervam vincit, tantum velocitate a cerva vincitur, nemus subir, quaeritque ex pastore; sicubi latitantem vidisset cervam? Negat pastor, simulque manu protensa [orig: protensâ] locum ostendit. Atque ita cervam miserrimam invadit Leo. Vulpecula autem, (hanc enim callidam ubique Aesopus facit) naetu, inquit Pastori, imbellis simulimprobusque es: coram Leone quidem imbellis, improbus vero in cervam. Videturmihiha. hominis Phrygii fabula, adversus eos qui voluptatem accusant, uti posse Epicurus: qui voce tenus fortes videntur, animum vero, ut ille digitum, ibihabent. Quis enim tamsibi inimicus est, ut rem, quae omniuro natura sua maxime nos allicit, sponte sua [orig: suâ] aspernetur? Reliqua enim quae sequuntur homines, aut experientia intelligenda nobis dedit, aut artis approbavit industria, aut de iis fidem nobis secitratio, aut longi indicium temporis ea conciliavit nobis. Voluptas necratione eget, et arte est antiquior, et experientiam praevenit, nec tempus exspectar. Ut ineffabilis quidam eius amor, una cum corporibus nobis innatus sit, qui quasifundamentum aliquod animalium subicitur

saluti, quod si quis tollat, statim id quod natum est evanescere sit necesse. Scientiam enim rationemque, et id, quod ab omnibus intellectus dicitur, progressu temporis, paulatim congredientibus cum rebus ipsis sensibus, longa experientia colligit homo, conservatque. Voluptatem autem sponte statim a natura ipsa, haurit atque accipit. Hanc amplectitur, oditque quidquid dolorem affert, ab hac servatur, ab illo corrumpitur. Quod si vituperanda esset voluptas, neque nobiscum ea nasceretur, neque omnium, quibus conservationem debemus nostram, esset antiquissima. Quaeautem vulgo a Sophistis obiciuntur voluptati, Sardanapali luxus. Medicae deliciae, mollities Ionica, mensae Siculae, Sybaritica tripudia, Corinthiae meretriculae, haec omnia, et si plura etiam his adferre vehs, non voluptatis, sed artis rationisque sunt effectus: longo namque post tempore, accedente plurimarum lenocimo artium, voluptatem violarent homines. Sicut autem rationem, rem natura sua honestam, nemo negat esse, quamvis ea in re, minime natura honesta, quis utatur: ita neque de voluptate secus loquendum est, sed qui voluptate abutuntur.

CAPUT XIII. De Narratione Historica.

QUod de fabulis tradidimus, Historiarum illas in modum exponi, hoc ad faciliorem brevioremque de Historia tractationem quoque est profuturum. Nam et duplici ratione illa pertractari, vel compendio, vel prolixius consuevit. Quod postremum, ut inter Oratores inusitatum non est, ita iisdem, de quibus in fabula amplificanda actum est, adiunctis solet fieri. Hoc solum admonendus scriptor vel Orator est, ne quid adversus veritatem peccet. Ubi enim omnes Historiarum circumstantiae exploratae sunt; alias non licebit surrogare; ubi vero plures occultantur, verisimiles nonnumquam accersendae erunt, ne res sua dignitate, quam postular, destituatur. Quodtamen parcius circumspectmsque in sacra, quam profana Historia erit usurpandum, cum in ista quid quid divinum non est, solita auctoritate careat.

Illud praeterea lectorem advertere cupiam, non hicagere me de Historia quemadmodum integris illa voluminibus ad posteritatis memoriam concinnanda sit; hoc enim separato tractatu in Palaestra styli a me peractum est. Nunc solum qualemcumque ipsius usum in alio scribendi, aut dicendi genere consideramus, ut, sive pressius, sive diffuaius eam libeatusurpare, ratio atque exemplum aliquod scribendi studiosis eloquentiae suppeditetur. Eius vero amplificandae rationem infra, in propriis Oratorum exercitiis dabimus.

§ 1. historica narratio compendio tradita. De staleni Romani Iudicis auro corrupti vafraim probitate.

Erat Romae Oppianicus Cluentio privigno capitali odio infestus, ideoque per Scamandrum libertum venenum eidem instruxerat, cumque flagitii Scamander compertus, reusque in iudicio factus abomnibus, a Paeto tamen Staleno absolutus esset, Oppianicus denique auctor citaretur ad iudicium. Speravit hic Staleni, qui Scamandro faverat, opera [orig: operâ] se posse evadere. Adit igitur hominem, oblatisque sestertiis sexcentis quadraginta milibus, quibus et aliorum Iudicum suffragia emeret, Stalenum sibi, ut putat, addit. Hic vero de pecunia universe retinenda magis (quod et alias in causa Safinii ex voto cesserat) quam Oppianici iuvandi solicitus, hoc damnato sperat se facilius auro potiturum. Quam telam hac arte coepit texere. Bulbum Guttamque, exiudicibus quoque futuros, convenit,l facit quadragintorum millium cuique spem, si Oppianicum absolvant, iubetque alios secum, eadem facti gratia, ad idem propositum inducere verum ubi deinde ante iudicium postulataesunt pecuniae: contractis Stalenus humeris, se ab Oppianico delusum queritur, additque, sua illum sententia condemnatum iri, itaque reliquos indignatione atque exemplo concitatos in eandem mentem pertraxit. Suboluerat Canutio, aliisque, pecuniam in iudicio, ad Staleni inprimis manibus, versari, actum igitur sorteatque industria, ut Bulbus, Stalenus,

et Gutta primi in dicendis essent sententiis, Qui cum adversus Oppianicum praeter exspectationem pronumtiarent, iniecta ceteri dubitatione haeserunt, neque statuere secum, quidnam actum esset, potuerunt. Damnatus igitur Oppianicus sententiis plerorumque, ex iudicibus triginta et duobus. Quaeres L. Quinctio tribp. populari homini, qui de pecunia inaudierat, de iudicio contra Oppianicum lato cognoverat, occasionem praebuit, gravissimis plebem adversus improbitatem Iudicum declamationibus inflammandi, ut qui innocentem Oppianicum corrupti auro condemnassent. Oppianico vero etiam profuit ad pecuniam rursum e Staleni manibus extorquendam. Ita suo demum et Oppianicus, et Stalenus laqueo captus est; cum illi oblata pecunia ad damnationem, huic accepta ad solam infamiam profuit.

Cicero eandem Historiam per adiuncta sua magis diducit. Pro Aulo Cluentio Avito postprincipium.

Numero 1. ad quaestionem Quis? personam Staleni, eiusque et vafrum et corruptum ingenium, acta pristina cupiditatemque eiusdem describit.

2. Adiunctum quid? expendit, quid videlicet Oppianicus egerit, obtuleritque: quid et ipse Stalenus hac in re consilii ceperit.

3. Quibus auxiliis: ut quod Stalenus Bulbo et Gutta per se adductis delusisque rem ad votum suum confecerit.

4. Quomodo? ut qua ratione sententiae contra Oppianicum, delusis unius Staleni fraude omnibus, latae sint. Ipse tamen denique Stalenus sua arte captus sit.

CICERO.

Ut primum Oppianicus ex eo quod Scamander reus erat factus, quid sibi impenderet, coepit suspicari. Statim se ad hominis egentis, audacis, et in iudiciis corrumpendis exercitati, tum autem iudicis, Staleni familiaritatem applicavit. Ac primum Scamandro reo, tantum donis datis, muneribusque perfecerat, ut eo auctore uteretur cupidiore, quam fides iudicis postulabat. Post autem, cum esset Scamander unius Staleni sententia absolutus,

patronus autem Scamandrine sua quidem sententia liberatus: acrioribus saluti suae remediis subveniendum putavit. Tum a Staleno, sicut ab homine ad excogitandum acutissimo, ad audendum im pudentissimo, ad efficiendum acerrimo (haec enim ille et aliqua ex parte habebat, et maiore ex parte se habere simulabat) auxilium capiti, et fortunis suis petere coepit. Iam hoc non ignoratis, iudices, ut etiam bestiae, fame dominante, plerumque ad eum locum, ubi pastae aliquando sint, revertantur. Stalenus illa biennio ante, cum causam bonorum Safinii Atellae recepisset, sexcentis milibus nummum [orig: nummûm] se iudicium corrupturum esse dixerat, quae cum accepisset a pupillo, suppressit: iudicioque facto, nec Safinio, nec bonorum emptoribus reddidit Quam cum pecuniam profudisset, et sibi nihilnon modo ad cupiditates suas, sed ne adnecessitatem quidem reliquisset: statuit ad easdem sibi praedas, ac suppressiones iudiciales revertendum. Itaque cum Oppianicum iam perditum, et duobus iugalatum praeiudiciis videret: promissis eum suis excitavit abiectum, et simul saluti desperare vetuit.

3. Oppianicus orare hominem coepit, ut sibi ratio. nem ostenderet iudicii corrumpendi. Ille autem (quemadmodum ex ipso Oppianico postea est auditum) negavit, quemquam essein civitate, praeter se, qui id efficere possit. Sed primo gravari coepit, quod aedilitatem se petere cum hominibus nobilissimis, et invidiam, atque offensionem timere dicebat, postexoratus, initio permagnam pecuniam poposcit: deinde ad id pervenit, quod confici potuit, et sestertia sexcenta quadraginta milia deferri ad se domum iussit. Quae pecunia simulatque ad eum delata est, homo impurissimus statim coepit in eiusmodi mente, et cogitatione versari: nihil esse suis rationibus utilius. quam Oppianicum condemnari: illo absoluto, pecuniam illam, aut iudicibus dispertiundam, aut ipsi essereddendam: damnato, repetiturum esseneminem. Itaque rem cogitat fingularem. Atque haec iudices, quae vere dicuntur a nobis: facilius credetis, si cum animis vestris longo intervallo recordari Staleni vitam et naturam volueris. Nam perinde ut opinio est decuiusque moribus, ita,

quid ab eo factum, et non factum sit, existimari potest. Cum esset egens. sumptuosus, audax, callidus, perfidiosus, et cum domi suae, miserrimus et inanissimus, tantum nummorum positum videret: ad omnem malitiam, et fraudem versare mentem suam; haec secum cogitans, coepit: Demne iudicibus? mihi igitur ipsi, praeter periculum, et infamiam, quid quaeretur? nihil excogitem, quamobrem Oppianico damnarinecesse sit; qui tandem? nihil enim est, quod fieri non possit. Si quis eum forte casus, ex periculo eripuerit, nonne reddendum est? praecipitantem igitur impellamus, inquit, et perditum prosternamus. Capit hoc consilium, ut pecuniam, quibusdam iudicibus levissimis polliceatur: deinde eam postea supprimat: ut, quoniam graves homines sua sponte savere iudicaturos putabat: hos, qui leviores erant, destitutione iratos Oppianico redderet.

Itaque, ut erat semper praeposterus, atque perversus, initium facit a Bulbo: et eum, quod iam diu nihil quaesierat, tristem, atque oscitantem, leviter impellit. Quidtu, inquit?: ecquid me adiuvas Bulbe, ne gratis reipublicae serviamus? ille vero, simul atque hoc audivit, ne gratis, quo voles, inquit, sequar. Sed quid affers? Tum ei quadraginta milia, si esset absolutus Oppianicus, pollicetur: et eum, ut ceteros appellet, quibuscum loqui consuesset, rogat: atque etiam ipse conditor totius negotii, Guttam aspergit huic Bulbo. Itaque minime amarus is visus est, qui aliquid ex eius sermone speculae [note: (a) speiparvae.] degustarat. Unus, et alter dies intercesserat, cum resparum certa videbatur: Sequester, et confirmator pecuniae desiderabatur. Tum appellat hilari vultu hominem Bulbus, ut blandissime potest: Quid tu, inquit Paete? (hoc enim sibi Stalenus cognomen ex imaginibus Aëliorum delegegerat, ne, sise Ligurem fecisset, nationis magis suae, quam generis uti cognomine videretur) qua de re mecum locutus es, quaerunt a me; ubi sit pecunia? Hic ille planus im probissimus, quaestu iudiciario pastus, qui illi pecuniae, quam condiderat, spe iam, atque animo incubaret: contrahit frontem (recordamini faciem, atque illoseius fictos, simulatosque vultus) queritur sc ab Oppianico

destitutum: et qui esset totusex fraude, et mendacio factus, quique ea vitia, quae a natura habebat, etiam studio, atque artificio quodam malitiae condivisset, pulchre asseverat, se ab Oppianico destitutum: atque hoc addit testimonii, fuaillum sententia, quam palam omnes laturi essent, condemnatum iri. Manarat sermo in consilio, pecuniae quandam mentionem inter iudices esseversatam, res neque tam fuerat occulta, quam erat occultanda: neque tam erat aperta, quam reipublicae causa aperienda.

In ea obscuritate, ac dubitatione omnium, Canutio, perito hominil, qui quodam odore suspicionis Stalenum corruptum esse sensisset, neque dum rem perfectam arbitraretur, placuit repente iudices pronuntiare. Iudices se id velle dixerunt. Hic tum Oppianicus non magnopere pertimuit. Rem a Staleno perfectam essearbitrabatur. In consilium erant ituri iudices triginta, et duo, sententiis decem et sex absolutio consici poterat. H. S. quadraginta milia nummum [orig: nummûm] in singulos iudices distributa, eum numerum sententiarum conficere debebant, ut ad cumulum, spe maiorum praemiorum, ipsius Staleni sententia septimadecima accederat. Ecce tibi eiusmodi sortitio, ut in primis Bulbo, et Staleno, et Guttae esset iudicandum. Summa omnium exspectatio quidam sententiae ferrent leves, ac nummarii iudices. Atque illi omnes sine ulla [orig: ullâ] dubitatione condemnant. Hic tum iniectus est hominibus scrupulus, et quaedam dubitatio, quidnam esset actum. Demde homines saprentes, ex vetere illa diseiplina iudiciorum, qui neque absolvere hominem nocentissimum possent, neque eum de quo esset orta suspicio, pecunia oppugnatum, reillaincognita, primo condemnare vellent: non liquete dixerunt. Nonnulli autem severi homines, hoc statuerunt, quo quisque animo quid faceret, spectari oportete: et, si alii pecunia accepta verum iudicabant, tamen nihilo minus le superioribus suis iudiciis constare putabant oportete. Itaque damnarunt. Quinque omnino fuerunt, qui illum vestrum Oppianicum sive imprudentia, sive miseticordia, sive aliqua suspicione, sive ambitione adducta, absolverunt. Condemnato Oppianico, statim Lucius Quinctius homo maxime popularis qui omnes rumorum, et concionum ventos colligere consuevisset, oblatam sibi

facultatem putavit, ut ex invidia senatoria posset crescere, quod eius ordinis iudicia minus iam probari populo arbitrabatur. Hebetur una atque altera concio vehemens, et gravis: accepisse pecumam iudices, ut innocentem reum condemnarent, tribunusplebis clamitabat: agi fortunas omnium dicebat; nulla esseiudicia: qui pecuniosum inimicum haberet. incolumem esseneminem pesse. Homines totius ignarinegotii, qui Oppianicum numquam vidissent, virum optimum, et hominem prudentissimum, pecunia oppressum arbitrarentur: incensi suspicione, rem in medium vocare coeperunt, et causam illam totam deposcere. Atque illo ipso tempore in aedes Titi Annii, homins honestissimi, necessarii, et amici, noctu Stalenus, accessitus ab Oppianico, venit, Iam cetera nota sunt omnibus: ut cum illo Oppianicus egerit de pecunia: ut ille se redditurum esse dixerit: ut eorum sermonem omnem audierint viri boni, qui tum consulto prope in occulto stetissent: ut res patefacta, atque in forum prolata, et pecunia omnis a Staleno extorta, atque erepta sit. Huius Staleni persona populo iam nota acperfecta, ab nulla turpi suspicione abhorrebat: suppressam ab eo pecuniam, qui erant in concione non intelligebant, neque enim docebantur. Versatam in iudicio mentionem pecuniae sentiebant. Innocentem reum condemnatum esseaudiebant: Staleni sententia condemnatur esse videbant: non gratis hoc ab eo factum, qui hominem norant, iudicabant. Similis in Bulbo, in Gutta aliisque nonnullis suspicio consistebat.

IMITATIO.

Antipater Herodis silius, qui sublatis per dolum et corruptionem hominum iudiciorumque fratribus, etiam Herodi patriexitium machinabatur, cum Oppitanico aliorum corruptore poterit comparari, ac denique ostendi, quomodo a suo procuratore per aurum corrupto, inductoque, ut Herodem occideret, ipse proditus atque ab Herode sublatus sit.

§. 2. Ratio applicande Historie ad mores hominum formandos.

aliosque scriptores nuda perstringitur; sed etiam ad mores formandos, velut per propositam quandam boni malive imaginem, ad quam vitam nostram componamus, recte sapienterque proponitur. Quod plerumque explicatabreviterrei veritate, nonnumquam etiam laxatis scribendi dicendique habenis, praesertim intheatris, et scriptis dramaticis fieri assolet. Nos utriusque generisplura exempla dedimus: illius quidem in speculo Imaginum, huius in Poesi Dramatica part. 3. Palest. ligat. Hie quae huius potissimum loci sunt, brevium Historiarum ad mores instruendos usum aliquem, ex Maximo Tyrio ostendemus. et in primo quidem exemplo post unius Historiae introductionem sequetur applicatio, in altero instructio morum praecedet, quae deinde exemplis fubiectis confirmetur. utraque enim scriptoribus familiaris est, quamquam et media quaedam sit; cum interposita Historiae ad mores expositione, amocna quadam varietate miscentur; aut etiam ad unius rei declarationem, strictim plura exempla acervantur. Quorum omnium aliqua reperies lineamenta, in ultima hac Tyrii dissertatione quam honestae voluptatis studio reliquit.

Historia descripta et ad mores per similitudinem applicata. Ex Max. Tyrio Dissertatione 31. Voluptatis se Etatores naufragantibus similes denique intereunt.

Epicuri Philosophiam cum Aeetae Regis navi conferam. Neque fabulam amplectar, sed quod non itaevenit diu, cum Rex quidam ex Aegypto Troiam versus navigaret, homo barbarus, e numero eorum, qui supra Phoenices colunt.

--- Nec norunt aquora ponti,
Nec Iovis Aegiochi reveretur nomina ---
Nec Divos alios.

Hic impius marisque imperitus Rex, maximam sibi latissimamque strui navem iusserat: in qua quascumque vellet secum voluptates veheret. et intus quidam regiam sibi quam pulcheirimam fabricarat, thalamos, lecticas, curricula.

In eo arbores crescebant diversae, punicae pyri, mali vitesque. Alibilavacrum suum habebat et gymnasium, alibilocis destinatum, alibi meretricum cubilia, ahbi triclinium, alibi aliud, in quo non secus, quam in urbe voluptatibus fracta oblectaret genium, Accedebant et colores, qui navem commendarent varii, visu iucund ssimi: neque auri decrat aut argenti copia. Denique similis erat homini imbelli, qui arma gestaret aurca. Mirabantur hoc spectaculum Aegyptii, felicemque uno omnes ore iudicabant Dominum, neque deerat, qui gubernatorismunus inviolaret animo, et qui vehi ca vehementer optaret. Cum autem iam solvendi tempus esset, exire coepit magna haec atque opulenta navis, multum iactata vix egressa est portum. Non aliter quam insula, quae in aqua natat. Egressae sunt et naves aliae vulgares, succinctae ad navigationcm atque expedirae. Tantisper ergo dum a ventis esset in mari tranquillitas, longevoluptatibus suls superior eratnavis regia, plenaque omnia nitore erant. Tum

Simul ac autem e malatia illa subita aerem turbavit tempestas, multoque ventus in mare fremitu descendit, tum demum quis voluptatis esset usus, quisartis, coepit intelligi. Aliae namque vela legerenaves, paria cum fluctibus facere, ventisustinere impetum, mali vim expugnare, Sola vero misera illa navis, non secus, quam magni corpus hominis, quod gravedine, aut cbrietate vertitur. huc illuc impelli. Adeo ur gubernator artis explorare opem, nec effeminara illa turba posset, ut qui omnes hic, illic, metu attoniti, iacerent. Interim praeclara omnia tempestas dissipavit.

res visu, ut non navis unius, sed totius urbis naufragia fluctus. terraeappulisse videbantur.

2. His cum fluxibus refluxibufque turbetur animus, qua nam spes, ut doloris aliquando expersagar, relinquitur? praesertim cum sis, quibus aliquando carendumest, fruatur bonis. Ego nec mari credo, quamvis venti silcant, quamvis sit tranquillum. Suspectum est enim hoc sitentium. Quippe se serenitati me velis confidere, in aliquod. quod mutationem non recipit mare, me deducas necesse est.

Quod neque tempestas insana, nec humidus unguam
--- Imber agit --- ---
Semperque innubilus aether
Cingit, et hinc illinc lux circum candida currit.

Eadem est animi nostri ratio, eodem iactatur modo. Si enim gubernator absit, absitque ars, licer serenitatem videat, tempestarem metuit rursus. In tempestate si vertetur, serenitatem expetit. Vita enim hominis voluptatidediti, mobilis, meticulosa, insida omnique salo est incertior. Nonne porcos vides quantis se oblectent voluptatibus, pingues capras ut comedant, molliculis haedis se ut expleant, tibias audiant, umum misceant, disco sese oblectent, tragulas em ttant? Quis non hanc illis voluptatem invidisset? Adest tamen vates optimus fururi non ignarus, qui d cit illis.

3. Sicut et Alexandro instabat, cum magnam illam e Peloponneso furtim advexisset voluptatem. Statim in eum Giaecorum instructa classis venit: quae sexcenta magno illi voluptatis amatori, sexcenta toriurbi advexit mala. Voluptates Assyrias omitto, quas statim cum ipso auro, cum ipsis meretricibus ignis invasit. Nec Ionicas Polycratis dico, quas ne honesta quidem mors secuta est. Plena voluptatibus Sybaris erat, sed cum cultoribus suis interierunt voluprates. Etiam a pud Syracusanos fuerunt, sed calamicatibus admoniti, uti et Corinthii, adfrugem redicrunt.

IMITATIO.

Idem exemplum, ad vita hunsane fragilitatem, et secunde fortune inconstantiam, aut etiam ad adolescentes in atate florenti, vel Principis ad summam felicitatem provecti mortem adhibers licebit.

§. 3. Exempla illustri varietate introducta. Adegregia facta voluptas honesta impellit. Tyrius Disser. 33.

1. Ratio cur ad honeste agendum impellamur, est voluptas, que ex pulchre nascitur, cum pulchrum ametur, amor sine voluptate non sit, quodexemplis probatur.

1. Nullum si voluptas absit, petitur honestum: Quippe qui laborem sonte, ex virtutibus subit praescripto, 2more voluptatis, aut praesentis id sacit, aut futurae. Sicut enim in re quaestuaria nemo sciens talentum cum drachma permutar, nec cum argento aurum.

Sed in permutatione quamvis aequalis sit, permutantis spectatur commodum, proutusus flagitataccipientis. Sic omnino in subeundis nemo laboribus laborum causa laborem subiit (infelicissimum enim hoc votum esset) praeseutes vero labores cum pucro, ut quidem ex agrestioribus dicerer aliquis, ut vero illi, qui verius iudicant, cum voluptate commutat. Pulchrumenim quamvis dicas, voluptatem nominas. Nisi forte aliquid pulchrum sit, cui nonad sit voluptas. Ego veto conttatium sequi ex his arbitror, omnibus nimirum voluptatem praeferendam esserbus, cuius causa morbum aliquis. et vulnera, et labores, et sexcenta subit alia: quamvis enim alias alii causas asscribas, ut

Achilli cum vindicandi causa Patrocli lubens morieur, amicitiam, Agamemnoni vigilanci ante reliquos ac dehberanti, curamregni; Hectori exercitum ducenti, primaque in acie pugnauti strenueque rem geienti, patriae salutem: nihil adhuc aliud, quam voluptatis attulisti nomina. Quippe quemadmodum in corporum morbis secarinon recusat aeger aur uri, sitim etiam praeferre famemque, et quidquid natura [orig: naturâ] ingratum est; ut pro his postea somno sui frui possit: quod sispem futuri tollas boni, etiam praesentium tollas malorum patientiam. Ita in actionibus nostris laborum cum voluptatibus vicissitudo intercedit, et permutatio. Quam tu quidem virtutem dicis: ego vero, ut virtutem non tollo, ita unum hoc ex te quaeram. Utrum sine amore ullo virtutem persequaturanimus? Hunc si das amorem; voluptatem dedisti. Licetenim nomen permutes, nec voluptatem voces, sed gaudium, diversa admitto nomina, rem tamen ipsam video. Voluptatem agnosco. Quae sola efficit, ut qui tot tantisque sese obtulit laboribus Hercules, tot quotidie mala sustinuit: qui cum belluis certavit, tyrannos invasit, feras aggressus est, cum violentis totius teriae congressus imperatoribus, terramque securam vacuamque monstris reddidit, et quasi purgavit, qui Oetam petiit, ignem accessit, non alio manuductore, quam magnis divini que quibusdam usus voluptatibus, quarum aliae comitabantur labores, sequebantur aliae, sponte sua subierit haec omnia. Atqui solos quos subit laboresintueris, voluptates vero, quibus pascitur, non vides, His ipsis, dum ageret, delectabatur Hercules, ac propterea agebat: nec egisset, nisi delectatus fuisset. Nam de Bacchi quid opus est dicere voluptatibus, quae sacrorum vicem sunt? Nocturni illi discursus, thyasi, choreae, tibiaeque ac cantus. Quae omnia nihil aliud sunt, quam diversae voluptares Bacchicae, quae repraesentantur in mysterils.

2. Quid de Bachho loquor, aut de Hercule? fabulosa sunthaec, aut heroica. Adducamus Socratem. Alcibiadem amas, ô noster Socrates, post hunc Phoedrum Charnidem. Amas ô Socrates, nec u late latere potest pulchritudo Attica. Age, fatere causam, nec ignominiam time. Castus enim cum voluptare potest esseamor, sicut cum dolore impudicus. Quod si absque voluptate ulla solum animum nonctiam corpus amas, Theatetum ama. Atqui hunc non

simus quippeerat. Ama ergo Chaerophontem Sed ne hunc quidem amas, pallebat enim Aristodemum ergo ama. Atqui nec Aristodemum amas, deformis enim erat. Quem ergo amas? Si quis delicate comam alit, si quis formosus, aut venustus, aut pulcher est. et de virtute quidem tua dubitare non possum, quin impud cenon ames: nec diffido tamen animo, quin voluptatis causaidfacias, Non enim co pori diffido, quin ab igne calere, nec oculis quin ab co illustrari, nec auribu. quin tibiae modis afficipossunr. Sicut nec Hesiodo dissido, qui a Musis docetur, nec Homero, qui Musicae soae suavitatem Calliopae, nec Platoni, qurorationis suae sublimitatem Homero dcbet, Omma emm haec oculi, aures, corpora, sermo, a voluptate trahuntur.

3. Etiam Diogenemillum in dolium suum voluptas deduxit. Quod si virtus comitetur quoque, cur exclusum proptereaibis voluptatem? Delectabatur dolio suo Drogenes, ut Babylone sua [orig: suâ] Xerxes. Delectabatursicco pane, sicut condimento suo Smyndirides Delectabatur omnibus fontibus, ut Chcaspe solo Cambyses. Delectabatur sole, sicut purpuris suis Sardanapalus. Delectabatui baculo suo, sicut hasta sua Alexander. Delectabatur pera sua, sicut omnibus thesauris Croesus. Quod si voluptatem alteram confers cum altera, vincit Diogenis. Plena quidem voluptatum suntillorum omnia, sed quae molestiam secum trahant. Praelio devictuslamentatur Xerxes, vulneratus gemit Cambyses, exustus Sardanapalus, reiectus dolet Smyndirides, captivus lacrimatur Croesus, pugna prohibitus luget Alexander. At voluptates Diogenis sineulla lamentatione, aut gemitu, sine lacrimissunt, aut maerore. Tu interim labores eas vocas. Quia enim ex natura tua illius Hercule metiris ingenium, mensuramedius fidius iniqua. Tibinamque labor erit eadem si agas, Diogeni voluptas. Ausim ego amplus dicere, nullum unquam veriorem fuisse voluptatis amatorem Diogene: Domum, quam admin straret, non habuit: molesta est domesticaerei administratio: Rempublicam non attigit: res enim est gravissima. Uxorem non duxit: de Xantippe audiverat. Liberosnon duxit: pericula ante oculos habebat. Sic omnis immunis mali, liber securusque, sine metu aut maeroreullo, solus mortalmm, tamquam domum unam, totam colebat terram. Voluptatibus apertis fruebatur, incustoditis, affluentibus.

4. Ad Legislatores transeamus a Diogene ipsasque inspiciamus Respubl, noli de Sybaritarum arbitarari me dieturum esse, Aut de Syra cusanorum, quorum deliciae, aut Corinth oru, quorum voluptates, aut Chiorum, Quorum poulentia, aut Lesbioium, quorum vina; aut Medisiorun, quorum vestmernra celebrantur. Adprincipes ips accedo, ad Athenienses venio: Lachaemonios lubet intueri. Hic flagella sunt. plagaeque Laconisae, hic venationes cursusque; tum oenae parcissimae, stragulaque udissima. Etiamin his tamen voluptates video. Macte Lycurge; qui pro minimis laboribus voluptates introducis magnas. Parva das, magna accipis. Labores nstituis brevissimoe, voluptates pro iis accrpis perpetuas. Quaesunt voluprates, mqures, Partanae? Urbs sine muris, sine metu, intactaab igne: quae nechostem unquam, nec peregrinum vidit clypeum. quae luctum nullum, nullas unquam minas vidt. Quid autem metu tristius aut servitute durius, aut necessitate estmolestius? quibusf; semel urbem liberaris, multas pro illis reddis voluptates. Illius voluptatis alumnus erat Leonides, illius Othryades, illius Callicracides. Atqui hi fuere [orig: fuêre] caesi, Ita, sed honeste. Quarum autem voluptatum causa? non aliter, quam in corpore fieri solet, in quo partesamputantur, ut servetur totum, Pars reipubl. Spartanae erat Leonides, sed pro tota Spartanorum occidit Republica [orig: Republicâ] Pars erat et Othryades, pars et Callicratides Ergo parvis hisce in bello interfectis partibus, domi vigebant cives, voluptare fruebantur integra.

5. De Atheniensium vero rebus quidnecesse est dicere? Omniaaibifestorum plena, hilaritatis omnia. Ut ipsa anni tempora dividisse inter se voluptates videbantur. Vere Dionysia celebrantur, autumno mysteria. Et ita deinceps singulas anni partes al quis sibi vendicat Deus. Panathenaea, Scirrophoria, Haloa Appaturia. Aliinavali praelio cettant, alii domi festa agunt. Alii terrestrem ineunt pugnam, alii Dionysia cum risu celebrant. Sed nec ipsa bella, quae res omnium est severissima, carentvoluptatibus; sed et his tuba Tytrhenica, tibia triremica, cantus militaris interiun gitur, Vides volup atum copiam.

IMITATIO.

Imicaberis, sidoceas sanctos huius vite Christiana hamines plurima. et eglsse, et tulisseg gravissima, vel pro Dei gloria, vel pro salute aterna, cuius spe proposita, inter adversa etiam, liquides visi sine voluptatibus effluere. Exemplerum plena est amnis historia.

§. 4. OBSERVATIO. Quemadmodum historie ad sibolasticas exercitationes traducende sint.

Piura de hoc genere historiae, aut separatanarratione, aut in dissertatione aliqua usurpandae, nec traderelubet; necopere prctium esseduxerim. cum omnes passim libri hoc scriptionis modo abundent. alibi etiam ad eundum redituri campum sumus. Nam et in Chrlis historiae admores applicandae usus est, et m illis exercitiis, quae sunt Rhetorum propria, h storiis amplificandis nonnih limmorabimur. Hicillnd praecipue cand dato eloquentiae agendum erit, ut peradiuncta rem gestam, propeintra historicorum limites, sese continendo, ornate norit diducere. quemddmodum a Cicerone pro Cluentio factum est; tum vero ut eandem pathetice descriptam, ad mores opportune distatraducere, ut Tyrium Dissert 31. fecisse vidimus.

Ceterum ut historiarum tractario ad exercitationem scholasticam, declamationesque usitatas traducatur, facillimae cum operae tum inventionis res est. Duplicis potissimum generis historia est, naturalis et moralis; illa naturam rerum, haec mores, ac gesta hominum, seubello, idque in profana von minus, quam sacra vitaexponit, perqueomnes artes et discipl nas effunditur. Eigo quacumque in relibuerit, illic thema generale aliquod destinatae exercitationis constitue. Maiolum in diebus suis Canicularibus (sic librum inscribit) fecisse comperies. Illi tamen praecipue historiae inhaerendum suaserim, cuius adiuncta magis in sensum iuventutis incurrunt, quae rerum naturalium secteta minus assequitur. De civiliigitur, velagresti vita, de ludentium

et compotantium insania, de militum insolentia, de Iudaeorum persidia, de Astrologorum erroribus, de artificum industria et operibus, de recta adolescentum institutione ac disciplina, de luxuriantium in felici exitu, de bellantium ac duellantium casibus, de furum, blasphemorum, aliorumvescelestorum hominum poenis, opportune narrationem institues, ut cum de moribus disseritur, mores simul iuventutis formentur. Nos in Exercitationibus Oratoriis, quas seorsum damus, exempla rclinquimus.

CAPUT XIV.

Varie variarum rerum Descriptiones exponuntur, suisque exemplis declarantur.

AB illa, quam diximus fabularum ac historiarum tractatione ad Descriptionem transeundum erit, quarum naturam varietatemque supra Cap. 8. §. 9. breviter ex Aphthonio dedimus, quamquam ille ad posteriores progymnasmatum clasles sedemque minus idoneam has reiecerit. Verum ut neque historia, neque oratio alia profectior, sine Descriptionibus absolvipotest, a quibus et copiam et ornatum potissimum mutuarur; ita necesse estad deseribendi aliquam facultatem sibi parandam candidatum eloquentiae comprimis incumbere; hoc est rei, de qua disserit partes explicare singulas: utoratio, velut pictura singulis membris peradhibitos colores expressa, sensibus animoque subiciatur. Hoc enim agit Descriptio, ut earum nihil rerum, quae in sermonem veniunt, nisipraecipuis explicarum partibus, proponatur, idque per omnia cum rerum tum argumentorum genera. Sic res physicas, sic gesta et mores, sic personas, tempora, loca, et quidquid universe m dissertationem cadit, ab historicis etiam absolutioribus adumbratur; ut sine Descriptionibus munere illi suo sunginequaquam possint. Sednec Rhetor alium habet sigurarum affectuumque campum, materiemque opportunam magis, quam quae abiisdem suppeditatur. Uthocstudium ad eloquentiam adspiranti plane inter praecipua essedebeat.

Haec autem Descriptio per omnia, ut dixi, argumentorum genera, quaepropria dicuntur, effunditur. Definitionem suis exponit partibus; causas effectusque cum iis, quaeantecedunt,

quaeque consequuntur, enumerat; attributa, adiunctaque pleraque recenlet. In locorum igitur propriorum invest gatione diligens est quod studium quidam est ad ipsam eloquentiam ingressus cumabhis locis, omne ad solide disserendum petatur fundamentum

Nonnumquam tamen ad illustrandam descriptionem similitudines, exemplaque inducta serviunt; cum in illis tamquam imagine resappareant, lucemque accipiant. Quare et eiusmodi Descmptiones aliquot, ex optimis subicere auctoribus placuit. Quamquam hoc loco illud praecipue agendum sit, ut proptiorum locorum clara expositione, suum rebus colorem noverit ante omnia canditatus eloquentiae tribuere.

In personis igitur describendis consideranda at que enumeranda erunt, quaecumque interbona illius interna reperens, ut in homine, quidquid in anima, tam ad dotes defectusque naturales, quam etiam ad virtures vitiaque spectaverit; quidquid corporis praeterea partes, formam, vires, aut eorum contraria, a capite ad pedes usque complectentur. Est enim descriptor pictoris instar, qui hoc calamo et oratione, quod hic penicillo et colore meditatur; ut scilicet res quaelibet lineamentis o. mnibus in oculos animosque aliorum incurrat. quod quo quisque propius, hocabsolutius assequitur. Differt igitur hoc scribendi genus a Demonstrativo; quodin exornatione res alrenis etiam coloribus supra communem existimationem non raro extollatur: Descriptio in proprtis verisque haereat illa oratio metaphoris sigurisque luceat haecnativo simplicique cultusplendescat, et quasi viam quandam ad illam copiosius luxuriantem sternat. Unde haec familiaris Historicis, illa Oratoribus est. Mutuo tamen auxilio fulciuntur. Iuveritigitur ad Descriptiones illa etiam videre, quae de laude et vituperio diversarum rerum lib. I. c. 6. et sequ. tiadidi, nam exiisdem utraque principiis ducuntur.

Praeter Descriptionem personarum etiam rerum quarumcumque, sive substantiae illae sunt, sive attributa, seu adiuncta, seu tempora, seu loca, recte describes. Igitur animalia, artes, scientiae, regiones, populi, fluvii, agri, fructus, plantae, flores, metalla, elementa, caelum, sidera De. scriptioni patent. latiusque illa quam pictoris ingenium effertur, quod ad dotes occultas rerum non extenditur. In his autem describendis maxime per rerum partes et adiuncta

Incedendum est; quod causae et attributa magis occulta sint, effecta vero saepe extra rem illam quam effingimus. in Descriprionibus autem et notiora, et interiora plerumque rerum tagenda sunt, ut quibus maxime ommum oculis subiciantur. Haec universe monuiffe sufficiant. Nunc ad diversa bonorum auctorum exempla vertamur. Quae hcet eiusmodi non sint, ut ex profeslo ad rei totius, quam tangunt, lineamenta exprimenda usurpentur; sed prout a quolibet ad argumenti, quodtractabat, institutum pertinere visa sunt, tamen ad ideam Descriptionum exhibendam sufficere non omnino rudi poterunt, atque ex ungue quod aiunt, Leonem demonstrare, simuletiam modum rationemque aperire, quemadmodum relique orationis corpori opportune sint inferendae, Exemplis enim aptissime ducimur.

§. 2. Descriptio Dei creatoris, et hominis miseri abillo creati, ab effectibus, et adiunctis. Tyr. Dissert. 25.

2. Mirum igitur merito videatur, unde tot. que bit breviter describuntur, mala in homines exundent.

1. Legatos illos imitemur, qui communi gentis alicuius nomine ad oraculum mittuntur, atque ex Iove hoc quaeramus: Quis hominibus bonorum paterest, et auctor? quae principia, qui fontes, unde huc deferantur? Nisi de his forte similibusque rebus, non obrundendus est Deus, cum praesertim ipsae appareant causae, cum oculis occuriat origo corum, et ipse se nobis fons offerat, cum patrem horum omnium opificemque videamus. Illum dico, qui cocli disposuit ordinem, qui solem lunamque aurigatur, siderum circuitus certosque lapsus et choreas cursusque, voce sua motuque, tamquam praecentor aliquis in choro, moderatur: qui aeni distinguit tempora, ventos gubernat, mare formavit, fabricavit terram, fluvios emitit, fructus educat, animalia gignit? qui

Natalitius, Pluvius, Fructifer, Patrius, Progenitor a nobis dicitur. Cuius mens solida, et incorrupta, nusquam dividitur, sed incredibili velocitare, tamquam unico oculi inrustu, quodcumque tangit, ornat, atqueillustrat. Non secus quam radii solares in rerram, ubi inciderust, quamcumque eius invasere [orig: invasêre] pariem, eam illustrant. Quomodo utem id fiat, mihi non est promptumdicere, Homerus tamen occulteinnuit, cum inquit:

Una cum nurtu Iovisterra constitit, et quicquid terra educat; mare constitit, et quidquid mare producit: aër constitit, et quidquid aër fert: Caelum constitit, et quidquid in coe. lo moventur. Omnia baec opera Iovis nutus perfecit. Hactenus nullum oraculum requiro, Homero fidem habeo, Platonicredo, Epicurimemiseret

2. Quod si vicissim ad mala me converto, et de iis cogito, non possum quin quaeram; unde tandem pervenerint? Qui fontes eorum, quae origo prima? Anex Aethiopia, cum Peste, aut Babylone cum Xerxe, aut ex Macedonia cum Philippo? non enime caelo, me Hercules, none caelo. exsultat enimillic mvidia. Hic certe, hicoraculo opus habeo. Consulamus ergo Deos, Iupiter et Apollo, aut si quis praeterea Deus fatidicus es, qui humant generis curam geris, hanc nobis quaestionem explicate. Unde malorum estinitium? quae causa? quo pacto vitare ca, aut effugere possumus.

Quis enim non videt, quam multa passim circa terram versentur quam multis luctibus suspiriisque teram impleant; Quae omnia tamquam fato quodam vitam humanam comitantur? Deplorat morbos suos, a quibus obsidetur hoc corpusculum, deplorat incertam valetudinis conditionem, et ambiguitatem vitae Quae namque aetas, aut tempus est, quae non a malo oppugnatur aliquo? nonne simulacnatum est. humidisque matris e locis recens evulsum, luto sordibusque d ffluit, vagitu omnia complet, ac lacrimis? Postea si adaetatis floremadolescat, fervore quodam, et intemperie agitur. Si perveniat ad pubertatem, prae ardore animi, et vehementia, nullis consiliis in officio contmeri potest, nullis monitis Si ad senectutem, paulatim moritur, et

deflorescit. Nihil denique aliud quam inutile morosumque fit, ac difficile animae hospitium. Quod necimbres fert amplius, nec ventos, necsolem: de omnibus denique caeli tempestatibus conqueritur, et cum ipso Iove in certamen venit. Si hiemsadveniat, vestemultategitur: si aestas, refrigerari petit. Si chibis se repleverit, evacuare se optat: si evacuaverit, rursus se replet. Denique ut Euripus aliquis, aut maris refluxus, numquam consistit, numquam quiescit. Insatiabile est, contumaxest, vorax est. Vestbus eget, eget calceis, unctionibus eget, eget medicamentis, egetlavacris. Cumque mille equos equiso unus, msinitas oves pastor unus, infinitas boves unus regat bubulcus, uni corporimanus plurimae, plurimae inserviunt artes. Quin ne haec quidem sufficiunt omnia quam enim hactenus attem invenire potuerunt homines, qua, aut pestem avertere, aut caelo cadentem vim pluviae cohibere, aut terrae motum sistere, aut ignem e terra surg encem possent exstinguere? vides malorum feriem successionemque mutuam, vides continuationem periculorum.

Quod si ad animam venias, videbis et hic morborum agmen, quibus obsidetur ea. Simaerorem absterseris, metus succedit. Simetus recesserit, ira excitatur. siira desinit, invidia accedit. Admanum est calamitas, in vicinia mala sunt. Nec ulla unquam certa quies contingit.

3. Quid quaeso ad ista aut Iupiter, aut Apollo responder, aut alius fatidicus Deus? Audiamus qurd eorum interpres dicat:

Asscribunt Superis homines mala, cum tamen ipsi
Criminibus propriis sibi talia damna crearint [orig: creârint].

Quae est ergo improbitatis huius causa? cum caelum et terra, duae diversissimae sint sedes: alteram omnis mali immunem alteram exuttaque mixtam essesciendum est. Ita ut bona quidem, e caelo veniant: mala vero ex innata illiimprobicate oriantur.

IMITATIO.

Haec ab ethnico homine Christiane propemodum scripta, facile ad similes humana originis et calamitatis descriptiones aptari poterunt.

§. 3.

Nunc videamus quemadmodum non tantum affirmando ea, quaerebus insunt, sed negando etiam quae desunt, ressuo modo describi possint. Quae ratio describendi, licet in Deo rebusque incognitis praecipue usurpetur, tamen et in notisquandoque locum reperiet.

Descriptio humani corporis ex negatione et affirmatione: Tyr. Diss. 38.

Non improbandum eorum esseconsilium videtur, qui humanam Deorum maginibus affinxere formam. Siquidem Deo vicina, Deo simillima est anima hominum. Necaequum videtur rem sui timilliamam deformi includere corpori voluisse Deum: sed quod animam facillime circumferret immortalem, leve, motuiaptum, quodque solum omnium, quae in terra sunt, corporum capat in caelum attolieret, venustum, alacre, apre compositum. Non tam magnum ut terrere quemquam; nectam hirsutum, ut formidabile cuiquam essepossir; nectam grave, utnon moveri; nec tam leve, ut stare nequeat: non tam durum, ut tactum repellat; non tam frigidum, ut humi serpere; nec tam calidum, ut in altum se efferre; nec tam laxum, ut natare cogatur: non tam postremo immane, ut crudas carnes; nec tam infirmum, ut solas e terra herbas voret. Sed ea corporis totius compositione, quae vere est concinna, singulisque eius operibus quam maxime respondet: quae et metum timidis, et amorem conciliet probis: natura quidemincedat, ratione tamen volet, artenatet, terram colar, fruges cdat, fructus mandat; colore nitido, membris firmissimis, vultu pulchro, barba quae deccat. Talicorporis forma [orig: formâ] repraesentare Deos cosque colere consueverunt. Graeci.

§. 4. Descriptio Caelorum terraque et vanitatis humane glorie, a partibus et adiunctis. Cic. in som. Scipionis.

1. Prineipio Scipionem in caelostatuit, orbesque caelestes primiim, deinde et terram, orasque in illa babitatas proponit.

2. Ostendit, quam vanum sit, aliquam nominis memoriam, gloriamque, intam angusto temporum, locorum, hominumque spatio captare.

1. Quousque humi defixa mens etis, cum caelos inturetis? Nonne aspicis, ut novem orbibus vel potius globis connexa sunt omnia, quorum unus est caelestis extimus, qui reliquos omnes complectitur (summusipse Deus atcens, et continens ceteros) in quo infixisunt illi, qui volvuntur stellarum cursus sempiterni! cui subiecti sunt orbes septem, qui versautur retro contrario motu, atque caelum. et quidem unum globum possidetilla, quam in terris Saturniam nominant. Deinde esthominum generi prosperus et salutaris ille fulgor, qui dicitur Iovis. tum rutilus horribilisque terris, quem Martem dicitis. Deinde subter mediam fere regionem sol obtinet, dux, et princeps, et moderator luminum reliquorum, mens mundi et temperatio, tanta magnitudine ut cuncta sualucelustret, et complcat. Huncut comites consequuntur, alter Veneris, alter Mercurii cursus, in infimoque orbe luna, radiis solis accensa convertitur. infra autem iam nihilest, nisi mortale, et caducum, praeter animos geneti hominum munere Deorum datos. Supra lunam tuntomniaaeterna. Namea, quaeestmedia et nona. rellus, neque movetur, et infima est, et in eam ferunturomnia nutu fuo pondera.

Contta vero dulcis quidam ac caelestis sonus impulsu et motuipsorum orbium efficitur, qui intervallis coniunctus imparibus, sed tamen pro rata portione distinctis, acuta cum gravibustemperans, variosaequabiliter concentus efficit. Nec, enimsilentio tanti motus incitari possunt, et

natura fert, ut extrema exaltera parte graviter, ex altera autem acuie sonent quam ob causam summus ille quidem stelliferi caeli cursus, cuius conversio est concitatior, acuto et exetcitato movetm sono, gravissrmo autem hic lunaris atque infimus. nam terra nova, immobilis mantns, ima sede femper haeret, complexa medium mundi locum. Illi autem ccto cursus, in quibus eadem vis est duorum, septem efficiunt distinctos intetvalli sonos; qui numerus rerum omnium fere nodus est. Quod docti homines netvis imitati arque cantibus, aperuere sibi reditum ad bunel ocum; sicut alit, qui praestantibus ingeniis, in vita humana, divina ftudia coluerunt.

2. Haec caelestia semper spectato, illa humana in parvis teirae spatiis; contemnito. Tu enim quam celebritatem sermonis hominum, aut quam expetendam gloriam conse qui potes Vides habitari raris, et angustis in terra locis, et in ipsis, quasi maculis, ubi habitatur, vastas solitudines interiectas, hominesqueve qui, incolunt terram, non modo interruptos ita esse, ut nihil inter ipsos ab aliis ad alios manare posset, sed partim obliquos, partim transversos, partim etiam adversos stare vobis: a qu. bus gloriam exspectare nullam certe potestis. Cernis autem terram eandem quasi quibusdam redimiram et circumdatam cingulis: e quibus duos maxime inter se diversos, et caeli verticibus ipsis, ex utiaque parte submxos, obrigmsse pruina vides: medium autem illum, et maximum solis ar dore torreri duo sunt habitabiles: quorum Australisille, in quo qu insident, adversa nobis urgent vestigia, nihil ad ucstrum genus: hic autem alter subiectus Aquiloni, quam incolitis, cerne quam vos tenui parte contingat Omnis terra, quae colitur vobis, angusta verticibus, lateribus latior, parva quaedam insula est, circumfusaillo mari, quod Atlanticum, quod Magnum, quod Oceanum appellatis in terris: qui tamen tanto nomine, quam sit parvus, vides.

Exhs ipsis culis notisque terris, num ant tunm, aut cuiul quam nostrum nomen, vel Caucasum hunc, quem cernis transcendere potuit, velfllum Gangem transnare; quis in reliquis Orientis, aut obeuntis tolis ultimis, aut Aquilonis Austrive part bus, tuum nomen audiet, quibus amputatis, cernis proftcto quantisin angustns vestia glona se dilatare veht Ipsi

autem, qui de nobis loquentur, quam diu loquentur? quin etiam si cupiat proles illa futurorum hominum deinceps laudes uniuscuiusque nostrum a patribus acceptas, posteris prodere, tamen propter eluviones, exustionesque terrarum, quas accidere tempore certo necesse est, non modo non aeternam, sed ne'diuturnam quidem gloriam assequi posiumus. qu d autem interest, ab iis, qui postea nascentur, sermonem fore de se, cum ab iis nullus fuerit, qui ante nati sint: qui nec pauciores, et certc mcliores fuerunt viri? cum praesertim apud eos ipsos, a quibus nomen nostrum potest audiri, nemo unius anni memoriam consequi posset. Homines cnim populariter annum tantum modo solis, id cst, unius astri reditu metiuntur. cum autcm ad idem, unde semel profecta sunt, cuncta astra redierint, eandemque totius caeli descriptionem longis intervallis retulerint: cum ille vere vertens annus appellari potest: in quo, vix d cere audeo, quam multa saecula hominum teneantur, Namque, ut olim desicere sol hominibus, exstinguique visus est, cum Romuli animus ipsa haec in templa penetravit; quando eadem parte soli, codemque tempore iterum defecerit, tum signis omnibus ad idem principium, stellisque revocatis, expletum annum habeto. Huius quidem anni nondum vigesimam partem scito esse conversam. Quocirca si reditum in hunc locum desperaveris; in quo omnia sunt magnis et praestantibus viris: quanti tandem est ista hominum gloria, quae pertinere vix ad unius anni partem exiguam posset.

Igitur, alte spectare si voles, atque ad hanc scdem, et aeternam domum intueri: nequesermonibus vulgi dederis te; nec in praemiis humanis spem posueris rerum tuarum: suis te illecoebris, oportet, ipsa virtus trahat ad verum decus. Quid de te aliii loquantur, ipsi videant. sed loquentur tamend; sermo autem omnis ille et angustiis cmgitur tis regionum, quas vides; nec unquam de illo perennis fuit; et obruitur hominum intexitu; et oblivione posteritatis exstmguitur.

IMITATIO.

Servit hic locus od mundi honorisque vanitatem, in sanctie hominibus, ut D. Bernardo, Francisco, Ignatio, aliisque illam consider antibus, de spicientibu sque, explodendam; tum vero etiam coedi caelestiumque aestimatioaeem animis subiciendam.

§. 5. Babylonis urbis descriptie a partium praecipuarum enumeratione, Curtius lib. s. Hist. cap. 4.

Pulchritudo urbis ac vetustas non Regis modo, sed etiam omnium oculos in semet haud immerito convertit. Semiramis eam condiderat, vel ut plerique cred dere Belus, cuius regia ostenditur. Murus laterculo coctli, bitumine int erlitus spatium triginta et duorum pedum latitudine amplectitur quadrigae inter se occurrentes sine periculo commeare dicuntur: altitudo murorum 50. cubitorum cminet spatio. Turres denis pedibus quam murus altioressunt. Totius opetis amdbitus 368. Stadia complectitur. Singulorum stadiorum structuram singulis diebus perfe ctam esse memoriae proditum est. Aedificia non sunt admota muris, sed fere spatium iugeri unius absunt, ac ne totam quidem urbem tectis occuparunt: per stadia octoginta habitatur, nec omnia continua sunt, credo quia tutius visum est plutibue locis spargi. Cetera serunt coluntque, ut si externa vis ingruat, obsessis alimenta ex ipsius urbis solo subministrent. Euphrates intersluit magnaeque molis crepidinibus coercitus. Sed omnium operum magnitudinem circum veniunt cavernae ingentes in altitudinem pressae ad excipiendum impetum fluminis quod ubi appositae crepidinis fastigium excessit, urbis tecta corriperet, nisi essent specus lacusque qui exciperent. coctili laterculo structi sunt. totum opus bitumine adstringitur. Pons lapideus siumini im. positus iungit urbem. Hic quoque inter mirab lia orientis opera numeratus est. quippe Euphrates altum limum vehit, quo penitus ad fundamenta iacienda egesto, vix fulciendo operi firmum reperiunt solum. Arenae autem subinde cumulatae, et saxis, quibus pons sustinetur annexae, morantur amnem, qui retentus, acrius quam si libero cursu mearet, illiditur. Arcem quoque ambitu viginti stadia complexam habet, triginta pedes in terram turrium fundamenta demissa sunt, ad septuaginta summum munimenti fastigium pervenit. Super arcem vulgatum Graecorum fabulis miraculum, pensiles horti sunt, summam murotum altitudinem aequantes, multarumque arborum umbra et proceritare amoeni. Saxcaepilae, pilae quae totum opus sustinent, instructae sunt. Supet

pilas l'apide quadrato solum stratum est, patiens terram quam altam ini ciunt, et humoris, quo rigant. adcoque validas arborum sustinent moles, ut stipites earum octo cubitorum spatium crassitudine aequent, in quinquaginta pedum altitudinem emineant, et frugiferae aeque sint, ac siterra sua alerentur. Et cum vetustas non opera solum manufacta, sed etiam ipsam naturam paulatim exedendo perimat; haec moles, quae tot arborum radicibus premitur, tantique nemoris pondere ornata est, inviolata durat. qu ppe viginti lati parietes sustinent, undecim pedum intervallo distantes, ut procul visentibus silvae montibus suis imminere videantur. Syriae Regem Babylone tegnantem hoc opus este molitum memoriae proditum est, amore coniugis victum, quae desideric nemorum silvarumque in campestribus locis virum compu. lit naturae genium amoenitate huius operis imitari.

§. 6. Descriptio propugnatae et expugnatae urbis Saguntinae in Hispania a gestorum enumeratione et adiunctis, Livius lib. 21. Histor. Locus et situs urbis.

Saguntum summa vi ab Hannibale oppugnabatur. Civitas ea longe opulentissima ultra Iberum fuit, sita passus mille serme a mari. orundi a Zacyntho insula dicuntur, missique etiam ab Adrea Rutulorum quidam generis, ceterum in tantas brevi creverant opes, seu maritimis seu terrestribus fructibus, seu multitudinis incremento, seu fanct tate disciplinae, qua [orig: quâ] fidem socialem usque ad perniciem suam coluerunt, Hannibal infessto exercitu ingressus fines, pervastatis passim agris urbem tripartito aggreditur. Angulus murierat, in planiorem potentioremque, quam cetera circa, vallem vergens. adversus eum vineas agere instituit, per quas aries moe. nibus admoveri posset. Sed ut locus procul muro satis aequus agen dis vineis fuit: ita haud quaquam prospere, postquam ad effectum operis ventum est, coeptis succedebat. et

turris ingens imminebat: et murus, ut in suspecto loco, supra ceterae modum altitudinis, emunitus crat.

Propugnandi et oppugnandi ratio.

Iuventus delecta, ubi plurimum periculi ac laboris ostendebatur, ibi vi maiore obsistebant, ac primo missilibus summovere hostem: necquicquam satis tutum munientibus pati. Deinde iam non pro moembus modo atque turri tela micare, sed ad erumpendum etiam in staciones operaque hostium animus erat. Quibus tumultuariis certaminibus haud fere plures Saguntini cadebant quam Poeni. Ut vero Hannibal ipse, dum murum incautius subiit, adversum femur tragula graviter ictus cecidit: tanta circafuga atque trepidatio fuit, ut non multum abesset, qumopera ac vincae desererentur. Obsidio deinde per paucos dies magis, quam oppugnatio fuit, dum vulnus Ducis curaretur. per quod tempus ut quies certaminum erat, ita ab apparatii operum ac munitionum nihil cessatum. Itaque acrius de integro obortum est bellum, pluribusque pattibus, vix accipientibus quibusdam opera locis, vineae coeptae agi, admovetique aries. Abundat multitudme hominum Poenus. ad centum enim quinquaginta milia habuisse in armis creditur. Oppidani ad omnia tuenda atque obcunda multimoda arte distineri oepti sunt: et non sufficiebant, iam enim feriebantur arietibus muri: quassatae quoque multae partes erant. Una continentibus rumis nudaverat urbem. tres deinceps turtes, quantumque inter eas muri erat, cum fragore ingenti prociderant, captumque oppidum ruina credidetant Poeni, qua [orig: quâ] velut si pariter utrosque murus texisset, ita utrimque in pugnam procursum est. Nihil tumultuariae pugnae simile erat, quales in oppugnantibus urbium pet occasionem partis alterius conseri solent: sed iustae acies, veluti patenti campo, inter ruinas muri tectaque urbis modico distantia intervallo constiterant. Hincspes, binc desperatio animos irritat. Poeno cepisse se urbem, si paululum adnitantur, credente: Saguntinis pro nudata moenibus patria corpora opponentibus: nec ullo pedem referente, nec relicto a se loco hostem immitreret. Itaque quo acrius et confertim magis utrimque pugnabatur, co plures vulnerabantur, nullo inter arma

corporaque vano intercidente telo. Falarica erat Saguntinis, missile telum hastili oblongo, et cetera tereti, praeterquam, ad extremum, unde ferrum exstabat. Id sicut in pilo quadratum stupa circumhgabant, linebantque picc. Ferrum autem tres in logum habcbat pedes, ut cum armis transfi. gere corpus posset. Sed id maxime, etiamsi haesisset in scuto, nec penetrasset in corpus, pavorem faciebat; quod cum accensum mitteretur, conceptumque ipso motu multo maiorem ignem ferret, arma omiti cogebat, nudumque militem ad insequentes ictus praebebat. Cum ergo diu anceps fuisset certamen, et Saguntinis, quia praeter spem resisterent, crevissent animi: Poenus quianon vicisset, pro victo esset: clamorem repente oppidani tollunt, hostemque in ruinas muri expellunt: inde impeditum trepidantemque exturbant: postremo fusum fugatumque in castra redigunt.

Dum Romani tempus terunt legationibus mittendis, Hannibal quia fessum militem proeliis operibusque babebat, paucorum iis dierum quetem dedit, stationibus ad cuftodiam vincarum aliorumque operum dispositis, interim animos eorum, nunc ira in hostes stimulando, nunc fpe praemiorum accendit Ut vero pro concione praedam captae urbis edixit militum fore, adeo accensi omnes funt, ut si extemplo signum datum esset, nulla vi resist videretur posse. Saguntini, ut a proeliis quietem habuerant, nec lacessentes, nec lacessiti per aliquot dies: ita non nocte, non die unquam cessaverant ab opere, ut novum murum ab ea parte, qua patefa ctum oppidum runis erat, reficerent. Inde oppugnatio eos aliquanto atrocior, quam ante, adorta est: nec qua primum aut potissimum parte ferrent opem, cum omnia variis dclamoribus streperent, satis scire poterant. Ipse Hannibal, qua turris mobilis omnia mummenta urbis superans altitudine agebatur, hortator aderat, quae cum admota catapultis ballistisque per omnia tabulata dispositis, muros defernsoribus nudasset, tum Hannibal occasionem ratus, quingentosferme Afros cum dolabris ad subruendum ab imo mu um mittit: Nec erat difficile opus, quod coementa non calce durata erant, sed mterlita luto, structurae antiquae genere. Itaque antequam caederetur, ruebat: perque patentia ruinis, agmina armatorum in urbem vadebant locum quoque editum capiunt: collocatisque eo catapultis ballistisque, ut castellum in ipsa urbe velut arcem

imminentem haberent, muro circumdant. Et Saguntini murum interiorcm ab non dum capta urbis parte ducunt. Utrimque summa vi et muniunt et pugnant, sed interiora tuendo, minorem in dies urbem Saguntini faciunt. Simul crescit inopia omnium longa [orig: longâ] obsidione, et minuitur exspectatio interinae opis, cum tam procul Romani, unica spes, circa omnia hostium essent. Paulisper tamen affectos animos recreavit repentina profectio Hannibalis in Oretanos Carpetanosque, qui duo populi delectus acerbitate consternati, retentis conquisitoribus, metum defect onis cum praebnissent, oppressi, celeritate Hannibalis, omiserunt mota arma. Nec Sagunti oppugnatio segnior erat, Maharbale Himilconis fillio, quem praefecerat Hannibal, ita impigre rem agente, ut ducem abesse, nec cives nechostes sentirent. Is et proelia ali quot secunda fccit, et tribus arietibus aliquantum muri discussit: strataque omnia reccntibus ruinis advenienti Hannibali ostendit. Itaque ad ipsam arcem extemplo ductus exercitus, atroxque proelium cum multorum utriusque caede initum, et pars arcis capta est.

Pace frustra tentata urbs intercipitur.

Tentata deinde per duos exigua pacis spes, Alconem Saguntinum, et Alorcum Hispanum. Alcon insciis Saguntinis, precibus aliquid moturum ratus, cum ad Hannibalem noctu transisset, postquam nihil lacrimae movebant, conditionesque tristes, ut ab irato victore ferebantur, transfuga ex oratore factus, apud hostem mansit, moriturum affirmans qui sub conditionibus his de pace ageret. Postulabatur autem, tedderent res Turdetanis: traditoque omni auro atque argento, egressi urbe cum singulis vestimentis, ibi habitarent, ubi Poenus iussisset. Has pacis leges abnuente Alcone accepturos Saguntinos, Alorcus vinci animos, ubi alia vincantur, affirmans, se pacis eius interpretem fore pollicetur. Adhaec audienda cum circumfusa paulatim multitudine, permistum senatui esset populi concilium: repente Primores secessione facta, priusquam responsum daretur, argentum aurumque omne ex publico privatoque in forum collatum, in ignem ad id raptim factum conicientes, codem plerique semetipsos praecipitaverunt. Cum ex co

pavor ac trepidatio totam urbem pervasisset, alius insuper tumultus ex arce auditur. Turris diu quassata prociderat: perque ruinam eius cohors Paenorum impetu facto, cum signum Imperatori dedisset, nudatam stationibus custodiisque solitis hostium esse urbem, non cunctandum in tali occasione ratus Hannibal, totis viribus aggressus urbem, momento cepit: signo dato, ut omnes puberes interficerentur. quod im perium crudele, caererum prope necessarium cognitum in ipso eventu est, cui enim parci potuit ex iis, qui aut inclusi cum coniugibus ac liberis, domos super seipsos concremaverunt? aut armati nullum ante finem pugnae quam morientesfecerunt? Captum oppidum est cum ingenti praeda, quam quam pleraque ab dominis de industria cortupta erant, et in caedi bus vix ullum discrimen aeratis ira fecerat, et captivi militum praeda fuerant: tamen ex pretio rerum venditarum aliquantum pecuniae redactum esse constat, et multam pretiosam supellectilem, vestemque missam Carthaginem.

§ 7. Descriptio pugnae ad lacum Thrasimenum in Italia, ubi Romani ab Hannibale caesi sunt, a loci exercitus que et gestorum expositione, Livius lib. 22. Locus pugnae aut tempus.

Iam Hannibal pervenerat ad loca insidiis nata; ubi maxime cortonenses Thrasimenus subit. Via tantum interest perangusta, velut ad ipsum de industria relicto spatio: deinde paulo latior patescit campus, inde colles assurgunt. Ibi castra in aperto locat, ubi ipse cum Afris modo Hispanisque consideret Baleares, ceteramque levem armaturam post montes citcumducit: equites ad ipsas fauces saltus, tumulis apte tegentibus locat: ut ubi intrassent Romani, obiecto equitatu, clausa omnia lacu ac montibus essent. Flaminius cum pridie solis oceasu ad lacum pervenisset, inexplorato postero die, vix dum satis certa luce angustiis superatis, post quam in patentiorem campum pandi agmen coepit: id tantum hostium, quod ex adverso erat, aspexit: a tergo acsuper caput decerpere insidiae.

Congressus pugnantium.

Poenus ubi id quod petierat, clausum lacu montibusque. et circumfufum suis copiis habuit hostem, signum omnibus dat in vadendi. Qui ubi qua cuique proximum fuit, decurrere [orig: decurrêre]: eo magis Romanis subita atque impro visa res fuit, quod orta ex lacu nebula, campo quam montibus densiot sederat: agminaque hostium ex pluribus collibus ipsa inter se satis conspecta, eoque magis pariter decurrerunt. Romanus clamore prius undique orto, quam satis cerneret, se circum, ventum esse sensit: et ante in frontem lateraque pugnari coe. ptum est, quam satis instxueretur acies, aut expediri arma, string que gladii possent. Consul perculsis omnibus, ipse satis, ut in trepida re, impavidus, turbatos ordines, vertentesque se quoque ad dissonos clamores instruit, ut tempus locusque patitur: et quacumque potest, adhortatur, ac stare et pugnare iubet. Nec enim inde votis, aut imploratione Deum [orig: Deûm], sed vi ac virtute evadendum esse, per medias acies ferro viam fieri, et quo timoris minus sit, eo minus fere periculi esse. Ceterum prae strepitu actumultu, nec consilium, nec imperium accipi poterat: tantumque aberat, ut sua signa atque ordmem et locum nosceret miles, ut vix ad arma capienda aptandaque pugnae competeret animus; opprimerenturque quidam onerati magis his, quam tecti. et erat in tanta caligine maior usus aurium, quam oculorum. ad gemitus vulnerum, ictusque corporum, aut animorum, et mistos strepentium paventiumque clamores circumferebant ora, oculosque. Alii fugientes pugnantium globo illati haerebant, alios redeuntes in pugnam avertebat fugientium agmen. Deinde ubi in omnes partes nequidquam im petus facti, et ab lateribus montes aclacus, a fronte et a tergo hostium acies claudebat, apparuitque nullam nisi in dextra ferroque salutis spem esse: tum sibi unusquisque dux adhortatorque ad rem gerendam, et nova de integro pugna exorta est, non illa ordinata per principes hastatosque ac triarios: nec ut pro signis antesignanus, post signa alia pugnaret acies: nec ut in sua legione miles aut eohoite, aut manipulo esset, sors conglobabat, et animus suus cuique ante aut post pugnandi ordinem dabat: tantusque fuit ardor animorum, adeo intentus pugnae animus, ut eum terrae motum, qui multarum vibium Italiae

magnas partes prostravit, avertitque cursu rapido amnes, mare fluminibus in vexit, montes lapsu ingenti proruit, nemo pugnantium senserit. Tres ferme horas pugnatum erat, et ubique atrociter; Circa Consulem tamen acrior infestior que pugna est, cum et robora virorum sequebantur: et ipse quacun. quein parte premi ac laborare senserat suos, impigre ferebar opem: insignisque armis, et hostem summa [orig: summâ] vi petebat, et et tuebatur suos cives, donec Insuber equum (Ducario nomen erat) faciemque noscitans: Consul, inquit, hic est, popularibus suis, qui legiones nostras cecidit, agrosque et urbemest depopulatus Iam ego hanc victimam manibus peiemptorum foede civium dabo. Subditisque calcaribus equo per confertissimam hostium turbam impetum facit: obtruncatoque prius armigero, qui se infesto venienti obviam obiecerat, Confulem lancea [orig: lanceâ] transfixit. Spoliare cupientem, triaarii obiectis clypeis arcuere. Magnae partis fuga inde primum coepit: et iam neclacus nec montes obstabant pavori. Per omnia arcta praetuptaque veluti coeci evadunt: armaque et viri super alium alii praecipitantur. pars magna ubi locus fugae deest, per prima vada paludis in a quam progiesssi, quoad capitibus humeiisque extare possunt, sese immergunt. Fuere quos inconsultos pavor nando etiam capessere fugam impulerit, Quae ubi immensa ac sine spe erat, aut deficientibus animis hauriebantur gurgitibus, aut ubi nequidquam festinaverant, retro aegerime terram repetebant, atque ibi ab ingressis aquam hostium equitibus passim trucidabantur. Sex milia ferme primi agminis per adversos hostes eiuptione impigre facta [orig: factâ] ignari omnium, quae post se agerentur, exsaltu evasete [orig: evasête], et cum in tumulo quodam constitissent, clamorem modo ac sonum armorum audientes, quae fortuna pugnae esset, neque scire, nec perspicere prae caligine poterant. Inclinata ad iniquare, cum calescenre sole depulsanebula aperuisset diem, tum liquida iam Iuce montes campique perditas res, stratamque ostendere foede Romanam aciem, itaque ne in conspe ctos procul immitteretur eques; sublatis raptim signis, quam citatissimo poterant agmine, sese abripuerunt. Postero die cum super cetera extrema fames enam instaret, fidem dante Maharbale, qui cum omnibus equestribus copiis nocte consecutus erat, si arma tradidissent, abiie cum singulis vestimentis passurum. Quae Punicareligione servara fidesab Hannibale rst, atque in yincula omnes coniecti.

Eventus pugnae.

Haec est nobilis ad Thrasimenum pugna, atque inter paucas memorata populi Romani clades. Quindecim milia Romanorum in acie caesa sunt: decem milia sparsa, fuga per omnem Hetruriam diversis itineribus romam petiere. Mille et quingenti hostinm in acie, multi postea utrimque ex vulneribus periere [orig: periêre]. Postero, ac deinceps aliquot diebus ad portas maior prope mulierum quam virorum multitudo stetit, ac suorum aliquem, autnuntios, de his operiens: circumfunde banturque obvis sciscitantes: neque avellt utique a notis, priusquam ordine omnia inquisissent, poterant. Inde varios vultus digredientium ab nunctis cerneres, utcuique aut laeta aut tristia nuntiabantur: gratulantesque aut consolantes reduntibus domos circumfusos. Feminarum piaecipue et gaudiainsignia erant, et luctus. Unam in ipsa poita fospite filio repente oblato in conspectu eius exspirasse ferunt: alteram, cui mors filii falso nuntiata erat, maestam sedentem domi, ad primum conspectum redeuntis filii gaudio nimio exanimatam.

§. 8. Descriptio Historiae a materia, quam complectiur. Historia quidem de ectat, sed magis prodest Philosophia. Tyr. Disser. 12.

Nihil est iucundius, quam in Historia versari, quam sine labore ullo passim divagari, omnes simul locos intueri: omnibus bellis sine periculo interesse, infinitum temporis spatium contrahere, infinitas res gestas simul cognoscere, quae ab Assyriis, quaeab Aegyptiis, quae a Peisis, quae a Medis, quae a Graecis facta sunt. Bello nunc terrestri, nunc concionis mediae videri interesse consiliis. Cum Themistocle in mari, cum Leon de in terra pugnase, cum Agesilao traicere, cum Xenophonte incolumem redite: amare cum Pantheo, venari cum Cyro, regnare cum Cyaxari quod si sapiens ea de causa Ulysses dicitur, quod vafer esset, et

Multorumque hominum mores lustrasset, et urbes
Dum sibi, dum sociis reditum, pariter que salutem
Apparat?

Multo sapientior est, qui extra periculum, Historiae lectione sese explet. Charybdin videbit, sed sine naufragio; svenas audiet, sed sine vinculis; cum Cyclope aget, sed miti, et pacato. Etsi eo nomine felix fuisse Perseus iudicatur, quod passim alarum vageretur beneficio, totam terrae naturam, omnia intueretur loca, multo et levior certe, et sublimior, his Persei alis habenda est historia, quae passim animum circumfert nostrum, nec nudas ei simplicesque res ostendit, sed et hominum. et fluviorum origines. Sola harum rerum narratio est, quae genus mortale, quo nihil aeque caducum est, nihil quod pereat, quod deficiat citius, memoriae beneficio aeternitati aequat: quod virtutes eius conservat, immorrali gloria actiones eius compensat. Hoc est, cur Leonides non a Lacedaemoniis illius aevi tantum celebretur, nec tantum ab Atheniensibus, quos aetas illa tulit, Themistocles laudetur. Manet etiam nunc Periclisimperium, manet iustitia Aristidis, Critias adhuc poenas luit, Alcibiades adhuc in exilium abit. Et ut verbo absolvam, narratio historica, et cos, qui primo legunt, mirifica voluptate oblectat, et eos, qui iam legerunt, iucundissima cogitatione reficit. Quae igtur e sermone ullo peti voluptas possit magis grata animo? Certe quamvis difficile sit multis praeclansque se opponere historicis, dicendum tamen est. Equidem licet pulcherrima sit, et quam maxime ad poetarum iucund tatem, ô Historici, orationis vestrae accedat compositio, alia est tamen, quam quae a vobis peii possit, animi honesti voluptas. Quid enim praeteritorum malorum iuvat recordatio, nisi prius, quo pacto vitanda ea sint, cognoscas? aut quid commodi Achenienses ex attica, aut ex Ionica Halicarnassenses hauserunt historia? quae felicitas exhistoria Chiis accessit? si enim honesta possent ab improbis distinguere, aut praemittere haec. illa desctibere, non minus fortasse rerum gestarum animum iuvatetimitatio, quam oculos iuvat imitatio pictoris. Nunc promiscue in historiam insarciuntur omnia, maior pars in deterioribus moratur, vincunt turpia. Ubique fere in histotia rapaces, tyrannos, iniustos hostes, temere partas

felicitates, facinora scelesta, calamitates indignas, tragicos casus invenies. Quorum imitatio periculosa, memoria damnosa, aeterna est miseria. Ego ut plenam voluptatem consequar, sanis pasci volo sermonibus, sanum requiro cibum, quali Socrates, aut Plato, aut Xenophen, aut Aeschinesin curanda valetudine suntusi. Lubidine, metu, maerore, invidia, variisque aliis acdiversis anima humana toiquetur affectibus

IMITATIO.

Licebit hec ad particularem aliquam Historiam Indorum, e, g. aut Chinensium applicare, et ostendere quemadmodum huius beneficio, sine discrimine ad alium orbem animo demigremus, spectemus illic omnia, ac sine impensis peregrinemur. Quin et pari ratione, Astrologiam, aut Geographiam aliasque scientias eleganter describas.

§. 9. Descriptio commodorum, a definitione et natura iuris. Cireropro A. Caecinna circa finem.

1. Ius ci vile eiusque interpretes nisi observentur, omnium rerum possessio incerta est.

2. Posteriminus commodi ab haereditate parentum. quam iureconservati exspectanticum illa per hoc defendenda sit.

1. Qui ius civile contemnendum putat, is vincula revellit, non modo iudiciorum, sed etiam utilitatis, vitaeque communis. Qui autem interpretes iviis vitupe: at, si imperitos iuris esse dicit, de hominibus, non de iure civili detrahit: sin peritis non putat esse obtemperandum, non homines laedit, sed leges, ac iura labefactat. Quod vobis venire in mentem profecto necesse est: nihil enim in eivitate tam diligenter, quam ius civile, retinendum: etenim hoc sublato, nihil est: quare exploratum cuiquam possit esse, quid sum, aut quid alienum sit: nihil est, quod aequabile inter omnes, atque unum omnibus esse possit, itaque in ceteris controversiis atque

iudiciis, cum quaeritur aliquid factum, nec nesit? verum anfalsum proferatur? et fictus testis fubornari solet, et interponi falsae tabulae; nonnumquam honesto ac probabili nomine bono viro iudici etror obici, improbo facultas dari, ut, cum sciens perperam iudicarit, testimonium aut tabulas secutus esse videatur. Iniure nihil est eiusmodi, Recuperatores, non tabulae falsae, non testis improbus. denique nimia ista, quae dominatur in civitate, potentia in hoc solo genere quiescit: quid agat, quo modo aggrediatur iudicem, qua denique dig tum ptoferat, non habet. o rem praeclaram, vobisque ob hoc retinendam, Recuperatores. quod enm est ius civile? quod neque inflecti gratia, neque perfrmgi potentia, neque adulterari pecunia possit. Quod si non modo oppressum sed etiam desertum, ad negligentius adservatum erit, mhil est, quod quisquam sese habere certum, aut aperte accepturum, aut relicturum liberis arbitretur. Quid enim refert caedes, aut fundum relictum a patre, aut aliqua [orig: aliquâ] ratione habere bene partum, si incertum sit, quae tua communi iure maneipii sint, ea possisne retinere? Si parum sit communitum ius; si civilis ac publica lege conrta alicuius gratiam teneri non potest; quid inquam, prodest fundum habere, si. quae decentissime descripta a maioribus iura finium, possessionum, aquarum itinerumque sunt, haec perturbari aliqua ratione, commutarique possunt.

2. Mihi credite, maior haereditas venit unicuique nostrum [orig: nostrûm] in iisdem bonis a iure et a legibus, quam ab iis, a quibus illaipsa bonarelicta sunt. Nam, ut perveniat ad me fundus, testamento [orig: testamentó] alievius fieri potest: utretineam quod meum factum sit, sine iure civili non porest. Fundus a patre relin qui potest: at usucapio fund, hoc est fims solicitudinis, ac periculi litium, von a patre relinquitur; sed a legibus. Aquaeductus, haustus, iter, actur a patre, sed rata auctoritas harum rerum omnium a iure civili surnitur. Quapropter non minus diligenter ea, quae a maioribus accepistis, publica patrimonia iuris, quam privatae rei vestrae retinere debetis: non solum, quod haec iure civili septa sunt: sed etiam, quod patrim onium unius incommodo drmittitur, ius amitti non potest, sine magno incommodo civitatis. In hac ipsa cavia, Recuperatores. si hoc nos non obtinebimus, vi armatis hominibus deiectum esse eum, quem vi armatis hominibus pulsum,

fugatumque esse constet: Caecinna rem non amittet, quam ipsam animo forti, si tempus ita ferret, amitteret: In possessionem, in praesentia, non testituetur, nihil amplius: populi Romani causa, civitatis ius, bona fortunae, possessionesque in dubium, incertum que revocabuntur: vestra [orig: vestrâ] auctoritatchoc constituetur, hoc praescriberut: qui [orig: quî] cum tu posthac de possessione contendes, eum, si ingressum modo deieceris, in praedium restituas oportebit: Sin autem ingredienti, cum atmata multitudinc obvius fueris, et ita venientem repuleris, fugaris, averteris, non restitues.

IMITATIO.

Poterit servire ad verae religionis laudem et propugnationem, ex qua defensa et florente, civiles etiam vita, proscripta iniuria, facilius transigitur.

§. 10. Descriptio Agriculturae et agrestis vitae iucundissimae a causis, effectibus, et adiunctis. Cicero in Catone Mai.

4. Exemplis variorum Rom. Reipubl. principum declarat, quantum honestae veluptatis hi posuerint in vitarustica, ut Man. Curii et Q. Cincinnati.

Cato Maior ad Scipionem et Laelium.

1. Voluptatibus agricolarum incredibiliter delector, quae nec ulla impediuntur senectute, et mihi ad sapientis vitam proxime videntur accedere. Habent enim rationem cum terra, quae numquam recusat imperium, nec unquam sine usura reddit, quod accipit, sed alias minore, plerumque maiore cum foenote. quamquam me quidem non fructus modo, sed etiam ipsius terrae vis, ac natura delectant. quae cum

gremio mollito ac subacto sparsum semen exeepit, primum id occatum cohibet; ex quo occatio quaehoc efficit, nominata: deinde tepefactum vapore, et complexu suo, diffundit, et elicit herbescentem exeo viriditatem: quae mxa fibris stirpium sensim adoleseit, culmoque erecta geniculato, vaginis iam quasi pubescens meluditur: e quibus cum emersit, fundit frugem spicae ordine structam, et contra avium minorum morsus munitur vallo aristarum.

2. Quid ego vitium satus, ortus, incrementa commemorem? satiari delectatione non possum; ut meae senectutis requiem, oblectamentumque noscatis. Omitto enim vim ipsam omnium, quae generantur e terra, quae ex fici tantulo grano, aut ex acino vinaceo, aut ex ceterarum frugum, ac stirpium minutissim8is seminibus, tantos truncos ramosque procreat: malleoli, plantae, sarmenta, vivi traduces, ptopagines, nonne ea efficiunt, ut quemvis cum admiratione dclectent? Vitis quidem, quae natura caduca est. nisi fulta est, fertur ad terram, eadem, ut se erigat, claviculis suis, quasi manibus quicquid est nacta, complectitur: quam serpentem multiplici lapsu, et erratico, ferro, amputans coercet ars agricolarum, ne silvescat sarmentis, et in omnes partes nimia fundatur. Itaqueineunte vere, in iis, quae relicta sunt, existit, tamquam ad articulos sarmentorum ea, quae gemma dicitur: a qua oriens uva se ostendit: quae et succo terrae, et calore solis augescens, primo est peracerba gustatu; deinde matuta dulcescit; vestitaque pampinis nec modico tempore caret, et nimio sole dcfendit arbores; qua quid potest esse, cum fructu laetius, tum aspectu pulchrius? cuius quidem non utilitas me solum, ut ante dixi, sed et cultura, et natura ipsa delectat, adminiculorum ordines, capitum iugatio, religatio, et propagatio virium, sarmentorumque ea, quam dixi, aliorum amputatio, aliorum immissio.

3. Quid ego irrigariones, quid agrifossiones, repastinationesque proferam, quibus fit multo terra fecundior? quid de utilitate loquar stercorandi? dixt in eo libro, quem derebus rusticis scripsi: de qua doctus Hesiodus ne verbum quidem fecit, cum de cultura agri scriberet. At Homerus, qui multis, ut mihi videtur, ante saeculis fuit, Laertem lenientem desiderium, quod capiebat e filio, colentem agrum, et cum stercorantem facit. nec vero segetibus solum, et pratis

et vineis, et arbustis res rusticae laetae sunt, sed hortis etiam, atque pomariis, tum pecudum pastu, apum examimbus, florum omnium varietate. nec consitiones, modo delectant, sed etiam insitiones; quibus nihil invenit agricultura solertius. possum persequi multa oblectamenta rerum rusticarum, sed eaipsa, quae dixi, fuisse sentio longiora. Ignoscetis autem: nam et studio rerum rusticarum provectus sum; et senectus est natura loquacior, ne ab omnibus eam vitiis videar vindicare.

4. Ergo in hac vita Man. Curius, cum de Samnitibus, de Sabinis, de Pyrro triumphasset, consumpsit extremum tempus aetatis. Cuius ego villam contemplans (abest enim non longe a mea) admirari satis non possum, vel hominis continentiam, vel temporum disciplinam. Curio ad focum magnum auri pondus Samnites cum atrulissent, repudiati ab co sunt. non enim aurum babere, praeclarum sibi videri dixit, sed iis, qui haberent aurum, imperare. poteratne tantus animus non efficere iucundam senectutem? sed venio ad agricolas, ne a meipso recedam. In agris erant tunc senatores, id est, senes; siquidem L. Quinctio cincinnato in agro aranti nuntiatum est, eum Dictatorem esse dictum. cuius Dictatoris iussu, magister Equirum C. Servilius Abala Sp. Melium regnum appetentem, occupatum interemit. A villa in Senatum accersebantur, et Curius, et ceteri senes: ex quo, qui eos accersebant, viator es nominati sunt. Num igitur eorum senectus miserabilis fuit, qui se agricolatione oblectabant? mea quidem sententia, Haud scio, an ulla possit esse beatior vita, neque solum officio, quod hominum generi universo cultura agrorum est salutaris; sed et delectatione quam dixi, et saturitate, copiaque rerum omnium, quae ad victum hominum, ad cultum etiam Deorum pertinent.

5. Et quoniam haec quidam desiderant, in gratiam iam cum voluptate redeamus. Semper enim boni, assiduique Domini referta cella vinaria, olearia, et penuaria est; villaque tota locuples abundat porco, haedo, agno, gallina, lacte, caseo, malle. iam, hortum ipsi agricolae succidiam alteram appellant. conditiora facit haec supervacaneis operis aucupium, atque venatio, quid de pratorum viriditate, aut arborum ordinibus, aut vinearum, olivetorumve specie dicamt brevipraecidam, agrobene culto nihil potest esse, nec usu

uberius, nec specie ornatius: ad quem fovendum non modo non retardat, verum etiam invitat, atque allectat senectus, ubi enim potest illa aetas, aut calescere vel apricatione melius. veligni; aut vicissim umbris aquisve refrigerari salubrius.

IMITATIO.

Usui haec futura descriptio est, si velrusticorum vitam cum tivili ac ferensi componas, vel etiam veterum Patriarcharum, us Abrahami, Isaaci, Iacobi felitit atem in pastoritia et agresti vita positam.

CAPUT XV. Descriptiones morum, quae fere similibus exemplisque illustrantur.

SEquuntur nunc aliquae Descriptiones, quae similibus aut etiam exemplis quibusdam illustrantur, quas superioribus subicere placuit; ut omnes intelligant, has etiam bonis scriptoribus esse usurpatas. In quibus aliae Descriptiones naturae, aliae morum sunt, quae in una alteraque Descriptione postrema eriam inter se varietate aliqua miscentur.

§. 1. Descriptio hominis a partibus et affectibus. Per illustrem similitudinem exposita. Homo a ratione, et affectibus, ut Respubl. a Principe et populo administraretur. Tyrius Dissert. 15.

Bifariam anima hominis dividitur. altera pars ratio, altera affectus dicitur. Quarum utraque si aut male habeat, aut inordinate moveatur, uno simul nomine foedissimo

improbitas dicitur, fontesautem primaque malihuius causa exilluvie, et quasi exundatione, existit: quotiescumque ille affectuum fervor animum accendit: quoties pullulantem quasi, et efflorescentem rationis vim confundit. Non aliter quam hiberni torrentes solent, qui si legitimum suum semel excesserint alveum, sataque ac plantas agricolarum invadunt, penitus inundant eos, ac destruunt. Eodem modo immodicis turbata affectibus anima, rationis praescriptum excedit, falsaeque in ea improbaeque opiniones, et quae cum natura eius pugnant, efferre seincipiunt. Planehocipsum, quod ebriis eveniresolet: nimia enim illa crapula morbos, qui intus latent, educit, non secus, quam e latibulis suis proserpentes educuntur bestiae: atque ita mentem confundit, eamque voces non suas, sed eiusmodi belluarum cogit proferre. Quod si manifestiori etiam res illustranda est exemplo; lubet cum populari imperio improbitatem conferre animi. Quotiescumque nimirum eo urbis res rediit, ut optimi quique in servitutem redacti, parere cogantur: demens vero multorumque capitum populus, cuinimios addidit spiritus licentia, habenas sibi vendicat, necesse est eam varias in voces, plurimas in partes, in affectos diversissimos, in cupiditates innumerabiles divisam esse. Intemperantem in voluptatibus, in iracundia praecipitem, in gerendis ambiendisque honoribus immodicam: in secunda fortuna sine modo, in adversa sine spe esse. Cum Pericles abeat. Aristides exulet, moriatur Socrates, in expeditionem cogatur ire Niceas, Sphacteriam ambire Cleo, Siciliam Alcibiades, aliamque alius terram, aut mare: Eorumque cupiditatibus plebs otiosa, incomposita, mercenaria, et quae facile quovisimpellitur, subscribat. Hic eas cupiditates necesse est servitutem, calamitates inducere, et tyrannidem, et si quae magis absurda suntistis. Eodem modo et in animo multi seditiosi sunt tribuni, populusque intemperans: multi Alcibiadae, multi Cleones, qui nec quiescere, nec rationi suae aut legi parere miserrimam sinunt animam. Atvero virtus, cuius causa tam multa verba cedimus, contra se haber. Plane id Lacedaemoniorum resp. probat, in qua tali sub imperio vivit populus, minima pars, eaque optima imperat. Altera conservat, conservatur altera, altera iubet, paret altera; quodque utramque sequitur, libertas est. Egetaltera

pars altera: tam quae imperat ea [orig: eâ], quae paret; quam quae paret, conservatione eius et tutela, quae imperat. In anima bene constituta eodem agitur modo. Ratio est, quae conservat, et tuetur; qui conservantur, et praesidio egent, sunt affectus. Moderatior ratio, moderatione egent affectus: ex utroque libertas procedit.

§. 2. Descriptio amoris ab effectibus per exempla docte illustratis, Amor potens omnia perrumpit. Tyr. diff. 10.

1. Exorditur ab exemplo duorum, amoris gratia, diversa dona offerentium. Emi tamen nisi donis liberalibus amorem posse negat, quod liber sit, et omnia vincula perrumpat.

2. Voluptas tamen facile amoris hunc affectum induit et corrumpit. Ubi exemplis docetur Paridis et Xerxis, ad quam stulta consilia his amor impellat.

Smerdies natione Thrax, formae elegantissimae planeque regiae puer, dono a Graecis quibusdam Regi Ionico Polycrati Samio, donatus est. Quo munere in tantum Rex delectatus est, ut puerum vehementer amarer: in quo rivalem habuit poetam Teium Anacreontem. Et a Polycrate quidem aurum argentumque dono accepit Smerdies, aliaque eiusmodi quae puerum formosum a Rege amatore accipere aequum est. Ab Anacreonte contra carmina ac laudes, et quaecumque ab amatore Poeta convenit. Si quis iam utrumque amorem, regium dico poeticumque inter se componere velit, utrum eorum divinum magis caelestemque utrumque magis homine dignum, magisque sanctum visium ni cxistimas? ego illum magis arbitror, quem Musae Gratiaeque temperant, quam quem necessitas et metus. Alter enim homini captivo aut infelici similis est mercenario, alter libero et Graeco. Quam esse causam arbitror, cur vix apud Barbaros amor inveniri soleat. Ubi enim populus servit, rex imperat; ibitotum illud medium, quod auctoritate, quod dignitate, ac societatis lege inter se par est, penitus sublatum est. Nihil autem amori magis inimicum est, quam metus et necessitas Est enim generosum quid amor, ac ingenuum, ipsaque Sparta magis liberum. Solus enim omnium, quae homimbus adesse solent, cui pure ae sine labe ulla haeserit, nec opes admiratur, nec reges metuit,

nec regiam stupet, nec iudicium horret, aut mottem vitat. Non bellua ulla, non ignis, non praeceps locus, non mare, non ensis, non laqueus, illi metum incutit. Sed et invia penetrat, et periculosa superat, et quae alii metuunt, facile contemnit, et quae aliis difficilia videntur, facile efficit. Fluvios tacile tranat, tempestate facile navigat, in montibus facile currit. Ubique praesentiest animo, omnia despicit, omnia in potestate habet. Res minime contemnenda est amor, quoties talis est. Utarbitrer, optaturum esse sapientem virum, ne unquam ab eo amot recedat; si quidem una cum illo libertatem, securitatem, animique firmitatem consecutus sit.

2. Vereor tamen ne in omnibus talis sit, sed potius res foeda, quae pulcherrimae habitum sibi vendicet, solaque similitudine se efferat: ut ipsam quidem consequatur imaginem, multum tamen absit a fine. Sicut Agyrta imitatur medicum, Sycophanta oratorem, Sophista Philosophum. Ita ubique invenies malum bono adhaerere, et ob similitudinem quam habet, cum eo coalescere. Cum tamen, vel proposito distinctum sit, ut orator a Sycophanta, vel fine, ut medicus ab agyrta; vel virtute, ut philosophus a Sophista. Pauci enim, vel propositum, vel finem, vel virtutem intelligunt.

IMITATIO.

Recte D. Paulum Apostolum post conversionem longe ardentius amore Christi, quam ante zelo legis sua flagrantem, introduces; qui omnibus periculis spretis, superatis difficultatibus, ad mortem usque depugnavit pro lege Christi. Idem de Francisto Xaverio, Indiarum Apostolo, iure statues.

§ 3. Descriptio irati ab adiun ctis in vultu atque ore potissimum. Seneca lib. 3. de Ira.

Nulli affecctui, quam irae, peior est vultus, quem descripsimus asperum et acrem, et nuncsubito retrorsum sanguine fugato pallentem, nunc in os omni calore ac spiritu verso subrubicundum, et sinimilem cruento, venis tumentibus, aculis nunc trepidis et exilientibus, nunc in uno obtutu

defixo et haerentibus. Adice dentium inter se arietatorum et aliquem esse ac de vorare cupientium, non aliorum sonum, quam est apris, tela sua (hocest dentes) attritu acuentibus. Adice articulorum crepitum, cum se ipsae manus frangunt, et pulsatum, saepius pectus, anhelitus crebros, tractosque altius gemitus, instabile corpus, incerta verba subitis exclamationibus, trementia labra, interdumque compressa, et dirum quid exsibilantia.

Ferarum, mehercules, sive ilias fames exagitar, sive infixum visceribus ferrum, minus tetra facies est, etiam cum venatorem suum semianimes morsu ultimo petunt, quam hominisira flagrantis. Age si exaudire voces et minas vacet, qualia excarnificati animi verba sunt. Nonne revocare se quisque ab ira volet; cum intellexerit illam a suo primum malo incipere.

Non vis ergo admoneam eos, qui iram in summa potentia exercent, et argumentum virium existimant, et in magnis fortunae bonis ponunt paratam ultionem; cum non sit potens, im onec liber dici possit, ira captus? Non vis admoneam, quo diligentior quisque sit; ut ipsese circumspiciat, alia animi mala ad pessimos quosque pertinere, iracundiam etiam eruditis hominibus, et ad alia sanis obrepere.

§ 4. Descriptio Aurei et ferrei saeculi, vitaeque utriusque per contrariorum comparationem oppositio. Tyrius Dissert. 20.

1. Orditur a fabula formati a Promet heo hominis, et Saturni saeculo aureo, cui opponit saeculi ferrei mores perversos, descriptione illustri, per contraria.

3. Similem hanc esse luxuriantibus in carcere, illam ilibere, sedmoderate viventibus esse tradit.

4. Etiam in ferrea aetate aureis moribus repertum esse Philosophum Diogenem, qui liberepriori ista vita viveret, nullius forsunae metuens.

5. Ceterosfere mortalium, etiam dum bona sectantur infelices esse, quod saepe eventus fallat, ut exemplis constat.

1. Statui tibi Lydi illius sapientis exemplo concinnare fabulam, cuius interlocutores erunt, non leo, autaquila, nec (a qua minus vocem exspectes) quercus aliqua; sed hoc modo procedet. Iupiter olim solus erat, et cum Iove caelum et terra. Et caeli quidem cives Dii erant: alumni vero terrae nondum nati erant, homines.

Vocatigitur Promethea Iupiter, iubetque novam in terras coloniam deducat. Animal simplex, cui ingenium Diis proximum, corpus tenue, erectum apteque temperatum, vultum mitem, manus promptas, gressum firmum tribueret. Morem gerit Iovi Pronetheus, homines fabricat, eosque in terra locat. Qui ubi nati essent, facillime vivebant, cum cibum illis abunde terra suppeditaret. Aderant prata pulchre vestita, montes comantes, fructuum copia, et quaecumque, quamvis nondum infestaretur ab agricolis, ferre tellus solet. Iam purissimos Nymphae fontes, et fluvios illimes, aliarumque scaturigines lympharum plenas suppeditabant et uberes. Accedebat tepor solis, qui modice circumvolitans restaurabat corpora; tum e fluviis aestivo tempore respirantes membra illis refrigerabant aurae. Ad haec omnia accessus erat liberrimus, in uberrima spontaneae felicitatis viventibus copia. Videntur mihi ad hanc fabulam nostram quam proxime accessisse et poetae. Qui sub Saturno Deorum rege, vitam fuisse eiusmodi innuunt, sine proeliis, aut ferro, sine custodia ulla paci deditam, sine ulla simultate salubrem, nullius immunem. Nec aliud esse arbitror, quod aureum ab Homero vocatur saeculum, qui ad nostrum hoc alludit. Porro, ut fabulae facescant, et in serium sermonem transeat oratio: vitam cum vita conferamus, priovem cum secunda, sive ea ferrea, five quocumque alio sit dicenda nomine. Cum dividereinter se terram coepere homines, alius aliam secare partem, quam limitibus ac muris distinguerent. corpora iovolvere fasciis, pedes pellibus munire; aurum alii collo, alii capiti, alii digitis aptare; honestas speciosasque compedes: aedes struere, claves excogitare, fores et vestibula qualiacumque attollere. Ut omittam, quod terrae negotium facessant, dum eam auri argentique studio rimantur, ligonibus

in-Vadunt, ac fodiunt. Quod nec a mari abstineant, sed in eius quasi poenam naves modo bellicas, modo vectorias, et mercenarias fabricent. Quod nec ab aere, sed et hunc spolient: dum visco linoque greges avium (et qua [orig: quâ] non arte) praeveniunt. Quod nec a cicuribus animalibus, virium defectu, nec a teris metu abstineant; sed caede, sed sanguine, sed cruore quolibet ventrem impleant. Novam semper voluptatem excogitent, veterem contemnant: et dum iucunditatem sectantur, in miseriam incidant. Divitias semper appetant: ita tamen ut minora iudicent, quae habent, quam queis [orig: quêis] carent: et quod possident, eo quod exspectant, egestatem semper timeant, expleri numquam possit, mortem metuant, vitam negligant, morbos vitent, nec a morbidis abstineant. Alios suspectos habeant, aliis ipsi insidias struant. Feroces cum inermibus, cum armatis timidi. Tyrannidem odio habeant, et affectent. Turpia vituperent, nec tamen fugiant. Felicitatem mirentur, nec mirentur virtutes Miserentur infortunia, nec tamen fugiant improba. In sccundis audaculi, in adversis immoderati, Beatos praedicent mortuos, vitam tamen expetant. Bella adversentur, pacem agant insolenter. In serviture abiecti, in libertate confidentes. In populari Rep. dissoluti, in tyrannide timidi, Liberos petant, natos vero negligant, Deos invocent, tamquam dare possint, negligant tamquam punire nesciant. Deos timeant, atque periuria vindicent; peierent autem quasi non sint. Tantus igitur cum tumultus et discordia secundam hanc vitam invaserit, utri palmam dabimus; utram simplicem, successusque et libertatis compotem dicemus esse? utram contra minime talem, sed coactam, miserandam, infortuniorum plenam?

2. Agedum ex utraque hominem sumamus, quem coram arbitro sistamus: qui utrumque examinet, Ac prius quidem priorem illum, qui nudus sine lare, sine arce quasi terrae totius civis, et colonus, obambulat. Quaerat autem proposita vitae illius secundae ratione, utram malit? in priori ne persistere victu et libertate; an vero voluptates alterius una cum incommodis sequi? Accedat deinde et alter, cui iudex prioris vitae illius rationem proponat, et libertatem: quaerat que utrum malit, suane [orig: suâne] servare, an mutare locum sedemque, et in tranquillam illam liberamque, metus simul

dolorisque immunem transferri? uter transfuga fieri, uter coloniam mutare, uter lubenti animo vitam commutare volet? Quis ita demens, malique cupidus, tam Diisiratis natus, qui minimarum caducarumque voluptatum, dubiorum bonorum, speique incertae et ambiguae felicitatis causa castra mutare et transferre se in certissimam felicitatem nolit? Cum praesertim non ignoret, quam multis carere malis possit, quae cum secundae huic vitae adhaereant, omnibus modis, incertam, miseramque vivendi conditionem, et calamitosam efficiunt.

3. Ita ut ego vitam utramque conferre soleam: et primo, hanc si Diis placet, egregiam variamque, dum miserorum hominum molestissimo carcere, qui cum in obscuro aliquo detineantur angulo: ubi multo ferro crura, collum numellis, gravissimo manus vincnlo premantur, atque ita in sordibus, in cruciatu, luctuque vitam exigant, processu tamen temporis paulatim et consuetudinis, securitatem sibt quandam in ipso carcere, tranquillitatemque machinantur animi; nam et inebriantur interdum et canunt, ventremque cibo distendunt, aut Veneri indulgent: neque tamen secure his omnibus explere possunt, quin metuant, quin felicitati suae diffidant, quin de praesentibus malis cogitent, ita ut in singulis carceribus ululatum cum cantu, gemitum cum paeane audias. Alteram contra vitam homini confero, qui in luce versatur purissima, qui manus pedesque vinculi immunes habet, collum libere, quo vult inflectit, oculos directe in solum intendit, sidera intuetur, noctem a die distunguit, singulas anni tempestates exspectat, ventos sentit, aeremque purum acliberum trahit: ita tamen, ut simul voluptatibus carceris illius careat: non inebrietur, non helluetur, non gemat, sed moduletur, non canat, sed nec lamentetur, neque cibis se ingurgitet; sed quantum naturae lex patitur, ventre sit sobrio et castigato. Quaero utram vitam beatam, utram miseratione dignam iudices? utram eligendam censeas? Illamne, quae in carcere agit, mixtam ambiguamque, miserrimis deceptus voluptatibus?

4. Absit vero a te miserrima anima: quin potius similitudines has cum fabulis relinque, rectaque virum adi,

qui non Saturni regis tempore, sed in medio ferrei huius saeculi vixit, quem Dii duo, Iupiter et Apollo liberali manu asseruerunt. Quamvis nec Atticus esset, nec Doricus, neque Solonis alumnus, nec e Lycurgr disciplina (non enim virtutem suffragio suo, aut locus ullus creat, aut lex) sed Sinopensis Ponticus. Qui adhibito in consilium Apolline, omnem a se vitae necessitatem abiecit, omnibus se expedivit vinculis, totamque terram liber et suus, non secus, quam avis ratione praedita circumivit. Ut nec Tyrannum ullum metueret, nec a lege ulla cogeretur, nec Reipublicae otium suum transscriberet: nec educatione liberorum districtus, nec nuptialibus vinculis obstrictus, nec agriculturae intentus, nec militaribus turbatus curis, nec rei augendae studio discurrens. Sed hoc omnes cum curis suis non aliter ridebat, quam nos puerulos, quos talis suis serio intentos, ferire ac feriri, spoliare et spoliari ab illis videmus. Ipse vero regis securi liberique vitam ducebat: non ut hieme Babylone viveret, aestate Medos fatigaret; sed ex Attica Isthmum, rursus relicta Isthmo Atticam una cum anni tempestate petebat. Regiae illius, templa erant, gymnasia, et loci sacri! Divitiae maximae, certissimaeque, nec ullis obnoxiae insidiis, universa cum fructibus suis terra: tum fontes terrae filii, omni Lesbio Chioque largiores nectare. Amicus praeterea et familiaris erat aeri, sicut Leonum corpora. Neque Iovis se subducere tempestatibus solebat nec cum eo luctabatur: neque calorem hieme, frigus aestate moliebatur. Sed ita toti naturae assueverat, ut hoc vivendi genere et sanitatem sibi et robur pararet, vitamque quam longissime extenderet: nec interim aut remediis egeret medicorum, aut ferro; aut igne, Ohirone, aut Asclepio, aut Asclepiadis haberet opus. Non vatum oraculis, non lustratione sacerdotum, non praestigiatorum carmine. Iam cum gravissimo bello arderet Graecia, sibique omnes insultarent mutuo.

Solus indutias agebat: inter armatos inermis, inter bellantes, foederatus omnium. Manum ab eo abstinebant improbi omnes, et Tyranni et Sycophantae. Et tamen scelestos arguebat, non verborum captiunculis, quod reprehendendi genus molestissimum est, ut plurimum; sed re ipsa, ipsaque vita vitam eorum perstringebat; quae reprehensio

et efficacissima solet esse, minimeque aspera. Propterea neque Melitus ullus, nec Aristophanes, aut Anytus, nec Lycon Diogenem invasit. Quid ergo obstaret, quo minus reliquis omnibus praeferenda haec vita esset Diogenis, quam sponte sua elegerat, quam Apollo dederat, commendarat Iupiter, quam omnes sapientes mirantur

5. An aliud putamus esse fortunae incommodum, quam usum actionis eventumque non satis arbitrio auctoris respondentem? Quaere ex eo, qui uxorem duxit, cur id fecerit? respondebit, liberorum causa. Ex eo qui liberos educat, cur eos genuerit? successionis causa dicet. Ex eo, qui militat: amplioris dicetfortunae. Ex rustico, fructuum causa. Ex negotiatore, facultatum. Exeo, qui Rempublicam tractat: honoris. Omnes hae causae, ut plurimum, evanescunt, et in contrarium abeunt, nec artis aut spientiae, sed voti est felicitas. Quare singuli qui haec sibi proponunt, difficultatem quandam experiuntur vitae, miseriamque sustinent, non voluntariam, neque ex ignoratione bonorum, quae per se petenda sunt promanantem. Quem iam ex hoc numero iudicabis liberum? Reine publicae praefectum? servum dicis, non unius Domini. Patronumne: servum dicis asperorum iudicum. Tyrannumne: servum dicis effrenatissimarum voluptatum. Ducemne? servum dicis incertae fortunae. Nautamne? servum indefinitae artis. Philosophumne? de quo loqueris? Socratem quidem laudo, sed dicentem audio: volens carcerem peto, volens cicutam bibo. Videsne quid dicas, mi Socrates? volensne, an vero in gratae occurris fortunae fortiter, ur legi pareas? At cui legi? si Iovis, legislatorem laudo? sin Solonis, qua in re Socrati praeferendus est Solon? Respondeat mihi et pro Philosophia Plato, an nemo eum turbaverit? non exilium Dionis, non minae Dionysii, nec Sicula aut Ionica maria, quitoties coactus est navigare? Quod si et ad Xenophontem abeam, vitam erroris plenissimam video: ambiguam fortunam, expeditionem coactam, et exilium speciosum. Horum omnium casuum immunem hanc vitam dico: quamobrem et supra Lycurgum et solonem, et artaxerxen et Alexandrum constitutus fuit Diogenes. Libertate vero Socratem antecessit: nec delatus in iudicio, nec in carcere detentus, neque laudem consecutus e miseria.

IMITATIO.

2. Infelix ac perturbata mortalium e Paradiso eiectorum vita cum illa comparetur.

3, Adami libertas cum hinnulo in partis solute, aliorum hominum, cum equo sub iugum ducto componatur.

4. In ferrea taen aetate nostra homines alios Diogene, aut Socrate meliores, ut Abrahamum, losephum, Iobum, Davidem aut similes repertos asserat, de scribatque, etc.

5. Ceteros mundo potius eiusque vanitati quam Deo fisos omnes esse opinione delusos, ut in Absolone et Salomone, docebit.

§. 5. Descriptio studiorum inter mortales diversorum, a partium enumeratione. Omnes diversis studiis unam sectantur beatitudinem. Tyr. Dissert. 19.

5. De frivolis rebus solliciti homines, Philosophiam Ducem optimam negligunt; quamvis et baec, in suas sparsa sectas, unum verumque bonum occultet.

Crotoniata oleastrum amat olympicam, navali praelio Atheniensis delectatur, Spartiata pedestri, Venatione Cres, Sybarita luxu: Thebanus tibiis afficitur, Ionicus choris: Mercator aurum, Vinosus vinum, elegantiores homines amores, qui cantu delectatur, cantum, dicendi studium orator sequitur. Scire igitur velim, an et hoc animal, quod philosophum dicunt homines, nulla prorsus re delectetur? Lapidis mihi vitam narras; ne dum, ut animal, cui videre, cui vivere, cui saperc contigit; quod appetitu, sensu, cupiditatibus impellitur, hoc deceat. Dices fortasse, aliquid esse, quo delectetur, quod uno tamen dici vix possit nomine.

Beatitudinem nimirum. Equidem simplicitatem licet admirari tuam, si aliquem ex omnibus, quos iam commemoravimus, in suis quas persequitur voluptatibus, cessurum tibi esse existimes: ac non responsuros esse pro se singulos, hunc quod certet, hunc quod laborem subeat, hunc quod negotietur, hunc quod agriculturae, hunc quod militiae nomen dederit, alium quod amet, alium quod dicat, solius causa beatitudinis facere, nisi forte illum ipsum sardanapalum existimes, cum effeminato isto corpore, cum oculis patrantibus, cum implexa caesarie: qui in purpura defossus, in regia sua conclusus, in media pellicum turba versatur, aliud quid proposuisse sibi praeter beatitudinem? Nec enim voto suo infelix fuit. Quid illi, qui Oceano conviciatur, qui Apim mactat, aliud cum haec faceret, quam beatitudinem sectatus est? Ego quidem Xerxen, vel cum ipso Iove de beatitudine audacter certaturum fuisse non dubito. Tam vide licet sibi felix vel propterea videbatur, quod aliquot navibus, tamquam ponte aquam stravisset, Europam Asiamque brevi, et mox perituro, coniunxisset vinculo. Et enim vero, cum eiusdem apud Homerum dignitatis sit Neptunus cum Iove: ab hoc (quae hominis est insania) vapulat, in vincula conicitur, Quid reges commemoro barbaros? Nonne Pisistratum vides, qui et Graecus, et Atheniensis est, quo studio in arcem quotidie currat: non aliter quam si beatitudinem ibi cum antiqua [orig: antiquâ] Minervae olea [orig: oleâ] defossam putaret. Licet enim voto frustretur, non tamen propterea desinit. Quid? quod Polycratem ne regis quidem Aegyptiorum monita in officio continere potuerunt, quo minus se efferret, magnificeque de felicitate sentire sua [orig: suâ], quod Ionicum mare, et in eo plurimas triremes haberet, quod gemmam annuli pretiosam, quod in amicis Anacreontem, in deliciis haberet Smerdiam. Sed fortasse venia danda est principibus, quod a luxu, et voluptate, speciosis decepti videantur malis. At vero non audis, quibus laudibus Homerus prosequatur Aeacidas, quos dicit,

2. Iam quid bello minus est amabile: et Tamen res tam odiosa, tam invisa, non postremae sortis amatores habuit. Qualis postea Philippus fuit, qui cum in Macedonia

manere, in Amyntae bonis, in Perdiccae felicitate vitam potuisset agere, alibi eam per ambages plurimas, tamquam in tota Macedonia non esset, quaerere maluit. Huius videlicet causa cum Triballis pugnavit, Illyrios invasit, Byzantium obsedit, Olynthum evertit, Athenienses fefellit; cum Thessalis se coniunxit, cum Thebanis foedus iniit: Elateam occupat, Phocenses perdit, peierat, mentitur, mutilatur. Nullum tam scelestum, aut dictum, aut factum erat, a quo abstinendum sibi Philippus putaret: ne dedecus quidem aut infamia. Quaeramus ex Philippo, cuius rei gratia [orig: gratiâ] tantum subeat molestiae, tot in rebus gerendis pericula, tot corporis vulnera? Infelicitatem tibi proponis? Ridicula est haec quaestio. Quamvis enim quod quaerebat, non inveniret, non aliud tamen eum, quam beatitudo impulit. Huius causa [orig: causâ], et Alexander, Europam, tamquam bonorum omnium sterilem, relinquendam sibi putavit; in Asiamque transivit: quasi vero Sardibus inter auri ramenta, aut in Caria inter Mausoli thesauros, aut Babyloniorum muris, aut in Phoenicum portubus, aut Aegyptiorum littoribus, aut in Ammoniorum arenis defossa iaceret felicitas. Quid quod nihil illi satis esse potuerit, non Darii fuga, non Aegypti expugnatio, non Ammon pater, non Babylonis deditio, quo minus cum exercitu in Indiam excurreret. Quaeramus huius facti causam ex Alexandro. Quid petis? quid proponis tibi? quid tam studiose sequeris? Aliude dicturus est, praeter beatitudinem?

3. Reges relinquamus et Principes. Nonne eadem in plebe vides? Nonne eodem omnes festinant undique? An alio fine hunc terra, illum mare occupatum tenet? Alius militare, alius litteris vacare mavult: hic uxorem ducit, illa liberosnutrit. Ut omittamus eos, qui ex rapto vivunt, qui contumeliis gaudent: qui munera captant, quos stupra delectant, qui mercede addicunt operam. Quorum plerique difficilem plenamque periculorum ingrediuntur viam: et ut verius dicam, per praecipitia et manifestas abyssos incedunt. Qui licet infelices iudicentur ab iis, sponte hoc, et non ignari faciunt. Ettamen omnes, quos hactenus diximus, aliquid agere videntur. Quidiam de otiosis illis, qui sine certo vitae scopo oberrant

passim, dicendum putas? An hos ipsos sine spe aliqua [orig: aliquâ] boni consequendi vivere arbitraris? Non, ita me Deus amet. Frustra namque adulator tanto negotio alienae serviret libidini, frustra suaviludius aliquis admirationes et risus tam diligenter excitare et movere tentaret: membra sua inflecteret, ac distorqueret circulator, ut artes suas venditaret, et miracula. Neque alius denique quisquam, qui magno labore nugas agit. Sic Babylonem ad persarum Regem venisse dicitur quidam, natione Ionicus, qui mirificam quandam veller ostentare artem. Offulas habebat parvas rotundasque, quas in hunc usum fecerat: eas tam certo ictu in mucronem acus ex distanti loco dirigebat, ut numquam ab acie eius aberraret. Neque minus magnifice de hac acu sua [orig: suâ], eiusque arte sentiebat, quam Achilles de hasta [orig: hastâ] sua [orig: suâ], quam ex Pelio monte Homerus illi fabricavit. Rursus in Libya quidam eius regionis fuit Psaphon nomine, qui felicitatem ambiret, non parvam quandam, me hercules, aut quam vulgus hoc affectat, sed ut videri Deus posset. Plurimas itaque, quas canoras esse iudicabat maxime, aves collegit: easque canere haec verba docuit? Magnus Deus Psaphon. Atque ita edoctas rursus in priorem locum demittebat. Itaque tum ipsae hae, tum aliae, vocem earum imitatae, hoc canebant. Ibi Lybies qui divinum hoc augurium esse iudicabant, Psaphoni continuo rem sacram facere: atque ita comitiis avium Libycus Deus designatus Psaphon est. Quamvis hac in parte nihil Regi Persarum debeat; quem non prius adorare Persae voluerunt, quam Rex a libidinoso equo creatus est. Sic cum nihilin rebus sit humanis, in quo non diversum aliquid ab alio invenias; in eo tamen conveniunt, quod, ut communi amore bonum omnes prosequuntur, in varia eo diversaque [orig: diversâque] via [orig: viâ] tendant: nec ullus sit propemodum, qui vel idem agat, vel fortunam eandem sequatur.

4. Sic cum omnibus unus sit boni ipsius amor insitus, nec tamen hic magis quaerit, quam ille consequitur. Sed ut qui noctu aurum aut argentum quaerunt, neque tamen habent, quo illud, quod quaeritur, dignoscant, sed ex pondere tantum et tactu coniecturam faciunt incertam: pugnis saepe et dentibus inter se velitantur: dum nemo, quod in manu habet, vult dimittere, ne forte habeat, neque

a quaerendo abstinere, ne forte non habeat. Hinc tumultus oritur et contentio, hinc clamores diversi, dum alii adhortantur, alii quaerunt, alii insequuntur alios, alii lamentantur, alii rapiunt, eripiunt alii. Saepe omnes clamant prae gaudio et exsultant, tamquam bonum omnes repererint, cum tamen habeat nemo. Rursus tam incerti sunt omnes, ut singuli in verba inquirant singulorum. Hoc est illud, quod terram turbat et mare, hoc est, quod conciones convocat, iudicia cogit, implet carceres, naves fabricat, triremes deducit, aciem instruit. Hoc est, quod equis suis equites, aurigas curribus, arcibus imponit Tyrannos Hinc Imperatores, hinc milites.

Qui mactent homines: urbem depascitur ignis,
Abducunt pueros alii, comptasque maritas.

Infinita denique alia mala sunt, quae propterea hominibus eveniunt, quod sperent bonum et ignorent. Exspectationem namque boni tamquam scintillam aliquam mortalium animis insevit Deus: inventionem vero abscondidit.

Non enim me decipiet Homerus, quamvis alio utatur nomine. Scio quid sibi velit, illud moly: intelligo hoc, quod obscutius ab eo dicitur, nec me latet, quam difficilis inventu haec res ist.

5. Nunc hominibus de frivolo, nescio quo lebete, qui apud Lydos coquitur, oracula reddit Apollo. Nunc de muro ligneo, nunc de Isthmi angustiis, nunc de imminente bello, nunc de pestilentiae adventu. Quae vero his omnibus potiora sunt oracula, quo pacto vitari bellum possit, quo pacto muris ne opus quidem habeamus, quo pacto pestem ne timeamus quidem; sola haec reticet. De his neque Delphis Apollo, neque Dodona Iupiter, neque aliae e terra [orig: terrâ] oracula mittit alius Deorum aliquis. Quae de his respondet sola philosophia est. O pulchra oracula! ô divinationem multo utilissimam! Cui hac conditione credam, ut nullam in ea ambiguitatem deprehendam. Peto certum, peto sine repugnantia [orig: repugnantiâ] ulla [orig: ullâ] oraculum. Ego quod vitae secure transigendae rationem do eat, oraculum requiro. Responde, quo mittas mortale genus? qua via sit eundum? quem ad finem? sit modo unum, sit omnibus commune.

Nunc multas vido Philosophiae colonias, aliumque mitti alio. Sicut in Boeotiam Cadmus, Syracusas Archias, Tarentum Phalanthus, Miletum Nileus, Rhopum versus Tlepolemus. At vero terram diversis locis distingui, aliosque aliam eius occupare partem, necesse est Ego vero bonum simplex, inseparabile, affluens, nullius rei indignum requiro: quodque omnibus, qui ratione menteque praediti sunt, abunde sufficiat. Sicut sol unus, unum est bonum omnibus qui vident, Musica una, bonum unum omnibus qui audiunt, una sanitas omnibus qui carne vestiti sunt. Iam et aliis animalibus, prout in greges suos divisa sunt genera, unum ad conversationem sui sufficit bonum. Aequalem vitam ducunt, eundem finem sequuntur omnia, quae inter se sunt aequalia; cum singulis singula. Sive ea videas, quae volant, sive quae incedunt, sive, quae repunt? tam ea, quae in aquis degunt, quam quae carnibus, aut herbis pascuntur: quaecumque gregatim vivant, quaecumque mansueta, quaecumque agrestia sunt; sive illis cornua addas, sive demas. Quod vitam eorum mutas, naturae vim infers. At vero humanum gregem, qui maxime societate conservatur, omnium maxime mansuetus cst, communitate gaudet, maxime ratione prae ceteris praeditus est, non solum vulgares cupidines, et brutales appetitus, vanique amores disiungere possunt ac divellere: sed et illa, quae omnium rerum stabilissima habetur, Philosophia, in plures populos studiosos sui secat, diversis eos legislatoribus tradit, totum gregem dissipat. Alium ablegat alio. Pythagoram ad Musicam, ad Astronomiam Thalen, insolitudinem Heraclitum, ad amores Socratem, ad castitatem Carneadem, ad labores Diogenem, ad voluptates Epicurum. Videsne magnam ducum copiam, videsne diversas tesseras? Quo me vertam, cui me tradam, cui me dicto audientem dabo?

IMITATIO.

Serviet imitanti, si omnes in vita infelicitatidiversis casibus obiectos asseras. Vel, omnibus naturale aliquod futura et occulta cognoscendi desiderium inesse doceas. Vel, si de certo vitae Statu maxime tranquillo felicique, per omnes errando, deliberationem instituas.

§. 6. OBSERVATIO. Quemadmodum variae Descriptiones ad scho'arum usum traduci possint.

Haec exempla descriptionum suffeceriut, Exercitatione ad eloquentiam utilissima. In qua Pontanus noster volumen tertium, hoc est potissimam suorum Dialogorum seriem consumpsit. Curtius bonam partem historiae implet. Magna vero conceptuum varietate harum rerum exercitatio in Scholas traduci poterit ut et labor sine fastidio sit, et de re quacumque promptior differendi facultas suppeditetur, cum primum praecipuumque in eloquentia sit, suis rem quamque partibus habere exploratam.

Vis caelum terramque et elementa describere? Inducantur vel diversae Philosophorum sectae, quorum alii aliud ex elementis pro Deo habuere [orig: habuêre] ceterisque rebus omnibus praetulere. Ut Sinae caelum, Persaeignem, Anaximes cum suis asseclis aerem, cuius beneficio cuncti spirant. Empedocles qui elementa omnia aquam etiam terramque, quod ab hac homines prodeant alanturque atque in eandem redeant, ab illa ipsa etiam terra ad fruges reddendas fecundetur Hic enim describendi naturam cuiusque occasio futura est. Quod si de Sideribus disserere libeat, sunt qui lunam, solemque, Bosphorum ac Cynosuram, aliaque in caelis nostra in Diis numerent. Sic ubi de floribus, arboribus, artibus, scientiis ipsisque humani corporis partibus descriptio instituenda sit, sunt inter Gentiles fabulososque Deos, qui aliud prae alio sibi vendicant, depraedicaturi.

Ipsas etiam Artes, Flores, Regiones, etc. committere inter se, non ingrato certamine, poterit, e. g. Artes certent, quaenam earum praecipuum humanae vitae commodum praestet. Flores, quis eorum maius vel emolumentum homini, vel ornamentum, aut gratiam, hortis adferat, quis dignior ambire coronam, qua Deipara Virgo, aut consecranda Deo persona cingatur. Pisces aut ferae contendant, quaenam suis praestet dotibus.

agatur simplicius, et partes, e. g. anni quatuor ver, aestas, autumnus, hiems suis quaeque coloribus describantur, ut a nobis factum in Palaestra ligatae eloq. Ubi vero his naturalium rerum Descriptionibus non oscitanter te impenderis, tum ad moralium Descriptionem, hoc est, irati, dolentis, metuentis, amantis, haesitantis, fortiter pugnantis, patientis, ostentantis, ebrii, otiosi, avari, superbi, etc. transire poteris, quorum nos plerorumque imagines heroica nostra poesi dedimus. Facient vero ad huiusmodi Descriptiones illa, quae dedimus praecepta, de affectibus lib. i. cap. 23. et seq. Qui plura Descriptionum exempla voluerit, Exerccitationes nostras Oratorias consulat. ubi illas quadam simul dissertationum amoenitate exornavimus.

CAPUT XIV. Locicommunes vario scribendi argumento, et diversa tractandiratione, ex optimis auctoribus, proposits.

AD maiora sensim enitimur, et vel a partibus quibusdam orationis ad genus transimus universum. Sed et hic quadam adhuc nobis divisione utendum est, et priusquam ad singularia descendamus, generalibus primum insistendum est. Haec enim via, ut ad omnem scientiam, ita ad eloquentiam quoque expeditissima. Consilium Aristotelis. Top. cap. 14. quod Philosophiae studioso tradit, ut habeat locos communes signatos, de bono, malo, Deo, Intelligentiis, animatis, inanimatis, etc. ex quibus deinde velut fontibus disputationes irriget. Hoc et eloquentiae studioso praestandum erit.

Sunt autem loci communes, vel rerum divinarum, ve quaede providentia Dei, de sapientia, de poenis, praemiisque ab eo praeparitis, etc instituuntur: vel naturalium, ut cum de caelo, elementis, hominibus, brutis, plantis, metallis, etc. generalia quaedam disseruntur: vel denique moralium, cum de vitiis, virturibus, artibus, sententiis, negotiationibus sermo est. Et in his ultimis praecipue cloquentiae candidato versandum est, quod uberior

hic fere campus, magisque et ab aliis scriptoribus tritus, et adolescentum ingenio pervius, et ad omnem dissertationem tum copiosus, tum necessarius, se aperiat. Quam ad rem illa, quae de ratione inveniendi lib. 1. In genere demonstrativo tradidi, imprimis servient.

In tractatione loci communis leges ab Aphthonio et angustae nimium, et non satis explicatae sunt. Manifestum enim est omnes, cum proprios, tum communes inventionis fontes huc posse influere. Ut illud, quod nos de ebrietate per locos omnes diduximus, exemplum loci communis in lib. I. declarat. Quin et loci amplificationum, affectuumque eodem revocari possunt. Verum tamen non in omni sua amplitudine communis locus semper tractandus suscipitur. Unde ex maiori minorique eiusdem adstrictione, tum etiam argumenti suscepti veritate, ipsius pertractandi pendet diversitas. Exemplo rem oculis subiciamus. Consolaris aliquem in paupertate. Hic ad paupertatis commendationem et opulentiae reprehensionem eis uti argumentis licebit, quae ab effectis et consequentibus, tum attributis et adiunctis, illius bonis, et huius malis petuntur, (nam paupertatis natura et causae laudabiles non sunt, ideoque contemptori potius serviunt) a locis vero extrinsecis nonnumquam extolli bonum paupertatis poterit, cum et contraria et exempla, et similia, et testimonia idonea hic suppetant. Quod si vero hic locus comunis de paupertate nonnihil adstringatur; ut si dicas, paupertatem ad multareip. utilem esse: Pauciora, quam vis ex iisdem locis argumenta suppetent, cum ad solam utilitatem probandam hanc dissertationem instituas, ut quod bonas artes disciplinasque per hominum indigentium conservet industriam; in priori vero etiam de iucunditate, privatisque hominum bonis disserere liceat. Denique quod si magis etiam statum thematis inflectat, et doceas paupertatem nobili homini probrosam esse, a definitione, ut monui, causisque paupertatis, tum etiam effectis quibusdam parum laudatis adiunctisque argumenta depromenda erunt. Vides igitur ex thematis varietate, inveniendi quoque rationes mutandas esse. Ut Aphthonii hic praeceptionibus insistere non liceat, sed ad generales nostros fontes recurrendum sit, quodque ab altero negatur, petendum erit ab altero.

Neque veto hic, vel de ordine, vel de multitudine argumentorum laborandum est. Quamvis enim expediat investigando hanc, quam nos secuti sumus, tenere methodum, at que a natura et definitione excutienda ordiri, quod sie facilius penetremus universa; tamen ad scribendi dicendique rationem hic ordo non obligat; sed videndum, quod cuique argumentum loco maxime conveniat, de quo in Dispositione orat. regulas dedimus. Praeterea si unius argumenti tam fecunda vis sit, aut si angustioribus terminis dissertatio stringenda fuerit; ut iccirco pluribus uti non libeat; insiste paucis aliquanto diligentius, tamquam bonus pictor, qui in tabula quandoque partem corporis scite expressam oculis mavult subicere, quam totum confusis coloribus, membrisque ingerere. Ceterum locus communis argumentatione maxime a locis intrinsecis sumpta delectatur. Nam exempla, quae potissimum inter locos extrinsecos dominantur, ut singularium sunt; ita communibus per se rebus minus erunt accommodata. Quia tamen nonnumquam adhibentur, nos hinc etiam non proscribemus.

Dabimus itaque exempla aliquot, prout illa ex Cicerone et Maximo dissertissimis in morum praecipue disciplina viris, accepimus, subiuncta etiam breviter materia ad imitationem idonea, ut studiosa iuventus, post lectionem, exercitationi quoque ad profectum necessariae operam manumque possit utiliter commodare.

Et principio quidem locos communes dabimus ab argumentis intrinsecis, iisdemque paucioribus, desumtos: ut tanto expendi singula queant enucleatius, et quid nonnumquam universa in eandem collata materiam possint, intelligi. Deinde ubi plurium argumentorum usus sit adhibits; ubi extrinsece etiam petitis rationibus oratio illustrata, excmplis cognoscemus. Ut lectio atque imitatio non varietate minus, quam iucunditate excitetur.

§. 1. Locus Communis, de vita honeste agenda. Cicero l. 1. Ossic. Qui mores, quaeque Officia cuique hominum generi, quique universim omnibus in communi vita, praesertim in sermone conveniant? A descriptione rerum et enumeratione partium.

1. Tradit quaedam esse iuvenum propria, quaedam senum; aliud esse civis, aliud peregrini Officium.

2. Quae in factis dictisque, quae in corporum nostrorum, morumque custodia deceant.

5. Quemadmodum sermo apte, et quibus de rebus, quaque moderatione instituendus sit.

6. Obiurgationes denique licet cum severitate, tamen sine ira esse debere. Concludit deformem esse sermonem cum laude propria coniunctum.

Cicero ad M. fil.

1. Quoniam officia non eadem imparibus aetatibus tribuuntur, aliaque sunt iuvenum, alia seniorum, aliquid ctiam de hac distinctione dicendum est. Est igitur adolescentis maiores natu verei, ex hisque eligere optimos et probatissimos, quorum consilio atque auctoritate nitatur. Ineuntis enim aetatis inscitia senum constituenda et regenda prudentia est. Maxime autem haec aetas a libidinibus arcenda est, exercendaque, et animi et corporis: ut eorum, et in bellicis et in civilibus Officiis vigeat industria. Atque etiam, cum relaxare animos et dare se iucunditati volent, caveant intemperantiam, meminerint verecundiae: quod erit facilius, si eiusmodi quoque rebus maiores natu interesse velint Senibusautem labores corporis sunt minuendi, exercitationes animi etiam augendae videntur, danda vero opera, ut amicos, et iuventutem, et maxime Remp. consilio et prudentia quam

plurimum adiuvent, nihil autem magis cavendum est senectuti: quam ne languori desidiaeque se dedat. Luxuria vero cum omni aetati turpis, tum senectuti maxime foedissima est. Sin autem et libidinum intemperantia accesserit, duplex malum est; quo et ipsa senectus concipir dedecus, et facit adolescentim impudentiorem intemperantiam. Ac ne illud quidem alienum est de magistratuum, de privatorum, de civium, de peregrinorum officiis dicere. Est igitur proprium munus magistratus intelligere, se gerere personam civitatis, debereque eius dignitatem et decus sustinere, servare leges, iura describere, ea fidei suae commissa meminisse. Privatum autem oportet aequo et pari cum civibus iure vivere, neque submissum, et abiectum; neque se efferentem: tum in rep. ea velle, quae tranquilla et honesta sint, talem enim solemus et sentire, et bonum civem dicere. Peregrini autem et incolae officium est, nihil praeter suum negotium agere, nihil de alio inquirere, minimeque in aliena esse Rep. curiosum. Ita ferre officia reperientur, cum quaeretur quid deceat, et quid aptum sit personis, temporibus, aetatibus, nihil est autem quod tam deceat, quam in omni re gerenda consilioque capiendo servare constantiam.

2. Sed quoniam decorum illud in omnibus factis, et dictis, in corporis denique motu, et statu cernitur, idque positum estin rebus tribus, formositate, ordine, ornatu ad actionem apto; (difficilius ad eloquendum, sed satis erit intelligi) in his autem tribus continetur cura etiam illa, ut probemur ab iis, cum quibus, et apud quos vivamus, his quoque de rebus pauca dicantur. Principio corporis nostri magnam natura ipsa videtur habuisse rationem: quae formam nostram, reliquamque figuram, in qua esset species honesta, eam posuit in promptu, quae autem partes corporis, ad naturae necessitatem datae, aspectum essent deformem habiturae, atque turpem, eas contexit atque abdidit. Hanc naturae tam diligentem fabricam imitata est hominum verecundia. Quae enim natura occultavit, eadem omnes quisana mente sunt, removent ab oculis, ipsique necessitati dant operam, ut quam occultissime pareant.

abhorret, ipsa oculorum auriumque comprobatione, fugiamus. Status, incessus, sessio, accubatio, vultus, oculi, manuum motus teneant illud decorum. Quibus in rebus duo sunt maxime fugienda, ne quid effeminatum, aut ne quid durum, aut rusticum sit, ne vero histrionibus oratoribusque concedendum est, ut iis haec apta sint, quae nobis dissoluta. Scenicorum quidem mos tantam habeta vetere di. sciplina verecundiam, ut in scenam sine subligaculo prodeat hemo, verentur enim, ne si quo casu evenerit, ut corporis partes quaedam aperiantur, aspiciantur non decore. Nostro quidem more cum parentibus puberes filii, cum soceris quidem generi non lavantur, Retinenda est igitur huius generis verecundia: praesertim natura ipsa optima magistra et duce.

3. Cum autem pulchritudinis duo genera sint, quorum in altero venustas ist, in altero dignitas: venustatem muliebrem ducere debemus, dignitatem virilem. Ergo et a forma removeatur omnis viro non dignus ornatus, et huic simile vitium, in gestu motuque, caveatur, nam et Palaestrici motus saepe sunt odiosiores, et histrionum nonnulli gestus ineptiis non vacant: et in utroque genere; quae sunt recta et simplicia, laudantur, Formae autem dignitas coloris bonitate tuenda est, color exercitationibus corporis. Adhibenda est praeterea munditia non odiosa, neque exquisita nimis, tantum quae fugiat agrestem, et in humanam negligentiam. Eadem ratio est habenda vestitus, in quo sicut in plerisque rebus mediocritas optima est, Cavendum est autem, ne aut tarditatibus utamur ingressu mollioribus, ut similes Pomparum ferculis esse videamur: aut in festinationibus suscipiamus nimias celeritates, quae cum fiunt, anhelitus moventur, vultus mutantur, oratorquentur: ex quibus magna significatio fit, non adesse constantiam.

4. Sed multo etiam magis elaborandum est, ne animi motus a natura recedant. Quod assequemur, si caverimus, ne in perturbationes, atque examinationes incidamus, et si attentos animos ad decori conservationem tenebimus. Motus autem animorum duplices sunt, alteri cogitationis, alteri appetitus. Cogitatio in vero exquirendo maxime versatur, appetitus impellitad agendum.

Curandum est igitur, ut cogitatione ad res quam optimas utamur, appetitum rationi oboedientem praebeamus.

Et quoniam magna vis orationis est eademque duplex, altera contentionis, altera sermonis, contentio disceptationibus tribuatur iudiciorum, concionum senatus, sermo in circulis, disputationibus, familiarum versetur, persequatur etiam convivia.

5. Sit igitur sermo, in quo Socratici excellunt, lenis minimeque pertinax, insit in eo lepos, nec vero, tamquam in possessionem suam venerit, excludat alios; sed cum reliquis in rebus, tum in sermone communi vicissitudine nonnumquam utendum putet, ac videat imprimis quibus de rebus loquatur: si seriis, severitatem adhibeat; si iocosis, leporem inprimis provideat, ne sermo vitium aliquod indicet inesse moribus, quod maxime tum solet evenire, cum studiose de absentibus detrahendi causa, aut per ridiculum, aut severe, maledice, contumelioseque dicitur. Habentur autem plerumque sermones, aut de domesticis negotiis, aut de rep. aut de artium studiis, et doctrina. Danda igitur opera est, ut etiam si aberrare ad alia coeperit, ad haec revocetur oratio. Sed utcumque aderunt res: neque enim iisdem de rebus, nec in omni tempore, nec similiter delectamur. Animadvertendum est etiam, quatenus sermo delectationem habeat, et ut incipiendi ratio fuerit, ita fit desinendi modus. Sed quoniam in omni vita rectissime praecipitur, ut perturbationes fugiamus, id est, motus animi nimios rationi non obtemperantes, sic eiusimodi motibus sermo debet vacare, ne aut ita existat, aut cupiditas aliqua, aut pigritia, aut ignavia, aut quid tale appareat, maximeque curandum est, ut eos, quibuscum sermonem conferimus et vereri, et diligere videamur.

6. Obiurgationes etiam nonnumquam incidunt necessariae, in quibus utendum est fortasse, et vocis contentione maiore, et verborum gravitate acriore. Id agendum etiam, ut ea facere non videamur irati, sed, ut ad urendum et secandum medici, sic nos ad hoc genus castigandi, raro invitique veniamus, nec unquam nisi necessario, si nulla reperietur alia medicina: sed tamen ita procul absit, cum qua nihil recte fieri, nihil considerate potest.

Magna autem ex parte clementi castigatione licet uti, gravitate tamen adiuncta; ut severitas adhibeatur, et contumelia repellatur. Atqui etiam illud ipsum quod acerbitatis habeat obiurgatio, significandum est, ipsius causa, qui obiurgetur, susceptum esse. Rectum est autem in illis contentionibus, qui cum inimicissimis fiunt, etiam si nobis indigna audiamus, tamen gravitatem retinere, iracundiam repellere. Quae enim cum aliqua perturbatione fiunt, ea neque constanter fieri possunt, nec ab iis, qui adsunt, approbari.

IMITATIO.

Hic locus in singularibus personis, in simili morum cultu, aut neglectu, vellaudandis, vel reprehendendis servire poterit. Ut si 10 sephi patriarchae, reverentiam in adolescente, ergapatrem fratresque, verecundiam in iuventute; moderationem in obiurgatione fratrum, etc. describas.

§. 2. LOCUS COMMUNIS. De honestate morum, et sermonis, Cicer, 1. de Offic. A deseriptione rerum, et enumer atione partium.

1. Exorditur a simili de cerperis pulchritudine, cui illa morum in factis dictisque conveniat, differre vero illam a iustitia, et cum verecundia magis consentire asserit.

2. Convenienter ad naturam cuiusque formandes mores esse docet ex rationis tamen, non appetitus et temeritatis praescripto.

3. Appetitum rationi in omnibus subiectum esse debere, cum perturbet omnia, sine freno ipsa etiam corpora.

4. Iocisraro, tamquam somno, utendum, et non nisi ingenuo, procul omniturpitudine.

Cicero ad M. filium.

1. Ut pulchritudo corporis apta compositione membrorum movet oculos, et delectat hocipso, quod inter se omnes partes cum quodam lepore consentiunt: sic hoc decorum, quod elucet in vita, movet approbationem eorum, quibuscum vivitur, ordine et constantia et moderatione dictorum omnium atque factorum. Adhibenda est igitur quaedam reverentia adversus homines,, et optimi cuiusque, et reliquorum, nam negligere, quid de se quisque sentiat, non solum arrogantis est, sed etiam omnino dissoluti. Est autem quod differat in omniratione habenda, inter iustitiam et verecundiam. Iustitiae partes sunt, non violare homines; verecundiae non offendere: in quo maxime perspicitur vis decori. Hisigitur expositis, quale sit id, quod decere dicimus, intellectum puto.

2. Officium autem, quod ab co ducitur, hanc primam habet viam, quae deducit ad convenientiam, conservationemquenaturae; quam si sequemur ducem, numquam aberrabimus, sequemurque et id, quod ad hominum societatem accommodatum, et id, quod vehemens atque forte, Sed maxima vis decori in hac inest parte, de qua disputamus, neque enim solum corporis, qui ad naturam apti sunt, sed multo etiam magis animi motus probandi, qui item ad naturam accommodati sunt. Duplex est enim vis animorum atque naturae, una pars in appetitu posita est; quae est o(rmh\, Graece; quae hominem huc et illuc rapit: altera in ratione; quae docet et explanat, quid faciendum fugiendum que sit: ita fit, ut ratio praesit, appetitus vero obtemperet. Omnis enim actio vacare debet temeritate et negligentia; nec vero agere quidquam, cuius non possis causam probabilem reddere. Haecest enim fere descriptio officii.

3. Efficiendum autem est, ut appetitus rationi oboediant, eamque neque praecurrant, nec propter pigritiam aut ignaviam deserant; sintque tranquilli, atque omni perturbatione animi careant, ex quo elucebit omnis constantia omnisque moderatio. Nam qui appetitus longius vevagantur, et tamquam exulantes, five cupiendo, sive fugiendo, non satis a ratione retinentur, hi, sine dubio, finem et modum transeunt, relinquunt enim et abiciiunt oboedientiam, nec

rationi parent, cui sunt subiecti lege naturae, a quibus non modo animi perturbantur, sed etiam corpora, licet ora ipsa cernere iratorum, aur eorum, qui aut libidine aliqua, aut metu commoti sunt, aut voluptate nimia gestiunt: quorum omnium vultus, voces, motus statusque mutantur. Ex quibus illudintelligitur (ut ad officiiformam revertamur) appetitus omnes contrahendos fedandosque, excuandamque esse animadversionem, et diligentiam, ut ne quid temere acfortuito, inconsiderate, negligenterque agamus.

4. Neque enim ita generatianatura sumus, ut ad ludum et iocum facti videamur. Sed ad severitatem potius, et ad quaedam studia graviora, atque maiora. Ludo autem et ioco uti illis quidem licet, sed sicut somno et quietibus ceteris; tum cum gravibus, seriisque rebus sarisfecerimus, ipsumque genus iocandi profusum, necimmodestum, sed ingenuum, et facetum esse debet, ut enim pueris non omnem licentiam ludendi damus, fed eam quae ab honestatis actionibus non sit aliena: sie in ipso ioco aliquod probi ingenii lumen eluceat. Duplex omnino est iocandi genus; unum illiberale, petulans, flagitiosum, obscaenum; alterum elegans, urbanum, ingeniosum, facetum, quo genere non modo Plautus noster, et Atticorum antiqua com oedia, sed etiam Philosophorum Socraticorum libri referti sunt: multaque multorum facete dicta; ut ea, quae a sene Catone sunt collecta, quae vocantur a)pofqe/gmata, facilius igitur est distin ctio ingenuii, et illiberalis ioci, alter est, si tem. pore sit ac remisso animo, libero dignus: alterne homine quidem, si rerum turpitudini adhibetur verborum obscaenitas, ludendi etiam est quidam modus retinendus, ut ne nimis omnia profundamus, elatique voluptate in aliquam turpitudinem delabamur. Suppeditaot autem, et campus noster, et studia venadi honesta exempla ludendi.

5. Sed pertinet ad omnem officii quaestionem, semper in promptu habere, quantum natura hominis pecudibus, reliquisque best is antecedat, illae enim nihil sentiunt, nisi voluptatem, ad eamqueferuntur omni impetu: hominis autem mens discendo alitur, et cogitando semper aliquid, aut inquirit, aut agit, videndique et audiendi delectatione ducitur, quin etiam, si quis est paulo ad voluptates propensior, ne sit ex pecudum genere (sunt enim quidam homines

non re sed nomine) sed si quis est paulo erectior, quamvis voluptate capiatur, occultat, et dissimulat appetitum voluptatis, propter verecundiam, ex quo intelligitur, corporis voluptatem non satis esse dignam hominis praestantia, eamque contemni, et reici oportere. Sin sit quisquiam, qui aliud tribuat voluptati, diligenter ei tenendum esse modum eius fruendae. Itaque victus, cultusque corporis ad valetudinem referantur, et ad vires, non ad voluptatem, atque etiam, si considerare volumus, quae in sit naturae excellentia et dignitas; intelligemus, quam sit turpe diffluere luxuria, ac delicate et molliter vivere; quamque honestum, parce, continentur, severe, sobrieque.

IMITATIO.

In honeste beneque educati adolescentis moribus, e. g. B. Aloysii Gonzagae, aut D. Thomae Aquinatis, vel S. Bernardimoribus describendis, hic locus serviet, quin etiam in discoli luliani, aut alterius dissolutis moribus, acri oratione castigandis, adhiberipoterit, cui hanc rectae institutionis disciplinam defuisse asseras.

§. 3. Locus communis de veris amicis. Laelii de Amicitia apud Cicer. Quis verus amicus, et quomodo colendus sit. A descriptione rerum, et enumeratione partium et Adiunctorum.

2. Duo in amicitia requirit, ex parte amici bonos mores, et amantis communicationem in re omni cum amico. Periclitandos igitur inprimis amicorum mores, ut firmos, stabiles, constantes diligat.

3. Ut constantem diligat amicum, requiri in illo simplex sidumque ingenium quique non facile criminetur. Comitatem adhaec facilitatemque condire amicitias.

6. Disparistudio colendos veteres in ludis sodales, paedagogos, nutrices, etc. quam amicos.

7. Cavendum, ne vel amicorum rebus intempestivo desiderio officias, vel eis dem ad vitia deftectentibus adhaerescas. Amicitias eiusmodi dissuadendas; sedcum minima inimicitia.

8. Amicum itaque non commodi, sed solius caritatis gratia, ut teipsum diligis, amandum.

9. Nihil ab amico, nisihonestum, postulandum, cum amicitia in scelere nulla esse possit.

Laelius ad Fannium.

1. Negabat Scipio ullam vocem inimicitiorem amicitiae potuissereperiri, quam eius qui dixisset. Ita amare oportere, ut aliquando esset osurus. Nec vero se adduci posse, ut hoc quemadmodum putaretur, a Biante dictum esse crederet, qui habitus esset unus e septem Graeciae Sapientibus; sed impuri cuiusdam, aut ambitiosi, aut omnia ad suam potentiam revocantis, esse sententiam. Nam hoc quidem praeceptum cuiuscumque sit ad tollendam amicitiam valet. Illud potius praecipiendum fuit, ut eam diligentiam adhiberemus in amicitiis comparandis, ut ne quando amare inciperemus eum, quem aliquando odisse possemus, quin etiam, si minus felices in eligendo fuissemus, ferendum id Scipio potius, quam inimicitiarum tempus cogitandum, putabat.

2. His igitur finibus utendum arbitror, ut emendati mores amicorum sint, tum sit inter eos omnium rerum, consiliorum et voluntatum sine ulla exceptione, communicatio; Sunt autem firmi, et stabiles, et constantes amici diligendi, cuius generis magna est penuria. Et iudicare difficile est sane, nisi expertum, experiendum autem in ipsa amicitia. Itapraecurrit amicitia iudicium, tollitque experiendi facultatem. Est igitur prudentis sustinere, ut cursum, sic impetum benevolentiae, quo utamur quasi aquis tentatis,

sic amicitiis; aliqua parte periclitatis moribus amicorum, Verae amicitiae difficillime reperiuntur in honoribus, inque republica versantur, ubi enim invenias qui honorem amici anteponat suo? Quid? (haec ut omittam) quam graves, quam difficiles plerisque videntur, calamitatum societates, ad quas non facile est inventus, qui descendat. Quamquam recte Ennius: Amicus certus in re incerta cernitur.

Tamen haec duo levitatis et infirmitatis plerosque convincunt, aut si in bonis rebus contemnunt, aut si in malis deserunt.

3. Simplicem praeterea et communem, et consentientem, id est, qui rebus iisdem moveatur, eligi par est, quae omnia pertinent ad fidelitatem; neque enim fi dum potest essemultiplex ingenium et tortuosum, neque vero qui non iisdem rebus movetur, et natura consentit, aut fidus aut stabilis esse potest. Addendum eadem est, ut ne criminibus, aut inferendis delectetur amicus, aut credat illatis, quae pertinent omnia ad cam, quam tracto, constantiam, ita sit verum illud, quod initio dixi; amicitiam nisi inter bonos esse non posse. Accedat huc suavitas quaedam oportet sermonum atque morum, haud quaquam mediocre condimentum amicitiae. Tristitia autem, et in omni re severitas absit. Habet illa quidem gravitatem; sed amicitia remissior esse debet, et liberior, et dulcior, et ad omnem comitatem facilitatemque proclivior.

4. Existit autem hoc loco quaedam quaestio subdifficilis; num quando amici novi digni amicitia, veteribus sint anteponendi, ut equis vetulis teneros anteponere solemus? Indigna homine dubitatio. Non enim amicitiarum esse debent, sicut aliarum rerum satietates. Veterrimae quaeque (ut ea vina quae venustatem ferunt) esse debent suavissimae. Verumque illud quod vulgo dicitur; multos modios salis simul edendos esse, ut amicitia munus expletum sit. Novitates autem si spem afferunt, ut tamquam in herbis non fallacibus fructus, appareant; non sunt illae quidem repudiandae; vetustas tamen suo loco conservanda est: maxima est enim vis vetustatis et consuetudinis: cumlocis etiam ipsis montosis delectemur et silvestribus, in quibus diutius commorati sumus.

5. Sed maximum est in amictia superiorem parem esse inferori. Saepe enim excellentiae quaedam sunt, qualis erat Scipionis in nostro, ut ita dicam, grege, numquam se ille Philo, numquam Rupilio, numquam Mummio anteposuit, numquam inferioris ordinis amicis. Quod faciendum imitandumque est omnibus, ut si quam praestantiam virtutis, ingenii, fortunae consecutisunt, impertiant etiam suis, communicentque cum proximis, ut si parentibus nati sunt humilibus, si propmquos habeant imbecilliores, vel animo, vel fortuna eorum augeant opes, eisque honori sint, et dignitati. Ut igiturii, qui sunt amicitia coniunctionisque necessitudine superiores, exaequare se cum inferioribus debent sic, inferiores dolere non debent, se a suis amicis, aut ingenio, aut fortuna, aut dignitate superari, quorum plerique aut quaeruntur semper aliquid, aut etiam exprobant. Odiosum sane genus hominum officia exprobrantium, quae meminisse debet is in quem collata funt, non comme. morare qui contuht. Quamobrem, ut ii qui superiores, sunt, submittere se debent in amicitia, sie quodam modo inferiores extollere.

6. Omnino amicitiae corroboratis iam confirmatis que et ingeniis et aetatibus iudicandae sunt: nec siqui ineunte aetate venandi, aut pilae studiosi fuerint, eos habere necessarios oportet, quostum eodem studio praeditos dilexerunt. Isto enim modo nutrices et paedagogi plurimum benevolentiae postulabunt: qui negligendi quidem non sunt; sed alio quodam modo colendi, aliter enim amicitiae stabiles permanere non possunt, dispares enim mores disparia studia sequuntur, quorum dissimilitudo dissociat amicitias: nec ob aliam causam ullam boni improbis, improbi bonis amici esse non possunt, nisi quod tanta est inter eos, quanta maxima potest esse, morum studiorumque distantia.

7. Recte etiam praecipi potest in amicitiis, ne quis intemperata quadam benevolentia, quod persaepe fit, impediat magnas utilitates amicorum. Nec enim Troiam Neoptolemus capere potuisset, si Lycomedem, apud quem erat educatus, multis cum lacrimis irer suum impedientem, audire voluisset. Et saepe incidunt magnae res, ut discedendum sit ab amicis, quas qui impedire vult, quod desiderium non facile ferat, et infirmus est mollisque natura, et

ob eam causam in amicitia parum iustus. Atque in omni re considerandum est, et quid postules ab amico, et quid patiare a te impetrari. Est enim quasi quaedam calamitas in amicitiis omittendis nonnumquam necessaria. Erumpunt saepe vitia amicorum tum in ipsos amicos, tum in alienos, quorum tamen ad amicos redundet infamia. Tales igitur amicitiae sunt remissione utus elevandae, et ut Catonem dicere audivi, dissuendae magis, quam discindendae sunt: nisi quaedam admodum intolerabilis iniuria exarserit. Abamicitia Q. Pompei, meo nomine se removerat, ut scitis, Scipio: propter dissensionem autem, quae erat in Republ. alienatus est a collega nostro Metello. Utrumque egit gravitet, auctoritate, et offensione animi non acerba [orig: acerbâ]. Quamobrem primum danda opera est, ne qua amicorum dissidia fiant, sine talialiquid evenerit, ut exstinctae potius amicitiae, quam oppressae videantur. Cavendum vero est, ne graves inimicitias convertantse amicitiae, e quibas iurgia, maledicta, contumeliae gignuntur. Quae tamen si tolerabiles erunt, ferendae sunt, et hichonos veteri amicitiae tribunendus est, ut is in culpa sit, quifaciat, non qui iniuriam patiatur.

8. Omnino omnium horum vitiorum una est cautio, atque una provisio, ut ne nimis cito diligere incipiamus, neve indignos. Sed plerique, neque in rebus, humanis, quidquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos, tamquam pecudes, eos potissimum diligunt, ex quibus sperant se maximum fructum esse capturos: itaque pulcherrima illa et maxime naturali carent amicitia per se et propter se experenda, nec ipsi sibi exemplo sunt, haec vis amicitiae qualis et quantasit. Ipse enimse quisque diligit, non ut aliquam a se ipso mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi carus est: quod nisi idem in amicitiam transferatur, verus amicus numquam reperietur. Etenim amicus quidem, qui est tamquam alter idem. Sed plerique perverse, ne dicam impudenter, amicum habere talem volunt, quales ipsi esse non possunt; quaeque ipsi non tribuunt amicis, haec ab iis desiderant.

9. Par est autem primum ipsum esse virum bonum, tum alterum similem sui quaerere, in talibus ea, quam iam dudum tractamus, stabilitas amicitiae confirmari potest, cum

homines benevolentia coniuncti, primum cupiditatibus iis, quibus ceteri serviunt, imperabunt; deinde aequitate iustitiaque gaudebunt, omniaque alter pro altero suscipiet, neque quicquam unquam nisi honestum et rectum alter ab altero postulabit. Neque solum colent seinter se, ac diligent, fed etiam verebuntur, nam maximum ornamentum amicitiae tollit, qui ex ea tollit verecundiam. Itaque in iis perniciosus est error, qui existimant, libidinum peccatorumque om. nium patere in amicitialicentiam. Virtutum enim amicitia adiutrix natura data est, non vitiorum comes: ut quoniam solitaria non posset virtus, ad ea, quae summa sunt, pervenire, coniuncta et consociata cum altera perveniret. Quae si quos inter societas, aut est, aut fuit, aut futura est, eorum est habendus ad summum naturae bonum optimus beatissimusque comitatus. Haec est, inquam, socieras, in qua omnia insunt, queputant homines expetenda, honestas, gloria, tranquillitas animi, atque iucunditas; ut cum haec adsunt, beata vita sit, et sine his esse non possit.

10. Quod cum optimum maximumque sit, si id volumus adipisci, virtuti opera danda est, sine qua neque amicitiam, neque ullam rem expetendam consequi possumus. Ea vero neglecta, qui se amicos habere arbitrantur, tum denique se errasse sentient, cum eos gravis aliquis casus experiri cogit,

IMITATIO.

In Davidis et Ionathae, aliorumve sida ansicitia, tum illa etiam quae animae nostrae cum Deo, apposite scribenda hic locus usum inveniet.

§. 4. Locus communis. dereo tuendo. Acausis. Cicero pro Rabirio in exordio.

1. Docetse, cum alits de causis, tum maxime ob bonumpericulumque commune reip. ad defendendum Rabirium adduci.

Etsi, Quirites, non est meae consuetudinis, initio dicendi rationem reddere, qua de causa quemque defendam, propterea quod cum omnibus civibus in eorum periculis semper satis iustam mihi causam necessitudinis esse duxi, tamen in hac defensione capitis, famae, fortunarum omnium C. Rabirii, proponenda ratio videtur esse officii mei: propterea quod, quae iustissima vobis ad absolvendum debet videri. Nam me cum amicitiae vetustas, tum dignitas hominis. tum ratio humunitatis, tum meae vitae perpetua consuetudo, C. Rabirium defendendum est adhortata: tum vero, ut id studiosissime facerem, falus reip. consulare officium, consulatus deniqueipse, mihi una vobiscum cum salute reip. commendatus, coegit. Non enim C. Rabirium culpa delicti, non invidia, vitaeque turpitudo, non denique veteres, iustae gravesque inimicitiae civium, in discrimen capitis vocaverunt: sed ut illud summum auxilium maiestatis, atque imperii, quod nobis a maioribus est traditum, de rep. tolleretur: ut nihil posthac auctoritas senatus, nihil consulare auxilium, nihil consensio bonorum contra pestem, ac perniciem civitatis valeret: idcirco in his rebus evertendis unius hominis senectus, infirmitas, solitudoque tentata est. Quamobrem si est boni consulis, cum cuncta auxilia reip labefactari, convellique videat, ferre opem patriae, succurrere saluti, fortunisque communibus, implorare civium fidem, suam falutemo posteriorem salute communi ducere: est etiam bonorum et fortium civium, quales vos omnibus reip. temporibus extitistis. intercludere omnes seditionum vias, munire praesidia reip. summum in consulibusimperium, summum in senatu consilitum, putare: ea qui secutus sit, laude potius, et honore, quam poena et supplicio dignum iudicare. Quamobrem labor in hoc defendendo, praecipue meus est: studium vero conservandi hominis, commune mihi vobiscum esse debebit. Sie enim existimare debetis, Quirites, post hominum memoriam rem ullam maiorem, magis periculosam, magis ab omnibus vobis providendam, neque a Tribuno pleb. susceptam, neque a Consule defensam, neque ad populum Rom. esse delatam. Agitur enim mhil aliud in hac causa, Quirites, quam ut nullumsitposthac

in rep. publicum consilium, nulla bonorum consensio contra improborum furorem, et audaciam: extremis reip. temporibus perfugium, et praesidium salutis.

2. Quae cum ita sint, primum, quod in tanta dimicatione capitis, famae, fortunarumque omnium fierinecesse est, ab Iove Optimo Max. ceterisque diis, deabusque immortalibus, quorum ope, et auxilio, multo magis haec resp. quam ratione hominum, et consilio gubernatur, pacem, ac veniam peto: precorque ab its, ut hodiernum diem, et ad huius falutem conservandam, et ad remp constituendam, illuxisse patiantur. Deinde vos, Quirites, quorum potestas maxime ad Deorum immortalium numen accedit, oro, atque obsecro, quoniam uno tempore vita C. Rabirii, hominis miserrimi atque innocentissimi, falus reip. vestris manibus, suffragiisque permittitur, adhibeatis in hominis tortunis misericordiam, in reip. falute sapientiam, quam soletis.

IMITATIO.

Utilis hic locus futurus est, ubi de publico civitatis bono cuiuslibet privati emolumentis praeferendo agetur, in quo praecipuum sit, ut auctoritas sua Magistratui conservetur. Itasuaderi Davidpoterit, iniuriam Semei plectendam esse, ne ab alus quoque Regis auctoritas violetur.

§. 5. Locus communis de cultu amicitiae. Amicitiam veram cum obiurgatione amiciposse consistere: cum adulatione non posse. Lael. de amicit. Anatura et attributis.

3. Adulationem amicitiae pestem esse, quam in C. Papirio, et C. Licinio Crasso etiam plebs eorum oratione reiecta, qua [orig: quâ]

popularia suadebuntur, notavit. Gnathonum et parasitorum hoc esse, non amicorum, adulatori et amicis illudere.

Laelius ad Fannium.

Cum multis in rebus negligentia plectimur, tum maxime in amicis, et diligendis, et colendis, praeposteris enim utimur consiliis et acta agimus, quod vetamur veteri proverbio: nam implicati ultro et citro, vel usu diuturno, vel etiam officiis repente in medio cursu amicitias, exorta aliqua offensione, dirumpimus. Quocirca cum iudicaveris. diligere oportet, non cum dilexeris iudicare. Vituperanda est sane rei maxime necessariae tantaincuria. Una est enim amicitia in rebus humanis, de cuius utilitate omnes uno ore consentiunt, serpit enim, nescio quomodo, per omnium vitam amicitia, nec ullam aetatis degendae rationem patitur esse expertem. Quin etiam si quis ea asperitate est, et immanitate naturae, ut congressus societatemque hominum fugiat, atque oderit, qualem fuisse Athenis Timonem nescio quem accepimus; tamen is non possit. utnon acquirat aliquem, apud quem evomat virus acerbiratis suae. Atque hoc maxime iudicaretur, si quid tale posset contingere, ut aliquis nos Deus ex hac hominum frequentia tolleret, et in solitudine uspiam collocaret, atque ibi suppeditans omnium rerum, quas natura desiderat abundantiam et copiam; hominis omnino aspiciendi potestatem eriperet: quis tam ferreus esset, qui eam vitam ferre posset, cuique non auferret fructum voluptatum omnium solitudo? Verum igitur illud est, quod a Tarentino Archyta, ut opinor, dici solitum, nostros senes commemorare qudivi. Si quis caelum ascendisset, naturamque mundi et pulchritudinem siderum perspexisset, insuavem illam admirationem illi fore, quae iucundissima fuisset; nisi aliquem cui narraret, habuisset. Sic natura nihil solitarium amat: semperque ad aliquod, tamquam adminiculum adnititur, quodin amicissimo quoque dulcissimum est.

Sed cum tot signis eadem natura declaret, quid velit, ac quaerat, quid desideret: obsurdescimustamen, nescio quo modo, nec ea, quae ab ea monemur, audimus, est enim varius et multiplex usus amicitiae; multaeque causae suspicionum,

offensionumque dantur, quas tum evitare, tum elevare, tum ferre sapientis est. Una illa sublevanda offensio est, ut et utilitas in amicitia, et fides retineatur, nam et monendi amici saepe sunt, et obiurgandi: et haec accipienda amice, cum benevole fiunt, sed nescio quomodo verum est, quod in Andria familiaris meus Terentius dixit:

Molesta veritas est; siquidem ex ea nascitur odium, quod est venenum amicitiae: sed obsequium multo molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri sinit. Maxima autem culpa in co est, qui et veritatem aspernatur, et in fraudem obsequio impellitur. Omnis igitur hac in re habenda ratio et diligentia est, primum ut monitio acerbitate, deinde obiurgatio contumelia careat, in obsequio autem (quoniam Terentiano verbo libenter utimur) comitas adsit, assentatio, vitiorum adiutrix, procul amoveatur; quae non modo amico, sed ne libero quidem digna est, aliter enim cum Tyranno, aliter cum amico vivitur. Cuius autem aures clausae veritatisunt, ut ab amico vera audire nequeant; huius falus desperanda est. Scitum est enim illud Catonis, multo melius de quibusdam acerbos inimicos mereri, quam eos amicos, qui dulces videantur: illos verum saepe dicere, hos numquam. Atque illud absurdum cst, quodii, qui monentur, eam molestiam, quam debent capere, non capiunt; eam capiunt, qua [orig: quâ] debenr carere. Peccasse enim se non anguntur; obiurgarimoleste ferunt: quod contra oportebat, delicto dolere, obiurgatione gaudere.

Ut igitur et monere et moneri proprium est verae amicitiae; et alterum libere facere, non aspere; alterum patienter accipere, non repugnanter? sic habendum est, nullam in amicitiis pestem esse maiorem, quam adulationem: blanditias, affentationem. Quamvis enim multis nominibus est hoc vitium notandum, levium hominum atque fallacium, ad voluntatem loquentium omnia, nihil ad veritatem, cum autem omnium rerum simulatio est vitiosa (tollit enim iudicium veri, idque adulterat) tum amicitiae repugnat maxime, delet enim veritatem, sine qua nomen amicitiae valere non potest, nam cum amicitiae vis sit in co, ut unus quasi animus fiat ex pluribus: qui fieri poterit, sinec in uno quidem unus animus erit idem semper; sed varius,

commutabilis, multiplex? quid enim potest esse tam flexibile, tam devium, quam animus eius, qui ad alterius non modo sensum, ac voluntatem, sed etiam vultum atque nutum convertitur?

Ut ait idem Terentius: sed ille sub Gnathonis persona: quod amici genus adhibere, omnino levitatis est. Multi autem Gnathonum similes cum sint, loco, fortuna, fama superiores; horum est assentatio molesta, cum ad vanitatem accessit auctoritas. Secerni autem blandus amicus a vero, et internosci tam potest, adhibita diligentia, quam omnia fucata et simulata a sinceris atque veris. Concio, quae ex imperitissimis constat, tamen iudicare solet, quid intersit inter popularem, id est, assentatorem, et levem civem, et inter constantem, severum, et gravem. Quibus blanditiis C. Papirius consul. nuper influebat in aures concionis, cum ferret legem de Tribunis pleb. resiciendis? dissuasimus nos, sed nihil deme: de Scipione dicam libentius, quanta illi, Dii immortales, fuit gravitas, quanta in oratione maiestas? facile ducem Pop. Rom. non comitem diceres, sed affuistis; et est in manibus oratio, itaque lex popularis, suffragiis populi repudiata est. Atque (ut ad me redeam) meministis Q. Maximo, fratte Scipionis, et L. Mancino Coss. quam popularis lex de facerdotiis C. Licini Cassi videbatur, cooptatio enim collegiorum ad populi beneficium transferebatur, atque is primum instituit, in forum versus, agere cumpopulo, tamen illius vendibilem orationem religio Deorum immortalium, nobis defendentibus, facile vincebat, atque id actum est praetore me, quinquennio ante quam Consul sum factus, itaque re magis quam auctoritate causa illa defensa est; quod si in scena, id est, in concione, in qua rebus sictis et adumbratis loci plurimum est, tamen verum valet, si modo id parefactum, et illustratum est: quid in amicitia fieri oportet, quaetota veritate perpenditur? in qua nisi, ut dicitur, apertum pectus videas, tuumque ostendas; nihil fidum, nihil exploratum habeas; ne amare quidem, ut amari possis: cum, id quam vere fiat, ignores, quamquam ista assentatio, quamvis perniciosa sit, nocere tamen nemini potest nisi ei, qui eam receptat, eaque delectatur, ita fit, ut is pro assentatoribus patefaciat aures suas maxime, qui

ipsi sibi assentetur, et se ipse maxime delectet. Omnino est amans sui virtus: optime enim se ipsa novit; quamque amabilis sit, intelligit, ego autem non de virtute nuncloquor, sed de virtutis opinione, virtute enim ipsa non tam multi praediti esse, quam videri volunt. Hos delectat assentatio, his fictus ad eorum voluntatem sermo cum adhibetur, orationem illam vanam testimonium esse laudum luarum putant. Nulla est igitur haec amicitia, cum alter verum audire non vult, alter ad mentiendum paratus est, nec Parasitorum in comoediis assentatio nobis facera videretur, nisi essent milites gloriosi:

Satis erat respondere magnas: ingentes, inquit semper auget assentatio id, quodis, cuius ad voluntatem dicitur, vult esse magnum. Quamobrem, quamquam blanda ista vanitas apadeos valet, quiipsi illam allectant et invitant; tamen etiam graviores constantioresque admonendi sunt, ut animadvertant, ne callida assentatione capiantur. Aperte enim adulantem nemo non videt, nisi qui admodum est excors: callidus ille et occultus, ne se insinuet, studiose cavendum est. Nec enim facillime agnoscitur, quippe qui adversando saepe assentetur, et litigare se simulans blandiatur, atque ad extremum det manus, vincique se patiatur, ut is, qui illusus sit, plus vicisse videatur, quid autem turpius, quam illud? quodne accidat, magis cavendum est, ut in Epiclero,

IMITATIO.

Imitaberis in exponenda ficta falsaque Architophelis amicitia, qua Absoloni adulatus eundem perdidit, vel etiam in vera, qua Ruben fratres monuit, non esse intersiciendum losephum, eosque a concepto scelere revocavit.

§. 6. Locus communis de noxia voluptate. Voluptas noxia, et a senibus, nisi in moderatis epulis, merito spreta. Cic, in Car. Mai. Ab attributis, sive proprietatibus rerum.

Principio dicit carere voluptatibus esse benesicium, non vitium senectutis, introducit que orationem Archytae voluptates aspernantis, ut noxias.

2. Mentem rationemque omnem libidinem opprimere. Concludit igitur magnam habendam senectuti gratiam, qua voluptate liberet.

Auditur illa inter adolescentes homines vituperatio senectutis, quod eam carere dicant voluptatibus Certe prae, clarum munus aetatis, siquidem id aufert a nobis, quod est in adolescentia vitiosissimum.

Accipite enim, optimi adolescentes, veterem orationem Archytae Tarentini, magni inprimis et praeclari viri: quae mihi tradita est, cum essem adolescens Tarenti, cum Q. Maximo, nullam capitaliorem pestem, quam voluptatem corporis, homimbus dicebat, a natura datam: cuius voluptatis avidae libidmes, temere et effrenate ad potiundum incitarentur. Hinc patriae proditiones, hinc rerump eversiones, hinc cum hostibus clandestina colloquia nasci: nullum denique scelus, nullum malum facinus esse, ad quod suscipien dum non libido voluptatis impelleret: stupra vero et adulteria, et omne tale flagitium nullis aliis illecebris excitari, nisi voluptatis. Cumque homini sive natura, sive quis Deus nihilmente praestabilius dedisser, huic divino muneri ac doni, nihil essetam inimicum, quam voluptatem: nec enim libidine dominante. temperantiae locum

esse, nec omnino in voluptatis regno virtutem posse consistere. Quod, quo magis intelligi posset, fingere animo iubebat, tanta [orig: tantâ] incitatum aliquem voluptate corporis, quanta posset maxima. Nemini censebat fore dubium, quin tamdiu, dum ita gauderet, nihil agitare mente, nihil ratione, nihil cogitatione consequiposset: quocirca nihil esse tam delectabile tamque pestiferum, quam voluptatem; si quidem ea, cum maior esset atque longinquior, omne animi lumen exstingueret. Haec cum C. Pontio Samnite patre eius, a quo Caudino praelio Sp. Postumius, T. Veturius consules separati sunt, locutum Archysam, Nearchus Tarentinus, hospes noster, qui in amicitia populi R. permanferat, se a maioribus natu accepisse; cum quidem ei sermoni intersuisser Plato Atheniensis, quem Tarentum venisse L. Camillo, P. Claudio consulibus, reperio.

Quorsum haec? ut intelligeretis, si voluptatem aspernari ratione et sapientia non possemus, magnam habendam senectuti gratiam, quae efficeret, ut id non liberet, quod non oporteret. Impedit enim consilium voluptas, rationis inimica, ac mentis (ut ita dicam) perstringit oculos, nec habet ullum cum virtute commercium.

Quare non modo vituperatio nulla, sedetiamsumma laus senectutis est, quod ea voluptates nullas maxime desiderat; caret epulis, exstructisque mensis, et frequentibus poculis; caret etiam vinolentia et cruditare, insomniis. Sed, si aliquid dandum est voluptatis, quoniam eius blanditiis non facile obsistimus: (divinus enim Plato, escam malorum voluptatem appellat; quod ea videlicet homines capiantur, ut pisces) quamquam immoderatis epulis caret senectus, modicistamen delectari potest. C. Duillium, M. Filium, qui Poenos primus classe devicerat, redeuntem a cena senem saepe videbam puer, delectabatur cereo funali et tibicine: quae sibi nullo exemplo privatus sumpserat, tantum licentiae dabat gloria.

Sed quid ego alios? ad me ipsum revertor. Primum habui semper sodales. Sodalitates autem me quaestore constiturae sunt, sacris Idaeis Magnae Matris acceptis, epulabarigitur cum sodalibus omnino modice, sed erat quidem fervor aetatis; quaprogrediente, omnia fiunt in dies mitiora, neque enim ipsoru conviviorum delectationem voluptatibus

corporis magis, quam coetu amicorum, et sermonibus metiebar, bene enim maiores accubationem epularem amicorum; quia vitae coniunctionem haberet, convivium nominarunt, melius quam Graeci, qui hoc idem tum compotationem, tum concoenationem vocant: ut, quod in eo genere minimum est, id maxime probare videantur, ego vero, propter sermonis delectationem, tempestivis quoque conviviis delector, nec cum aequalibus solum, qui pauci iam admodum restant, sed cum vestra etiam aetate, atque vobiscum: habeoque senectuti magnam gratiam, quae mihi sermonis aviditatem auxit, potionis et cibi sustulit. Quod si quem etiam ista delectant, ne omnino bellum indixisse videar voluptati, cuius etiam fortasse quidam naturalis motus; non intelligo, ne in istis quidem voluptatibus ipsis, carere sensu senectutem. Me vero et magisteria delectant, a maioribus instituta; et is sermo, qui more maiorum, a summo magistro adhibetur in poculo: et pocula, sicut in simposio Xenophontis, mmuta atque rorantia; et refrigeratio aestate, et vicissim, aut sol, aut ignis hibernus: quae quidem etiam in Sabinis persequi soleo, conviviumque vicinorum quotidie compleo; quod ad multam noctem, quam maxime possumus, vario sermone producimus.

IMITATIO.

In senum, qui castam Susannam nequicquam solicitarune libidine exagitanda hic locus serviet, eo quod senes maxime continentia deceat, Contra Iosephi adolescentis verecundia, et senilis quaedam temperantia, imitatione quadam loci huius essingi poterit.

§. 7. Locus communis, de amicitiae violatione. Quod amicitia nullo scelere colenda sit. Laelius de Amicit apud Cic.

I. In Exordio tradit, raras amicitias ad extremam aetatem proauci, quae non cupiditate aliqua propria dissolvantur, ut libidine, avaritia, ambitione.

II. Docet, turpe esse amici causa scelus admittere, quod C. Blossi exemplo declarat, qui in gratiam Tib. Gracchi amici quodvis facinus ausus est.

III. Probat 1. Anatura, quia virtute amicitia tantum conciliatur, et optimiquique nihil visi sunt mali amicorum gratia audere, ut alii Tib. Gracchi sodales. Prob. 2. Ab essectis, quia in exitium Reip. tales amicitiae in scelere conflantur, ut in Tib. Graccho eiusque sociis constat. Prob. 3. Ab attributis, quia poena digni sunt improbi, ideoque prudentes viri Themistoclem et Coriolanum, licet iniuria a Rep affectos, secutinon sunt, cum in patriam scelerate armarentur.

Laelius ad Fannium et Scaevolam.

I. Audite virioptimi, quae saepissime inter me et Scipionem de amicitia disserebantur. Quamquam ille quidem nihil dissicilius esse dicebat, quam amicitiam usque ad extremum vitae diem permanere: nam, vel ut non idem expediret utrique, incidere saepe; vel ut de republica non idem sentirent, mutari etiam mores hominum, saepe dicebat, alias adversis rebus, alias aetate ingravescente, atque earum rerum exemplum ex similitudine capiebat ineuntis aetatis: quod summi puerorum amores, saepe una cum praetexta, sumpta toga, deponerentur: sin autem, ad adolescentiam perduxissent, dirimi tamen interdum, vel luxuriae contentione, vel commodi alicuius, quod idem adipisci uterque non posset, quod si qui longius in amicitia provecti essent, tamen saepe labefactari, si in honoris contentionem incidissent, pestem enim nullam maiorem esse in amicitiis, quam in plerisque pecuniae cupiditatem, in optimis quibusque honoris certamen et gloriae: ex quo inimicitias maximas, saepe inter amicissimos extitisse: magna etiam dissidia, et plerumque iusta nasci, cum aliquid ab amicis, quod rectum non esset, postularetur, ut aut libidinis ministri, aut adiutores essent ad iniuriam, quod qui recusarent, quamvis honeste id facerent, ius tamen amicitiae deserere arguerentur ab iis, quibus obsequinollent, illos autem, qui quidvis ab amico auderent postulare, postulatione ipsa profiteri omnia se amici causa esse facturos: eorum querela inveterata non modo familiaritates exstingui solere, sed etiam odia gigni

maxima, atque sempiterna. Haec ita multa, quasi fata, impendere amicitiis, ut omnia subterfugere, non modo sapientiae, sed etiam felicitatis diceret sibi videri.

II. Quamobrem id primum videamus, si placet, quatenus amor in amicitia progredi debeat. Num, si Coriolanus habuit amicos, ferre contra partiam arma illi cum Coriolano debuere? num Viscellinum amici regnum appetentem, num Sp. Melium iuvare debuerunt? Tiberium quidem Gracchum, remp. vexantem, a Q. Tuberone aequalibusque amici derelictum videbamus. At C. Blossius Cumanus, hospes familiae vestrae, Scaevola, cum ad me, qui aderam Laenati, et Rutilio consulibus in consilio, deprecatum venisset; hanc, ut sibi ignoscerem, causam afferebat, quod tanti T. Gracchum fecisset, ut quidquid ille vellet, sibi faciendum putaret, tum ego, etiam ne, inquam, si te in Capitolium faces ferre vellet? numquam, inquit, voluisset id quidem: sed, si voluisset, paruissem. Videtis quam nefaria vox: et hercle ita fecit vel plus etiam, quam dixit: non enim paruit ille T. Gracchi temeritati, sed praefuit; nec comitem se illius furoris, sed ducem praebuit. Itque in hac amentia, quaestione nova perterritus, in Asiam profugit; ad hostes se contulit; poenas reip. graves iustasque persolvit.

III. Nulla est igitur excusatio peccati, si amici causa peccaveris. Nam cum conciliatrix amicitiae virtutis opinio fuerit; difficile est amicitiam manere, si a virtute defeceris. Quod si rectum statuerimus, vel concedere amicis quidquid velimus: perfecta [orig: perfectâ] quidem sapientia sumus, si nihil habeat res vitii: sed loquimur de iis amicis, qui ante oculos sunt, quos videmus, aut de quibus memoriam accepimus, quos novit vita communis. Ex hoc numero ex nobis exempla sumenda sunt, et eorum quidem maxime, qui ad sapientiam proxime accedunt. Vidimus Paullum Aemilium C. Lucinio familiarem fuisse, (sic a patribus accepimus) bis una consules, et collegas in censura. Tum etiam cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M. Curium et T. Coruncanum, memoriae traditum est. Igitur ne suspicari quidem possumus, quenquam horum ab amico quippiam contendisse, quod contra fidem, contra iusiurandum, contra remp. esset, nam hoc quidem in

talibus viris quid ratione dicere? si contendissent, scio imperaturos non fuisse: cum illi sanctussimi viri fuerint: aeque autem nefas sit, tale aliquid, et facere rogatum, et rogare. At vero T. Gracchum sequebantur C. Carbo, C. Cato, et minime tunc quidem Caius frater; nunc idem acerrimus hostis.

2. Haec igitur prima lex in amicitia sanciatur, ut neque rogemus res turpes, nec faciamus rogati, turpis enim excusatio est, et minime accipienda, cum in ceteris peccatis, tum si quis contra rempublicam se amici causa fecisse fateatur. Etenim eo loco, Fanni et Scaevola, locati sumus, ut nos longe conspicere oporteat casus futuros reip. deflexit enim iam aliquantulum de spatio, curriculoque consuetudo maiorum. T. Gracchus regnum occupare conatus est, vel regnavit is quidem paucos menses. Num quid simile populus R. audierat aut viderat: hunc etiam post mortem secutiamici, et propinqui, quid in P. Scipionem effecerint, sine lacrimis non queo dicere. Nam Carbonem quoque, quem modo posuimus, propter recentem poenam T. Gracchi sustinuimus. De C. Gracchi autem tribunatu, quid exspectem, non libet augurari. Serpit enim deinde res, quae proclivis ad perniciem, cum semel coepit, labitur. Videtis, in tabella iam ante, quanto sit facta labes, primo Gabinia lege, biennio autem post Cassia. Videre iam videor Pop. R. a senatu disiunctum, multitudinisque arbitrio res maximas agi. Plures enim discent, vemadmodum haec fiant, quam quemadmodum his resistatur.

3. Quorsum haec? quia sine sociis nemo quidquam tale conatur. Praecipiendum est igitur bonis, ut, si in eiusmodi amicitias ignari casu aliquo inciderint, ne existiment ita se alligatos, ut ab amicis in magna re aliqua in remp. peccantibus non discedant. Improbis autem poena statuenda est, nec minor vero iis, qui secuti erunt alterum, quam iis, qui ipsi fuerint impietatis duces, Quis clarior in Graecia Themistocle, quis potentior? qui, cum imperator bello Persico servitute Graeciam liberasset, propterque invidiam in exilium pulsus esset, ingratae patriae iniuriam non tulit, quam ferre debuit. Fecit idem, quod viginti annis ante apud nos fecerat Coriolanus. His adiutor contra

patriam inventus est nemo. Itaque mortem sibi conscivit uterque. Quare talis improborum consensio non modo excusatione amicitiae tegenda non est, sed potius omni supplicio vindicanda.

IMITATIO.

Ionathae et Davidis amicitiae ex his verae amicitiae regulis probari, fratrum Ioseph concordia in fratre divendendo improbari poterit, ostendique quemadmodum haec omnibus et turpis et noxia fuerit. Paria se ex profana sacraque Historia exempta offerent.

§. 8. Locus communis adversus voluptatem. Dissertatio, Cicero. lib. 2. de fin. §. 13. Voluptatem homini fugiendam esse, contra Epicureos.

Indignam homine voluptatem esse tradit, quam nec bestiae quidem censectentur, et siquidem in illa summum nostrum bonum esset, bestiae hominibus beatiores futurae essent, ut quibus multa facilius ad voluptatem affluant.

Probat 1. Ex causis, ut labore impensisque hominum in exercitus integros, qui voluptatis privatae studio comparantur. 2. Ex sine, quia ad maiora nati sumus, si animum eiusque affectiones expendamus 3. Ex materia, quod in ipso etiam corpora alia bona voluptate praestantiora reperiantur. 4. Ab essectis. Artes hominum sunt variae, quae ad voluptatem non exercentur. 5. Acomparatione, quia Dii ipsiboc bono voluptatis beari non potuerunt, cum sint corporum expertes. 6. Rursum ab effectis. Nemo laudatorum hominum ex voluptatis studio laudem tulit. 7. Omne beneficium erga alios hac via tollitur. 8. Acontrario, virtutis cura cum voluptate non potest consistere. Concludit ita; ut Torquatum ipsum de se suoque labore iubeat pronuntiare sententiam, an voluptatis causa aliis benefecerit.

Cicero ad Torquatum voluptatis Epicureae Patronum.

Hominis, mi Torquate, summum bonum reperiendum est; voluptatem bestiis concedamus, quibus vos de summo bono testibus uti soletis. Quid si etiam bestiae multa faciunt, duce sua quaeque natura, partim indulgenter, vel cum labore; ut in gignendo, in educando perfacile appareat, aliud quiddam iis propositum, quam voluptatem? turtures et cursu, et peregrinatione laetantur: congregatione alia coetum quodammodo civitatis imitantur. Videmus in quodam volucrum genere nonnulla indicia pietatis, cognitionem, memoriam, in multis etiam disciplinam. Ergo in bestiis erunt secreta a voluptate humanarum quaedam simulacra virtutum: in ipsis hominibus virtus, nisi voluptatis causa, nulla erit? et homini, qui ceteris animantibus plurimum praestat, praecipui a natura nihil datum esse dicemus? Nos vero si quidem in voluptate sunt omnia, longe, multumque superamur a bestiis: quibus ipsa terra fundit ex sese pastus varios: varieque abundantes nihil laborantibus: nobis autem, aut vix, aut ne vix quidem, suppetunt multo labore quaerentibus, nec tamen ullo modo summum pecudis bonum, et hominis idem mihi videri potest.

1. Quid enim tanto opus est instrumento in optimis artibus comparandis, quid tanto concursu honestissimorum studiorum, tanto virturum comitatu, si ea nullam ad aliam rem, nisi ad voluptatem conquiruntur? ut, si Xerxes, cum tantis classibus, tantisque equestribus et pedestribus copiis, Hellesponto iuncto, Athove perfosso maria ambulavisset, terramquem navigavisset, si, cum tanto impetu in Graeciam venisset, causam eius, quis ex eo quaereret, tantarum copiarum, tantique belli metu se afferre ex Hymetto voluisse diceret, certe sine causa videretur tanta conatus: sic nos sapientem, plurimis, et gravissimis artibus atque virtutibus instructum, et ornatum, non, ut illum, maria pedibus peragrantem, classibus montes, sed omne caelum, totamque cum universo mari terram mente complexum, voluptatem petere sic dicemus, mellis causa dicemus tanta molitum.

Torquate, nati sumus, nec id ex animi solum partibus, in quibus inest memoria rerum innumerabilium, vitae quidem infinita inest, coniectura consequentium, non multum a divinatione differens, inest moderator cupiditatis pudor, inest ad humanam societatem iustitiae fida custodia: Inest in perpetiendis laboribus, adeundisque periculis firma, et stabilis doloris mortisque contemptio. Ergo haec in animis, tum autem etiam membra ipsa sensuque considero: qui tibi, ut reliquae corporis partes, non comitae solum virtutum, sed ministri etiam videbuntur.

3. Quid, si in ipso corpore multa voluptati praeponenda sunt, ut vires, valetudo, velocitas, pulchritudo? quid tandem in animos censes; in quibus illi doctissimi veteres inesse quid dam caeleste et divinum putaverunt. Quod si esset in voluptate, summum bonum (ut dicitis) optabile esset in voluptate maxima, nullo intervallo interiecto dies noctesque versari, cum omnes sensus dulcedine omni quasi perfusi moverentur. Quis est autem dignus nomine hominis, qui unum diem totum velit esse in isto genere voluptatis? Cyrenaici quidem non recusant, vestri haec verecundius: illi fortasse constantius.

4. Sed lustremus animo non has maximas artes, quibus qui carebant, inertes a maioribus nominabantur. Sed quaero, num existimes, non dico Homerum, Archilochum, Pindarum, sed Pleidiam, Polycletum, Zeuxin, ad voluptates artes suas direxisse? Ergo opifex plus sibi proponet ad formarum, quam civis excellens ad factorum pulchritudinem? quae autem est alia causa erroris tanti tam longe lateque diffusi, nisi quod is qui voluptatem summum bonum esse dixerit, non cum ea parte animi, in qua inest ratio, atque consilium, sed cum cupiditate, id est, cum animi levissima parte, deliberat?

5. Quaeto enim de te, si sunt Dii, ut vos etiam putatis, qui possunt esse beati, cum voluptates corpore percipere non possint? aut si sine eo genere voluptatis beati sunt, cur similem animi usum in sapiente esse nolitis?

6. Lege laudationes, Torquate, non eorum, qui sunt ab Homero laudati, non Cyri, non Agesilai, non Aristidis, non Themistoclis, non Philippi, non Alexandri: lege nostrorum hommum, lege vestrae familiae: neminem

videbis, ita laudatum, ut artifex callidus comparandarum voluptatum diceretur, non elogia monumentorum id significant, velut hoc monumentum Calatini ad portam, uno ore cui plurimae consentiunt gentes, populi, primarium fuisse virum. Idne censuisse de Calatino plurimas gentes arbitramur, primarium populifuisse virum, quod praestantissimus fuisset in consiciendis voluptatibus.

7. Ergo in ris adolescentibus bonam spem esse dicemus, et magnam indolem, quos suis commodis inservituros, et quidquid ipsis expediat, facturos arbitramur? nonne videmus, quanta perturbatio rerum omnium consequatur? quanta confusio: tollitur beneficium: tollitur gratia: sunt vincula concordiae. Nec enim, si tuam ob causam cuiquam commodes, beneficium illud habendum est; sed foeneratio: nec gratia [orig: gratiâ] deberi videtur ei, qui suam ob causam commodaverit.

8. Maximas vero virtutes iacere omnes necesse est, Voluptate dominante, sunt etiam turpidines plunmae. Quae nisi honestas naturae plurimum valeat, cur non cadant in sapientem, non est facile defendere. Ac, ne plura complectar (sunt enim innumerabilia) bene laudata virtus, voluptatis aditus intercludat necesse est. Quod iam a me exspectare noli, tute introspice in mentem tuam ipse: eamque omni cogitatione perspectans percontare ipse te, perpetuisne malis voluptatibus perfruens, in ea quam saepe usurpabas, tranquillitate degere, omnem aetatem sine dolore, affumpto etiam illo, quod vos qudidem adiungere soletis? (sed fieri non potest, sine doloris metu) an, cum de omnibus gentibus optime merere [orig: merêre], cum opem indigentibus, salutemque ferres, vel Herculis perpeti aerumnas (sic enim maiores nostri labores non fugiendos, tristissimo tamen verbo aerumnas etiam a Deo nominaverunt.) Exigerem ex te, cogeremque ut responderes, nisi vererer, ne Herculem ipsum ea, quae pro salute gentium summo labore gessisset, voluptatis causa gessisse diceres.

IMITATIO.

laudibus extollendo, adolescente praesertim, qui si continens sit, reliquam facile vitam cum virtute traducet Rursum in voluptatis sectatore digna reprehensione perstringendo, hic locus idoneus imitanti futurus est; quod contrariorum eadem sit disciplina.

§. 9. Locus communis de iustitia Principum, Cic. lib. 2. Offic. Iustitiae studium, inter ceter as virtutes maxime ornare virum principem.

In exordio tradit, virtutis existimatione quemvis, maxime in vulgo admir abilem reddi, et inprimis iustitiae.

Rationem dat 1. Ab essectis, quia talis eas res non metuit, quas alii reformidant; et eas facile spernit, quas alii concupiscunt. 2. A comparatione, quod nec vita quidem privata agrestium, aur Mercatorum, vel etiam praedonum, inter sese absque iustitiae ratione queat subsistere, quanto magis ad Reip. administrationem requiretur. 3. A fine; quia Iustitiae obtinenda gratia et Reges primum instituti sint, et leges conditae. 4. A contrario; quod inani tantum simulatione, atque ostentatione virtutis, nemo veram gloriam consecuturus sit.

Cicero ad M. fil.

Quemadmodum contemnuntur ii, qui nec sibi, nec alteri prosunt, ut dicitur; in quibus nullus labor, nulla industria, nulla cura est: sic admiratione quadam afficiuntur ii, qui anteire ceteros virtute putantur, et cum omni carere dedecore, tum vero iis vitiis, quibus alii non facile possunt obsistere. Nam et voluptates blandissimae dominae, saepe maiores partes animi a virtute detorquent: et dolorum cum admoventur faces praeter modum plerique exterrentur: vita, mors, divitiae, paupertas omnes homines vehementissime promovent. Quae si qui in utramque partem, excelso animo, magnoque despiciunt;

cumque aliqua his ampla, et honesta res obiecta est, totos ad se convertit, et rapit: quis tum non admiretur splendorem, pulchritudinemque virtutis? Ergo et haec animi perspicientia admirabilitatem magnam facit: et maxime iuftitia, ex qua una virtute viri boni appellantur, mirifica quaedam res multitudini videtur.

1. Nec iniuria, nemo enim iustus esse potest, qui mortem, qui dolorem, qui exilium, qui egestatem timet: qut qui ea, quae his sunt contraria, aequitati anteponit, maximeque admirantur eum, qui pecunia non movetur, quod in quo viro perspectum sit, hunc dignum spectatu arbitrantur, itaque illa tria, quae proposita sunt, ad gloriam, omnia iustitia conficit, et benevolentiam, quod prodesse vult plurimis; et ob eandem causam fidem, et admirationem; quod eas res spernit et negligit, ad quas plerique inflammati aviditate rapiuntur.

2. Ac mea quidem sententia omnis ratio, et institutio, vitae adiumenta hominum desiderat, inprimisque ut habeas, quibuscum possis familiares conferre sermones: quod est difficile, nisi speciem prae te boniviri feras. Ergo etiam solitario homini atque in agro vitam agenti opinio iustitiae necessaria est, eoque etiam magis, quod, si eam non habebunt, iniusti habebuntur; et nullis praesidiis septi multis afficientur iniuriis. Atque his etiam qui vendunt, emunt, conducunt, locant, contrahendisque negotiis implicantur, iustitia ad rem gerenda necessaria est, cuius tanta vis est, ut nec illi quidem, qui maleficio et scelere pascuntur, possint sine ulla particula iustitiae vivere. Nam qui eorum cuipiam, qui una latrocinantur, furatur aliquid, aut clam eripit, is sibi ne in latrocinio quidem reliquit locum, ille autem qui archipirata dicitur, nisi aequabiliter praedam dispertiat, aut occidetur a sociis, aut relinquetur, quin etiam leges latronum esse dicuntur, quibus pareant, quas observent. Itaque propter aequabilem praedae partitionem et Bargulus Illyricus latro, de quo est apud Thepompum, magnas opes habuit; et multo maiores Viriathus Lusitanus: cui quidem exercitus nostri, imperatoresque cesserunt: quem C. Caelius, is qui sapiens usurpatur, praetor fregit, et comminuit; ferocitatemque eiusita repressit,

ut facile bellum reliquis traderet. Cum igitur tanta vis iustitiae sit, ut etiam latronum opes firmet atque augeat; quantam eius vim, inter leges, et iudicia, et instituta Reip. fore putamus?

3. Mihi quidem non apud Medos solum, ut ait Herodotus, sed apud etiam maiores nostros, fruendae iustitiae causa, videntur olim bene morati Reges constituti. Nam cum premeretur initio multitudo ab iis, qui maiores opes habebant, ad unum aliquem confugiebant, virtute praestantem; qui, cum prohiberet iniuria [orig: iniuriâ] tenuiores, aequitate constituenda, summos cum infimis pari iure retinebat. Eademque constituendarum legum fuit causa, quae Regum. Ius enim semper quaesitum est aequabile: neque enim aliter est ius. Id si ab uno iusto, et bono viro consequebantur, eo erant contenti, cum id minus contingeret, leges sunt inventae, quae cum omnibus semper una atque eadem voce loquerentur. Ergo hoc quidem perspicuum est, eos ad imperandum deligi solitos, quorum de iustitia magna esset opinio, multitudinis adiuncto vero hoc, ut iidem etiam prudentes haberentur; nihil erat, quod homines his auctoribus, non posse consequi se arbitrarentur. Omni igitur ratione colenda et retinenda iustitia est, tum ipsa propter sese (nam aliter iustitia non esset) tum propter amplisicationem honoris, et gloriae.

4. Sed ut pecuniae quaerendae non solum ratio est, sed etiam collocandae, quae perpetuos sumptus suppeditet, nec solum necessarios sed etiam liberales: sic gloria quaerenda et collocanda ratione est, quamquam praeclare Socrates hanc viam ad gloriam proximam, et quasi compendiariam, dicebat esse; si quis id ageret, ut, qualis haberi vellet, talis esset. Quod si qui simulatione, et inani ostentatione, ficto non modo sermone, sed etiam vultu stabilem se gloriam consequi posse rentur, vehementer errant. Vera gloria radices agit, atque etiam propagatur: ficta omnia celeritet, tamquam flosculi decidunt; nec simulatum potest quidquam esse diuturnum, testes sunt permulti in utramque partem: sed brevitatis causa, familia [orig: familiâ] erimus contenti una [orig: unâ]. T. enim Gracchus, P. filius, tam diu laudabitur, dum memoria reruna Romanarum manebit: at eius filii nec vivi probantur

a bonis, et mortui numerum obtinent iure caesorum. Qui igitur adipisci veram Iustitiae gloriam volet, iustitiae fungatur officiis.

IMITATIO.

Serviet, cum vel remp. aliquam, vel Christianam primi saecul disciplinam, vel virum aliquem Principem, aut Magistratum, a iustitiae et aequitatis ratione commendas, qua Rex Salomon praecipue in suo regno omnibus admirabilis, et gloriosus visus est.

CAPUT XVII. Loci aliquot communes, qui inductione argumentorum extrinsecorum, per exempla potissimum, exornantur.

QUandoquidem ad communium locorum tractationem, singularium aliquando rerum factorumque exempla petuntur; ut ex quorum probatione rebus universe tractatis fides dignitasque maior asseritur: nolui eorum in ductionem negligere; cum praeter utilia, quae de morum disciplina praecepta continent, non iniucundam saepe historiarum varietatem complectantur.

§. 1. Locus communis, de vita beat. Beatam vitam non esse sitam in externis, aut internis corporibus bonis. Cicero Tusc. q. 1. 5. n. 91. et seq Ab exemplis, quibus singulae rationes nituntur.

1. Orditur ab opibus, et exemplis docet, beatiores esse, qui has aspernantur: miseriores, qui ad luxum in epulis praesortim, abundent. Ciborum condimentum optimum famem et labovem esse.

2. Ostendit in honoris et ambitionis fuga beatiorem vitam esse. Quod honor ex inconstantis, et bonorum saepe hominum contemptoris vulgi iudicio deferatur, ut exemplis docet.

3. Docet Exilium non posse sapientis hominis beatam vitam tollere, et plerosque Philosophorum extra patriam beate vixisse.

Concludit denique nec omnia haec mala in unum congesta beate vivendifinem facere.

Cicero ad Brutum.

1. Quae res pecuniae cupiditatem afferunt, ut amori, ut ambitioni, ut quotidianis sumptibus copiae suppetant, cum (Sapiens) procul ab iis omnibus rebus absit, cur pecuniam magnopere desideret, vel potius curet omnino? Quam multa non desidero, inquit Xenocrates, cum legati ab Alexandro quinquaginta ei talenta, quae erat pecunia temporibus illis, Athenis praesertim, maxima Abduxit legatos ad cenam in Academiam, iis apposuit tantum quod satis esset, nullo apparatu, cum postridie rogarent eum, cui numerari iuberet. Quid? vos hesterna, inquit, coenula non intellexistis me pecunia non egere [orig: egêre]? quas cum tristiores vidisset, trigmta minas accepit, ne aspernari Regis liberalitatem videretur. At vero Diogenes liberius ut Cynicus Alexandro roganti, ut dicerer, si quid sibi opus esset. Nunc quidem paululum, inquit, a sole absis, offecerat videlicet apricanti. Et hic quidem disputare solebat quanto Regem Persarum vita fortunaque superaret, sibi nihil deesse: illi nihil satis unquam fore. Se eius voluptates non desiderare, quibus numquam satiari ille posset: suas eum consequi nullo modo posse. Extenuatur magnificentia et sumptus epularum, quod parvo cultu natura contenta sit. Etenim quis hoc non videt desideriis ista condiri omnia? Darius in fuga cum aquam turbidam et cadaveribus inquinatam bibisset, negavit unquam se bibisse iucundius. Numquam videlicet sitiens biberat, nec esuriens Ptolomaeus ederat: cui cum peragranti

Aegyptum, comitibus non consecutis, cibarius in casa panis datus esset, nihil visum est illo pane iucundius. Socratem ferunt, cum usque ad vesperum contentius ambularet, quaesitumque ex eo esset, quare id faceret: respondisse, se, quo melius cenaret opsonare ambulando famem. Quid? victum Lacedaemoniorum in phiditiis nonne videmus? ubi cum Tyrannus cenavisset Dionysius, negavit se iure illo nigro, quod cenae caput erat, delectatum. Tum is, qui coxerat, minime mirum, inquit: condimenta defuerunt. Quae tandem, inquit ille? labor in venatu, sudor, cursus ab Eurota, fames, sitis. His rebus Lacedaemoniorum epulae condiuntur. Atque hoc non ex hominum more solum, sed etiam ex bestiis intelligi potest, quae, ut quidquid obiectum est, quomodo a natura non sit alienum, eo contentae non quaerunt amplius. Civitates quaedam universae, more doctae, parsimonia delectantur, ut de Lacaedemoniis paulo ante diximus. Persarum a Xenophonte victus exponitur quos negat ad panem adhibere quidquam, praeter nasturcium. Quamquam, si quaedam etiam suaviora natura desideret, quam multa externa, arboribusque gignuntur, cum copia facili, tum fuavitate praestantia? adde siccitatem, qui consequitur hanc continentiam in victu, adde integritatem valetudinis. Confer sudantes, ructantes, refertos epuli, tamquam opimos boves; tum intelliges, qui voluptatem maxime sequantur, eos minime consequi: iucunditatemque victus esse in desiderio, non satietate. Timotheum, clarum hominem Athenis, et principem civitatis, ferunt, cum cenavisset apud Platonem, eoque convivio admodum deleetatus esset, vidissetque eum postridie, dixisse: vestrae quidem cenae non solum praesenti, sed etiam postero die iucundae sunt. Quid, quod ne mente quidem recte uti possunt, multo cibo, et potione completi? est praeclara epistola Platonis ad Dionis propinquos: in qua scriptum est his fere verbis. Quo, cum venissem, vita illa beata, quae ferebatur plena Italicarum, Syracusanarumque mensarum, nullo modo mihi placuit. Bis in die saturumfieri, nec unquam pernoctare solum: ceteraeque quae comitantur hanc vitam, in qua sapiens nemo efficitur unquam, moderatus vero multo minus. Quaenatura tam mirabiliter temperari potest?

quo modo igitur iucunda vita potest esse, a qua absit prudentia? absit moderatio? Ex quo Sardanapali, opulentissimi Syriae Regis, error agnoscitur, qui incidi iussit in busto.

Haec habeo, quae edi, quaeque exsaturata libido
Hausit: at illa iacent multa, et praeclara relicta.

Quid aliud, inquit Aristoteles, in bovis, non in Regis, sepulchro inscriberes? haec habere se mortuum dicit, quae ne vivus quidem diutius habebat, quam fruebatur. Cur igitur divitiae desiderentur? aut ubi paupertas beatos esse non finit? fignis credo, tabulis, ludis? si qui his delectatur, nonne melius tenues homines fruuntur, quam illi, qui his abundant? est enim earum omnium rerum nostra in urbe summa in publico copia. quae qui sunt privati. nec habent tam multa, et raro vident, cum in sua rura venerint. Quos tamen pungit aliquid, cum illa unde habeant recordantur. Dies deficiet, si velim paupertatis causam defendere. Aperta enim res est, et quotidie nos ipsa natura admonet, quam paucis, quam parvis rebus egeat, quam vilibus.

2. Num igiturignobilitas, aut humilitas, aut etiam popularis offensio, sapientem beatum esse prohibebit? vide, ne plus commendatio in vulgus, et haec, quae expetitur, gloria, molestiae habeat, quam voluptatis. Leviculus sanenoster Demosthenes, qui illo susurro delectarise dicebat, aquam ferentis mulierculae, ut mos in Graecia est, insusurrantisque alteri. Hic est ille Demosthenes. Quid hoc levius? at quantus orator? sed apud alios loqui scilicet didicerat, non multum ipse secum. Intelligendum est igitur, nec gloriam popularem ipsam per se expetendam, nec ignobilitatem extimescendam. Veni Athenas, inquit Democritus: neque quisquam ibi agnovit. Constantem hominem, et gravem, qui glorietur a gloria se abfuisse. An tibicines, iique, qui fidibus utuntur, suo, non multitudinis arbitrio, cantus, numerosque moderantur: vir sapiens, multo arte maiore praeditus, non quid verissimum sit, sed quid velit vulgus, exquiret? an quidquam stultius, quam quos fingulos, sicut operatios, barbarosque contemnas, eos aliquid putare esse universos? ille

vero nostras ambitiones, levitatesque contemnet, honoresque populi etiam ultro delatos, repudiabit: nos autem eos nescimus, antequam paenitere coepit, contemnere. Est apud Heraclitum Physicum, de principe Ephesiorum Hermodoro. Universos, ait, Ephesios esse morte multandos, quod cum civitate expellerent Hermodorum, ita locuti sunt, nemo de nobis unus excellat: sed, si quis extiterit, alio in loco, et apud alios sit. An hoc non ita fit omni in populo? nonne omnem exsuperantiam virtutis oderunt; Quid? Aristides (malo enim Graecorum, quam nostra proferre) nonne ob eam causam expulsus est patria, quod praeter modum iustus effet? Quantis igitur molestiis vacant, qui nihil omnino cum populo contrahunt? Quid est enim dulcius otio litterato? iis dico litteris, quibus infinitatem rerum atque naturae, et in hoc ipso mundo caelum, terras; maria cognoscimus.

3. Contempto igitur honore, contempta etiam pecunia, quid relinquitur, quod extimescendum sit, exilium credo: quod in maximis malis ducitur. Id si propter alienam, et offensam populi voluntatem malum est: quam ea sit contemnenda, paulo ante dictum est. Sin abesse a patria miserum est, plenae miserorum provinciae sunt: ex quibus admodum pauci in patriam revertuntur. At multantur bonis exules. Quid tum? parumne multa de toleranda paupertate dicuntur? iam vero exilium, si rerum naturam, non ignominiam nominis quaerimus, quantum demum a perpetua peregrinatione differt? in qua aetates suas Philosophi nobilissimi consumpserunt, Xenocrates, Crantor, Arcesilas, Lacydes, Aristoteles, Theophrastus, Zeno, Cleanthes, Chrysippus, Antipater, Carneades, Panaetitus, Clitomachus, Philo, Antiochus Possidonius? innumerabiles alii, qui semel egressi, numquam domum revertere. At enim non sine ignominia Igitur ignominia afficere poterit sapientem? de sapiente enim est haec omnis oratio, cui iure id accidere non possit, nam iure exulantem consolari non oporter. Postremo ad omnes casus facillima est ratio eorum, qui ad voluptatem ea ferunt, quae sequuntur in vita: ut quocumque haec loco suppeditent, ibi beate vivere queant. Itaque ad omnem rationem Teucri vox accommodari potest.

Patriaest, ubicumque est bene. Socrates quidem cum rogaretur cuiatem civitatem se esse diceret. Mundanum, inquit, totius enim mundise incolam, et civem arbitrabatur. Quid T. Albutius? nonne animo aequissimo Athenis exul philosophabatur? cui tamen illud ipsum non accidisset, si in republica quiescens, Epicuri legibus paruisset. Qui enim beatior? Epicurus, qui in patria vivebat; quam Metrodorus, quod Athenis? an Plato Xenocraten vincebat, aut Polemo Arcesilam, quo esset beatior? quanti vero illa civitas aestimanda est, ex qua boni sapientesque pelluntur? Demaratus quidem Tarquinii, regis nostri, pater Tyrannum Cypsellum quod ferre non poterat, fugit Tarquinios Corintho, et ibi suas fortunas constituit, ac liberos procreavit. Num stulte anteposuit exilii libertatem domesticae servituti? Iam vero motus animi, solicitudines, aegritudinesque oblivione leniuntur, traductis animis ad voluptatem. Non sine causa igitur, Epicurus ausus est dicere, semper in pluribus bonis esse sapientem, quia semper sit in voluptatibus. Ex quo effici putat ille, quod quaerimus, ut sapiens semper beatus sit.

4. Etiamne, si sensibus carebit oculorum, siaurium? etiam. Nam istaipsa contemnit. Primum enim horribilis ista coecitas quibustandem caret voluptatibus? cum quidam etiam disputent, ceteras voluptates in ipsis habitare sensibus: quae autem adspectu percipiantur, ea non versari in ulla oculorum iucunditate, ut ea, quae gustemus, olfaciamus, tractemus, audiamus, ut ipsa ea; ubi sentimus, parte versentur, in oculis tale nihil sit: animus accipit quae videmus. Animo autem multis modis, variisque delectari licet, etiam si non adhibeatur adspectus. Loquor autem de docto homine et erudito, cui vivere est, cogitare, sapientis enim cogitatio non ferme ad vestigandum adhibet oculos advocatos. Etenim si nox non adimit vitam beatam, cur dies nocti similis adimat? nam illud Antipatri Cyrenaici est quidem paulo obscoenius, sed non absurda sententia est: cuius coecitatem cum mulierculae lamentarentur, quid agitis, inquit, an vobis, nulla videtur voptas esse nocturna? Appium quidem veterem illum, qui caecus annos multos fuit et ex magistratibus, et

ex rebus gestis intelligimus, in illo suo casu, nec privato, nec publico muneri defuisse. C. autem Drusi domum compleri consultoribus solitam accepimus: cum quorum res esset, sua ipsi non videbant, coecum adhibebant ducem. Pueris nobis, Cn. Aufidius praetorius et in senatu sententiam dicebat, nc amicis deliberantibus deerat, et Graecam scribebat historiam, et videbat in literis, Diodorus Stoicus, coecus multos annos nostrae domi vixit. Is vero quod credibile vix esset, cum in Philosophia, multo etiam magis assidue quam antea, versaretur, et cum fidibus Pythagoreorum more uteretur, cumque ei librinoctes, et dies legerentur, quibus in studiis oculis non egebat, tamen, quod sine oculis fieri posse vix videtur, Geometriae munus tuebatur, verbis praecipiens discentibus, unde, quo, quamque lineam scriberent. Asclepiadem ferunt, non ignobili, Eretriacum Philosophum, cum quidam quaereret, quid ei caecitas attulisset? respondisse, ut puero non esset comitatior, ut enim vel summa paupertas tolerabilis fit, si liceat, quod quibusdam Graecis quotidie: sic caecitas ferri facile possi, sinon desint subsidia valetudinum. Democritus luminibus amissis, alba scilicet, et atra discernere non poterat, at vero bona, mala: aequa, iniqua: honesta, turpia: utilia, inutilia: magna, parva poterat: et sine varietate colorum licebat vivere beate: sine notione rerum non licebat. Atque hic vir im pediti animi etiam aciem adspectu oculorum arbitrabatur; et, cum alii saepe, quod esset ante pedes, non viderent, ille in infinitatem omnen peregrinabatur, ut nulla in extremitate consisteret. Traditum est etiam, Homerum caecum fuisse. At eius picturam, ac poesin videmus, quaeregio, quae ora, qui locus Graeciae, quae species, formaque pugnae, quae acies, quod remigium, qui metus hominum, qui ferarum, non ita expictus est, ut, quae ipse non viderit, nos ut videremus, effecerit? Quid ergo aut Homero ad delectationem animi ac voluptatem, aut cuiquam docto defuisse unquam arbitramur? aut, ni ita res se haberet, Anaxagoras, authic ipse Democritus, agros et patrimonia sua reliquissent? huic discendi, quaerendique divinae delectationi toto se animo dedissent? itaque augurem Tiresiam, quem sapientem fingunt poetae, numquam

inducunt deplorantem caecitatem suam: at vero Polyphemum Homerus cum immanem, ferumque finxisset, cum ariete etiam colloquentem facit, eiusque laudare fortunas, quod, qua vellet ingredi posset et quae vellet attingere. Recte hic quidem, nihilo enim erat ipse Cyclops, quam aries ille prudentior.

5. In surditate vero quidnam est mali? erat Surdaster M. Crassus: sed aliud molestius, quod male audiebat, etiam si, ut mihi videbatur, iniuria [orig: iniuriâ]. Epicurei nostri Graece fari nesciunt, nec Graeci Latine, ergo hi in illorum, et illi in horum sermone surdi: omnesque id non in iis linguis, quas non intelligimus, quae sunt innumerabiles, surdi profecto sumus. At vocem citharoedi non audiunt: ne stridorem quidem serrarum, cum acuitur: aut grunnitum, cum iugulatur sus: nec, cum quiescere volunt, fremitum murmurantis maris, et si cantus eos, forte delectant, primum cogitare debent, antequam hi sint inventi, multos beate vixisse sapientes. Deinde multo maiorem percipi posse legendis his, quam audiendis voluptatem. Tum, ut paulo ante caecos ad aurium traducebamus voluptatem, si licet surdos ad oculorum. Et enim qui secum loqui poterit, sermonem alterius non requiret. Congerantur in unum omnia, ut idem oculis, et auribus captus sit: prematur etiam doloribus acerrimis corporis: qui primum per se ipsi plerumque conficiunt hominem: deinde forte longinquitate producti, vehementius tamen torquent, quam ut causa sit, cur ferantur: quid est tandem: Dii boni, quod laboremus? portus enim praesto est, quoniam mors est aeternum nihil sentienti receptaculum.

IMITATIO.

In multis hic locus imitanti serviet, sive enim luxum Epulonis, e.g. contemnas, ac paupertatem Lazara, contemptumque illius opibus honoribusque praeferas; sive exilium Chrysolstomi, Imperatoris aulae praeferas, sive Homeri aut Democriti alicuius coecitatem, aliave eius generis ornare dicendo volueris, copia hic imitandi futura est.

§. 2. Locus communis Cicer. l. 1. Offic. Non eandem vicae agendaerationem convenire omnibus, sed diversis diversum vitae statum rationemquae ineundam. Acausis et affectis per exempla stabilitis.

1. Ostendit, per exempla, nos licet eiusdem rationis participes (in quo tamquam communi persona conveniamus) tamen in propria quemque persona maxime alteri dissimilem esse, alios lepidos, apertosque, graves alios, tectosque. etc.

2. Quemque vitam actionesque apte ad personam propriam formare debere; cum saepe eadem actio, que unum deceat, dedeceat alterum. Unde histriones etiam aptam sibi personam solent imitari.

3. A nostra voluntate pendere, ut certum studiorum ac vitae genus eligamus (licet quandoque casus ad tempus personam nobis aliquam imponat) unde alii maiorum via absistunt, insistunt alii, ut exemplis tradit.

4. Difficillima haec de certo vitaegenere est deliberatio, in qua quisque naturam maxime suam in consilium adhibere tenetur.

5. Quod si in electione sese aberrasse sensexit, pedetentim, dum licet, recedendum erit.

6. Concludit non vitia, sed virtutes maiorum imitandas, idque in omnium petestate esse.

Cicero ad Marc.filium.

1. Duabus quasi a natura indutos nos esse personis, intelligendum est, quarum una est communis ex eo, quod omnes participes sumus rationis, praestantiaeque eius qua antecellimus bestiis, a qua omne honestum decorumque trahitur, et ex qua ratio inveniendi officii exquiritur: altera autem, quae propriae singulis est tributa ut enim in corporibus magnae dissimilitudines sunt, (alios enim

videmus velocitate ad cursum, alios viribus ad luctandum valere, itemque in formis aliis dignitate inesse, aliis venustatem) sic et in animis existunt etiam maiores varietates, erat in L. Crasso et Philippo multus lepos, maior etiam, magisque de industria in C. Caesare L. filio, at iisdem temporibus in M. Scauro et in M. Druso adolescente singularis severitas, in C. Laelio multa hilaritas, in eius familiari Scipione ambitio maior, vita tristior. De Graecis autem dulcem et facetum festivique sermonis, atque in omni oratione simulatorem, quem ei)/rwna Graeci nominaverunt, Socratem accepimus, contra Pythagoram et Periclem summam auctoritatem consecutos sine ulla hilaritate. Callidum Hannibalem ex Poenorum, ex nostris ducibus Q. Maximum accepimus facile celare, tacere, dissimulare, insidiari, praeripere hostium consilia. In quo genere Graeci Themistoclem Atheniensem et Pharaum Iasonem ceteris anteponunt, inprimisque versutum et callidum factum Solonis, qui, quo et tutior vita eius esset, et plus aliquanto Reipublicae prodesset, furere se simulavit. Sunt his alii multum dispares, simplices et aperti, qui nihil ex occulto, nihil exinsidiis agendum putant, veritatis cultores, fraudis inimici, itemque alii, qui quidvis perpetiantur, cuivis deserviant, dum quod velint, consequantur, ut Syllam et M. Crassum videbamus. Quo in genere versutissimum, et patientissimum Lacedaemonium Lysandrum accepimus. Contraque Callicratidam, qui praefectus classis proximus post Lysandrum fuit. Itemque in sermonibus alium quidem videmus, quamvis praepotens sit, efficere, ut unus de multis esse videatur. Quod in Catulo, et in patre, et in filio, idemque et in Q. Mucio Mancino ividimus, audivi et ex maioribus natu hoc idem fuisse in P. Scipione Nasica; contraque patrem eius illum qui Ti.Gracchi conatus perditos vindicavit, nullam comitatem habuisse sermonis, ne Xenocratem quidem, severissimum Philosophorum, ob eamque rem ipsam, magnum clarumque fuisse. Innumerabiles aliae dissimilitudines sunt naturae morumque minime tamen vituperandorum.

2. Admodum autem tuenda sunt sua cuique, non vitiosa, sed tamen propria, quo facilius decorum illud, quod quaerimus retineatur. Sic enim est faciendum, ut contra

naturam universam nihil contendamus, ea tamen conservata propriam naturam sequamur, ut etiam si sint alia graviora, atque meliora, tamen nos studia nostra naturae regula metiamur, neque enim naturae attinet repugnare, nec quicquam sequi, quod assequi nequeas. Ex quo magis emergit, quale sit decorum illud, ideo, quia nihil decet invita, ut aiunt, Minerva, id est, adversante et repugnante natura. Omnino, si quidquam est decorum, nihil est profecto magis, quam aequabilitas universae vitae, ac singularum actionum, quam conservare non possis, si aliorum naturam imiteris, omittas tuam. Ut enim sermone eo debemus uti, qui notus est nobis; ne, ut quidam, Graeca verba inculcantes, iure optimo rideamur; sie in actiones omnemque vitam nullam discrepantiam conferre debemus.

2. Suum igitur quisque noscat ingenium, acremque se et vitiorum, et bonorum suorum iudicem praebeat; ne scenici plus quam nos, videantur habere prudentiae. Illi enim non optimas, sed sibi accommodatissimas, fabulas eligunt. Qui enim voce freti sunt, Epigonos, Medeamque, qui gustu Menalippam, Clytemnestram, semper Rupilius, quem ego memini Antiopam: non saepe Aesopus Aiacem, ergo histrio hoc videbit in scena, quod non videbit sapiens in vita? Ad quas igitur res aptissimi erimus, in iis potissimum elaborabimus. Sin aliquando necessitas nos ad ea detruserit, quae nostri ingenii non erunt, omnis adhibenda erit cura, meditatio, diligentia, ut ea, si non decore, at quam minimum indecore facere possimus, nec tam est enitendum, ut bona, quae nobis data non sunt, sequamur, quam ut vitia fugiamus.

Ac duabus his personis, quas supra dixi, tertia adiungitur, quam casus aliquis, vel tempus imponit, quarta etiam quam nobis metipsis iudicio nostro accommodabimus. Nam regna, imperia, nobilitates, honores, divitae, opes, eaque avae sunt his contraria, in casu sita, temporibus gubernantur, ipsi autem, quam personam gerere velimus, a nostra voluntate proficiscitur. Itaque se alii ad Philosophiam, alii ad ius civile, alii ad eloquentiam applicant: ipsarumque virtutum in alia alius mavult excellere, quorum vero patres, aut maiores, in aliqua gloria praestiterunt, corum plerique in hoc genere laudis student excellere, ut Quintus Mucius Publii filius in iure civili, Paulli filius

Africanus in re militari. Quidam ad eas laudes, quas a patribus acceperunt, addunt aliquam suam, ut hic idem Africanus eloquentia cumulavit bellicam gloriam. Quod idem fecit Timotheus Canonis filius, qui cum belli laude non inferior fuisset, quam pater, ad eam laudem doctrinae et ingenii gloriam adiecit. Fit autem interdum, ut nonnulli, omissa imitatione maiorum, suum quoddam institutum consequantur, maximeque in eo plerumque elaborant ii, qui magna sibi proponunt obscuris orti parentibus. Haec igitur omnia cum quaerimus, quae deceant, complecti animo et cogitatione debemus.

4. Inprimis autem constitutum est, quos nos, et quales esse velimus, et in genere viae, quae deliberatio est omnium difficillima, ineunte etiam adolescentia, cum inest imbecillitas consilii, tunc id sibi quisque genus aetatis degendae constituit, quod maxime adamvit: Itaque ante implicatur aliquo certo genere cursuque vivendi, quam potuit, quod optimum esset, iudicare. Nam quod apud Herculem Prodicus dicit (ut est apud Xenophontem) cum primum pubesceret, quod tempus a natura ad diligendum, quam quisque viam vivendi sit ingressurus datum est, exiisse in solitudinem atque ibi sedentem diu secum, multumque dubitasse, cum duas cerneret vias, unam voluptatis, alteram virtutis, utram ingredi, melius esset. Hoc Herculi Iovis satu edito potuit fortasse contingere, nobis non item, qui imitamur quos cuique visum est, atque ad eorum studia institutaque imppellimur, plerumque autem parentum praeceptis imbuti, ad eorum consuetudinem moremque deducimur. Alii multitudinis iudicio feruntur, quaeque maiori parti pulcherrima videntur, ea maxime exoptant, nonnulli tamen, five felicitate quadam, five bonitate naturae, sive parentum disciplina, rectam vitae secuti sunt viam. Illud autem maxime rarum eorum, qui aut excellente ingenii magnitudine, aut praeclara eruditione atque doctrina, aut utraque re ornati spatium deliberandi habuerunt, quem potissimum vitae cursum sequi vellent, in qua deliberatione, ad suam cuiusque naturam consilium est omne revocandum. Nam cum omnibus, quae aguntur, ex eo modo, quo quisque natus est, (ut supra dictum est) quid deceat, exquirimus: tum in tota vita constituenda, multo est eius rei cura

maior adhibenda, ut constare in vitae perpetuitate possimus nobis metipsis, nec in ullo officio claudicare, ad hanc autem rationem, quoniam maximam vim natura habet, fortuna proximam: utriusque omnino ratio habenda est, in deligendo genere vitae: sed naturae magis, multo enim et firmior est, et constantior: ut fortuna nonnumquamiipsa mortalis, cum immortali natura pugnare videatur, qui igitur ad naturae suae non vitiosae genus, consilium vitae omne contulerit, is constantiam teneat, id enim maxime decet.

5. Nisi forte se errasse intellexerit in deligendo genere vitae, quod si acciderit (potest autem accidere) facienda morum iustitutorumque mutatio est. Eam igitur mutationem, si tempora adiuvabunt, facilius commodiusque faciemus; sin minus, sensim erit pedetentimque facienda. Ut amicitias, quae minus delectent, et minus probentur, magis decere censent sapientes, sensim dissuescere quam repente praecidere. commutato autemgenere vitae, omni ratione curandum est, ut id bono consilio fecisse videamur.

6. Sed quoniam pauloante dictum est, imitandos esse maiores, primum illud exceptum sit, ne vitia sint imitanda, deinde, si natura non ferret, ut quaedam imitari possint, ut superioris Africani filius, qui hunc Paullo natum adoptavit, propter infirmitatem valetudinis, non tam patris potuit similis esse, quam ille fuerat sui: si gitur non poterit; sive causas detensitare, sive populum concionibus tenere, sive bella gerere; illa tamen praestare debebit, quae erunt in ipsius potestate, iustitiam, fidem, liberalitatem, modestiam, temperantiam, quo minus ab o id, quod desit, requiratur, optima autem haereditas a patribus traditur liberis, omnique patrimonio praestantior, gloria virtutis gestarum, cui dedecori esse nefas, et vitium iudicandum est.

IMITATIO.

Haec imitaturo legenda erunt, si vel consilium alteri, de statu vitae prudenter eligendo, dare; vel laudare recte legentem, temere vero ad quodvis vitae genus ruentem damnare constituerit. Cuius scriptionis exemplum D. Bernar dus vel Augustinus esse poterit.

§. 3. Locus communis de morum diversitate. Exempli inductione illustratus. Diversos homines aiversis moribus artibusque de'ectari. Tyrius dissert.7.

Spartam olim veniebat Syracusanus quidam Sophista, qui neque elegantiam dicendi cum Prodico, neque inanem garrulitatem cum Hippia, neque artificium orationis cum Gorgia, neque iniustitiae patrocinium profitebatur cum Trasymacho, nec in ulla denique liberalium disciplinarum parte versabatur. Contra vero tota Syracusii huius Sophistae ars in ipsa actione, et quidem tali, quae cum usu pariter quotidiano ac voluptate esset coniuncta, ponebatur. Obsonia quippe cibosque eleganter praeparabat, variisque condimentis apte concinneque compositis igni admotos, gratiores, quam perse erant, efficiebat Ut propemodum non minus iam esset apud Graecos celebre in hac arte Mithaeci nomen, quam in statuaria Phidiae Spartam ergo se contulit bonus ille viv, quo tempore reliquis adhuc imperabat urbibus, nobilemque suam illam integram servabat potentiam; idque artis suae fiducia, quam gratissimam illis futuram iudicabat. Quae spes eum vehementer frustrata est. Magistratus namque Lacedaemonius statim ad se vocavit hominem, iussitque finibus suis excederet, aliamque in terram, populumque eum, cui et voluptatem artis suae, et usum commendare posset, se conferret. Se enim statuisse, si quo condimento cives egerent, non aliunde id, quam a labore mutuari: ideoque necessario tantum cibo non artificio so sibi opus esse, quippe cum in nutriendis corporibus, nullis illecebris, sed simplicitate quadam victus uterentur, quae non magis, quam leonum corpora, egere condimentis existimabant. Ita Mithaecus cum arte sua Sparta excessit. Nec tamen minus propterea reliquis acceptus fuit Graecis, quorum pro voluptatis suae studio singuli amplexi sunt eum, non pro contemptu Lacedaemoniorum

reiecerunt. Quod si et ab aliis videtur artibus, non paulo, quam haec Mithaeci fuit, honestioribus, exempla esse desumenda; scimus Thebanos tibiarum cantu delectari, et hanc musam quasi vernaculam esse Baeotis. Athenienses eloquentiae operam dant, ut vere oratorium studium dici possit ars Attica. Disciplina Cretensium est venari, montes superare, sagittare, currere. Thessalorum equitare, Cyrenensium aurigari. Aetolorum [orig: Aêtolorum] praedari. Iaculo Arcananes, pelta valent Thraces, Insulani navigant. Quod si altorum studia ad alios transferas, perit natura atque usus singulorum. Quid enim navibus mediterraneo opus est, aut tibiis, qui inflare eas nescit, aut equo, qui in montibus, aut curriculis, qui in compestri terra habitat, aut arcu cataphracto, aut sagittario clypeo? Sicut igitur in illis diversas artes diversa loci populique ingenia, aut diversa consuetudo amorque consuetudinis distinguit, neque singulae earum aut omnibus gratae, quia quibusdam sunt; aut invisae omnibus, quia nonnullis sunt; sed pro usu hominum laudatur unaquaeque: quid verat eos, qui tam praeclarae reip. cives futuri sunt, quos ex rationis praescripto Plato, sub novis legibus et quae nihil cum vulgaribus commune habent, eduxit, rursus, ex eius dem rationis praescripto, consuetudines quasdam et instituta servare, quibus a teneris innutriti suntipsi: Fieri enim potest, ut haec illam amplectantur, quia ex usu suo esse sciunt: alii vero non item, quibus non conveniunt. Si enim urbem unam cum altera [orig: alterâ], aut cum republ. rempubl. aut leges cum legibus, aut cum legislatore legislatorem, aut cum educatione educationem conferre nobis esset propositum, non sine ratione institui posset haec comparatio: cum scire vellemus, quid deesset singulis. At vero si quis partem totius segregatam sumat, eamque seorsim intueatur, deque ea ex hominibus, qui vel usi ea, vel non usi sunt, inquirat, ita fortasse fieri posset, ut omnia quibus utuntur homines, aeque ab honore et infamia distarent, nec facile iudicare posset, utrum alteri praeferendum esset? Quippe et educationes, remedia, et vivendirationes, aliaque, quae in quotidiano hominum versantur usu, non omnibus eadem sunt prorsus, sed unum saepe idemque huic conducit, illi nocet: huic iucundum, illi molestum est. Facile enim aut usus, aut occasio, aut vitae

IMITATIO.

Diversa aetatum in homine studia, hoc pacto licebit describere, atque alia puero, alia iuveni, alia viro, alia seni tribuero. Aut etiam Diogenem aliquem Alexandro Magno, vel politicum religioso homini opponere. etc.

§. 4. Locus communis, deiniuria toleranda. Viri fortis esse illatam iniuriam patienter ferre, non ulcisci. Max. Tyrius dissert. 2.

1. Ratio est, quia malum quacumque de causa inferre non licet, alias nullus foret malireponendi finis.

Exemplis id constat, cum ex hoc fonte varia perpetuaque inter Graecos bella emerserint: Et simili corporum infectorum, in quibus pars illaesa servanda est.

2. Altera Ratio est, quod malum ulcisci gravius sit, quam inferre, cum improbus plerumque sit qui inferat, qui cum sua satis plectatur infamia, superari a probo improbitate non debet, ne illa in hunc derivetur; ut fuligo in attrectantis manum.

A comparatione dissimilis, Athletae cum Athleta concurrentis, hoc illustratur, ubi pares arte congrediuntur, probus vero improbo inferior est.

3. Refutatur opposita ratio, quod vir bonus se non vindicans a malis opprimatur. Nam hoc contemnendum est a simili puerorum aliquem damnantium, et exemplo Socratis Atheniensium iudicium iniquum ridentis, probatur.

1. Si simpliciter iniuriam inferre improbum est, etiam referre iniuriam, huic simile est. Etenim si improbior est, qui infert iniuriam, quod incipit: improbitate ei certe ae quatur, qui hoc ipsum reddit. Et si is, qui iniuriam facit, male facit: qui malum malo compensat, non minus male facit: quamvis malum ulciscitur, nam ut qui beneficium

reddit, ei a quo accepit prius, nihilominus bene facit, quamvis acceperit prius: Ita qui remuneratur malum, non minus male facit, quamvis prius male acceptus sit. Et quis erit obscuro finis mali? Si enim perpetuo qui iniuria affectus est, malum malo compensat, necesse est ab uno ad alium transire, et quasi transilire malum: atque ita iniuriam excipiet iniuria, quoniam quo iure permittis ei, qui iniuria affectus est, ut iniuriam iniuriae auctori reddat, eodem iure redit iterum ad eundem vindicta, eadem enim iuris in utroque ratio est. Vide praeterea, per Iovem, quid facias, qui ius constituis ex iniuriis. Quousque quaeso se diffundet hoc malum? ubi desinet? non vides quid facias? perennis improbitatis fontem excitas: legemque fers, quam primam malorum causam totum universum agnoscas.

2. Nec est aliud profecto, quod mala omnia hominibus invexit. Hinc Graecae primum barbaraeque classes mare transmiserunt. Hinc impetum aliae in alterius terram facere, at que omnia vastare coeperunt: dum semper praesenti iniurtae priorem obtendunt. PhoenicesArgivis regiam puellam ereptum eunt: Graeci Colchis barbaram. Phryges e Peloponneso Laconicam mulierem rapiunt. Vides seriem malorum, vides belli causas, et per ordinem sceleribus cumulatum scelus. Non alia sunt, quae perdidere [orig: perdidêre] Graeciam: quam iniuriae propirae aestimatio, quae in finitimos quoque erupit, quam furor implacabilis, ira immortalis, vindictae cupido, iuris ignorantia. Etenim si omnes, quos prius iniuria invasit, hoc persuadere sibi potuissent, iniuriam ipsam iis qui inferunt, malum esse maximum: eamque, vel bello, vel direptione murorum, vel populationibus terrarum arque incendiis, vel cuiuslibet tyrannidis eversione, poenam graviorem esse; numquam tottantisque calamitatibus redundasset Graecia. Potidaeam Athenienses obsident: permitte hocillis Spartane: brevi post eos coepti paenitebit. Noli malum hoc imitari, noli eandem incurrere infamiam. Quia si praetextum hunc amplecteris, et Plateas petis, periit tibi Melus vicina insula, periit amoenissima insularum Aegina [orig: Aêgina], pariit Sicyone urbs socia. Pro una quam coepisti urbe, multas evertes. Nam ut illi, qui lucri causa maris periculo se

committunt, magno foenore se obstringunt, itaqui in vindicando irae indulgent, maximo se calamitatum foenore in volvunt. Rursus tibi Atheniensis dico: Sphacteriam expugnasti, captivos Spartanis redde, dum sors favet, modestiam in consilium adhibe: sin minus id feceris, homines servabis, triremes, amittes. Lisander ad Hellespontum feliciter rem gerit, nec Sparta se capit. Vide ne Thebas tangas, sin minus, adversam circa Leuctura fortunam lacrimabis, apud Mantineam calamitatem plorabis. Occultam instabilemque fortunae potentiam! Hanc ob causam Aristophani non succensebat Socrates, nec indignabatur Melito, nec Anytum vindicabat, sed alta voce, exclamabat, vitam eripere fortasse Anytus et Melitus mihi possunt, laedere non possunt. Non enim ab improbo detrimentum potest accipere vir bonus.

3. Haec ipsa iustitiae vox est: quae si ab omnibus codem modo usurparetur, nulla tragoedia extaret, nullam scenae calamitatem ostenderent. Vasta illa ac multiplex malorum seges, ab humanis exularet rebus. Nam ut in corporum morbis ii maxime nocere, constantemque medici opem requirere solent, qui ulterius serpunt, ut quod adhuc est immune, servetur: ita cum in familiam, aut rempublicam, vel levissima iniustitiae scintilla, incidit; cohiberi continuo debet, ut id quod superest, vindicetur. Hoc est, quod Pelopidas evertit, quod Heraclidas sustulit, quod totam Cadmi familiam, quod Persas, quod Macedonas, quod Graecos delevit. O morbum, et qui tot iam saecula, terrarum orbem fatigat!

II. Non dubitabo equidem dicere, si quidem altera maior sit iniuria, magis improbum esse eum, qui illatam ulciscitur, quam qui infert. Qui enim ex ignorantia iuris iniurius est, delicti sui praemium in infamia habet: at qui iniuriam reddit, cum non minus iniurius sit, infamiam illam in se derivat. Nam ut qui fuligine imbutum tractat, aut cum eoluctatur, necesse est corpus inficiat: ita qui cum improbocongreditur, et quasi volutatur, necessario malisit particeps, eadem imbuitur fuligine.

2. Ergo athletam, qui cum athleta ex aequo concurrit, ferre possum, neque studium utriusque reprehendo. Video enim parem indolem, parem curam, parem in utroque

victoriae ardorem. At vero quoties cum improbo probus concurrit, non ex eadem palaestra, neque sub eodem ad luctam edoctus, nec eadem arte instructus, nec iis dem luctationibus innutritus, nec eiusdem coronae competitor, aut praeconii, infelix haec meo iudicio pugna est, et congressus impar. Quid enim obstet, quo minus superior in hoc stadio evadat improbus, ubi scelesti spectatores, et iniqui sunt iudices? Hic enim vir bonus et ab arte destituitur, et a scientia: neque diffidentia, aut sutelis, aut dolis aliisque instructus accedit artibus, quibus confirmatur ac robur assumit improbitas. Ut nihil aliud quam risum excitaturus sit, qui cum improbo manum conferat, nec ingenio, nec arte, nec exercitatione par.

III. Sed hac ipsa de causa supplantatur vir bonus, dicet aliquis, calumniis sycophantiisque differtur, facultatibus exuitur, in vincula conicitur, relegatur, infamia notatur, morti addicitur. Quid tum postea? quid si pueri alibi pro tribunali sederent, ac leges ferrent: atque ex earum legum praescripto hominem aliquem in iudicium vocarent, quem peccasse dicerent: et mox inter pueros suos infamem esse iuberent, eiusque crepundia aliquot, ut puta talos, et si quae eiusmodi essent, hastae subicerent, quid facturum hunc hominem putas? anne aliud quam ut suaviter rideat, ipsosque iudices cum calculis suis, et suffragiis cachinno explodat? Ita A thenienses ridebat Socrates, non aliter quam pueros, qui suffragio suo hominem mori iuberent, quem natura iam ante iusserat mori. Neque aliud facturus est quilibet bonus probusque vir, quam ut risum rideat suavissimum, quoties improbos serio ad se ire videbit, quasi rem geituros maximam, cum tamen nihil possint. Sed et in media eorum contumelia illud A chillis exclamabit:

Haud Regi Superum [correction of the transcriber; in the print Superium] contemptus abibo.

Quod si facultates quoque eius aufferre parent: eas ille non secus, quam si crepundia eripiant, aut talos, demissurus est. Nec aliter si res ferat morietur, quam si morbo aliquo, febri puta, aut calculo; moriendum esset, neque mortis auctoribus succensebit.

IMITATIO.

Haec quae universe de iniuriis fortiter perferendis dicta sunt, in singularibus ab imitante adhiberi possunt. Ut si quis Davidem Semei contumelias et opprobria magno animo contemnantem ferentemque, aut D. Paulum aliumve Christianum heroem, introducat.

§. 5. Locus communis, de cura boni Principis. Nulla re facilius, quaminiuriosa bonorum exactione, ac translatione: civium concordiam dissipari. Cic. lib. 2. Offic.

1. Exorditur a boni principis cura, qua [orig: quâ] providendum, ne vel exhausto aerario, vel ex avaritia populum tributis gravet, qua [orig: quâ] memorat Romam eversam.

2. Ostendit floruisse Romam sub liberalibus in remp. viris Paulle, Scipione, Africano, et Mummio.

4. Agrarias res minime tentanaas, aliis enim iniuria adimi, quod datur aliis. Ita concordiam tolli. Lysandrum iccirco a Lacedaemoniis pulsum, occisum Agin, Gracchos perditos.

5. Aratum Sicyonium Tyranno Nicocle occiso, exulibus revocatis, pecunia ab se comparata pro vidisse, ne reliqui a bonis possessis deturbandi tumultuarentur.

6. Concludit sapienter ob hoc factum, curandumque ut aequitate omnes in Rep. contineantur.

Cicero ad M. Filium.

1. Danda in rebus publ. opera est, ne propter aerarii tenuitatem, assiduitatemque bellorum, tributum sit conferendum, idque ne veniat, mulro ante erit providendum, Sin qua necessitas huius muneris alicui reip. obvenerit

danda erit opera, ut omnes intelligant, si salvi esse velint, necessitati esse parendum. Caput autem est in omni procuratione negotii, et muneris publici, ut avaritiae pellatur etiam minima suspicio. Nondum centum et decem anni cum de pecuniis repetundis a L. Pisone lata est lex, nulla antea cum suisset. At vero postea tot leges, et proximae quaeque duriores; tot rei damnati, tantum Italicum bellum, propter iudiciorum metum excitatum; tanta, sublatis legibus et iudiciis expilatio, direptioque sociorum; ut imbecillitate aliorum, non nostra virtute valeamus.

2. Laudat Africanum Panaetius, quod fuerit abstinens. Quid ni laudetur? sed in illo alia maiora: laus enim abstinentiae non hominis est solum, sed ettam temporum illorum. Omni Macedonum gaza, quae fuit maxima, potitus est Paullus: tantum in aerarium pecuniae invexit, ut unius Imperatoris praeda finem attulerit tributorum. At hic nihil in domum suam intulit, praeter memoriam nominis fempiternam, imitatus Pattem Africanus nihilo locupletior Carthagine eversa [orig: eversâ]. Quid? qui eius collega in censura fuit L. Mummius? nunquid copiosior, cum copiosissimam urbem funditus suftulisset? Italiam ornare, quam domum suam, maluit. Quamquam Italia [orig: Italiâ] ornata [orig: ornatâ], domus ipsa mihi videtur ornatior. Nullum igitur vitium est tetrius; (ut eo, unde egressa est, referat se Oratio) quam avaritia, praesertim in principibus, et Remp. gubernatibus Habere enim quaestui Remp. non modo turpe est, sed sceleratum etiam, et nefarium

3. Itaque, quod Apollo Pythius oraculo cecinit, Spartam nulla re alia, nisi avaritia, esse perituram, id videtur non solum Lacedaemoniis, sed et omnibus opulentis praedixisse. Nulla autem re conciliare facilius benevolentiam multitudinis possunt ii, qui Reip praesunt, quam abstinentia, et continentia.

4. Qui vero esse populares volunt, ob eamque causam, aut agrariam rem tentant, ut possessores suis sedibus pellantur, aut pecunias creditas debitoribus condonandas putant; labefactant fundamenta. Reipublicae concordiam primum rollunt, quae esse non potest, cum aliis adimuntur, aliis condomantur pecuniae; deinde aequitatem, quae tollitur omnis, si habere suum cuique non

licet. Id enim, et proprium, ut supra dixi, civitatis, atque urbis, ut sit libera, et non solicita suae rei cuiusque custodia. Atque in hac pernicie Reipublicae ne illam quidem consequuntur, quam putant, gratiam. Nam cui res erepta est, sit inimicus; cui data est, etiam dissimulat se accipere voluisse; et maxime in pecuniis creditis occultat suum gaudium, ne videatur non fuisse solvendo. At vero ille, qui accipit iniuriam, et meminit, et prae se fert dolorem suum. Nec, si plures sunt ii, quibus improbe datum est, quam illi, quibus iniuste ademptum est, iccirco plus etiam valent. Non enim numero haec iudicantur, sedpondere Quam autem habet aequitatem, ut agrum, multis annis, aut etiam saeculis ante possessum, qui nullum habuit, habeat; qui autem habuit, amittat? at propter hoc iniuriae genus Lacedaemonii Lysandrum Ephorum expulerunt, Agin Regem, quod numquam antea apud eos acciderat, necaverunt, ex quo eo tempore tantae discordiae securae sunt, ut Tyranni existerent, et optimates exterminarentur, et praeclarissime constituta Resp. dilaberetur. Nec vero solum ipsa cecidit, sed etiam reliquam Graeciam evertit contagionibus malorum, quae a Lacedaemoniis profectae, manarunt latius. Quid? nostros Gracchos T. Gracchi summi viri filios, Africani nepotes, nonne Agrariae contentiones perdiderunt.

5. At vero Aratus Sycionius iure laudatur, qui, cum eius civitas quinquaginta annos a Tyrannis teneretur, profectus Argis Sicyonem, clandestino introitu urbe est potitus; cumque Tyrannum Nioclem improviso oppressisset, sexcentos exsules, qui suerant eius civitatis locupletissimi, restituit, remque pub. adventu suo liberavit Sed, cum magnam adverteret in bonis et possessionibus difficultatem; quod et eos, quos et ipse restituerat, quorum bona alii possederant, egere iniquissimum arbitrabatur, et quinquaginta annorum possessiones movere, non nimis aequum putabat, propterea quod tam longo spatio multa haereditatibus, multa emptionibus, multa dotibus detinebantur: sine iniuria iudicavit, neque illis admimi, neque his non satisfieri, quorum illa fuerant, oportere, cum igitur statuisset opus esse, ad eam rem constituendam pecunia, Alexandriam

se proficisci velle dixit, remque integram ad reditum suum iussit esse: isque celeriter ad Ptolomaeum, suum hospitem, venit, qui tum regnabat alter post Alexandriam conditam: cui cum exposuisset, patriam se liberare velle, causamque docuisset: a rege opulento vir summus facile impetravit, ut grandi pecunia adiuvaretur, quam cum in Sicyonem attulisset, adhibuit sibi in concilium quindecim I'rincipes, cum quibus causas cognovit et eorum, qui aliena detinebant, et eorum, qui amiserant, praefecitque aestimandis possessionibus et uti persuaderent aliis, ut pecuniam accipere mallent, et possessionibus cederent: aliis, ut commodius putarent, numerari sibi quod tanti esset, quam suum recuperare. ita perfectum est, ut omnes, constituta concordia, sine querela discederent, ô virum magnum, dignumque qui in nostra Rep. natus esset. Sic par est agere cum civibus, non, ut bis iam vidimus, hastam in foro ponere, et bona civium voci subicere praeconis.

6. At ille Graecus, id quod fuit sapientis et praestantis viri, omnibus consulendum putavit, eaque est summa ratio, et sapientia summi civis, commoda civium defendere, non divellere, atque omnes aequitate eadem continere.

IMITATIO.

Iosephi Patriarchae providentia curaque, pro totius Aegypti salute suscepta, ad huius loci exemplum tractari atque exornaripoterit, qua non minus Regem, quam Aegyptum totam, vicinasque nationes sibi devinxit, cum nullum opprimeret, omnes sublevaret.

§. 6. Locus communis de ratione imperandi. Cicero lib. 2. Offic. Imperium in subditos benevolentia faeilius, quam metu sustineri. Ab eventu per exempla demonstrato.

I. In exordio causam exponit, cur alii sese aliis in imperio subiciant, docet que amore id satius, quam metu fieri.

II. Probat 1. Iulii Caesaris tyranni interitu. Probat 2. ex eo quod cives suam diu libertatem opprimi, tamquam famuli sub Dominis, non patiantur. Prob. 3. Metuunt Principes omnes, quotquot metuuntur; ut exemplo Dionysii Syracusani, Alex. Pheraei, Phalaris, Demetrii et Lacedaemoniorumostendit. Prob. 4. Paucorum in cives et soctos tyrannide (ut P. Syllae, Provincias integras devastantis, bonis sub hasta venditis) Romanam Remp.eversam esse.

Cicero ad. M. fil.

1. Subiciunt se homines imperio alterius et potestati, pluribus de causis. Ducuntur enim, aut benevolentia, aut beneficiorum magnitudine, aut dignitatis praestantia, aut spe sibi id utile futurum; aut metu, ne vi parere cogantur; aut spe largitionis, promissionisque capti; aut postremo, ut saepe in nostra rep. videmus, mercede conducti. Rerum autem omnium, nec aptius est quidquam ad opes tuendas, quam diligi,; nec alius quam timeri, praeclare Ennius:

II. Multorum autem odiis nullas opes posse obsistere, si antea fuit ignotum, nuper cognitum, nec vero huius Tyranni solum, quem armis oppressa pertulit civitas, interitus declarat, quantum odium hominum valet ad pestem; sed reliquorum similes exitus Tyrannorum; quorum haud fere quisquam interitum similem effugit, malus enim custos diuturnitatis metus: contraque benevolentia fidelis est, vel ad perpetuitatem.

2. Sed iis, qui vi oppressos imperio coercent, sit sane adhibenda saevitia, ut heris in famulos, si aliter teneri non possunt. Qui vero in libera civitate ita se instruunt, ut metuantur; his nihil potest esse dementius. Quamvis enim demersae sint leges alicuius opibus, quamvis tremefacta libertas: emergunt tamen haec aliquando aut iudiciis tacitis, aut occultis de honore suffragiis, acriores

autem morsus sunt intermissae libertatis, quam retentae. Quodigitur latissime patet, neque ad incolumitatem solum; sed etiam ad opes, et potentiam valer plurimum, id amplectamur, ut metus absit, charitas retineatur. Ita facillime quae volumus, et privatis in rebus, et in Rep.consequemur.

3. Etenim qui se metui volent, a quibus metuuntur eosdem metuant ipsi necesse est. Quid enim censemus superiorem illum Dionysium, quo cruciatu timoris angi solitum, qui cultros metuens tonsorios, candente carbone sibi adurebat capillum? quid Alexandrum Pheraeum, quo animo vixisse arbitramur? qui, ut scriptum legimus, cum uxorem Theben admodum diligeret, tamen ad eam ex epulis in cubiculum veniens, barbarum et eum quidem, ut scriptum est, compunctum notis Threiciis, districto gladio iubebat anteire: praemittebatque de stipatoribus suis, qui perscrutarentur arculas muliebres, et, ne quo in vestimentis occultareturtelum, exquirerent. o milerum qui fideliorem et barbarum, et stigmaticum putaret, quam coniugem. Nec eum fefellit opinio.: ab ea est enim ipse pro pter pellicatus suspicionem interfectus, nec vero ulla vis imperii tanta est, quae, premente metu, possit esse diuturna. Testis est Phalaris: cuius est praeter ceteros nobilitata crudelitas, qui non ex insidiis interiit, ut is, quem modo dixi Alexander, non a paucis, ut hic noster; sed in quem universa Agrigentinorum multitudo impetum fecit. Quid Macedones? nonne Demetuium reliquerunt? univerlique se ad Pyrrhum contulerunt? quid Lacedaemonios iniuste imperantes? nonne repente omnes fere socii deseruerunt, spectatoresque se otiosos praebuerunt Leuctricae calamitatis.

4. Externa libentius in tali re, quam domestica recordor. Veruntamen quam diu imperium Pop. Rom. beneficiis tenebatur, non iniuriis, bella aut pro sociis, aut de imperio gerebantur, exitus erant bellorum, aut mites, aut necessarii. Regum, populorum, Nationum portus erat, et refugium Senatus, nostri autem magistratus, Imperatoresque ex una hac re maximam laudem capere studebant, si provincias, si socios aequitate, et fide defendissent. Itaque illud patrocinium orbis terrae verius, quam

imperium poterat nominari. Sensim hanc consuetudinem et disciplinam iam antea minuebamus? post vero Syllae victoriam penitus amisimus. Desidum est enim videri quidquam in socios iniquum, cum extitisset etiam in cives tanta crudelitas, ergo in illo secuta est honestam causam non honesta victoria, est enim ausus dicere, hasta posita, cum bona in foro venderet, et bonorum virorum, et locupletum, et certe civium, praedam suam se vendere. Secutus est qui in caufa impia, victoria [orig: victoriâ] etiam foediore, non solum singulorum civium bona publicaret, sed universas quoque provincias regionesque uno calamitatis iure comprehenderet. Itaque vexatis et perditis exteris nationibus, ad exemplum amissi imperii, portari in triumpho Massiliam vidimus, et ex ea urbe triumphari, sine qua numquam nostri Imperatores ex transalpinis bellis triumpharunt. Multa commemorarem nefaria in socios, si hoc uno sol quidquam vidisset indignius. Iure igitur plectimus, nisi enim multorum impunita sceleratulissemus, numquam ad unum tanta pervenisset licentia; a quo quidem rei familiaris ad paucos, cupiditatum ad multos improbas venit haereditas. Nec vero unquam bellorum civilium semen, et causa deerit, dum homines perditi hastam illam cruentam et meminerint, et sperabunt, quam P Sylla cum vibrasset, dictatore propinquo suo, idem, sexto et tricesimo anno post, a sceleratiore hasta eadem non recessit. Alter autem, qui in illa dictatura scriba fuerat, in hac fuit quaestor urbanus. Ex quo debet intelligi, talibus praemiis propositis, numquam defutura bella civilia. Itaque parietes urbis medo stant, et manent, ii, qui ipsi iam extrema scelere metuentes: rem vero publicam penitus amisimus. Atque in has clades incidimus (redeundum est enim ad propositum) dum metui, quam cari esse, et diligi maluimus. Quae si Pop. Rom. iniuste imperanti accidere potuerunt: quid debent putare singuli?

III. Quod cum perspicuum sit, benevolentiae vim esse magnam, metus imbecillem: sequitur, ut videamus quibus rebus possimus facillime eam, quam volumus, adipisci, cum honore et fide, caritatem.

IMITATIO.

Imitaturo, vel inmoderato et populari regimine unius aut plurium tyrannidi praeferendo hic locus serviet; vel etiam in unius prudenti iustoque imperio extollendo, e. g. Davidis inter Israelitas, aut losephi in Aegypto.

CAPUT XVIII. Theses sive propositiones rerum universalium in quaestionem adductarum, usitatis argumentis discussae, et ad exercitationis exemplum ex optimis auctoribus diductae.

THesis loco communi affinis est, cum in generalibus tantum quaestionibus rerum disputabilium versetur. Ut tam in divinis, quam humanis rebus, eadem [orig: eâdem], qua [orig: quâ] supra, distributione locorum communium, non paucae reperiuntur, nosque diversis infra exemplis declarabimus. Conveniunt vero thesis locusque communis, quod res a suis nudatas circumstantiis universe considerent, pluribusque singulatim, iisdem quibus tractantur argumentis, applicari possint. Differunt, quodille res potissimum extollat amplificetque, ut in genere dicendi exornativo solet; ista rationibus collatis probet ac stabiliat, ut solet in deliberationibus et iudiciis; ille in rebus cognitis exaggerandis amplificandisque; ista in ambiguis et disceptationi subiectis versetur. Qua de causa ab Aphthonio recte observatum est, in Thesibus adversariae partis orationes dissertationem introducendas discutiendasque esse. Quod si igitur disserendo inquiras, sit ne uxor sapienti viro ducenda? aut etiam suadeas, ducendam non esse: vel certe eius oppositum, esse ducendam: Thesin tractabis. Est enim res quaedam generalis, ad multos homines pertinens, quae ancipiti rationum pondere expendi ac ventilari possit. Quam adiunctis certis personatum, aut temporum, per hypothesin deinde ad

singulares homines adhibere poteris, ut, sitne Alexandro in bello Persico ducenda Sisiganbis, aut uxor alia? sapienterne in eo Socrates fecerit, quod duxerit Xantippen? An Ciceroni in senectute convenerit Terentiam uxorem dimittere, atque inducere aliam? Ad has enim dissertationes, ex generali illa recte tractata; sapientine uxor ducenda sit? multum luminis praesidiique accessurum est. quod si vero oratione aliqua demonstrare coneris, magnam esse mulierum inconstantiam. Locus communis futurus est, qui cum thesi priori in eo convenit, quod nullis adiunctis ad personam tempusque, aut locum certum adstrictus sit; differt vero ab eadem, quod in reparum dubia, et plerorum que experimento cognita versetur: ideoque, si illustribus argumentis consirmatus fuerit, ad singulares illas propositiones ante memoratas, vim roburque adserre non exiguum possit.

Ex quo facile apparet, in locis ante communibus thesibusque exercendam esse iuventutem, priusquam ad singularium rerum tractationem accedant.

Iam si interroges; quae sit thesium diducendarum ratio? Dicam, eandem esse quae locorum est communium. Nullus omnino, neque ex intrinsecis, neque extrinsecis argumenti locus est, qui servirenequeat; sed alius alibi, raro ubique omnes. Ipsa thesis format, in quam partem vergat, pari qua locus communis ratione aperiet. Ut si quaeras, moiorne sit virtus liberalitatis, an continentiae in Principe? expendendum tibi erit, quid liberalitas et continentia, quodque officium Principis. Si ucro de eadem Principis liberalitate eamines; praesterne sua [orig: suâ] illum opera [orig: operâ], an pecunia [orig: pecuniâ] oppressis subvenire? magis erit considerandum, quid collata [orig: collatâ] per ipsum opera [orig: operâ] pecuniave [orig: pecuniâve] efficiatur? ex qua enim plus ad alios manabit commodi, haec liberalitas erit praeferenda. In priori igitur thesi potissimum natura et causae, in posteriori effecta praecipue et consequentia erunt perpendenda, ut in subiecto infra ex Cicerone exemplo intelliges. Obiectiones adversariorum cum oppositae partis refutatione, hic etiam inseruntur Locis extrinsecis, atque exemplis praesertim, cum ad probandum in rebus dubiis plurimum valeant, hic aliquanto frequentior, quam in locis

I. Thesis. Quod sit optimum genus liberalitatis? Cic. lib.2. Offic. Ab effectis et consequentibus.

Exorditur a liberalitatis laude, in qua illam praefert, qua opera [orig: operâ] potius, quam pecunia [orig: pecuniâ] aliis subvenit.

Rationem dat quod ecunia facile exhauriatur, non autem opera. 2. quod largitiones saepe corrumpant, eas itaque moderate tantum et in egentes adhibendas, 3 quod largitionem nimiam rapinae alienorum bonorum sequantur 4. largitiones in epulas, munera gladiatoria, ludos, venationes, cum Aristatele contra Theophrastum damnat; quod neque subveniant necessitati, nec augeant dignitatem.

Cicero ad Marc. filium.

Cum beneficentiae ac liberalitatis duplex si ratio, ut aut opera [orig: operâ] benigne fiat indigentibus, aut pecunia [orig: pecuniâ]. Facilior est haec posterior, locupleti praeserrim; sed illa lautior, ac splendidior et viro forti claro que dignior.

1. Quamquam enim in utroque inest gratificandi liberalis voluntas: tamen altera ex virtute depromitur; largitoque, quae fit ex re familiari, fontem ipsum benignitatis exhaurit: ita benignitate benignitas tollitur: qua [orig: quâ] quo in plures usus sis, eo minus in multos uti possis. At, qui opera, id est virtute, et industria benefici, et liberales erunt: primum, quo pluribus profuerint, eo plures ad benigne faciendum adiutores habebunt: deinde, consuetudine benficentiae paratiores erunt, et tamquam exercitatiores ad bene de multis promerendum.

2. Praeclare in epistola quadam Alexandrum filium Philippus accusat, quod largitione benevolentiam Macedonum consectetur. Quid te (malum) inquit, rationis in istam spem induxit, ut eos tibi fideles putares fore, quos pecunia corrupisses: an tu id agis, ut Macedones non te Regem suum, sed ministrum et praebitorem putent?

quo quid sordidius Regi? melius etiam, quod largitionem corruptelam dixit esse. Fit enim deterior qui accipit, atque ad idem semper exspectandum paratior. Hoc ille filio: sed praeceptum putemus omnibus, Quamobrem id quidem non est dubium, quin illa benignitas, quae constat ex opera et industria, et honestior sit, et latius pateat, et possit prodesse pluribus. Nonnunqum tamen est largiendum: nechoc benignitatis genus omnmo repudiandum est: et saepeidoneis hominibus indigentibus de re familiari impertiendum, sed diligenter, atque moderare. Multi enim patrimonia effuderunt inconsulte largiendo. Quid autem est stultius, quam, quod libenter facias, curare, ut id diutius facere non possis?

3. Atque etiam sequuntur largitionem rapinae. Cum enim dando egere coeperunt, alienis bonis manus afferre coguntur. Ita, cum benevolentiae comparandae causa benefici esse velint, non tanta studia assequuntur eorum. quibus dederunt, quanta odia eorum, quibus ademerunt. Quamobrem nec ita claudenda est res familiaris, ut eam benignitas aperire non possit, nec ita reseranda, ut pateat omnibus, modus adhibeatur, isque referatur adfacultates. Omnino meminisse debemusid, quod a nostris hominibus saepissime usurpatum, iamque in proverbii consuetudinem venit, largitionem fundum non babere. Etenim quis potest esse modus, cum et iidem, qui consueverunt, et idem illud alii desiderent.

4. Omnino duo sunt genera largorum; quorum alteri prodigi, alteri liberales: prodigi, qui epulis et vicerationibus, et gladiatorum muneribus, ludorum, venationumque apparatu pecunias profundunt, in eas res, quarum memoriam, aut brevem, aut nullam sint relicturi omnino: liberales autem, qui suis facultatibus, aut captos a praedonibus redimunt; aut aes alienum suscipiunt amicorum causa; aut in filiarum collocatione adiuvant; aut opitulantur vel in re quaerenda, vel augenda. Itaque miror, quidin mentem venerit Theophrasto in eo libro, quem de divitiis scripsit; in quo multa praeclare, illud absurde. Etenim multus in laudanda magnificentia, et apparatione popularium munerum: taliumque sumptuum facultatem, fructum divitiarum putat. Mihi

autem ille fructus liberalitatis, cuius exempla pauca posui, multo et maior videtur, et certior. Quanto Aristoteles gravius, et verius nos reprehendit, qui has effusiones pecuniarum admiremur, fiunt ad multitudinem deliniendam. Atii, qui ab hostibus obsidentur, siemere aquae fextarium mina cogerentur, hoc primo auditu incredibile nobis videri, omnesque mirari: sed, cum attenderimus, veniam necessitati dare: [note: (a) subintellige, solemus.] in his immanibus iacturis, infinitisque sumptibus nihil nos magnopere mirari, cum praesertim neque necessitati subveniatur, nec dignitas augeatur; ipsaque illa delinitio multitudinis ad breve tempus, exiguumque duratura sit, eaque a levissimo quoque animo, in quo tamenipso, una cum satietate, memoria quoque moriatur voluptatis. Bene etiam colligitur, haec pueris, et mulierculis, et servis, et servorum simillimis liberis esse grata; gravi vero hommi, et ea, quae fiunt, iudicio certo ponderanti, probarinullo modo posse.

IMITATIO.

Uteris hac thesi vel cum liberalitatem in pauperes, vel cum eorum, qui se proximorum saluti aut commodo omni studio impendunt, reliquorum liberalitati praeferes.

II. Thesis. An liceat cum alterius hominis incommodo suum augere commodum? Cic. l. 3. Offic. Ab attributis effectis et comparatione varia.

Non licere, Probat 1. quia magis naturae adverstur, quam mors et paupertas, cum tollat societatem generis humani a natura intentam. Quod simili membrorum declarat, quoruns unum ut sanum sit, alterum non corrumpit. Prob. 2. quia leges illud universae prohibent. 3. Quia magis est secundum naturam comitas et iustitia, quam voluptas et opes et prae his commune bonum etiam Herculeo labore, spectandum. 4.

Per dilemma infert animi vitio (quale est proximo iniuriam facere) corporis vitium posthabendum esse, quod incurrit qui damnum aliquod patitur. s. Concludit ergo omnibus communem ubique utilitatem, etiam in reprivata spectandam; ne humana societas et ius naturae dissolvatur. 6. Refutat postremo quosdam 1. quidem qui externorum incommodo suum se posse augere male sentiebant. 2. qui idforte sapientibus, et bonis viris, inrebus alteri nonutilibus, et personis noxiis tyrannorum licere existimant. Quamquam haec non satis cum regulis Christianae legis consentiant.

Cicero ad M. fil.

1. Detrahere aliquid alteri, et hominem hominis incommodo suum augere commodum, magis est contra naturam, quam mors, quam paupertas, quam dolor, quam cetera, quae possunt, aut corporiaccidere, aut rebus externis, nam principio tollit convictum humanum et societatem. Sienim sic erimus affecti, utpropter suum quisque emolumentum spoliet, aut violet alterum: disrumpi necesse est eam, quae maxime est secundum naturam, humani generis societarem. Ut, si unum quodque membrum sensum hunc haberet, ut posse putaret se valere, si proximi membri valetudinem ad se transduxisset, debilitari et interire totum corpus necesse esset: sic, si unusquisque nostrum rapiat ad se commoda aliorum, detrahatque quod cuique posit, emolumenti sui gratia: societas hominum et communitas evertatur necesse est, nam, sibi ut quisque malit, quod ad usum vitae pertineat, quam alteri acquirere, concessum est, non repugnante natura. Illud quidem natura non patitur, ut aliorum spoliis nostras facultates, copias, opes augeamus.

2. Neque vero hoc folum natura, id est, iure gentium, sed et legibus populorum, quibus in singulis civitatibus Resp. continetur, eodem modo constitutum est; ut non liceret sui commodi causa nocerealteri, hoc enim spectant leges, hoc volunt, incolumem esse civium coniunctionem: quam qui dirimunt, eos morte, exilio, vinculis, damno coercent, atque hoc multo magis exigit ipsa naturae ratio, quae est lex divina et humana: cui parere qui

velit, (omnes autem parebunt, qui secundum naturam volent) numquam committet, et alienum appetat, et id, quodalteri detraxerit, sibi assumat.

3. Etenim multo magis est secundum naturam celsitas animi, et magnitudo, itemque comitas, iustitia, liberalitas; quam voluptas, quam vita, quam divitiae, quae quidem contemnere, et pro nihilo ducere, comparantem cum utilitate communi, magni animi et excelsi est, detrahere autem alteri sui commodi causa, magis est contra naturam, quam mors, quam dolor, quam cetera generis eiusdem: itemque magis est secundum naturam, pro omnibus gentibus, si fieri posset, conservandis aut iuvandis, maximos labores, molestiasque suscipere, imitantes Herculem illum, quem hominum fama, beneficiorum memor, in concilio caelestium collocavit, quam vivere in solitudine, non modo sine ullis molestiis, sed etiam in maximis voluptatibus, abundantem omnibus copiis, ut excellas etiam pulchritudine et viribus, quocirca optimo quisque splendidissimoque ingenio longe illam vitam huic anteponit, ex quo efficitur, hominem naturae oboedientem, homini nocere non posse.

4. Deinde qui alterum violat, utipse aliquid commodi consequatur, aut nihil se existimat contra naturam facere; aut magis fugiendam censet mortem, paupertatem, amissionem etiam liberorum, propinquorum, amicorum; quam facere cuiquam iniuriam. Sinihil existimat contra naturam fieri nominibus violandis: quid cum eo disseras, qui omnino hominem ex homme tollat? sin fugiendum id quidem censet, sed multo illa peiora, mortem, paupertatem, dolorem: errat in eo quod nullum, aut corporis aut fortunae vitium, animi vitiis gravius existimat.

5. Ergo unum debet esse omnibus propositum, ut eadem sit utilitas uniuscuiusque et universorum: quam si ad se quisque rapiat, dissolvetur omnis humana consociatio, atque si etiam hoc natura praescribit, ut homo homini quicumque sint, ob eam ipsam causam tamen, quod is homosit, consultum velit; necesse est secundum eandem naturam omnium utilitatem esse communem. Quod si ita est: una continemur omnes et eadem [orig: eâdem] lege naturae. Idque ipsum

si ita est, certe violare alterum legenaturae prohibemur. Verum autem primum: verum igitur et extremum.

6. Nam illud quidem absurdum est, quod quidam dicunt, parenti se aut fratri nihil detracturos commodi sui causa: aliam rationem esse civium reliquorum. Hi sibinihil iuris, et nullam societatem communis utilitatis causa statuunt esse cum civibus: quae sententia omnem societatem distrahit. Qui autem civium rationem dicunt esse habendam, externorum negant; hi dirimunt communem humani generis societatem; qua [orig: quâ] sublata [orig: sublatâ], beneficia, liberalitas, bonitas, iustiria funditus tollitur. Quae qui tollunt, etiam adversus Deos immortales impii iudicandi sunt. Ab iis enim constitutam inter homines focietatem evertunt: cuius societatis arctissimum vinculum est, magis arbitrari esse contra naturam, hominem homini detrahere, sui commodi cauta, quam omnia incommoda subire, vel externa, vel corporis, vel etiam ipsius animi, qua vacent iustitia. Haec enim virtus omnium est domina, et regina virtutum.

Forsitan quispiam dixerit: nonne igitur sapiens, si fame ipse conficiatur, abstulerit cibum alteri homini, ad nuliam rem utili? Minime vero, non enim mihi est vita mea utilior, quam animi talis affectio, neminem ut violem commodi mea gratia. Quid? si Phalarim, crudelem Tyrannum, et immanem vir bonus ne ipse frigore conficiatur, vestitu spoliare possit, nonne faciat? Haec ad iudicandum sunt facillima. Nam si quid ab homine, adnullam partem utili, utilitatis tuae causa detraxeris, inhumane feceris; contraque naturae legem, sin autem is tu sis, qui multam utilitatem reip. atque hominum societati, si in vita remaneas, afferre possis; si quid ob eam causam altert detraxeris, non reprehendendum. Sin autem id non sit eiusmodi, suum cuique incommodum ferendum est potius, quam de alterius commodis subtrahendum; non igitur magis est contra naturam morbus, aut egestas, aut quid eiusmodi, quam detractatio atque apperitio alieni Sed communis utilitatis derelictio contra naturam est: est enim iniusta: itaque lex ipsa naturae, quae utilitatem hominum conservat, et continet, decernit profecto, utab homine inerti, atque inutili, ad sapientem, bonum,

fortemque virum transferantur res ad vivendum necessariae; qui si occiderit, multum de communi utilitate detraxerit: modo hic ita faciat, utne, ipse de se bene existimans, seseque diligens, hanc causam habeatad iniuriam. Itaque semper officio fungatur, utilitati consulens hominum, et ei, quam saepe commemoro, humanae societati. Nam quod ad Phalarim attinet, perfacile iudicium est, nulla est enim focietas nobis cum Tyrannis, sed potius summa distractio: neque est contranaturam spoliare eum, si possis, quem honestum est necare. Atque hoc omne genus pestiferum atque impium ex hominum communitate exterminandum est. Etenim, utmembra quaedam amputantur, si et ipsa sanguine, et tamquam spiritu carere coeperunt, et nocent reliquis partibus, corporis: sic ista in figura hominis feritas, et immanitas belluae, a communi tamquam humanitate corporis segreganda est.

IMITATIO.

Serviet cum Magistratum, aut Principem, aut virumprivatum, etiam ab humanitate, et charitate, erga alios laudaveris, contra alium earum virtutum negligentem reprehenderis.

III. Thesis. Virtus ad beate vivendum sufficit. Cuius magistra Philosophia est. Cicero lib. 5. Tusc. q. n. 1. Ab effectis et adiuncits.

1. Exorditur a studio eorum, qui ad bene beateque vivendum philesophiae se tradiderunt, et praeclare quidem, si virtute id assequi liceat.

2. Diversum tradit animi dolorem, a dolore corporum; cum, licet haec saepe insanabilis, is tamen virtute sanari semper possit.

Cicero ad Brutum.

1. Virtutem ad bene beateque vivendum seipsa contentam esse, etsi difficile est probatu propter tam varia et tam multatormenta fortunae. Tale tamen est, ut elaborandum sit, quo facilius probetur. Nihil est enim omnium quae in Philosophia tranctantur, quod gravius magnifientiusque dicatur. Nam cum ea causa impulerineos, qui primi se ad Philosophiae studium contulerunt, ut omnibus rebus posthabitis totos se in optimae vitae statu exquirendo collocarent; profecto spe beate vivendi tantam in eo studio curam, operamque posuerunt. Quod si ab iis inventa, et perfecta virtus est, et si praesidii ad beate vivendum in virtute satis est: quis est, qui non praeclare, et abillis positam, et a nobis susceptam operam philosophandi arbitretur? sin autem virtus subiecta sub varios, incertosque casus, famula fortunae est, nec tantarum virium est, ut se ipsa tueatur: Vereor, ne non tam virtutis fiducia nitendum nobis sit ad spem beate vivendi, quam vota facienda videantur.

2. Equidem eos casus, in quibus me fortuna vehementer exercuit, mecum ipse considerans, huic incipio sententiae diffidere: interdum etiam humani generis imbecillitatem, fragilitatemque extimescere. Vereorenim, nenatura, cum corpora nobis infirma dedisset, iisque, et morbos insanabiles, et dolores intolerabiles adiunxisset, animos quoque dederit, et corporum doloribus congruentes, et separatim suis angoribus et molestiis implicatos. Sed in hoc me ipse castigo, quod ex aliorum, et ex nostra fortasse mollitie, non ex ipsa virtute, de virtutis robore existimo. Illa enim, simodo est ulla virtus (quam dubitationem avunculustuus, Brute, sustulit) omnia quae cadere in hominem possunt, subter se habet; eaque despiciens, casus contemnit humanos: culpaque omni carens, praeter se ipsam, nihil censet ad se pertinere.

3. Nos autem omnia adversa, tum venientia metu augentes, tum maerore praesentia; rerum naturam, quam

errorem nostrum, damnare malumus. Sed et huius culpae et ceterorum vitiorum, peccatorumque nostrorum omnes a philosophia petenda correctio est. Cuius in sinum cum a primis temporibus aetatis nostra voluntas, studiumque nos contulissent, his gravissimis casibus in eundumportum, ex quo eramus egressi, magna iactati tempestate consugimus. O vitae philosophia dux: ô virtutis indagatrix, expultrixque vitiorum, quid non modo nos, sed omnium vita hominum, sinete, esse potuisset? tu urbes peperisti: tu dissipatos hommes in societatem vitae convocasti: tu eos inter se primo domiciliis, deinde coniugiis, tum literarum et vocum communione iunxisti: tu inventrix legum, tu magistra morum, et difciplinae fuisti. Adte confugimus: a te opem petimus: tibinos, ut antea magna ex parze, sic nunc penitus, totosque tradimus, est autem unus dies bene, et ex praeceptis tuis actus, peccantis immortalitati ante ponendus. Cuiusigitur potius opibus utamur, quam tuis? quae et tranquilhtatem largita nobis es, et terrorem mortis sustulisti? Motus turbulenti, iactationesque animorum incitatae, et impetu inconsiderato clatae, rationem omnem repellentes, vitae beatae nullam partem relinquunt. Quis enim potest, mortem aut dolorem metuens, quorum alterum saepe adest, alterum semper impendet, esse non miser? quid si idem (quod plerumque sit) paupertatem, ignominiam, mfamiam timet: si debilitatem, caecitatem; si denique, quod non singulis hominibus, sed potentibus poulis saepe contingit, fervitutem: potest eatimens esse quisquam beatus? quid, qui non modo ea futura timet, verum etiam fert, sustinerque praesentia? adde eodem exilia, luctus, orbitates. Qui rebus his fractus aegritudine eliditur, potest ne tandem esse non miserrimus? quid vero illum, quem libidinibus inflammatum, et furentem videmus, omnia tabide appetentem, cum inexplebili cupiditate, quo que affluentius voluptates undique hauriat, eo gravius, ardentiusque sitientem; nonne recte miserrimum dixeris? quid elatus ille levitate, inanique laetitia, et exsultans, et temere gestiens, nonne tanto miserior, quanto sibi beatior viderur? ergo ut hi miseri, sic contra illi beati, quos nulli metus terrent, nullae aegritudines exedunt, nullae

libidines incitant, nullae futiles laetitiae exsultantes languidis liquefaciunt voluptatibus. Ut maris igitur tranquillitas intelligitur. nulla ne minima quidem aura fluctus commovente: Sic animi quietus et placatus status cernitur, cum perturbatio nulla est, qua [orig: quâ] mo veri queat. Quod si est qui vim fortunae, qui omnia humana, quaecumque accidere possunt tolerabilia ducat, ex quo, ne timoreum, necangor attingat: idemque, si mhil concupiscat, nulla efferatur animi inani voluptate, quid est, cur is non beatus sit? et si haec virtute efficiuntur, quid est, cur virtus ipsa per se non cffciatbeatos.

IMITATIO.

Imitanti velin singularibus personis serviet, ut si, e g D. Augustinum post varias huius vitae iactationes, denique in sola virtute acpietate huius vitae quietem assecutum doceat, vel si in vita Christiana pie tranquilleque transigenda, nullam breviorem verioremque disciplinam esse tradat, quam quae in Dei unius voluntate homini suadeat esse acquiescendum.

IV. Thesis. Laudabiliusne sit, et fortius solitariam, an cum dignitate, in Reipub. administratione, vitam agere? Cicerol. 1. offic. Ab attributis personarum.

1. In exordio supponit, viroforti, ut libero tranquilloque sit animo, cupiditatem gloriae et quandoque etiam imperia deponenda esse, ideoque Philosophos, nonnullosque viros graves, sese a populo segregasse, quaesisseque illud ipsum quod alii in principatu quaerunt, videlicet, ut liberi suo arbitratu viverent.

2. Asserit facilius id quidem solitarios assequi, sed laudabilius alios rebus praefici quibus facultasnon deest. Ratio estquia licet illi gloriam recte aspernentur, videntur tamen motestiarum, repulsae metu tangi, ut tales, qui voluptates

quidem negligunt, dolores tamen non ferunt. Videri itaque Reipubl. curam idoneis subterfugiendam non esse.

3. Statuit Rempubl. administrantibus maiorem animum et despicientiam rerum humanarum necessariam, quam privatis Philosophis, ob graviores casus motus que cavendum vero inpri mis illis, ne quidtemere aggrediantur.

Cicero ad M. fil.

1. Cavenda est viro forti omnis gloriae cupiditas, eripit enim libertatem, pro qua magnanimis viris omnis debet efse contentio. Nec vero imperia expetenda, ac potius non accipienda interdum, aut deponenda nonnumquam, vacandum autem est omni animi perturbatione, tum cupiditate, et metu, tum eriam aegritudine, et voluptate animi, et iracundia, ut tranquillitas animi adsit et securitas, quae afferat tum constantiam, tum etiam dignitatem. Multi autem, et sunt, et fuerunt, qui eam, quam dico, tranquillitatem expetentes, anegotiis publicis se removerunt, ad otiumque perfugerunt, in his et nobilissimi Philosophi longeque principes, et quidam homines severi, et graves nec populi, nec principum mores ferre potuerunt: vixeruntque nonnulli in agris, deletari re sua [orig: suâ] familiari. His idem propositum fuit, quod et regibus, ut ne qua [orig: quâ] re egerent, ne cui parerent, libertate uterentur, cuius proprium est sic vivere, ut velis. Quare, cumhoc commune sit potentiae cupidorum cum iis, quos dixi, otiosis: alteri se adipisci id posse arbitrantur, si opes magnas habeant; alteri, si contenti sint, et suo, et parvo.

2. In quo quidem neutrorum omnino contemnenda est fententia: sed et facilior, et tutior et minus aliis gravis, aut molesta vita est otiosorum: fructuosior autem hominum generi, et ad claritatem amplitudinemque aptior corum, qui se ad rempubl. et ad magnas res gerendas accommodaverunt, quapropter et his forsitan concedendum sit rempubl. non capessentibus, qui excellenti ingenio, doctrinae sese dediderunt, et iis, qui aut valetudinis imbecillitate, aut aliqua graviore caussa impediti, a republ. recesserunt, cum eius administrandae potestatem aliis, laudemque concederent, quibus autem

talis nulla est caussa, si despicere se dicante ea, quae plerique admirentur, imperia et magistratus, his non modo non laudi, verum etiam vitio dandum puto, quorum iudicium in eo, quod gloriam contemnant, et pro nihilo putent, difficile factu est non probare: sed videnturlabores et molestias, tum offensionum, tum repulsarum, quasi quandam ignominiam, timere, et infamiam, sunt enim, qui in rebus contrariis parum sibi constent; voluptatem severissime contemnant, in dolore sint molliores: gloriam negligant, frangantur infamia: atque ea quidem non satis constanter. Sed iis; qui habent a natura adiumentarerum gerendarum, abiecta omni cunctatione, adipiscendi magistratus sunt, et gerenda resp. est. Nec enim aliter, aut regi civitas, aut declarari animi magnitudo potest.

4. Capessentibus autem remp. nihil minus, quam Philosophis (haud scio an magis etiam) et magnificentia, et despicientia adhibenda est rerum humanarum; quam saepe dico; et tranquillitas animi atque securitas: si quidem, nec anxii futuri sunt, et cum gravitate, constantiaque victuri, quae eo faciliora sunt Philosophis, quo minus parent multa in corum vita, quae fortuna feriat; et quo minus multis rebus egent; et quia, si quid adversi eveniat, tam graviter cadere non possunt, quo circa non sine causa maiores motus animorum concitantur: maioraque efficienda remp. gerentibus, quam quietis, quo magis his, et magnitudo animi est adhibenda, et vacuitas ab angoribus. Ad rem gerendam autem qui accedit, caveat, ne id modo consideret, quam illa res honesta sit; sed etiam, ut habeat esficiendi facultatem, in quo ipso considerandum est, ne aut temere desperet propter ignaviam, aut nimis confidat propter cupiditatem, in omnibus autem negotiis prius, quam aggrediare, adhibenda est praeparatio diligens.

IMITATIO.

Imitaberis, si ostendas viro religioso solitudinem potius, et vacationem ab omni cura, quam dominatum aliorum affectandumesse, quod si tamen rebus, inter suos, domiforisque cum

imperio administrandis idonei sunt, hanc non deberc curam subterfugere; anime tamen rerum simul humanarum despicientiam amplecti. Hoc in S. Ignatio Loiola factum praedicare etiam poteris.

V. Thesis. Vitam activam contemplativae praeferendam esse. Tyrius dissert. 5. Ab enumeratione partium.

I. In Exordio docet, neminem sua sorte contentum, aliena laudare, fastidire propria, per enumerationem partium.

II. Ad propositionem per transitionem veniens, quaerit, vitane activa hominum contemplativae Philosophorum praeferenda sit?

III. In confirmatione vitam activam pro se agentem introducit, idque per enumerationem omnium, qui Reipubl prosint, adversus Philosophorum contemplationem Reipubl inutilem.

2. Tribus illud similibus illustrat, navigantium, ubi omnibus collaborandum: corporis humani, in quo singulis membris sua sunt officia: aedificiorum, quae singuli lapides sustinent, et ubique, praecipuis (qualis, inter homines, sapiens est) deficientibus, praecipuam cladem docet sentiri.

3. Ratione idem probat, quia nulla illius sapientiae dignitas est, cuius nullus est fructus, quod variis comparationibus ostendit, tum similium, tum exemplorum, Phidiae. Nestoris, Ulyssis, Herculis, ac lovis.

4. Ratio altera est, quod in actione virtus consistat, quae pericura omnia superat. Ubi timidos refutat ex comparatione gubernatoris in navi, et in bello imperatoris, quorum est periculis non terreri; tum oppositione exemplorum, qua [orig: quâ] Epicuro Platonem, Xenophontem, Diogenem; Sardanapalo Cyrum et Ulyssem obicit.

I. Disficile est invenire vitam undequaque perfectam, sicut et hominem. Nullam enim facrle dixeris, cui non

aliquid ad perfectionem summam. Semperque ea potior dicenda est reliquis, cui quam minimum deest. Sic urbanorum felicitatem praedicat agricola, quod iucundum hilaremque vitam agant. Contra qui in concionibus et iudiciis versantur, magnaque in iis auctoritate pollent, fortem deplorant suam, nec aliud optant, quam ut cum rattris, et parvo aliquo surculo res sibi esse possit. Militem audics vitam pacificam laudibus in caelum efferre: eum contra qui bellum non expertus est, militarem admirari. Quod si Deus aliquis singulis vitam, quam agunt, praesentisque conditionis habitum (ut in scena fieri solet) exuat, quaeque nunc aliorum sunt pro iis inducat, nihilominus ipsi illi priora optabunt iterum, praesentia contra deplorabunt. Ita nihil est, quod facile probent homines, sed queruli semper et morosi vitam transigunt, net quae propria illis sors esse voluit, amplectuntur. Et vulgi quidem vota ac fastidia nihil esse referre (non magis, quam pecudum, aut brutorum mehercule) ipsos vero Philosophos merito accuses, ut infelices, qui cum nihil aliud iactent, quam prudentiam, recte vivendi modum, usumque rationis: nondum tamen sibitemperare possunt, quin secum partim, partim cum aliis rixentur, ac de vitae genere, quam ingressuri sunt, contendant.

Qui idem merito agere videntur, quod gubernatores solent, qui cum omnia, quae ad navigationem pertinent, diligenter praeparaverint, navem maximam, apparatum firmissimum, instrumentorum copiam, nautarum obsequium, accurratam artis peritiam, aptumque saburrae onus, in ipsa tamen navigatione errant, nec satis, quo eundum sit, inveniunt; cum multos quidem portus videant, nullum tamen certum.

II. Reliquos igitur cum sas vivendi ratione praetermittamus: quales sunt, qui in mediis voluptatibus liquescant, qui terram colunt, qui in mari errant, quo stipendia merent, qui in concionibus clamant, qui in iudiciis volutantur: Et ut in corporum certaminibus homines infirmi, et qui sola victoriae spe plus audent, quam oportet, cito deficiunt; at qui virtute fretus in certamen descendit, constanter perdurat, ac de victoria contendit, ita in hoc vitae certamine reliquos omnes eiectos esse a nobis.

et succubuisse putemus; solaque interea Contemplativa inter se vita et activa, tamquam aemuli duo, et qul de victoria contendere debeant, rationis armis in praesentia concurrant. Utra ergo prior in hoc iudicio nostro causam suam aget? Certe Activa, me iudice: vel quod praesentis animi sit, et confidentior, vel quo versari cum populo, meliusque vivere consuerit. Quam ita causam agere suam fingamus.

III. Si quis, ubi primum vitam hanc ingredimur singuli mortalium, quasi imperator urbis aut conditor, nascentes exciperet, qui pedem inferre portis non permitteret, nisi prius audiret enobis, quod vel opus, vel quam in commune Reip bonum utilitatem conferre possint singuli; architectos responsuros arbitror, suum esse, lapides componere; atque ex iis munimenta, quibus abuniuria aestus frigorisque tuti esse possint homines, exstruere, Textores licio, et subtegmine vestes contexere, quae simul tegant et exornent corpora. Faber lignarius aratrum se afferre dicet, aut grabatum, et si quid praeterea ab arte illius exspectatur. Ferrarius, quaecumque ex aere, autferro, tam belli quam pacis tempore fieri solent. Etiamilla quae voluptatis tantum causa fiunt, ut veri simile est, admittentur, Quo in genere pictores, statuariosque pono, quorum ars oculos oblectat. Quibus unguentarios adde, coquosque, et qui odores ac fumos venditant, tum quotquot, veltibiis, vel cantu, veltripudiis aurium voluptati student, Sed et aliquis, ut morionem, aliquis ut mirionem agat, advocabitur, alius ut verbis delectet, et sermonibus. Sicut Homerus in mediis quoque castris Nirei formae locum dedit. Adeo, ut nemo sine ulla, quod dici solet, symbola vitam hanc intret: qui aut usum aliquem, aut artem praebeat, aut voluptatem.

I. Esto. Quod ex omnibus opus Philosophi dicemus esse? Neque enim solum hunc sine utilitate ulla tamquam fucum intrasse, sed ut sociale animal, et qui ad communem vitam aliquid conferre possit, non minus, quam reliqui, omnibus notum est. Quam ergo dicemus in hac societate adferri a Philosopho symbolam, aut quo in ordine hunc virum ponemus? An inter operarios cum Tuchio, aut coquos cum Mithaeco, aut miriones cum Phrynione,

aut ridiculos cum Philippo, aut populi Principes cum Cleone? solusne hic sine tribu, lareque, quod dici solet, vagabitur? habet certe et ille opus suum; quod tamen sit ignoro. Si ex ipso quaeras: otium dicet ago, solusque mecum rerum naturam contemplor, multaque varietate me pasco.

2. Nae tu beatus es, cum hoc otio tuo, mihomo: siquidem si navem conscendises, ut video, non tantum non gubernatoris, sed neremigis quidem fungi velles munere. imo nec iuvare eos, qui discurrunt, et aliquid ad salutem navis conferunt, nec saltem agiles vectores imitari, qui, quamvis nautae non sint, interdum tamen aut rudentem tangunt, aut si magna sit tranquillitas, remum in manus sumunt. Sed in eorum numero; qui sine ullo usu iacent, et vehuntur, nihil aliud, quam podus, quod dici solet, navis. Nisi forte existimes, minus auxilio egere urbem in terra, ut esse salva possit, quam navem in mari. Multo magis illa in terra, ut arbitror; in qua pauci sunt, qui aliquid agunt, cum sarcina sit maxima. Adde quod urbs sit constitutio quaedam, quae e diversorum subsidiis composita et conslata est, sicut corporis necessitas diversis partibus eget, quae dum singulae aliquid ad obsequium totius conferunt, totum servatur. Sustinent pedes, operantur manus, vident oculi, audiunt aures atqueita deinceps, ne simproli xior. Iam ponamus a Phrygio illo fabulatore fingi fabulam, in qua introducantur pedes, qui reliquis corporis partibus succenseant, negentque se labore suppeditare amplius, aut tanto oneri diutius ferendo esse, sed otiari imposterum velle. Dentes vicissim, cibum qui tantae sufficiat turbae, molere se et praeparare posse. Atque ita singulae incipiant, neglecto opere suo, contemplationi vacare. Quem alium fabulae finem exspectas, quam ut homo moriatur. Eodem modo in Reipublicae corpore agitur. In quo si singuli, taedio laboris, nihil reliquis suppeditent, sed abrupta societate quisque otiariincipiat, quid obstabit, quo minus pereat corpustotum, et dissolvatur. An arbitratis sola aedificia quamdiu inter se cohaerent lapides, vincta manere et consistere, sinminimum e tota compage tollas, tota dissolvi: universae vero vitae salutem non ex aptainterse partium commissione pendere? Praeterea si alii

cessare incipiant, nemo adhuc sentit; sicut Thersites die scessu suo e castris Graecos non turbasset: achilles contra, dum irascitur, dum in tentorio suo quiescit, dum otio, dum cithara, et cantu animum oblectat suum, plurimis malis exercitum implevit. Cuius enim iuvare potest praesentia, illius nocere necessario debet absentia. Quis autem ille est, quem contemplari, quem veritati operam dare, quem otiari debere dicis, nisi vir prudens et sapiens? Quid ergo? Num in navi, qui optime gubernat, locum suum aliis cedit, qui minime possunt? aut Imperator exercitus imperium suum tradit iis, qui imperare nesciunt?

3. Praeterea non possum videre, quid omnino minus cum gloria ac dignitate sit coniunctum, quam ut veritatem aliquis cognoscat, sterilemque in animo suo Thesaurum, inertem, atque infoe cundum colligat, qui neque ipsi, neque alii cuiquam prodesse possit. Nisi forte auditus pulcher videtur tibi, ut audiastantum, non ut concentum aliquem percipias: aut visus, ut videas tantum, non ut solis lumen aspicias; aut divitiae, licet apud aliquem sine ullo usu in terra defossae iaceant. Eodem modo scientiae, ne singula commemorem, quis usus esse potest, nisi exerceamus, in quibus prodest scientia. Quid enim medico cum scientia, nisi ex prae scripto eius recte valeat? Quid Phidiae cum arte sua, nisi ebori eam admoveat, et auro? sapiens introducitur ab Homero Nestor: vide tamen effectum illius sapientiae. Conservationem, dico, exercitus, pacem Reip liberorum obsequium, populi virtutem. Sapiens Ulysses: sed opera eius video terra marique gesta.

Multorum mores populorum vidit et urbes,
Ipse suam servans animam reditumque suorum.

Sapiens et Hercules; non sibi tamen; sed ut per terras omnes et maria sapientiam suam diffunderet. Hic enim est, qui tot feras sustulit, Tyrannos mofficio continuit, servientibus libertatem peperit, liberis leges tulit, iustitiam confirmavit, statuta sanciit: qui denique veritatem in verbis, in agendo regiam viam secutus est. Quod si procul a societate hominum vitam ducere, siotiari, si sapientiam tranquillam sequi maluisset Hercules, pro Hercule

revera Sophista suisset, nec quisquam cum Iovis filium dicere ausus esset. Quia necipse Iupiter otiatur. Nam cum co et moveri caelum, et nutrire terra, et fluere fluvii, et aquae in marelabi, et vices suas mutare anni tempestates desinerent. nec Parcae denique munus suum partisi, nec Musaecanere pergerent. Ceffaret et virtus hominum, et vita reliquorum animalium, et fructuum fecunditas Totum de. nique universum hoc in se abire denuo et confundi in ciperet. Nunc vero administratio Iovis indefessa, perpetua, ac vigilantissima cum sit, ne unquam deficiat, aut ab opere suo recedat, perpetuae quoque conservationis rebus creatis causa est. Hoc est, cur bonos reges Iovique quam simillimos mo. neat insomnis Iupiter.

Turpe viro totam prudenti stertere noctem,
Cui populi commissa salus, et munera tanta.

Haec cum videat Philbsophus, nec Iovem tamen, nec Herculem, nec Reges bonos imitabitur? sed vitam potius ho. minis in solitudine nati, desertam, a so cietate alienam ducet; vitam Cyclopum, nonhominum. His tamen ipsis, cum terra, ut Poeta ait, triticum ferret, hordeumqurue.

Nihilominus singuli uxoribus suis, et liberis leges dictabant, necnihil erat, quod agerentl Nihil enim omnino agere, cui conveniat, nisi mortuo?

4. Quod si actio cum virtute coniuncta non esset, praestaret iurtutem sequi; actionem omittere: at si contra virtus non in verbis, sed in opere, atque in actione, quae societatem humanam respicit, atque vitae ciulhsusu consistit, haee potissimum sequenda sunt, cum quibu ipsa quoque virtus habere possit.

Nisi quis athletam laudet, qui ante sudorem coronam postularer. Atqui. dices, eum, qui in Reipublicae administratione versatur, periculum sequitur, damna, insidiae, invidia, exilium, mors et infamia. Quid si cogitare codem modo gubernator incipiat, infidam esse, plen amque periculorum navigationem, et laborum: multa esse incerta in ea, tempestatem undique imminere et ventos. Quid si cogitare eodem

modo dux belli incipiar; ambiguos esse belli exitus, periculum aequum utrique, discrimina maxima esse in proximo, vicinam mortem. Haec siilli cogitent, quicquam obstabit, quo minus nemo in mari naviget, libertatem suam, ne per somnium quidem, Imperatorum penuria vulgus tueatur: omnes denique vitam lumbricis similem, timidam, inertemque inter metus, transigant? Sardanapalivitam dicis, Epicuri vitam narras. Opponamushicalios, Sardanapalo quidem Cyrum, Persam Assyrio: qui cum otiose posser tranquilleque vivere, laborarc tamen maluit, expeditioncs suscipere, sitire saepe, saepe esurire, nec ullis, aut noctu, aut iaterdiu temperare molestiis, quo Pessas suos liberaret. Oppone et Epicuro multos alios. Graeco Graecos. Ex Academia Platovem, e castris Xenophontem, e ponto Diogenem, Plato unius amici pauperis causa, qui in exlum coniectus erat, tantum tamque potens regnum adortus est; neque terram ullam, aut mare peragrare dubitavit; non iram tyrauni, aut exilium, non pericula ulla metuit, ut vel tantillum praeter Philosophi officium faceret. Cum tamen in Academia sua contemplari, et veritatis studio sese explere poslet. Xenophontem ex longo otio, rerumque contemplatione ad militiam, munusque Imperatorium, et conservanda tot Graecorum milia, vocat Proxenus, cmittit Apollo, et cum Apolline Socrates. nam, de instituto Diogenis, quid necesse est dicere, qui relicto socie suc, vicinas gentes adiit, non segnis, me Hercules, aut ignavus morum inspector, sed qualis Ulysses ille:

Nam quemcumque virum Regem de stirpe videret.
Lenibus bunc verbis adstans retinebat euntem:
Quem vero e populo clam antem et vana moventem,
Hunc sceptro percussit.

Adeo ut nec sibi ipse parceret, sed plecteret, cum necesse cssct, multasqurue cxhibcrcr molestias.

Sese etiam crebro percussit vulnere multo,
Iniecitque humeris pannosum fortis amictum.

IMITATIO.

Proxime imitaberis si vel Religiosorum illorum vitam, quae vitam activam contemplationi miscet, ceteris praeferas, vel glorio sius asseras bellafeliciter gerere, quam scribere, vel illorum explodas haereticorum sententiam, qui sola fide hominem coram Deo asserunt iustificari, operibus tamquam mpuris et epprobrio dignis minime requisitis. Remotius imitaberis. si peregrinationem ad diversa orbis loca institutam, vitae solitariae inter familiares praeferas.

VI. Thesis. Consultiusne sit plures sibi parare amicos an abstinere? Laelius apud Ciceronem de amicitia.

I. Principio Graecorum sententiam rationesque proponit, qusbtu dissuadebant plurem amicitiam nisi utiles essent. Contra statuit in amicitia gratuita plurimum boni esse.

II. Probat et refutat Graecos 1. Ab adiunctis. Quia licet curae aliquid molestiaeque, suo in cultu, haberet amicitia; tamen iccirco non esset fagienda, cum omnis virtus curam molestiamque habeat.

Probat 2. A Causa. Quod, qui virtute delectatur, etiam amicitia, quae ex illa ortum habet, delectari debeat. bonienim benos ob similit udinem amare coguntur.

Probat 3. Ab attributis. Quodili, qui opxlenti simul, et virtute sunt praediti, plerumque et liberales sint. ideoque non colant propter indigentiam amicitids; licet utilitas ex amicitia sequi soleat.

3. A contrario, Quod siqui opulentorum absqve amicitiae vivant, id tyrannorum proprium viaeri, qui cum metuantur, non coluntur nisi ficta amicitia, ut Tarquinius expertus est. Quod si quis etiam potentium et divitum sint, negligentes amicitiae, eo quod utilitatem ex ea non sperent; hes illud, qued in viia pulcherrimum iucundissimumque sit, aliu levioribus fortunsbonis postponere.

Laelius ad Fannium et Scaevolam.

I. Qu busdam, quos audio sapientes habitos in Graecia, placuisse opinor mirabilia quaedam. (Sed nihil est, quodilh non persequantur suis argutis) partim fugiendas esse nimias amicitias, ne necesse sit, unum solicitum esse pro pluribus; satis superque esse sibi suarum cuiquererum curam; alienis nimis implicari molestum esse. Quam laxissimas habenas habere amictiae, quas vel adducas, cumvelis, vel remittas: caput enim esse ad bene bea eque vivendom secumtatem; qua [orig: quâ] frm non possit animas, si tamquam parturiat unus pro pluribus. Alios autem dicere, aiunt ctiam, multo inhumanius: quem locum breviter perstrinxipaulo ante: praesidiadiumentique causa, non benevolentiae, neque caritatis, amicitias esse experendas: itaque ut quisque minimum firmitatis habeat, mm mumque virium, ita amicitias appetere maxime. Ex eofieri, ut mulierculae magis amicitiarum praesidia quaerant, quam viri; et inopes, quam opulenti; et clamitosi, quam il, qui putantur beati. ô praeclaram saprentiam! solem enim e mundo tollere videntur, qui amicitiam e vita tollunt: qua nihil a Diis Immortalibus melius habemus, nihil iucundius.

II. Quae est enim ea securitas? specie quidem blanda, sed de re ipsa multis locis repudianda est. neque enim est consentaneum, ullamhonestam rem actionemve, ne solicitus sis, aut non suscipere, aut sulceptam deponere. Quodsi curam fugimus; virtus fugienda est; quae necesse est, ut cum aliqua cura ressibi contrarias aspernetur, atque oderit, ut bonitas malitiam, temperantia libidinem, ignaviam fortitudo. Itaque videas rebus iniustis iustos maxime dolere, imbecillibus fortes, flagitiosis modestos. Ergo hoc proprium est animi bene constituti, et laetari bonis rebus, et dolere contrariis. Quamobrem si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo exst rpatam humanitatem arbitremur: quae causa est, cur amicitiam funditus tollamus, e vita, ne aliquas propter eam sucipiamus molestias? quid enim interest, motu animi sublato, non dico inter pecudem et hominem, sedinter hominem, et saxum, aut truncum, aut quidvis generis eiusdem? Neque enim sunt isti audiendi, qui virtutem duram, et quasi ferream esse volunt: quae

quidem est tum multis in iebus, tum in amicitia tenera atque tractabili; ut et bonis amici quasi diffundatur, et incommodis contrahatur. Quamobrem angor iste, qui pro amico saepe capiendus est, non tantum valet, ut tollat evita amicitiam: non plus, quam ut virtutes. quia nonnullas curas et moiestias afferunt, repudientur.

2. Cum autem contrahat vitus amicitiam, ut supra dixi, si qua significatio virtutis eluceat, ad quam se similis animus applicet, et adiungat: id cum contingt, amor tibi cxoriatur necessecst. quid enim tam absurdum, quam delectari multis inan bus rebus, ut honore, ur gloria [orig: gloriâ], ur aedisicio, ut vestitu, cultuque corporis; animo autem virtute praedito, eo, qui vel amare, vel, ut ita dicam, redamari possit, non admodum delectari? nihil est enim remuneratione benevolentiae, nihil vicissitudine studiorum, officiorumque iucundius. Quod si etiam illud addimus (quod recte addi potest) nihil esse, quod ad se rem ullam tam alliciat, et contrahat, quam ad amicitiam similitudo: concedatur profecto verum esse, ur bonos boni diligant, adsciscantque sibi quasi propinquitate coniunctos, atque natura. Nihil est enim appetentius similium sui, nihil rapacius, quam natura. Quamobrem hoc quidem, Fanni et Scaevola, constat, ut opinor, bonis inter bonos quasi necessariam benevolentiam esse: qui et amicitiae fons a natura constitutus. Sed eadem bonitas etiam ad multitudinem pertinet. non est eniminhumana virtus, neque superba; quae etiam populos universos tueri, ei que optime consulere debeat: quod non facere profecto, si a car tate vulgi abhorreret.

3. Atque etiam mihi quidem videntur, qui utilitatis causa fingunt amicitias, amabilissimum nodum amicitiae tollere. non enim tam utilitas parta per amicum, quam amici amoripse delectat: rumqueillud fit, quod ab amico estprofectum, iu cundum, sicum amore, et studio est profctum: tantumque abest, ut amicitiae propter indigentiam colantur, ut ii, qui opibus, et copirs, maximeque virtute praediti, in qua plurimum est praesidu, minimealterius indigeant, et liberalissimi sint et beneficentissimi. Atque haud scio. anne opus sit qu dem, nihil unquam omnino deesse amicis. Ubi enim studia nostravigu ffent, si numquam studio, numquam consilio, numquam opera nostra, nec dominec militiae Scipio eguisset?

nonigitur utilitatem amicitia, led utilitas amicisiam secuta est. Non ergo erunt homines divitiis affluentes audiendi, si quando de amicitia, quam nec ratione habent cognitam, disputabunt. Nam quis est (pro [orig: prô] Deum fidem atque hominum!) qui velit. ut neque diligat quenquam, necipse ab ullo diligatur, circumfluere omnibus copiis, atque in omnium rerum abundantia vivere? haec enim est tyrannorum vita nimirum: in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis benevolentiae potest csse fiducia: omnia semper suspecta, atque solicita; nullus locus est amicitiae. Quis cnim aut eum diligat, quem metuit, aut cum a quo se metui putat? coluntur tamen simulatione amicitiae duntaxat adtempus. Quod si forte, ut sit plerumque, ceciderint; tum intelligitur, quam fuerint inopes amicorum Quod Tarquinium dixisse ferunt; tum. cum exulasset, se mtellexisse, quos fidos ami. cos habuisset, quosque infidos, cum iam neutris gratiam referre posset. Quamquam miror, in illa superbia, et importunitate si quenquam habere potuir. Atque ut huius, quem dixi, meres veros amicos parare non potuere: sic multorum opes praepotentium excludunt amicitias fideles, non enim sola ipsa fortuna coeca est. sedeos etiam plerumque efficit coecos, quos complexa est. Itaque ill efferuntur fastidio fere, et contumacia: neque qu dpiam insipientefortunato intolerabilius fieri potest. Atque hoc quidem vide. relicet, cos, qui antea commodis fuerunt moribus, imperio, potestate, prosperis rebus immutati, spernique abiis veteres amicitias, et indulgeri novis. Quid autem stultius, quam, ut plurimum copiis, facultatibus, opibus possint, cetera parare quae parant, pecuniam, equos, famulos, vestes egregias, vasa pretiosa; amicos non parare, optimam et pulcherrimam vitae, utita dicam, supel'ectilem? etenim cetera cumparant, cui parent, nesciunt. nec cuius causa laborent: ius enim est istorum quodque, qui vincit viribus: amicitiarum sua cuique permanet stabilis et certa possessio; ut etiamsi maneant, quae sunt et quasi dona fortunae; tamen vita inculta, et deserta ab am cis non possit csse iucunda.

IMITATIO.

Imitaberis, si in amicitiis diligendis lonatham in Davidenullam utilitatis propriae. sedtantum virtutis rationem babuisse sradas. Vel sietiam doceas, saenctos homines, Angelosque, tum ipsum etiam Christum, iure am andos ob insignem virtutem, et submissionem, qua nos, ut pares, suo amore dignantur, etc.

VII. Thesis. Solos sapientes, quisuis imperant cupiditatibus, liberos; ceteros omnes servos esse. Cicero Paradoxo. 5.

5. Servire quotquot potentioribus opum aut honoris studio addicuntur exemplo Crassi.

1. Lauderur vero hicimperator, aut etiam appelletur, aut hoc nomine dignus putetur; sed quomodo, aut cui tandem hic libero imperabit, qui non potest cupiditatibus suis imperare? refrenet primum libidines, spernat voluptates, iracund amteneat, cocrceat avaritiam, ceteras animi labes repellat: tum incipiat aliis imperare, cum ipse improbissimis Dominis, dedecori, ac turpitudini parere [orig: parêre] desierit, dum quidem his oboediet, non modo Imperator, sed liber habendus omnino non erit.

2. Praeclare enim hoc usurpatum a doctissimis, quorune auctoritate non uterer, si mihi apud aliquos agrestes haec habenda esset oratio: cum vero apud prudentissimos loquar, quibus haec inaudita non sunt: cur ego simulcm, me, si quid in his studiis operae posuerim, perdidisse? Dictum est igitur ab eruditissimis viris, nisi sapientem liberum esse neminem. Quid est cnim libertas? potestas vivendi, ut velis. Quis

igitur vivit, ut vult, qui recta sequitur, qui gaudet officio, cui vivendi via considerata, atque provisa est? qui legibus non propter metum parit, sed eas sequitur, atque colit, quia id salutare maxime esse iudicat: qui nihil dict, nihil facit, nihil cogitat denique, nisi libenter, aclibere? cuius omnia consilia, resque omnes, quas gerit, ab ipso proficiscuntur, eodemque referuntur: nec est ulla res, quae plus apud eum polleat, quam ipsius voluntas atque iudicium: cui quidem etiam, quae vim habere maximam dicitur, Fortunaipsa cedit: quae, sicut sapiens Poeta dixit, suis ea cuique fingitur moribus. Soliigitur hoc contingit sapienti, ut nihil faciat invitus: nihil dolens, nihil coactus, quod etsi ita esse, pluribus verbis disserendum est: illud tamenbrevi conficiendum est, nisi qui ita sit affectus, csse liberum neminem.

3. Igirur omnesimprobi, servi, ne hoc tam re est, quam dicto inopinatum atque mieabile, non cnim ita dicunt, eos esse fervos, ut mancipia, quae sunt dominorum facta nexu, aut aliquo iure civili: sed si servitus sit, sicut est, oboedientia fracti animi, et obiecti, et arbitrio carentissuo, quis neget omnes leves, omnes denique improbos esse servos? An ille mihi hber videatur, cuimulier imperat? cuileges imponit, praescribit, iubet, vetat, quod videtur? qui nih limperanti negare potest, nihil recusare audet? poscit, dandum est: vocat, veniendum: ei cit, abeundum; minatur, extimescendum. Ego lstum non modo servem, sed nequissimum servum, etiamsi ampl ssima famiha natus sit, appellandumputo,

4. Atque ut in magna familia, sunt alii leutiores, ut sibi videntur, servi, sed tamen servi atrienses. Sic paristultitia sunt, quos signa, quostabulae, quos caelatum argentum, quos Corinthia opera quos aedificia magnisican mio opere delectant, Ex summisinquiunt, civitatis principes sumus. Vos vero ne conservorum quidem vestrorum principes estis, Sedut infamilia, quitractantista, quitergunt, qui verrunr, qui spargunt, hoaest ssimum locum servitutis te. nente: sie in civicate, qui se isfarum rerum cupiditaubus dederunt, ipsius civi: atis locum pene infimum obtinent. Magna, inquis, bella gessi: magnis impetiis, et provinciis praefui. Gere igitur laude dignum. Actaeonis tabula te stppidum detinet, aut signum aliquod Polycleti, Omitto.

unde sustuleris, et quomodo habeas, intuentemte, admirantem, clamorestollentem cum video: servum te esse ineptiarum omnium iudico, Nonne igitur sunt illa festiva? sunt, nam nos quoque oculos eruditos habemus. Sed obsecro te, ita venusta habeantarista, nen ut vinculavirorum sint, sed ut oblectamenta puerorum. Quid enim censes? si L Mummius ahquem istorum videret Mall onem Corinthium cupidiffime tractantem, cum ipse totam Corinthum conternpsisiet: utrumillum civem excellentem, anatriensem diligentem putaret? Reviviscat M. Curius, aut eorum aliquis, quorum in villa ac domo nihil splendidum, mhilornatum fuit, praeter ipsos: et videat al quem summis populibeneficiis usum, barbatulos mullulos exceptantem de piscina, et pertractantem, et muraenarum copia gloriantem: nonne hunc hominem ira fervum iudicet, ut ne in familia quidem dignum maiore ahquo negotio putet?

5. An eorum servitus dubis est, qui cupiditate peculii nullam cenditionem recusant durissimae servitutis? Haereditatis spes quid iniquitatis in serviendo non suscepit? quem nutum locupletis orbisenis non observat? loquitur ad voluntatem: quicquid denun iatum sit, facit: assentatur, assidet, miratur. Quid horum est liberi? quid denique non servi inertis? Quid? iam illa cupiditas, quae videtur esse liberior honoris, imperii, provinciarum, quam dura est domina! quam imperiosa! quam vehemens! Cerhego, homini non probatissimo, servire res coegit eos, qui amplissim: videbantur: mittere munera, noctu venire domum ad eum, precari, denique supplicare. Quae servitus est. si haec libertas aestimari potest? quid? cum cupiditatum dominatus excrslit, et alius est Dominus exortus ex conscientia peccatorum, timor? quam est illa misera, quam dura servitus! adolescentibus paulo loquacioribus est serviendum: omnes, qui aliquid scire videntur, tamquam domini, timentur. Iudex vero quantum habet dominatum? quo timore nocentes afficit? an non est omnis metus, servitus? Quid valerilla eloquenussimi viri, L Crassi, copiosa magis, qeam sapiens oratio? Eripe nos ex servitute. Quae ista servitus, tam claro homini, tamque nobili? Omnis animi debilitari, et humilis, et fracti umiditas, servitusest. Nolite sinere no. cuiquam servire. In libertatem vind cari vult? minime.

Quid enim adiungit? Nisi vobis universis. Dominum mutare, non liber esse vult. Quibus et possumus et debemus. Nos vero, siquidem animo excelso, et alto, et virtutibus exaggerato sumus, nec debemus, nec possumus. Tu posse te dicito, quandoquidem potes: debere ne dixeris: quoniam nihil quisquam debet, nisi quod est turpe non reddere. Sed haec hactenus. Ille videat, quomodo Imperator esse possit: cum eum ne liberum quidem esse ratio, et veritas ipsa convincat.

IMITATIO.

In hac materia imitando facile ill am ornabis sententiam quod servire Deo, regnare sit; regnare in mundo ser vire.

VIII. Thesis. An mors acerba senibus videri debeat? Cicero in Catone Mai. A comparatione cum iuvenibus, causisque et adiunctis.

Principio tradit senectutem non iccirco tristem esse, quod mors illi propinqua sit.

Probat 1. Quia et adolescentibus dape moriendum. hoc miserioribus, quod mors illis incerta fuerit.

2. Quod iu venes sperant, ut diu possint vivere (quamquam nihil in hac vit a sit diu) hoc iam senes possident.

3. Quod senes pene fabulam vitae peregerint, et tamquam in exacto anno iam fructus laboris colligant.

4. Quod iu venes repugnante natura saepe, senes quasi poma natura. sponte e vita discedant.

5. Quod senes mortis contemptuplerumque fortiori sint animo, ut Solon apud Pisistratum.

Docet 6. Meditatione mortis candem minus nobis molestam accidere, quod non senum tantum, sed et iuvenum exemplo docet.

7. Cum nulla aetas praeteritae aetatis desiderio tangatur, cur idfaciat senex, praesertim cum vitae iam immertali sit propior.

10. Quivis sapiens libenter moritur, et nolit cum Pelia ad primam aetatem recoqui, cum ex hac vita tamquam hospitio transeamus.

11. Concludit iure gaudendum, cum charissimis clarissimisque viris in altera vita sociemus.

Cato senex ad Scipionem et Laelium adolescentes.

Causa quae maxime angere, atque solicitam habere nostram aetatem videtur, est appropinquatio mortis, quae certe a senecture non potest long e abesse.

1. O miserum senem, qui mortem contemnendam esse in tam longa aetate non viderit! quae aut plane negligenda est. si omnino exstinguit animum; aut etiam optanda, si aliquo eum deducit, ubi sit futurus aetemus. Atqui tertium certe nihil inveniri potest. Quid igitur timeam, si aut non miser post mortem, aut beatus etiam fururus sum? Quamquam quis et tam stultus, quamvis sit adolescens, cui sit exploratum, se ad vesperum esse victurum? quin etiam aetas illa multo plures, quam nostra, mortis casus habet: facilius in morbos incidunt adolescentes: gravius aegrotant: tristius curantur: itaque perpauci veniunt ad senectutem. Quod ni itae accideret, melius et prudentius viveretur. mens enim, et ratio, et consilium in senibus est: qui si nulli fuissent, nullae omnino civitates essent.

2. Sed redeo ad mortem impendentem. Quod illud est crimen senectutis, cum illud videatis cum adolescentia esse commune. Sensi ego tum in optimo filio meo. tum in exspectatis ad amplissimam dignitatem fratribus tuis. Scipio, omni aetati mortem esse communem. At sperat adolescens diu se esse victurum; quod sperare idem senex non potest. Insipienter sperat: quid enim stultius, quam incerta pro certis habere, falsa pro veris? At senex ne quod speret quidem habet. Est eo meliore conditione, quam adolescens; cum id quod speret ille, hic iam consecutus est.

ille vule diu vivere, hic diu vixit. Quamquam, ô Diiboni, quid est in hominis vita diu? da enim supremum tempus, exspectemus Tartessiorum Regis aetatem. Fuit enim, ut scriptum video, Arganthomus quidam Gadibus, qui octoginta regnavit annos, centum et viginti vixit. Sed mihi ne diuturnum quidem quequam videtur. in quo est aliquid extremum, cum enim id advenit, tunc illud quod praeteriit, effluxit; tantum manet id, quod virtute et recte factis sis consecutus: Horae quidem cedunt, et dies, et menses, et anni; nec praeteritum tempus unquam revertitur; nec quid sequatur sciri po: est.

3. Quod cuique temporis ad vivendum datur, eo debet esse contentus. ne que enim histrioni, ut placeat, peragenda fabula est, modo, in quocumque fueritactu, probetur: neque sapienti usque ad. plaudite, veniendum. breve enim tempus aetatis satis est longum ad bene honesteque vivendum. Sin pro esseris longius: non magis dolendum est, quam agricolae dolent, praeterita verni temporis suavitate, aestatem, autumnumque venisse. ver enim, tamquam adolescentia, significat ostenditque vitae fructus futuros: reliqua tempora de metendis fructibus, et percipiendis accommodata sunt. Fructus autem senectutis est, ut saepe dixi, ante partorum bonorum memoria et copia.

4. Omnia vero, quae secundum naturam fiunt, sunt habenda in bonis. Quid aut em est tam secundum naturam, quam senibus emori? quod idem contingit adolescentibus, adversante et repugnante natura. Itaque adolescentes sic mihi mori videntur, ut cum aquae multitudine flammae vis opprimitur; senes autem, sicut cum sua sponte, nulla adhibita vi, consumptus ignis exstinguitur. Et quasi poma ex arboribus, si cruda sunt, vi avelluntur; si matura et cocta, decidunt: sic vitam adolescentibus vis aufert, senibus maturitas: quae mihi quidem tam iucunda est, ut quo propius ad mortem accedam quasi terram videre videar, aliquandoque in portum, ex longa navigatione, esse venturus.

5. Senectutis autem nullus certus est terminus. recteque in ea vivitur, quoad munus officii exsequi, et tueri possis, et tamen mortem contemnere. Ex quo fit, ut animosior etiam senectus sit, quam adolescentia, et fortior. Hoc illud est, quod Pisistrato tyranno, a Solone responsum est,

cum illi quaerenti, qua tandem spefretus, sibi tam audacter obsisteret, respondisse dicitur, senecture. Sed vivendi finis est optimus, cum integra mente, certisque sensibus, opus ipsa suum eadem, quae coagmentavit, natura, dissolvit. Ut navem, ut aedificium idem destruit facillime, qui construxit: sic hominem eadem optime, quae conglutinavit, natura dissolvit, nam omnis conglutinario recens aegre, inveterata facile divellitur. Ita fit, ut illud breve vitae reliquum, tam avide appetendum senibus, nec sine causa deserendum sit. Vetat Pythagoras, iniussu Imperatoris, id est, Dei, de praesidio, et statione vitae decedere. Soloni quidem sapientis elogium est, quo senegat velle suam mortem dolore amicorum et lamentis vacare. vult credo se esse carum suis, sed haud scio, an melius Ennius:

6. Iam, sensus moriendi, si quis porest esse, is ad exiguum tempus durat, praesertim seni: post mortem quidem sensus, aut optandus, aut nullus est. Sed hoc meditatum ab adolescentia debet esse, mortem ut negl gamus: sine qua meditatione tranquillo esse animo nemo potest; moriendum enim certe est, et id, incertum, an eo ipso die. Mortem igitur omnibus horis impendentem times, qui poteris animo consistere? de qua non ita longa disputatione opus esse videtur, cum recordarer non L Brutum, qui in liberanda patria est interfectus: non duos Decios, qui ad voluntariam mortem cursum equorum incitaverunt; non M. Atilium, qui ad supplicium est profectus, ut fidem hosti datam conservaret; non duos Scipiones, qui iter Poenis, vel corporibus suis obstruere voluerunt; non avum L Paullum, qui morte sua [orig: suâ] luit collegae in Cannensi ignominia temeritatem; non M. Marcellum, cuius interitum ne crudelissimus quidem hostis, honore sepulturae carere passus est; sed legiones nostras, quod scripsi in Originibus, in eum saepe locum profectas, alacri animo erecto, unde esse numquam redituras arbitrarentur. Quod igitur adolescentes, et ti quidem non solum indocti, sed etiam docti Rustici contemnunt, id docti senes extimescent?

7. Omnino, ut mihi quidem videtur, rerum omnium satietas vita facit satietatem. Sunt pueritiae certa studia: num igitur ea desiderant adolescentes? sunt et ineuntis adolescentiae: num ea iam constans requirit aetas, quae media dicitur? sunt etiam eius aetatis: ne ea quidem a senectute quaeruntur. Sunt extrema quaedam studia senectutis. Ergo, ut superiorum aetatum studia occidunt, sic occidunt etiam senectutis. quod cum venit, satietas vitae tempus maturum mortis affert. Equidem non video, cur, quid ipse sentiam de morte, non audeam dicere. quod eo melius mihi cernere videor, quod ab ea propius absum. Ego vestros Patres, Publi Scipio, tuque Cai Laeli, viros clarissimos, mihi amicissimos, vivere arbitror, et eam quidem vitam, quae est vita numeranda nam, dum sumus in his conclusi compagibus corporis munere quodam necessitatis, et gravi opere perfungimur.

8. Est enim caelestis animus, ex altissimo domicilio depressus, et quasi demersus in terram, locum divinae naturae, aeternitatique contrariam. Sed credo Deos immortales sparsisse animos in corpora humana, ut essent, qui terras tuerentur, quique caelestium ordinem contemplarentur, imitarentur eum vitae modo, atque constantia. Nec me solum ratio ac disputatio impulit, ut ita crederem, sed nobilitas etiam summorum Philosophorum, et auctoritas. Audiebam Pythagoram, Pythagoreosque incolas pene nostros, qui essent stalici Philosophi quondam nominati, numquam dubitasse, quin ex universa mente divina deliba. tos animos haberemus. Demonstrabantur mihi praeterea, quae Socrates supremo vitae die de immortalitate animorum disseruisset, is, qui esset sapientissimus Oraculo Apollinis iudicatus. Quid multa? sic mihi persuasi, sic sentio: cum tanta celeritas sit animorum, tanta memoria praeteritorum, futurorumque prudentia, tot artes, tot scientiae, tot inventa, non posse eam naturam, quae res eas contineat, esse mortalem: cumque animus agitetur. nec principium motus habeat, quia ipse se moveat, nec finem quidem habiturum esse motus sui, quia numquam se ipse sit relicturus: et, cum simplex animi sit natura, neque habeat in se quidquam admistum, dispar sui atque dilsimile, non posse cum divid: quod si non possit, non posse interite.

9. Nemo unquam mihi Scipio persuadebit, aut Pattem tuum Paullum, aut duos avos, Paullum et Africanum, aut Africani Patrem, aut patruum, aut multos praestantes viros, quos enumerare non est necesse, tanta esse conatos, quae ad posteritatis memoriam pertinerent, nisi animo cernerent, posteritatem ad se pertinere. An censes (ut de me ipso aliquid more senum gloriet) me tantos labores, diurnos, nocturnosque domi, militiaeque suscepturum fuisse, si iisdem finibus gloriam meam, quibus vitam, essem terminaturus? nonne melius multo suisset, otiosam aetatem et quietam, sine ullo labore, aut contentione, traducere? sed nescio quo modo animus erigens se posteritatem semper ita prospiciebat, quasi cum excessisset e vita, tum denique victurus esset quod quidem ni ita se haberet, ut animi immortales essent: haud optimi cuiusque animus maxime ad immortalitatis gloriam niteretur.

10. Quid, quod sapientissimus quisque aequissimo animo morictur, stultissimus iniquissimo? non vobis videtur animus, is qui plus cernat, et longius, videre fe ad meliora proficisci; ille autem, cuius obtusior sit acies, non videre? Equidem efferor studio patres vestros, quos colui et delcxi, videndi. Neque vero eos solum convenire auco, quos ipse cognovi, sed illos etiam, de quibus audivi, et legi, et ipse conscripsi. Quo quidem me proficiscentem haud sane, quis facile retraxerit, nec tamquam Peliam recoxerit, quod si quis Deus mihi largiatur, ut ex hac aetate repuerascam, et in cunis vagiam: valde recusem. Nec vero velim quasi decurso spatio, ad carceres a calce revocari. Quid enim habet vita commodi? quid non potius laboris? sed habeat sane: habet certetamen, aut satietatem, et modum. Non libet enim mihi deplorare vitam, quod multi. et ii docti, saepe fecerunt. nec me vixisse paenitet: quoniam ita vixi, ut non frustra me natum existimem. Et ex vita ista discedo, tamquam ex domo. Commorandi enim natura diversorium nobis dedit, non habitandilocum.

21. O praeclarum diem, cum ad illud divinorum animorum concilium caetumque proficiscar; cumque ex hac turba, et colluvione discedam! proficiscar enim non ad eos solum viros, de quibus ante dixi, veium etiam ad

Catonem meum: quo nemo vir melior natus est, nemo vir melior natus est, nemo pietate praestantior: cuius a me corpus crematum est; quod contra decuit ab illo meum: animus vero non me deserens, sed respectans in ea profecto loca discessit, quo mihi ipsi cernebat esse veniendum. Quem ego meum casum fortiter ferre visus sum; non quo aequo animo ferrem; sed me ipse consolabar, existimans non longinquum inter nos digressum, et discessum fore.

IMITATIO.

Praeclara et Christiano digna homine dissertatio hac servire viris fortibus et Martyribus ad generosum mortis contemptum, alteriusque etiam vitae desiderium poterit. Tum etiam cateris ad ferenda huius vita incommoda immortali fine vitaque claudenda.

CAPUT XIX. De Thesibus per locos argumentorum extrinsecos, maiori studio ornatuque excultis.

UT in locis communibus, ita in Thesibus quoque utrorum locorum usus est, atque in his quidem tanto frequentior illustriorque, quanto rectius in ambiguis politicisque, aut ethicis eriam rebus ab usu atque experientia exempla deducuntur. Has igitur Theses, quae illis porissimum locis exponerentur, seorsum dare placuit. Ne sine observato locorum ad inventionem spectantium discrimine, a lectoribus acciperentur.

I. Thesis. Acontrarii inductione ingeniose probata. Socrates accusatus se recte non defendit. Tyrius dissert. 39.

1. Factum Atheniensium exponitur, qui Socratem damnarunt, ultro ad mortem concedentem.

2. Fingitur, Socratem se per defensionem opposuisse, atque hoc philosopho indignum ostenditur futurum fuisse, apud tales Iudices, iniquos et imperitos.

Socratem Philosophum Melitus Athenis reum fecit, Anytus stitit Iudici. Lyco accusavit, damnarunt Athenienses, vinxerunt undecimviri, interfecit tortor. Ille tamen et Melitum, qui intendit, et Anytum, qui detulit litem, et Lyconem, qui proposuit, audacter contempsit. Sed et decretum Atheniensium decreto suo et mulctam mulcta elisit. Ille et undecimviris cum vinciretur, corpus (minus enim unius, quam plurimorum potuit) praebuit: animam vero neutiquam, quae sola omnibus erat Atheniensibus superior. Ille nec to tori indignari potuit, nec venenum difficulter admisit: cumque invito damnaretur populo, ipse non invitus decessit. Quae quidem ex eo patent, quod cum mulcta [orig: mulctâ] redimere litem potuerit, aut clam effugere, mortem praetulit. Paulo vero iuvito ad id factum esse, vel ex eo compertum est, quod factum damnarunt protinus. Quo quid evenire iudicibus potest stultius.

2. vin' igitur ulterius videamus, rectene id a Socrate factum sit, an secus? quid si igitur ad nos veniret aliquis, qui narraret, Athenis fuisse hominem, aetate provectum, professione Philosophum, fortuna [orig: fortunâ] pauperem, indole eximium, eloquentia [orig: eloquentiâ] magnum, mentis acumine maiorem, vigilem, sobrium, qui nec temere quicquam egisser, nec verbum ullum effutisset: eundem postquam diu inter homines vixisset, nec ullus esset in tota Graecia indolis homo eximiae, quem non in admirationem rapuisset sui, sicut e Diis ipsum A pollinem, tamen cum invidia paulatim et indignatione, coque quo pleraque mortalium gens laborat

honestatis odio, multi in eum insurgerent, ex theatro Aristophanes, e Sophistis Anytus, e Sycophantis Melitus, ex Oratoribus Lyco, quorum hic in Comoedia tangebat hominem, ille litem intendebat, tertius nomen deferebat, quartus accusabat, reliqui omnes iudicabant: hic ita se gessit, ut primo in Aristophanem inveheretur, mediaque in Atheniensium Urbe ipsis Dionysiis, ebriis adhuc iudicibus, comicis contra convitiis hominem proscinderet. Illinc in iudicium se contulit, ubi verbis cum adversariis velitatus est, prolixaque oratione causam suam ea egit arte, quae non difficulter a calumniis iudicum averteret animos. Nam et ad captandam curiae benevolentiam exordia direxit, et fidem faciendam narrationes, signis vero argumentisque, et similibus rationibus, quod vellet, demonstravit. Testes etiam opulentissimos. quorum res fidesque spectata esset iudicibus, in medium adduxit: tum suppliciis, precibus, obsecrationibus orationem conclusit, neque non lacrimas, sicubi esset opus, effudit. Xantippen postremo eiulantem adduxit, quae infantes iudicibus vagientes ostenderet. Quibus omnibus cum animos coronae tractaret, miserti absolverunt hominem ac dimiserunt. Praeclarum Hercules Victorem! Recta videlicet illinc in Lyceum, aut Academiam, reliquosque Philosophorum hortos, laeto hilarique se contulisset vultu: non secus, quam ex hiberna tempestate redeunt superstites. Quomodo autem ferre hunc viri reditum, philosophia potuisset? Non magis quam Athletam sine sudore, sine pulvere, sine ictibus, aut vulnere e stadio cum corona, redeuntem, nec ullum pulchrae virtutis prae se vestigium ferentem, unguento tamen delibutum, palaestrae praefectus. Quare iis autem Atheniensibus causam probare suam conatus esset Socrates? tamquam iudicibus? at iniusti erant. Tamquam vitis bonis? at improbi erant. Tamquam prudentibus? at dementes erant. Tamquam benevolis? at succensebant Socrati. Tamquam similibus? at dissimillimi erant. Tamquam melioribus? at deteriores erant. Tamquam deterioribus? at quando unquam deteriori causam suam probare conatus est melior? Quid autem pro se tulisset? Philosophum se negasset? mentitus esset. Philosophum se confessus esset? Hoc ipsum erat. cur succenserent. Sed ponamus nihil horum ab co

dicendum fuisse, sed diluendum solummodo crimen. Falsum esse nempe, quod aut iuventutem corrumperet, aut Deos nevos induceret. At quis imperito artis ea persuadeat, quaesine arte ea, cognosci non possunt? Unde etiam ea Atheniensibus peritia, ut quae sit corruptela iuventutis, quae virtus, possint assequi? Quis sit Deus, quo pacto colendus? Nec enim curant mille illi iudices, quos faba creavit: nihil de his Solon scripsit, nihil de his venerandae illae Draconis praecepere [orig: praecepêre] leges. Sed in ius vocare, deferre, accusare, rationem facti exposcere, iuramentum calumniae exigere. aut praestare, aliaque eiusmodi, haec sunt, de quibus curia, quam ibi Heliaeam dicunt, pronuntiat.

IMITATIO.

Laus hic Christiano in Martyrum constantia extollendae campus imitandi patet; si vel Martyrem Ignatium, vel Laurentium, vel D.Catharinam philosophiae, et eloquentiae instructam artibus, fortitudinis tamen gloria potissimum eminentem, exornes.

II. Thesis. Sitne Senectus ob virium imbecillitatem aspernanda? Cicero in Catone Mai. A comparatione et adiunctis.

Probat 1. Quid laudabilius putat ingenio excellere, cum Pythagora, quam cum Pontio et Milone viribus. Quamquam et vires exercitatione, et temperantia ad senium produci possint, ut Rex Massanissa Sapionis quondam hospes fecit.

Prob. 2. Quod vires magnae ad senum officia non requirantur, et si prorsus imbecillae sint, naturae etiam in adolescentibus, non solius aetatis vitium esse.

3. Docet, Senectutis defectum, moderanda vivendi ratione, ne succumbat corpus, et honesta mentis exercitatione, ne languescat animus, corrigi posse, quod Appium, licet caecum, se vero etiam iucunda studior um pertractatione, facere asserit.

Cato senex ad Scipionem et Laelium adolescentes.

Numquam sum assensus illi veteri laudatoque proverbio; quod monet, mature fieri senem, si diu velis senex esse. Ego vero me minus diu senem esse mallem, quam esse senem. antequam essem. Itaque nemo adhuc convenire me potuit, quin fuerim occupatus.

At minus habeo virium, quam vestrum utervis. Necvos quidem T.Pontii Centurionis vires habetis. num iccirco est ille praestantior? moderatio mado virium adsit, et tantum, quantum potest, quisque nitatur: nae ille non magno desiderio tenebitur virium. Olympiae per stadium ingressus esse Milo dicitur, cum humeris sustineret. utrum igitur has corporis, an Pythagorae tibi malis vires ingenii dari? denique isto bono utare, dum adsit; cum absit, ne requiras. Nisi forte adolescentes pueritiam, paullulum aetate progressi adolescentiam debent requirere. Cursus est certus aetatis. et via una naturae, eaque simplex, suaque cuique parti aetatis tempestivitas est data. Ut enim infirmitas puerorum est, ferocitas iuvenum, gravitas iam constantis aetatis: sic senectutis maturitas naturale quiddam habet, quod suo tempore percipi debeat. Arbitror te audire, Scipio, hospes tuus Massanissa, quae faciat hodic, nonaginta annosnatus: cum ingressus iter pedibus sit, in equum omnino non ascendere; cum equo, ex equo non descendere; nullo imbre, nullo frigore adduci, ut capite aperto sit: summam in eo esse corporis siccitatem; itaque exequi omnia regis officia, et munera. Potestigitur exercitatio, et temperantia insenectute etiam aliquid conservare pristini roboris.

Non sunt in senectute vires, nec postulantur quidem vires a senectute. ergo et legibus et institutis, vacat aetas nostra muneribus iis, quae non possunt sine viribus sustineri. Itaque. non modo, quod non possumus; sed ne quantum possumus quidem, cogimur. At iam multi sunt imbecilli senes, ut nullum officii, aut omnino vitae munus exsequi possint. At id quidem non proprium senectutis est vitium. sed communc invaletudinis. Quam fuit imbecillus P. Africani filius, is, qui te adoptavit? quam tenui, aut nulla potius valetudine? quod nisi ita fecisset, alterum ille extitiffet lumen civitatis. ad

panam enim magnitudinem animi doctrina uberior accesserat. Quid mirum igitur in senibus, si infirmi sunt aliquando, cum ne id quidem adolescentes effugere possint?

Resistendum Laeli et Scipio, senecturti est, eiusque vitia diligentia [orig: diligentiâ] compensanda sunt: pugnandum, tamquam contra morbum, sic contra senectutem: habenda ratio valetudinis, utendum exercitationibus modicis: tantum cibi et potionis adhibendum, utreficiantur vires, non opprimantur. Nec vero corpori solum subveniendum est, sed menti, atque animo multo magis. nam haec quoque, nisi tamquam lumini olcum instilles, exstinguuntur senectute. et corpora quidem exercitationum defatigatione ingravescunt: animi autem, exercendo levantur. nam, quos ait Caecilius Comicus, stultos senes, hos significat credulos, obliviosos, dissolutos. quae vitia sunt, non senectutis, at inertis, ignavae, somniculosae senectutis; ut petulantia, ut libido magis est adolescentium, quam senum; nec tamen omn um adolescentium, sed non proborum: sic ista senilis stustitia. quae deliratio appellari solet, senum levium est, non omnium. Quatuor robustos filios, quinque filias, tantam domum, tantas clientelas Appius regebat, et senex, et coecus. Intentum enim animum, tamquam arcum, habebat; nec languescens succumbebat senectuti: tenebat non medo auctoritatem; sed etiam imperium in suos: metuebant eum servi, verebantur liberi, carum omnes habebant, vigebat in illa domo mos patrius, et disciplina. Ita enim senectus honesta est, si se ipsa defendit, si ius suum retinet, si nemini mancipata est, si usque ad ultimum spiritum dominatur in suos. Ut enim adolescentem, in quo altquid senile, si senem, in quo aliquid est adolescentis, probo, quod qui sequitur, corpore senex esse poterit, animo numquam erit. Septimus mihi liber Originum est in manibus; omnia antiquitatis monumenta colligo; causarum illustrium quascumque defendi, nunc quam maxime orationes conficio: ius augurum, Pontificum, civile tracto: multis etiam Graecis literis utor: Pytha goreorumque more, exercendae memoriae gratia, quod quoque die dixerim, audiverim, egerim, commemoro vesperi. Hae sunt exercitationes ingenii, haec curricula mentis: in his desudans atque claborans, corporis vires non magnopere desidero: adsum amicis: venio in senatum frequens:

ultroque affero res multum et diu cogitatas, easque tutor animi. non corporis viribus. quae si exsequi nequirem, tamen me lectulus oblectaret, ca ipsa cogitantem, quae iam agere non possem: sed, ut possem, facit acta vita. Semper cmm in his studiis, laboribusque viventi non intelligitur, quando obrepat senectus. Ita sensim sine sensu aetas senescit, nec subito frangitur, sed diuturnitate exstinguitur.

IMITATIO.

In descriptione ac laudibus senectutis, tum vero earum occapationum, quae animi sunt, si cum corporis occupationibus conferatur. aut senis alicuius encomio, e. g. Caroli Quinti, imperie sese abdicantis atque ad solius animi studia transferentis, hic locus idoneus erit.

III. Thesis. Tam voluptatis, quam secundae fortunae satietas est. Tyrius Dissert. 35. Ab exemplis potissimum.

1. Homo, qui nihil adversi experitur, ipsam denique admittit, et fasti dit voluptatem.

1. Ut ad portum navigaturus gubernatorem tibi eligis, non qui tempestatem ullam, nullos unquam fluctus vidit; sed qui multis ex periculis, longaque malorum experientia paulatim sibi comparavit artem; ita et ego Imperatori minus fido, qui numquam adversis casibus iactatus est, longaque felicitate ebrius, nihil tulit metuendum, ut foitunae Croesi diffidit Solon, Polycratis sorti Amasis. Terram cquis abundantem Croesus, navibus instructum mare possidebat Polycrates; quorum nihil diuturnum fuit, non terra Croeso, non Polycrati mare: Polycratem enim intercepit Orontes, Croesum Cyrus. Ita felicitatem longam, malorum gravis excepit series: Quocircaneque Croesum iudicabat felicem esse Solon; cum

esset sapiens: neque Amasis adhaesit Polycrati, cum periculum subterfugeret. Sic et ego vitam approbo, quae adversam gustavit fortunam, sed gustavit tantum.

Quae virtutem habet, eaque utatur, quoties fortuna invitum petit, sic inter omnes colores, qui maxime elatus est, maxime delectat oculos, nisi tamen fuscum coniungas. magnam illi voluptatis detrahis partem. Ita si secundis rebus misceas adversa, magis virtutem advertes, magis felicitatem senties. Sitis voluptatem bibendi commendat homini, fames voluptatem edendi commendat, nox oculis desiderium solis commendat. Optat homo noctem post solem, famem cum satur est, sitim cum ebrius, quod si demas hanc vicissitudinem, voluptas, quae fuerat, fit dolor. Sic et Artaxerxes Rex Persarum dicitur, prae voluptate nimia continuaque, in qua versatus erat pace, felicitatem aliquamdin ne vidisse quidem suam. Cui cpulum parabat tota Asia, porum praebebant fluvii omnes pulcherrimi. vitae inserviebant artes plurimae. Verum postquam e mari bellum illi est exortum cum decem Graecorum milibus, fortissimisque congressus Imperatoribus, victus in colliculum quendam profugit: in quo noctu cum quievisset, tum primum sitire coepit homo miserrimus. Ubi non Choaspen suum habebat, non Tigrin, non Nilum, non pocula aut pincernas. Hic illi satis fuit, quod a Mardo homine aquae corruptae utrem acciperet: ac tum demum scire infelicissimus potuit mortalium, quis voluptatis sit usus, quid suaviter sit vivere.

2. Ergone voluptatis aliqua erit satietas, secundae fortunae non erit? est, ut arbitror, quam aut cibi ullius, aut vini gravior. Nec enim otiari Achilles potuit, nec silere Nestor, nec periculis carere Ulysses. Licebat enim in pace vivere Achilli, Myrmidonibusque imperare; Thessalam terram colere, Pelei fovere senectutem, Nestori rursus in Pylo praeesse suis sine bello, seniumque otiose transigere. Domi Ulyssi circa frondosum Neritum, in terra, quam felicem iuvenum nutricem Homerus vocat, manere: A ut in umbroso postremum irriguoque Calypsus antro, famulantibus undique Nymphis. mortis seniique ignaro vitam ducere. Sed nec immortalis esse ealege voluit, ut otiosus esset, aut virtutem suam nusquam exhiberet. Necesse enim est hac, qui uti coepit

Quam autem Ulyssi formam relinquis, miseriam si demis? quam Achilli, si Hectorem, si Scamandrum, si

Undecimque urbes, quas in terra? Herculem non aliunde, quam e media cum periculis lucta sustulerunt, Iovique adscripserunt homines. Cui feras si demas, et tyrannos, si plurima illa sursum deorsumque itinera, et adversa omnia. Herculis virtutem mutilasti. Atqui Olympicis Pythiisque ludis Oleastrum nemo, nemo malum consequitur, qui solus secum in pulvere decerta verit: sed ad versario prius opus est, ut praeconis voce victor declareris. In hoc vero vitae stadio, hoc in certamine, quem bono viro adversarium dabis, praeterquam adversae fortunae gustum? Agedum athletas nostros in stadium vocemus. Age, quinam Athenis? Socrates, qui cum Melito, cum vinculis, cum veneno luctaturus est. Quis ex Academia? Plato, qui cum tyranni ira, cum mari multo, cum maximis periculis. Veniat et alius athleta Atticus, qui cum Tissaphernis periuriis, eum Ariaei insidiis, cum proditione Menonis, et occultis regiis decertet consiliis. Volo e Ponto adveniat Athleta, et quidem ad certamen maximum, maximosque adversarios; paupertatem dico, infamiam, famem, frigusque. Ego vero et exercitia eius laudo.

Nec difficulter propterea vicit. Quapropter coronam viris defero, victoresque eos in virturis certamine praeconio meo proclamo. Quod si mala illis, cum quibus luctantur, dempseris, coronam illis demis, demis prius praeconium. Deme Atheniensibus velocem illum ad Marathonem cursum mortemque, quam oppetiere ibi: et Cynaegiri manum, et Polyzeli cladem, et Callimachi vulnera, nihil praeclarum Atheniensibus relinquis: nisi forte Erichthonium, aut Cecropem, fabulas meras, ne fide digna nomina. Hanc ob causam quam diutissime salva libertas sua Spartanis constitit, quod ne pace quidem otiantur. Habes etiam tum flagra, habes plagas Laconicas, magnumque malorum agmen, virtutibus immistum.

IMITATIO.

Imitaturo serviet, si otiosae etiam vitae magnum esse fastidium doceat; aut contra in constanti virtutum usu diuturnum nullum fastidium obrepere contendat, vel etiam si mutatis exemplus in eadem de fortunae vicissitudine thesi persistat.

IV. Thesis. Voluptatis acsapientiae studium minime conveniunt, Tyrius diss. 34. Similibus variis probatur.

2. Philosophia vera, contra Evicurum, voluptatem respcit. Similis Spartiatae et forti duci.

3. Voluptas Rationi imperans Tyranno insatiabili similis est, qualis Xerxes Rex fuit, tum Tantalo semper sitienti, et mendico plus quam Homerico.

5. Cum mens hominis caelestis, corpus terrenum sit, qui huic vacant merito Centauris et Chimaeris similes habentur.

1. Veram invenire rationem est difficile. Plerumque enim id evenit homini, ut quo fecundiore sit ingenio, eo minus valeat iudicio. Et reliquae quidem artes, in iis circa quae versantur singulae, cum ipso progressu plura semper inveniunt quotidie. Philosophia quo plus proficit, eo contrariis magis, ambiguisque abundat argumentis. Non aliter quam agricolae, qui instrumenta cum habent plurima, minuc fecundo tamen agro utuntur. Et civilia quidem iudicia, sententiae iudicum ac corona, tum pigmenta oratorum populique dirigunt suffragia. Hic vero quis nobis iudex erit, qua tandem verum a falso distinguemus sententia? Ratione? at nullam inventes, cui non dari possit contraria. Affectione

Parum fidum narras iudicem. Multitudine? plures hic indocti sunt. Opinione? Deterioribus favet illa. Ecce tibi. vel in hocipso, de quo agimus, cum voluptas inter se virtusque contendant, atque inter se componantur; nonne et vi sua virtute eicit voluptas, et opinione vulgi superior evadit, et numero vincit testium, et vehementius afficit? Illud vero quod restat, in quo omni virtuti est praesidium, ipsa ratio, non minus secatur, non minus dividitur, nec raro suum voluptati defert patrocinium. Invenies aliquem, qui ornate pro voluptatibus dicat, virtut em vituperet; et quod dici solet, a viris ad feminas transferat imperium. Simulque et habirum mutet Philosophi, et retineat nomen. Relinque mi homo, una cum oratione tua et nomen: ipsa fundamenta evertis.

2. Nihil Philosophiae cum voluptate est commune. Alius est voluptatis, alius sapientiae studiosus. Distincta sunt nomina, distincta sunt opera, distinctum est genus. Sicut aliud est Laconium, quam Atticum, aliud Barbaricum, quam Graecum. Si enim Spartiatam te esse dicas, aut Graecum, aut Doricum, aut Heracliden, et tiaram tamen admireris Medicam, aut mensam Barbaricam, aut essedum Persicum, iam ad Persas deficis, transis ad Barbaros: Pausaniam exuisti, Medus es, es Mardonius. Depone et nomen cum genere, et vulgus quidem cum voluptatem laudant, facile ferre possum. Animus enim illis illiberalis est. rectaeque rationis penitus ignarus: cuius miseriam deplorare, cuius ignorantiae possis ignoscere. Epicuri vero nomen cum recordor, ferre hominem non possum. Nec enim Philosophiam admitto, quae lasciviat. Sicut Imperatorem non fero, stationem quideserat, tantumque in fuga dux sit, nec agricolam, qui segetes suas incendat, nec gubernatorem, qui marinos metuat fluctus. Navigare oportet, imperare oportet, terram colere oportet. Laborum plena haec sunt omnia. Nihil quod pulchium, quod honestum sit, ab ignavia producitur.

3. Quod si ea, quae honesta sunt, voluptates dicas sequi, concedam: sequantur; dum modo ubique praecedat honestas:

ut imperet voluptas, morem gerat ratio; durum animo tyrannum et inexorabilem praeficis. Cui ubique et sine excusatione ulla serviendum est: etiam cum foeda et iniusta imperat. Quem enim voluptati terminum praescribes? a cupiditatum licentia sibi vires reassument; insatiabilis hic tyrannus est, qui, et quae adsunt, despicit, et quae non adsunt, desiderat: qui et abundantia accenditur, et spe erigitur, nimiaque lascivit copia. Hic tyrannus contra honestatem irritat turpitudinem contra iustitiam armat iniustitiam. Nihil enim est, quod facilius sibi satis fierit patiatur, quam corporis necessitas. Sitit aliquis? ubique fontes sunt: esurit aliquis? ubique fagisunt. Sol ille, quem vides, quavis penula calidior est. Haec prata quovis spectaculo amoeniora sunt. Hi flores genuinum odoris oblectamentum sunt. Et hactenus quidem voluptati praefigi potest terminus: ipse nimirum usus. Quem si semel transcenderis. longiusque processeris, liberum voluptati cursum, nullisque definitum spatiis concedis, virtutemque penitus intercludis. Hoc est, quod plus habendi semper sitim excitat, hoc est, quod tyrannides creat. Sicut nec regio angusta Pagasardae Persarum Regi, neque Cyri sufficit nasturtium: verum universa voluptatibus illius vectigalis est Asia. Nisoeos illi equos alit Media meretriculas Graeculas Ionia, barbaros Eunuchos educat Babylon: artes cuiuscumque generis fubministrat Aegyptus, ebur suum Indi.odores Arabes Ne ipsi quidem nihil voluptatibus illius suppeditant fluvii. Pactolus aurum, triticum Nilus, aquam praebet Choaspes. Quid? quod ne haec quidem illi sufficiunt, quin peregrinas amare incipit voluptates? Atque co fine Europam petit, Scythas persequitur, Poeones evertit, Eretriam capit, navibus Marathonem invadit, ubique oberrat denique. O deplorandam in homine paupertatem! Quis enim pauperior illo esse potest, qui numquam concupiscere desinit? Animus enim humanus, cum semel ultra quam flagitat necessitas, voluptates gustaverit, priora semper negligit, optatnova Ut revera Tantali de hoc mutato nomine narretur fabula. Quid enim aluid est, quam perpetua sitis eius hominis, quem explere voluptas non potest? quid aliud, quam cupiditatum aqua, quae fluit semper, aut refluit: quae tristissimis semper imbuuntur curis, tumultu ac metu. Si adsit, times ne non veniat. Ut eum, qui haec

sectetur, nec ullas sentire voluptates sit necesse, perpetuaque in confusione rerum et ambiguitate versari. Iam cogita, quem qualemque animo praeficias tyrannum. Ut si Critiam loco Solo nis Atheniensibus, ut si Pausaniam loco Lycurgi praeficias Lacedaemoniis. Ego enim, qui libe tatem amo, lege opus, opus ratione habeo. Haec erectam immobilemque felicitatem mihi, sine metu ullo, nullius ind gnam auxilii, Non deiectam animo, non quae illiberalibus se submittat artibus: a quibus tamquam rem magnam, paulatim voluptatem emendicet suam. Non fiustum panis tantum, ut mend cus ille Homericus, mehercules.

Solum, sed quae etiam his absurdiora sunt. Obsonium a Mithaeco videlicet, vinum a Sarambo, citharam a Canno, cantum a Milesia. Et quis erit horum modus, quis felicitatis eius, quae ex voluptate oritur, terminus? ubi tandem consistemus? cui deferemus praemium? Quis tam beatus ille, tam vigil, tam industrius, quem nec noctu, nec interdiu ulla latet, aut praeterit voluptas? Quiomnem animum, omnes sensus, non aliter quam flagella sua mannus polypus, eo intendit ut omnes simul, quae ubique sunt, attrahat voluptates.

4 Fingamus, si videatur, hominis, quem voluptatum beat felieiras, huiusmodi imaginem. Unum esse, qui eodem tempore colores videat iucundissimos, sonos aud at suavissimos naribus odores percipiat gratissimos, sucos gustet diveisissimos, tepore foveatur iucundissimo, Veneieae rei sit intemus. Si enim spatium concedas intermedium separesque voluptates. ac disiungas sensus, enervas volup atem. Cuius enim iuvat praesentia, eius necessario nocet absentia Quis ergo tam firmus est animus, ut tantum voluptatis ferre possit impetum, quae quietem nullam, respirationem admittat, nec minimam? Quis m serrime cum hoc agi non intelligat, futurumque, ut otiari aliquando et vacarc ipse desideret? quae enim diutius perseverat voluptas, fit molestia. Quid ergo miserius ea esse voluptate potest, quae commiseratione digna videtur? O Iupiter Diique reliqui patres artificesque terrae et maris, quaeque vigent in illis, quodnam hoc est animal, cui hunc locum, hanc vitam

tribuistis: quam audax, quam temerarium, quam loquax! bonum non respicit, quod agendum est praetermittit, voluptatibus pascitur: sicut ducem populus, ita hanc sequitur.

Interire totum hoc genus: Si nihil voluptate a vobis maius poterit consequi. Quomodo autem non posset? respondeamus enim, cum Homero, pro Iove: Habet, inquam, habet mentem, habet rationem. Vita praeterea eius ex mortalibus constat, immortalibusque principiis. Estque tamquam animal in medio utriusque positum: quod ab humana quidem contagione corpus deducat, e divino autem fontemen. tem. Iam corpori proprium est voluptas, menti ratio. Et corpus quidem cum brutis commune habet, peculiarem autem sibi mentem. Quare ibi quaere bonum hominis, ubi eius est operatio, ibi operationem, ubi instrumentum, ibi instrumentum, ubi eius conservatrix pars est. Ab ea iam incipe. Utrum alterum conservat, corpus anima, an animam corpus? conservatricem invenisti partem. Quod animi instrumentum est? mens. Operationem quaere. Quae mentis operatio est? prudentia. Invenisti id quod bonum dicimus. Si quis vero hanc in homine partem, quae prudentiae capax est, qui Deum respicit, contemnat, foedam illam alteram (corpus nimirum) voracemque, quae voluptates curat, velit pascere, cu hunc dicimus esse similem? fabulae huic mehercules. Fingunt in Thessaliae Pelio fuisse homines Poetae, monstroso corpore, qui ab umbilico equi pone attrahebant formam. In eiusmodi forma monstrosa necesse fuit bellumam una saginari partem: loqui quidem ut hominem, saginari autem ut belluam. Videre ut homines, coire ut belluas Euge poetae poetarumque filii, antiquae generosaeque Musae primi parentes: quam manifeste nobis illud, quod voluptatibus nos coniungit, ostendistis vinculum. Simul ac enim belluinae imperant animo libidines, formam quidem integram relinquunt, sui vero obsequio, eum, qui utitur, hominem in belluam convertunt. Hoc sibi Centauri volunt. hoc Gorgones, hoc Chimaerae, hoc Cecropes.

IMITATIO.

Serviet in Salomonis veprehensione, qui solo voluptatis studio, in senio desipuit. aut laudibus D Augustini, qui ad veram sapientiam, a voluptatibus se transtulit.

V. Thesis. Laudabilius ne sit res bellicas, quam urbanas administrare? Cicero pro se atque urbanis rebus sentit, l. 1. Offiic. Et rationem optimam belli gerendi administrandique Remp. ostendit, ab exemplis et attributis officiorum.

1. Statuit, ves urbanas clariores esse bellicis. Probat 1. exemplis legislatorum Solonis apudAthen. quem opponit Themistocli, Archistratego, et Lycurgi apud Lacedaemonios, quem comparat Pausanie et Lysandro belli Ducibus. deniquae et Romanos bellatores eiusdem urbis Consulibus componit, concluditque, ccdant arma togae, idque suo postremum exemplo confirmat.

2. Prob. 2. Quod honesti ratio potissimum in animi curae consistat, et consilio eorum fere bella administrentur, qui Reip. domi praesunt. Ubi non minus fortis praesensque ad omnem casunt animus, quam in bello opus.

3. Ostendit quomodo et quando viro forti bellandum. pericula quidem ultro accersenda non esse; sed nec pro patria declinanda, cuius etiam commodis proprius honor posthabendus, quod mole Callicratides et Cleombrotus apud Graecos neglexit, bene Fab. Maximus apud Rom praestitit.

4. Reipub. bene administrandae rationes explicat stat vitque. non esse tantum parteci vium favendum. quod seditionem generat; non inv diae, non ambitiont, non irae succumbendum, non secundis rebus efferendum animum, nihil adulationi dandum.

5. Concludit in Reip. cura, sematos a bello, quosdam etiam etiosos, magnitudinem animi declarare egregie posse.

Cic. ad M. Fil.

1. Cum plerique arbitentur res bellicas maiores esse. quam urbanas; minuenda est haec opinio. multi enim bella saepe quaesiverunt propter gloriae cupiditatem: atque in magnis animis ingeniisque id plerumque contingire, oque magis, si sunt adrem militarem apti, et cupidi bellorum gerendorum. Vere autem si volumus iudicare, multae res extiterunt Urbanae maiores, clarioresque, quam bellicae. Quamvis enim Themistocles iurelaudetur, et sit eius nomen, quam Solonis, illustrius; citeturque Salamis clarissimae testis victoriae, quae anteponatur consilio Solonis, et, quo primum constituit Arcopagitas, non minus praeclarum hoc, quam illud, iudicandum est. Illud enim semel profuit, hoc semper proderit civitati: hoc consilio leges Atheniensium, hoc maiorum instituta servantur. et Themistocles quidem nihil dixerit, in quo ipse Arcopagum adiuverit: at ille adiuvit Themistoclem, est enim bellum gestum consilio senatus eius, quia Solone erat constitutus. Licet eadem de Pausania, Lysandroque dicere, quorum rebus gestis quamquam imperium Lacedaemoniorum dilatatum putatur: tamen ne minima quidem ex parte Lycurgilegibus, et disciplinae conferendi sunt: quin etiam ob has ipsas causas, et paratiores habuerunt exercitus, et fortiores. Mihi quidem, neque, pueris nobis, M. Scaurus, C. Mario; neque cum versaremur in rep. Q. Catulus On. Cn. Pompeio cedere videbatur. parva enim sunt forisarma, nisi est consilium domi: nec plus Africanus, singularis et vir et imperator, in excidenda Numantia reip. profuit, quam eodem tempore P. Nasica privatus, cum T. Gracchum interemit. quamquam haec quidem res. non solum ex domestica est ratione: attingit enim et bellicam, quoniam vi, manuque confecta est. Sed tamen idipsum gestum est consilio urbano, sine exercitu. Illud autem optimum est, in quo me invadi solere ab invidis, et improbis audio:

Ut enim aliorum omittam, nobis remp. gubernantibus, nonnetogae arma cessere? neque enim in repub periculum

fuit gravius unquam, nec maius otium, ita consiliis, diligentiaque nostra celeriter de manibus audacissimorum civium delapsa arma ipsa ceciderunt. Quae res igitur gesta est unquam in bello tanta? quis triumphus conferendus? licet enim, Marce fili, apud te gloriart, ad quem et haereditas huius gloriae et factorum imitatio pertinet. mihi quidem certe vir abundans bellicis laudibus, Cn. Pompeius, multis audientibus, hoc tribuit, ut diceret, fiustra se tertium triumphum deportaturum fuisse, nisi meo in lep. beneficio, ubitriumpharet, esset habirurus. Sunt ergo domesticae fortitudines non inferiores mihtaribus.

2. In quibus plures etiam, quam in his, operae studiique ponendum est. Omnino enim illud honestum, quod ex animo excelso magnificoque quaetimus, animi efficitur, non corporis viribus. Exercendum tamen est corpus, et ita afficiendum, ut obedire consilio rationique possit, in exsequendis negotiis, et in labore tolerando. Honestum autem id, quod exquirimus, totum est positum in animi cura, et cogitatione. In quo non minorem utilitatem afferunt, quitogati Reip. praesunt. quam qui bella gerunt. Itaque eorum consilio saepe, aut non suscepta, aut confecta bella sunt, nonnumquam etiamillata. ut M. Catonis consilio bellum tertium Punicum: in quo mortui valuit auctoritas. Quare expetenda quidem magis est decernendi ratio, quam decertandi fortitudo: sed cavendum, ne id bellandi magis fuga, quam utilitatis ratione faciamus. Bellum autem ita suscipitatur, ut nihil aliud, nisi pax quaesita v deatur. Fortis vero animi et constantis est, non perturbari is rebus asperis, nec tumultuantem de gradu deici, ut dicitur; sed praesentis animi uti consilio, nec a ratione discedere. Quamquam hoc animi, illud etiam ingenii magni est, praecipere cogitatione futura, et aliquanto ante const tuere, quid accidere possit, in utramque partem; et quid agendum sit, cum quod evenerit; nec committere aliquid, ut aliquando dicendum sit, Non putaram. Haec sunt opera magni animi, et excelsi, prudentia [orig: prudentiâ] consilioque fidentis.

3. Temere autem in acie versari, et manu cum hoste confligere, immane quiddam et belluarum simile est; sed, cum tempus est, necessitasque postulat, decertandum manu est, et mors servituti turpitudinique anteponenda.

De evertendis autem, diripiendisque urbibus valde illud considerandum est, ne quid temere, ne quid crudeliterfiat. Idque est viri magnanimi, rebus agitatis punire sontes, multitudinem conservare, in omni fortuna recta atque honesta retinere. Ut enim sunt, quemadmodum supra dixi, qui urbanis rebus bellicas anteponunt: sic reperias multos, quibus periculosa et callida consilia, quietis cogitationibus splendidiora, et maiora videantur. numquam omnino periculi fuga committendum est, ut imbelles, timidique videamur: sed fugiendum etiam illud, ne offeramus nos periculis sine causa, quo nihil potest esse stultius. Quapropter in adeundis periculis consuetudo imitanda medicorum est, qui leviter aegrotantes leviter curant; gravioribus autem morbis periculosas curationes, et ancipites adhibere coguntur. Quare in tranquillo tempestatem adversam optare, dementis est; subvenire autem tempestati quavis ratione, sapientis, eoque magis, si plus adipiscare re explicata boni, quam addubitata mali. Periculosae autem rerum actiones partim iis sunt, qui eas suscipiunt; partim Reip. Itemque alii de vita, alii de gloria, de benevolentia civium in discrimen vocantur. Promptiores igitur debemus esse ad nostra pericula, quam ad communia, dimicareque paratius de honore et gloria, quam de caeceris commodis. Inventi autem multi sunt, qui non modo pecuniam, sed vitam etiam profundere pro patria parati essent; iidem gloriae iacturam ne ninimam quidem facere vellent, ne rep. quidem postulante: ut Callicratides, qui cum Lacedaemoniorum dux esset, Pelopennesiaco bello, multaque fecisset egregie, vertit ad extremum omnia, cum consilio non paruit eorum, qui classem ab Arginusis removendam, nec cum Atheniensibus dimicandum putabant. Quibus ille respondit; Lacedaemonios classe illa amissa, aliam parare posse; se fugere sine suo dedecore non posse. Atque haec quidem Lacedaemoniis plaga mediocris fuit; illa pestifera, qua, cum Cleombrotus, invidiam timens, temere cum Epam nonda conflixisset, Lacedaemoniorum opes corrucrunt. Quanto Q. Maximus melius: de quo Ennius:

Unus homo nobis cunctando restituit rem:
Non ponebat enim rumores ante salutem.
Ergo magisque magisque viri nunc gloria claret.

Urbanis. Sunt enim, qui quod sentiunt, etiamsi optimum sit, tamen invidiae metu non audent dicere.

4. Omnino, qui Reip. praefuturi sunt, duo Platonis praecepta teneant; unum, ut utilitatem civium sic tucantur, ut quidquid agunt, ad eam referant obliti commodorum suorum: alterum, ut totum corpus reip. curent; ne dum partem aliquam tuentur, reliquas deserant. ut enim tutela, sic procuratio reip. ad utilitatem eorum, qui commissi sunt; non ad eorum, quibus commissa, gerenda est. Qui autem parti civium consulunt, partem negligunt, rem perniciosissimam in civitatem inducunt, seditionem atque discordiam. Ex quo evenit, ut alii populares; alii studiosi optimi cuiusque videantur; pauci universorum. Hinc apud Athenienses magnae discordiae ortae, in nostra republica non solum seditiones, sed pestifera etiam bella civilia. Quae gravis et fortis civis, in republica dignus principatu, fugiet atque oderit, tradetque se totum reip neque opes, aut potentiam consectabitur, totamque eam sic tuebitur, ut omnibus consulat Nec vero criminibus falsis in odium aut invidiam quemquam vocabit: omninoque ita iustitiae, honestatique adhaerescet, ut, dum eam conservet, quamvis graviter offendat, mortem appetat potius, quam deserat illa, quae dixi. Misetrima est omnino ambitio, honorumque contentio: de qua praeclare apud cundem est Platonem: similier facere eos, qui inter se contenderent, uter potius remp. administrent, ut, si nautae certarent, quis eorum potissimum gubernaret. Idemque praecipit, ut eos adversarios existimemus, et qui arma contra ferant; non eos, qui suo iudicio tueri rempublicam velint: qualis fuit inter Publ Africanum, et Q. Metellum sine acerbitate dissentio. Nec vero audiendi, qui graviter irascendi inimicis putant, idqud magnanimi et fortis viri esse censent. nihil enim laudabilius, nihil magno et praeclaro viro dignius placabilitate, atque clementia [orig: clementiâ] In liberis vero populis et iuris aequalitate, exercenda etiam est facilitas, et altitudo animi, quae dicitur: ne, si irascamur aut intempestive accidentibus, aut impudenterrogantibus, in morositatem inutilem, et odiosam incidamus. Et tamen ita probanda est mansuetudo, atque clementia, ut adhibeatur reip. causa severitas; sine qua administrari civitas non potest. Omnis autem et animadversio et castigatio contumelia vacare debet; neque ad eius, qui

punit aliquem, aut verbis castigat, sed ad Reipubl utilitatem referri. Cavendum est etiam, ne maior poena, quam culpa sit; et, ne iisdem de causis alii plectantur, alii ne appellentur quidem. Prohibenda autem maxime est ira in puniendo. numquam enim iratus, qui accedet ad poenam, mediocritatem illam tenebit, quae est inter nimium et parum: quae placet Peripateticis, et recte [orig: rectê] placet, modo ne laudarent iracundiam, et dicerent itiliter a natura datam. Illa vero omnibus in rebus repudianda est, optandumque, ut ii, qui praesunt Reipubl. legum similes sint: quae ad puniendum, non iracundia [orig: iracundiâ], sed aequitate ducuntur. Atque etiam in rebus prosperis, et ad voluntatem nostram fluentibus. superbiam magnopere, fastidium, arrogantiamque fugiamus. Nam ut adversas res, sic secundas immoderate ferre, levitatis est. praeclaraque est aequabilitas in omni vita, et idem semper vultus, eademque fions: ut de Socrate, item de Caio quoque Laelio accepimus. Philippum quidem, Macedonum Regem rebus gestis, et gloria superatum a filio, facilitate et humanitate video superiorem fuisse. Itaque alter semper magnus, alter saepe turpissimus fuit. ut recte praecipere videantur, qui monent, ut, quanto superiores simus, tanto nos submissius geramus. Panaetius quidem Auditorem Africanum. et familiarem suum solitum, ait, dicere; ut equos, propter creatas contentiones praeliorum, ferocitate exsultantes, domitoribus tradere soleant, ut his facilioribus possint uti: sic homines secundis rebus effrenatos, sibique praefidentes, tamquam in gyrum rationis, et doctrinae duci oportere, ut perspicerent rerum humanarum imbecillitatem, varietatemque Fortunae. Atque etiam in secundissimis rebus maxime est utendum contilio amicorum: hisque etiam maior, quam ante, tribuenda est auctoritas. Iisdemque temporibus cavendum est, ne assentatoribus patefaciamus aures, nec adulaii nos sinamus; in quo falli facile est. tales enim nos putamus, ut iure laudemur: ex quo nascuntur innumerabilia peccata; cum homines, inflati opinionibus, turpiterirridentur, et in maximis versantur erroribus.

5. Sed haec quidem hactenus, illud autem sic est iudicandum, maximas res geri, et maximi animi ab iis, qui Rempubl. gerant; quod corum administratio latiffime pateat, ad pluriniosque pertineat; esse autem magni animi, et fuisse etiam

in vita otiosa, qui aut investiga, ent aut conarentur magna quaedam, feseque suarum rerum fimbus continerent; aut interiecti inter philosophos, et eos qui Rempubl. administrarent, delectarentur re sua familiari, non eam quidem omni ratione exaggerans, neque exe udentes ab eius usu suos, potiusque et amicis impartientes, et reipub. si quando usus essct. quaeprimum bene parta sit, nulloque turpi quaestu, neque odioso: tum, quam plurimis, modo dignis, fe utilem praebeat: deinde augeatur ratione, diligentia parsimoma: nec libidini potius luxuriaeque, quam liberalitati et beneficentiae pateat. Haec praescriptaservantem licet magnifice, graviter, animoseque vivere, atque etiam simpliciter, fideliter, viraeque hominum amice.

IMITATIO.

Serviet primo quidem in politica instructione, qua alicuiratio bene remp. administranti ostenditur. Deinde et in laudibus eorum, qui non minus domi in pace, quam foris in bello claruere, in quibus Octavius Augustus, Carolus etiam Quintus Imperator Rom altique censeri possunt.

VI. Confirmatio Thesis cum Refutatione oppositi. Cic. l. 3. Offic. In negotiis utilitatem ab honestate seiungisine scelere non posse.

Aristidis et Antipatri Stoici, contra Diogenem Magistrum, sententia, exemplis veris fictisque: tum inprimis Pythii Canium emptorem fallentis ostendit, turpe esse utilitatem sine honestate sectari.

Cicero ad M. fil.

1. Themistocles post victoriam qius belli, quod cum Persis fuit, dixit in concione, sehabere consilium Reip. salutare, sed id scire opus non esse. Postulavit, ut aliquem populus daret, qui cum eo communicaret. Datus est Aristides; huicille; classem Lacedaemoniorum, quae subducta esset ad Gythaeum,

clam incend posse: quo facto frangi Lacedaemoniorum opes necesse esset. Quod Aristides, cum audivisset, in concionem magna exspectatione venit, dixitque perutile esse consilium, quod Themistocles daret, sed minime honestum. Itaque Athenienses quod honestum non esset, nec utile quidem putarunt, totamque eam rem, quam ne audiverant quidem auctore Aristide repudiarunt. Melius hi, quam nos, qui piratas immunes, socios vectigales habemus. Maneat ergo, quod turpe sit, d numquam esse utile; nec tum quidem, cum id, quod esse utile putes, adipiscare. Hoc enim utile putare, quod turpe sit, calamitosum est

2. Sed incidunt saepe causae, cum repugnare utilitas honestati videatur: ut animadvertendum sit; repugnetne plane, an possit cum honestate coniungi: Eius generis hae sunt quaestiones, si, exempli gratia, vir bonus ab Alexandria profectus Rhodum magnum frumenti numerum advexerit, in Rhod orum inopia et fame, summaque Annonae caritare, si idem sciat complures mercatores ab Alexandria solvisse, navesque in cursu frumento onustas petentes Rhodum viderit; decturusne sit id Rhodiiis, an silentio suum quam plurimum venditurus? sapientem et bonum virum fugimus, de eius deliberatione et consultatione quaerimus, qui cleaturus Rhodios non sit, si id turpe iudicet, sed dubitet, an turpe non sit? In huiusmodi causis aliud Diogeni Babylonio videri solet, magno et gravi Stoico, aliud Antipatro, discipulo eius, homini acutissimo. Antipatro, omnia patefacienda; utne quid omnino, quod venditor norit, emptor ignoret; Diogeni venditorem, quatenus iure civili constitutum sit, dicere vitia oportere, cetera sine insidiis agere, et quoniam vendat, velle quam optime vendere. Advexi, ex posui; vendo meum non pluris, quam certi, fortasse etiam minoris, cum maior est copia: cui fit iniuria? Exoritur Antipatri ratio ex altera parte. Quid agis? tute cum hominibus consulere debeas, et servire humanae societati; atque lege natus sis, ut ea habeas principia naturae, quibus parere, et quae semper sequi debeas; ut utilitas tua, communis utilitas sit; vicissim et aeque communis utilitas, tua sit: celabis homines, quid us adsit et commoditatis, et copiae: Respondit Diogenes fortasse sic; aliud celare, aliud est tacere. neque ego, nunc te cclo, si tibi non dico, quae natura Deorum

sit, quis sit finis bonorum, quae plus tibi prodessent cognita, quam tritici vilitas. Sed non, quidquid tibi audire utile est, id mihi dicere necesse est: siquidem inter homines natura meministi coniunctam societatem. Memini, inquit ille; sed num ista societas talis est, ut mihil suum, cuique sit? Quod si ita est, nec vendendum quidem quidquam est, sed donandum. Vides in hac tota disceptatione non illud dici: quamvis hocturpe sit, tamen quoniam excedit, faciam: sed ita expedire, ut turpe non sit: ex altera autem parte, care, quia turpe sit, non esse faciendum.

3. Vendat aedes vir bonus propter aliqua vitia, quae ipse norit, ceteriignorent: pestilentes sint, et habeantur salubres: ignoretur, in omnibus cubilibus apparere serpentes; male materiatae, ruinosae: sed hoc praeter Dominum nemo sciat. quaero si hoc emptoribus venditor non dixerit, sedesque non vendiderit, pluris multo, quam se venditurum putarit: num id iuste, an improbe fecerit? Ille vero, inquit, Antipater, improbe facit. quid enim est aliud, erranti viam non monstrare (quod Athenis exsecrationibus publicis fancitum est) si hoc non est, emptorem pati ruere. et per errorem in maximam fraudem incurrere? plus etiam est, quam viam non monstrare. nam est scientem, in errorem alterum, inducere. Diogenes contra: Num te emere coegit, qui ne hortatus quidem est? ille, quod non placebat, proscripsit: tu, quod placebat, emisti. Quod si, qui proscribunt villam bonam, ut ipsi asserunt, beneque aedificatam, non existimantur fefellisse, etiam si illa nec bona est, nec aedificata ratione, multo minus, qui domum non laudarunt. ubi enim iudicium emptoris est, ibi fraus venditoris quae potest esse? sin autem dictum non omne praestandum est, quod dictum non est, id praestandum putas? quid vero stultius, quam venditorem eius rei, quam vendat, vitia narrare? quid autem tam absurdum, quam, si domini iussu ita praeco praedicet; domum pestilentem vendo? sic ergo in quibusdam causis dubu is ex altera parte defenditur honestas: ex altera ita de utilitate dicitur, ut id, quod utile videatur, non modo honestum facere sit, sed etiam, non facere turpe.

4. Haec est illa, quae videtur utilium fieri cum honestis saepe, dissensio. quae diiudieanda sunt: non enim, ut quaeteremus, exposuimus, sed ut explicaremus. Non igitur

videtur nec frumentarius ille Rhodium, nec haec aedium Venditor celare emptores debuisse. neque enim id est celare, quidquid reticeas: sed cum, quod tu scias, id ignorare emolumenti tui causa velis eos, quorum intersit id scire. Hoc autem celandi genus quale sit, et cuius hominis, quis non videt? certe non aperti, non simplicis est, non ingenui, non iusti, non viti boni; versuti potius, obscuri, astuti, fallacis, malitiosi, callidi, veteratoris, vatri. Haec tot, et alia plura nonne inutile est vitiorum subire nomina?

5. Quod si vituperandi sunt, qui reticuerunt: quid de iis existimandum est, qui orationis vanitatem adhibuerant? C. Canius, eques Rom, homo nec infacetus, et satis literatus, cum se Syracusas otiandi causa, non negotiandi, ut ipse dicere solebat, contulisset, dictitabat se hortulos aliquos velle emere, quo invitare amicos; et ubi se oblectare sine interpellatoribus posset. Quod cum percrebuisset, Pythius ei quidam, qui argentariam faceret Syracusis, dixit venales quidem se hortos non habere, sedlicere uti Canio, si vellet, ut suis: et simul ad cenam invitavit in posterum diem. Cum ille promisisset, tum Pythius, ut argentarius, qui esset apud omnes ordines gratiosus, piscatores ad se convocavit, et ab us petivit, ut ante suos hortulos postera die piscarentur, dixitque quid eos facere vellet. ad cenam tempore venit Canius Opipare paratum erat convivium, cymbarum ante oculos multitudo: pro se qui que quod ceperat, afferebat: ante pedes Pythii pisces abiciebantur. Tum Canius, quaeso, in quit, quid est o Pythi, tantumne piscium? tantumne Cymbarum? et ille, quid mirum? inquit: hoc loco est, Syracusis quid quid est piscium: hic aquatio: hac villa isti carere non possunt, incensus Canius cupiditate, contendit a Pythio, ut venderet. Gravate ille primo. Quid multa? impetrat: emit homo cupidus et locuplest tati, quanti Pythius voluit, et emit instructos: nomina facit: negotium conficit. Invitat Canius postera die familiares suos: venit ipse mature: Scalmum nullum videt, quaerit ex proximo vicino, num feriae quaedam piscatorum essent, quod eos nullos videret. nullae, quod sciam, inquit ille: sed hic piscari nulli solent: itaque heri mirabar, quid accidisset. Stomachari Canius: sed quid faceret? nondum enim Aquilius, collega et familiaris

meus, protulerat de dolo malo formulas. In quibus ipsis. cum ex eo quaereretur; quid esset dolus malus? respondebat, cum esset aliud simulatum, aliud actum. Hoc quidem sane luculenter, ut ab homine perito definiendi. Ergo et Pythius, et omnes aliud agentes, aliud simulantes, perfidi, mprobi, malitiosi sunt. nullum igitur factum eorum potest utile esle, cum sit tot vitiis inquinatum.

IMITATIO.

Ad laudem candidae simplicitatis sinceritatique haec exempla pleraque non incommode transferri poter unt, aut ad fraudis etiam duplicisque animi detestationem adbiberi. Seu, cum honoris atque existimationis rationem prae commodo habendam doeveris.

CAPUT XX. De Chria, et illius ad eloquentiam utilitate.

AD communem iuventutis exercitationem, quae ab utilitate Chriae nomen ducit, accedimus, cui merito illam, quam sententiae dicimus, tractationem accensemus, ratio enim nulla est, cur hoc loco distinguantur.

Harum vero usus, quam quam inter Oratores Scriptoresque alios, ea lege, qua inter adolescentes instituitur, rarus sit, tamen per quam ad profectum est accommodatus, eo quod rudiorem etiamnum iuventutem, facili via, per locos extrinsecos, ad rem aliquam illustrandam ampl ficandamque ducat. Me vero ad has longe promptius absolu iusque deinde tractandas, emolumenti aliquid attul sse existimo, quando eam argumentorum inventionem institui, qua in locos proprios, sive intrinsecos, et communes, sive extrinsecos tota inveniendiratio, certa lege atque ordine dist nguitur.

Hoc igitur emolumentum, in quo consistat, iam tibi aperio. Qui recte disserendi facultatem, non qua emcumque, sed absolutam suis volet tradere discipulis, aut ipse etiamnum rudior capessere huic per omnia inveniendi loca ita sensim incedendum est, ut non tantum quemadmodum

ex singulis rem aliquam locupletare dicendo possit, verum etiam quo pacto quisque per se locorum, excuti, diduci, ornarique queat, id penitus assequatur. Ad quam Chria, aut sententia. suis legibus diducta inprimis facit. Haec enim (quod maxime observandum censeo) loca quaelibet argumentorum, quae nos propria dicimus, discutienda, atque exornanda per locos communes suscipit, facto aliquo dictove illustri in thematis occasionem assumpto. Illud vero eiusmodi exercitio varie simul utiliterque instituto obtinebis, ne eundem semper, quodaiunt, funem scribendo trahas: modo per illa, uti nos distribuimus loca, ita incedas, ut ab uno ad alium per diversa evageris, nihilque te eorum fallat, quae concipiendi aliquam varietatem et copiam possint conciliare. Quod nullum hactenus scriptorum, qua ratione freri possit, observare memini. Quare illud, in quo potissimum ad profectum, hoc in studio, momentum esse positum sentio, propositis in medium exemplis declarabo, ubi primam docuero, cur ante Chriam, per theses locosque communes iuventus exercenda videatur.

§. 1. Chria post locos communes et theses tractanda est.

Causa est, quae hunc nobis ordinem suadeat. Quod Chria arctioribus saepe constringatur terminis, sive materiam, sive tractandi rationem spectes. Nam materia licet in his etiam universalis esse possit, tamen plerumque adstrictior, ideoque minus argumentis dicendi fecunda est. Ut si dicas, virtutem honori praeferendam esse, aut honorem opibus; vel etiam quaeras, an vita propter opes in discrimen adducenda sit? locum communem, aut thesin ad disserendum habiturus es, pluresque sese etiam inquirenti rationes offerent, quas in partem utramque, pro contraque, licebit inducere: quae res maiorem sub icit dicendi copiam Sed per Chrias plerumque haec materies limitatur, minusque patens est. Ut si ex Tacito dicas, Gloria virtutis pedissequa est, quam Chriam si expendas, aliud nihil licebit ostendere (quamvis loco communi ante memorato affinis sit) quam ex virtute sequi gloriam. Cuius rationem ex ipsa deseriptione gloriae eruere poteris? quod gloria aliud nihil sit, quam bona existimatio hominum. de

alterius praestantia. Et huic rationi exornandae impendenda deinde erit oratio. At in loco communi, quod virtus honori praeferenda sit, virtutis naturam, causas, effectus, adiuncta praemia; contraque honoris levitatem atque inconstantiam, effectusque ac praemia nulla, magna dicendi copia facilius declarabis.

Plures itaquc chrias sub uno illo loco communi aut thesi reperturus es. Ut illud Publii Syri, Honor fugientes sequitur, sequentes fugit. Gregorii Magni, Deicitur cum elevatur, qui honoribus proficit, et moribus cadit. Valerii Max, Virtutis uberrimum alimentum est honos. Quarum pleraeque sententiarum unam praecipuerationem ex loco communi includunt. Ut prima illam ex attributis virtutis et vitii: quod demissionis virtus, qua honorem devitamus, omni honore digna sit, contraque arrogantia, qua nobis indebitam gloriam vendicamus, ut merito contemnenda. Altera, ex affectis vitiorum, quod malimores optimam hominis partem, hoc est, mentem inquinent, ac deprimant, abiectusque ille sit, quantumvis magnus, qui carni ac vitiis serviat. Tertia a causis moventibus, qualis merito esse potest, aeterna in caelo gloria, honorque ad virtutis incitamentum propositus. Quae rationes cum singulis Chris sufficiant, ad eundem tamen communem locum exponendum possunt concurrere.

Rursum si tractandi methodum spectemus, haec in Chriis ad contrarium, exemplum, simile, auctoritatemque confirmantis adstringitur, in locis communibus thesibusque magis est libera, et illa vel negligit, vel cum inducit pluribus aliquando exemplis, aut testibus, in thesi praesertim, luxuriat. Quae iccirco disserui, ut ostenderem, ante in eiusmodi locis thesibusque, quam in chriis sententiisque iuventutem excolendam esse.

§. 2. Chriarum ab ipsa varietate utilitas.

Nunc ad ipsam Chriarum diversiratem, tradendique ac tractandi rationem veniamus, in qua pauci illa, quae maxime utilis esse possit, via insistunt; sed arrepto temere aliquo, quod se primum obtulit dicto factove, nunc hoc, nunc illud

argumenti genus sequuntur, nec uni cuipiam exhauriendo insistunt, ut quemadmodum in materia eadem varie copioseque versari iuventus possit. hoc pacto intelligat. Levissimum hoc in illo scribendi est genere, quod aliquid primum putant, ut Contrario, Exemplo, simili, ac testimonio resuna diducatur; hoc enim ubi semel iterumque adolescens fecerit, facile appreh endet sibi in Chria semper esse faciendum. Imo nec hoc quidem tanta, ut nonnulli volunt, religione observandum duxerim. quid enim obstabit, si vel exemplum, vel Testimonium praeterieris, ubi in promptu nullum fuerit, an non hoc passim scriptoribus usitatum? Minimum itaque chriae hac in re momentum est. Lex est illa Aphthoniana, quam sine crimine violaveris. Sed nec ordo ab eodem proscriptus quicquam habet religionis, sive enim praemiseris simile Exemplo, sive postposueris, quid ad causae, quam tractas, momentum attinebit? imo ad illius vim et rem natam intererit quandoqueneglexisse. Hae igitur leges Rhadamantheae non sunt, hic pondus Chriae non libratur. Aliud est, quod in illius usu magistatuo observandum.

Etenim cum ad eloquentiam nihil magis necessarium sit, quam quaedam dicendi copia. ut et ex ipsa copia delectus quidam institui, et ornatus dictionis magnaterum varietate (sine qua inanis est) fulciatur. Ad hanc iuventus per ipsa exercitia scriptionis ita ducenda est, ut simul intelligat ex quo fonte hauriat. Et unde plura haurire possit. Hoc autem facturus es, si cum Chriam, aut sententiam diducendam praescribis, simul ostendas, ex quo fonte inventionis rationem sive causam, ut vocant, sententiae depromas. Haec enim ratio totius debet esse Chriae et orat onis diducendae fundamentum. Tum deinde ostendas, quo pacto vel eadem Chria diversis rationibus diduci possit; vel certe res eadem, de qua agitur (ponamus literatum studia suaderi) diversis Chrisae dissertationibus pateat, ob diversas sententias rationesque ad idem propositum suadendum opportunas. exemplis rem citius apprehensurus es.

§. 3. Quomodo rationes variae eruantur, et quanto hoc fiat ad eloquentiam emolum ento?

Ad hoc Orator instituendus est, ut in re ad disserendum, proposita, universas, quae ad illius confirmationem faciunt, rationes in promptu habeat, ut quae tam dissertationis cuiuslibet, quam Chriae etiam inducendae et exornandae sunt fundamentum.

Rationis autem inventio in Chria fere ab adolescentibus per hanc quaestionem, Quare hoc dixit, aut fecit? elici poterit. Modo ne nimium singularis at que infecunda mater: es sit. Ut Cicero dixit lib. 1. Officior. Adolescentis est maiores natu revereri. Quaero, quae causa est. cur talis reverentia adolescentes deceat? respondebit iam ad fontes inventionis proprios instructus.

I. Ex natura et disinitione talis reverentiae; quia adolescentes decet hac virtute ac bonis monbus instructos esse, quae est ra io quae dam universalis desumpta a genere. Aut dicet; senum aetati, auctoritati, ac sapientiae honor deferendus est, quae ratio a forma seu differentia sumitur. Aut utrumque coniunget dicendo; virtus illa, qui tenum auctoritatiac prudentiae cum submissione honorem defert, maxime adole scentes decet. Quae ratio a definitione petita est.

II. Ex causis rationem responsurus depromet. Si dicat, Deus atque ipsa in nobis ratio ita esse faciendum docet atque imperat. Vel, Christus verbo atque exemplo, cum patentibus subditus esset, hoc a nobis exigit. Quae ratio est a causa movente, et exemplari. vel senibus honorem et obsequium adolescentes debent, ut ab illis ad sapientiam erudiantur. Quae est causa finalis

III. Ab attributis rationem petet. Ut quod honestum illud genus oofficii sit adolescentibus, quod facile, quodque utile.

IV. Ab effectis quod senes haec observantia delecter, excitet ad benefaciendum. Honor ste senibus delatus, in ipsos adolescentes redundet, sitque magis in honorantibus.

plerumque ceterae virtutes adolescentibus dignae coniungantur. Quod ab hac eorum observantia, de indole atque ingenaitate sumatur iudicium. En ut repente sub unius Chriae sententia plurium diversarumque tibi dissertationum seges nascatur. Nam ut quaelibet harum rationum ab altera pene diversa est. Ita et contrarium ipsius diversum erit et similia exemplaque poterunt esse diversa, adeoque sub unius Chrae titulo, variae illius tractationes institur, campusque ille aperiri adolescentibus poterit, in quo praecipue solet triumphare eloquentia.

Altera tamen ratio Chrias in eadem materia, per apertos a nobis inventionis fontes, diducendi aliquanto plus habet varietatis. Ut propositum tibi est, pravam societatem dissuadere adolescentibus. Aperis gitur librum aliquem (exempligraria, florilegium Langii) atque hinc sententias de eodem themate diversas ac sub his diversas quoque rationes contentas colligis, quae ad singula inventionis loca haud difficulter haberi poterunt. similia exempla, et testimonia indidem promis: mox in quandam de eademre Chriarum classem dividis. Neque tamen necessarium crit, ut sicubi, vel exemplum, vel simile, aut testantis auctoritas deficiat, illic haereas, et materiam chriae idoneam deesse existimes. Satis erit rationem contrariumque (quae nusquam deerunt) cum aliquo istorum sociari. Ita enim adolescentes ad hoc sensim adduces, ut plerasquas materias investigando exhaurire norint, et vix desit scribentibus copia. Qui si minus ad lios iaventionum fontes identidem recurrere doc eantur, et scripturi, velut ad aerem hiantes exspectent, num quae ratio in mentem denique advolet, parum ad eloquentiam momenti, nisi fortassis phrasis aliquem aut figurae leviculum cultum allaturi sunt. Ubi vero hac arte in Chriss exercitati fuerint, iam ad omne dicendi genus expeditum iter tenebunt. Nihil enim aliud plures eiusmodi Chriae, de eadem institutae materia, futurae sunt, quam membra quaedam integrae atque absolutae orationis, quae nullo deinde negotio in ordinem ad persuasionem accommodate digerentur. Et hoc est singulare illudemolumentum, quod in eiusmodi Chriarum tractatione latere sentio. Tum vero et alterum multo rarrus expeditisque eloquentiaesecretum, hac exercitatione abditur; quod, qui hanc viam disserendi aliquo usu triverunt, ex tempore de oblato

quovis dicendi argumento (modo omnino reconditum non sit) facile possint disserere, si illa videlicet investigandi arte, qua in primo exemplo usus sum, rationes ex singulis fontibus a se deposcant, simulque ad contraria, et si quae occurrant, vel similia, vel exempla, dilabantur. Iuveritque hanc ad rem aliquando Magistrum publice facto aut dicto cuiuspiam celebri proposito, rationes per ordinem a suis poscere, atque ubi haeserint suppeditare: tum deinde ad hoc similia exrebus naturalibus variaque artium cognitione petere. Quae expeditius subvenient, modo illa, quae caelum, quae aer, quae mare, quae terra, quae urbes, in plantis, fructibus, feris, studiis hominum diversis complectitur, velut in imagine quadam oculis subiecta celeri mente percurrat. Exempla ex profanis sacrisque iuxta historiis narratione brevi suppeditanda sunt. Quo pacto se non minus, quam discipulos Magister perfecturus est.

CAPUT XXI. Praxis Chriarum diversarum de eodem argumento instituendarum.

DEcreveram quidem meis exemplis hoc in opere abstinere, tum quod prima Romanae eloquentiae prae cepta capientem, tutius sit veterum prototypis uti, ad quae recentiorum auctorum scriptio, ut laudem mereatur, componenda est: tum quod plerosque, qui suis hanc viam exemplis designare aggressi sunt, parum ab eare, vel existimationis suae, velutilitatis alienae reportasse videam. Sed ioc in loco, cum nec veterum quispiam, nec recentium ita versatus sit, ut maxime in illo genere exercitationis conveniens iuventuti videtur, dabit veniam lector, si ad rei literariae emolumentum, unius materiae exemplo, per Chrias quinque ita diducto utar; ut intelligant eloquentiae studiosi, quam hic potissimum tractandi rationem exigam, qua ad integras orationes, magna dicendi copia explicandas disponantur.

Thema illud ist, quod non minus sua veritate, quam eloquendi disciplina adolescentibus incalcandum est:

Insistamus hic viae alteri, quam supra dedimus, pergnomas sive sententias, et facta diversorum diversa. Ita enim facilius etiam tres istas Chriarum formas, quas Aphthonius praefixit, hoc est, verbalem, realem, et mixtam, tum deinde etiam illam, quae solius est, ac dicitur sententiae, persequemur.

I. Illud Apollonii Thyanaei votum. NOsse bonos, vitare malos. Quaero, qua de causa ita senserit? Et ex fonte in venrionis, a definitione societatis humanae illam sumo, quod sit communicatio quaedam ob bonum mutuum, quae a malis sperari non possit. En fundamentum totius discursus.

Quaero, curid prohibuerit? et ex w. fonte inventionis de causis responsionem accipio, quia finis noster est in mutua socitate, ut alter alteri in corporis et animibonis opem praestet, quod improbi raro facient.

III. Ob varietatem, nudam sententiam proverbialem posui, ut, homo homini Deus est; homo homini lupus.

Quaero, quae eius rei causa? Et hanc ex 3. fonte inventionis de Attributis capio; quod hominis hac in vita iucunditas, utilitas, et honestas, bona societate aliorum hominum maxime alatur, mala evertatur.

IV. Historiam Dionysii Tyranni Dionis filium per malos socios corrumpentis exposui; ut Chriam realem quoque adhiberem.

Quaero, qua de causa id fecerit? Et oecurrit ex 4. fonte de effectis, quod hac ratione unicum haeredem Dionis statuerit perdere. ut et factum est.

V. Factum et dictum (quo Chriam mixtam complecterer) D. Ioannis Apostoli Cerinthum haereticum fugientis induxi.

Quaero, cur id fecerit, dixeritque? Et ex fonte quinto adiunctorum causam depromo, quod sciret, aliquando probos cum improbis eadem poena opprimi.

En de eadem materia ex singulis inventionis fontibus rationem unam aliquam quae pro Chria pertractanda, atque ex locis communibus, hoc est, contrario, simili exemplo, testimonioque diducenda sufficit. Quibus si quis rationes alias adiecerit, novis etiam Chriis occasionem parem daturus est.

Nobis hae quinque ad exemplum qualecumque visae sunt sufficere. Quibus aliquas deinde in priscis auctoribus repertas subiciemus.

Porro ad integrae alicuius orationis corpus ex his Chriis construendum parum admodum defuturum est. Cum robur orationis totius in argumentis aliquot erudite diserteque atque ad persuadendum accommodate explicatis consistat. Illud tantummodo observandum est, ut validiores in finem rationes seponantur, minus firmae collocentur in medio, tum vero iste ordo tractandi, quo auspicamur a sententia, aut facto ac deinde ad rationem contrariumque, ab his ad simile exemplumque transitur, nonihil immutetur, exordio tali ad testimonia, vel exemplareiecto, quin his quandoque, ubi minus urgent, neglectis, et rationibus pluribus in rem eandem acervatis. Neque enim hic ordo, praesertim saepius in eadem oratione recurrens, observandus est. Quocirca et in his Chriis nonnumquam confudi, et contrarium atque expositionem causae miscui, ut et hoc decere ostenderem: et alibi in Exercitationibus meis Oratoriu dissertationem unam de macilentis et pinguibus varia Chriarum tractatione pertexui, quo plurium avidum lectorem remitto.

Nunc ut facilem quoque Chrias disponendirationem oculis subiciam, Inventionem, seu distributionem Chriae primo, deinde elocutionem proponam. Denique et singularem eius partium rudem quandam tractandi viam ac varietatem.

Chria I. Verbalis. Apollonius Thyanaeus hoc praecipue a Diis postulat. Nosse bonos, vitare malos. Alex. ab Alex. lib. 4. cap. 7. INVENTIO.

Causa, quae est fundamentum discursus, statim inquirenda est. Neque enim Exordium et expositio difficultatem habent.

Qua ratione, ut hoc unice peteret, inductus est? Respondebit facile ex descriptione societatis! Quia societatem humanam noverat esse communicationem quandam mutuam in rebus

et verbis, ob fructum aliquem ex illa speratum. qui cum a solis bonis, non vero a malis sperari posset, Apollonius hoc merite precabaetur.

Contrarium ex ratione ac sententia simul expensa promptum est. ut qui solicitus non est, ut bonos norit et malos devitet, sed quorum vis promiscue familiaritatem admittit, hic naturam, et bonum humanae societatis destruit, et pro fructu, ingentia ex illa incommoda colligit.

Simile ex aliqua re naturali aut artificiali, quale esse aucupis hic potest, quiper avem unam plures sociarum adductas capit.

Exemplum Iosephi Patriarchae, qui fratrum improborum consortium vitavit, quae res illi primum quidem nocere, deinde prodesse visa est.

Testis Aristoteles I. Pol. qui ait, Omnis societas alicuius boni causa facta est, quae non potest a malis sperari.

ELOCUTIO.

Exordium. NOn omnis Thyanaei illa, quam de moribus tradidit, disciplina damnanda est, quamvis ipse Magicarum artium infamia inter posteros notetur, quaedam ipse, ut rectae institutioni aliorum idonea tradidit, item exemplo non malo secutus est. inter quae hoc familiare illi votum iure retuleris.

Expositio. Erant hae Philosophi istius preces, quibus hoc praecipue spectare visus est, ut in so cietate hominum deligenda, probos ab improbis discerneret, nec his potius ad perniciem, quam illis ad separatam aliquam societatem iungeretur.

Causa. Nec iniusta huius voti causa fuit. Cum enim illa sit natura societatis humanae, hoc fine consilioque a Deo auctore instituta sit, ut communicatione quadam cum sententiarum, tum actionum, ope mutua auxilioque fulciamur, in rebus dubus perplexisque utamur consilio, in adversis casibus solatio, in laetis secundisque aliorum applausu: gaudia

doloresque, opes inopiamque participatione aliqua boni malique, una cum aliis feramus; quis omni studio providendum non existimet, ne in familiaritatem improborum admittatur, a quibus non minus in vitiorum, quam manium quorundam gaudiorum societatem trahatur, quod incautae praesertim adolescentiae offendiculum metuendum est, ut quae nulla malorum experientiae adversus hos casus praecipitiumque salutis, satis etiamnum si mata sit. Est, fateor, honestae consuetudinis fructus multiplex, ususque periucundus. quidquid enim sive in adversitate malorum ingruit, sive in prosperitate affluit bonorum, nisi cum aliquo amic orum communicemus, aut magis gravae, autminus recreat. Doles? dolorem quereris, et levius fertur. gaudes? perit gaudiorum iucunditas, nisi in amici sinum transfundatur. Opes amisiti? honor laesus est? vulnus accepisti? exponis familiari, primumque hinc malis hauris solatium. insperata tibifortuna risit? accessit dignitas? sanitati in exspectarae es redditus? si desit, qui cum haec communices, fructum tuae felicitatis potissimum perdidisti. Tantum a sola animorum familiari coniunctione pondus est. At sociari non possunt animi, nisi alter ad alterius mores accesserit, sive ad vitium illi, sive ad virtutem propendeant.

Nihil igitur in hoc consuetudinis aditu, maiori cura studioque agendum est, quam illud Apollonii, ut videlicet bonos noris, et malos devites.

Contrarium. Sin absque hac cura, in quorumvis te sociorum familiaritatem immiseris, dissolutione illorum etiam oblecteris, risu traharis incond to, garrulitate pascaris, scurrilibus lacteris verbis, inverecundam frontem, linguam Venere tinctam, vitam lubricam, a modesto vultu, sermone casto, vita continente, nec distinguas, nec seligas; nescis profecto in quem usum humana societas reperta sit, huius naturam rationemque subvertis, illumque, qui honestae solet esse consuetudinis, fructum amisisti. Certe omnis potius ab hominibus societas ad brutas animantes ablegetur, quam ut rationem bonumque omne, ad cuius stab limentum reperta est, secum ipsa destruat, et non tam societas, ac praesidium, quam hostilis quaedam inimicitia, atque eversio bonorum dicenda sit. Caveat hoc tantum malum imprudens adolescentia, ne in hosce se laqueos induat, unde difficilis imposterum sit exitus.

Simile. Nam, ut auceps; ad plurium avium perniciem, unam aliquam eiusdem generis, caveae aut laqueo illigatam, solet exponere, ut illae in socletatem huius strepitu cantuque provocatae, visco aut laqueis; ad insidias dispositis, intercipiantur: ita Daemon nostrarum auceps animarum, ad multotum adolescentum ruinam, depravatos quosdam suisque iam vinculis irretitos iuvenes, velut ad insidias et illicium aliorum exponit, quibus sociari, petire est: qui suavi illecebra o tii, vini, ac Veneris incautos tapiunt, secumque in exitium plerumque devolvunt sempiternum. Ut enim avibus semel interceptis difficilis rarusque ad libertatem est exitus; ita adolescentibus semel hac esca captis, arduus ad salutem receptus est.

Exemplum. Non ignoravit hanc fraudem insidiatoris nostri prudens castusque adolescens Israeliticus Iosephus; quando et fratrum suorum pessimo in scelere accusator, quam socius esse maluit: illorum etiam odia, machinationelque in caput vitamque negligere, quam familiaritatem moresque non dissimiles amplecti. Quam vero illud egregio gloriosoque sibi exemplo praestiterit, honor post brevem ipsius calamitatem consecutus, Aegypti imperium, fratrum submissio, hominum Superumque favor um Iosepho impensus, abunde testantur. Contempta improborum societas, illi deinde longe lateque probos omnes improbosque subiecit. ut his terrorem incutetet, suum illis impenderet amorem. Tantum est bonos novisse, simul et malos devitasse.

Vide ne illi te iungas, unde turpem potius morum colotem, quam fructum aliquem societatis trahas. Omnis enim societas, si credimus Aristoreli (Polit. lib. 1.) alicuius boni causa instit ut a est. Tolle hoc bonum, et societatis ratio naturaque sublata est.

Conclusio. Quisquis igitur humanae societaris bonum esse integrum voluerit, quique sperato eius fructu potiri, hoc cum Apollonio a Superis precetur, hoc totius vitae instituto agat, ut ingenia moresque sociorum prius noverit, quam amplectatur: probis sese non subtrahat, improbisnon adhaerescat, et siccubi errasse in delectu se deprehenderit, malit inique

Chria II. Verbalis. INVENTIO.

Pythagorae monitum est: Ne curvis inicias dexteram, hoc est, quibus libet sociis coniungaris.

Causa. Quia societas inter homines instituitur, ut alter alteri subsidium, vel in corporis, vel animi bonis praestet; quod ab hominibus sceleratis exspectari vix poterit, a virtute praeditis potest. Igitur deligendi probi sunt.

Contrarium. Qui enim improbis adharescunt, ut adolescentes, qui voluptate capiuntur facilius, quam senes assolent. finens institutae societatis evertunt.

Simile. Uti Pastor, qui gregem colligit, ut collectus simulpascatur, si scabiosas ad illum oves admiserit, facile totum gregem inficit.

Exemplum. Cognitum illud in adolescente, quem D. Ioannes Apostolus Episcopo cuidam educandum commiserat, qui ubi ad consortia perditorum delapsus est, perdite vixit; ubi ab Apostolo revocatus fuit, bonorum presidio melior est redditus. Ut habet Euseb. lib. hist. Eccl. cap. 17.

Testimonium. Agnovit Seneca quantum in societate commodi esset. l. 4. de benef. cap. 18. et Aristoteles lib. 8. Eth. cap. 3. Adolescentes voluptate maxime capi sensit, ut his iure providendum sit, ne aberrent.

Conclusio. Cavendum igitur erit, ne rem ob commune praesidium hominum institutam, male delectis sociis, vertamus in nostrum exitium.

Exordium. Pythagoras veteris Philosophiae per Italiam primum decus, postquam varias peragrasset orbis oras, ut quod optimum vitae disciplinaeque genus comperisset, id suis aliquando auditoribus Magister traderet, denique apud Crotoniatas celeberrimum sapientiae Gymnasium aperuit, neque interdiu tantum, sed et noctu summa affluentium frequentia auditus est. Quibus ut multa ad honestae vitae institutionem praeclara reliquit, ita brevibus quibusdam

atque aenigmaticis sententiis reconditam quandam sapientiam complexus est. Ut cum monuit:

Expositio. Nimirum sensit vir sapiens, non cuiusvis tibi hominis societatem, velut iniecta manu, prensandam esse at que ut is, qui temere cuiquam manum inicit, vel illam facile inquinat, vel certe offensione aliqua perstrictam serius reducit; ita in humana evenire consuetudine, tu si temere aliorum temet lateri applices, notam, offensionemque non evites: expendendum proinde iudicavit; quisnam ille sit, quem socium adsciscas, et qua de causa illius familiaritatem ambias, ut si minus honesta sit, ac probata socii vita, tempestive hoc consortium averseris.

Causa. Quid ni enim ita suos Pythagoras instituat, cum societas mutuainter homines hac de causa potissimum reperta sit, ut sese adversus hostium insidias, impensa vicissim defenlione firment, alter alteri subsidium in adversitate praestet, commerciorum vicissitudine necessitates mutuas sublevent, neque solis corporibus opem in egestate, remediumque in morbis praestent, verum animis quoque ad salutem, felicitatemque aeternam natis praesidium atque incitamentum adferant. Hunc in finem immortalis conditor, mortalem genuit hominem, quem licet non agnosceret Pythagoras, solius tamen corporis, praesentisque vitae felicitas ex illa hominum societate nisi male confletur, suspensa tantum apud Philosophum illum valuit, ut circumspecte hanc prudenterque conciliandam praeciperet, quod animadverteret, non eodem omnes eventu societates adiri, con flarique amicitias. Ab hominibus sceleratis in familiaritatem receptis exspectari non posse, ut fidem, ut constantiam, ut virtures praestent reliquas, quas ipsi non possident; aut alienae saluti consulant, qui pessundant propriam. Haec proborum tantum esse hominum: a quibus si in sociorum delectu aberret quispiam, causas omnes, propter quas huma na societas instituta sit, praeterire.

Contrarium. Haec consilia qui negligunt, quique inconsulte cuivis sociorum, ut primum arrisit, lepidiorque atque humanior visus est, dexteram iniciunt non modo nihil ex eiusmodi societate praesidii, verum et incommodi plurimum, non raro accipiunt. Qua in re iuvenum quam senum

pronior esse solet offensio. Senes cunctantius in consuetudinem accedunt, verum et constantius; adolescentum, ut repentina saepe, ita inconstans familiaritas est. Illi ex honestate et commodis: hiex voluptate plerumque societatis bonum metiuntur. illi hac firmant rempublicam, pacem fovent, concordiam stabiliunt, negotiationem alunt, privatae communique saluti consulunt: hi illa ad lusus, otia, compotationes, Venerem non raro abutuntur. Nec alia tum diversi exitus ratio est, quam quod illi prudenti delectu frugi hominum societatem amaverint; hi tales, quos cupiditas potius, quam ratio socios obtulit, sine cunctatione, sine sensu sine consilio admiserint.

(Simile) Prudens ovium pastor, si quas in consortium totius gregis admittat, eo consilio accepit, ut communi fruantur ductu, pabuloque alantur: pari. quo grex totus, defendantur praesidio, et adversus fures luposque tutae sint. ita par illis pratum, par in societate custodia, par tutela adhibetur. qui si tamen quascumque alias etiam scabie inquinatas citra delectum patiatur accedere, facile totum gregem infecerit, unius contagione in plures sparsa. Parem, quis non intelligat, inter homines consuetudinis rationem esse? Bonorum societas ad mutuam defensionem salutemque spectat; immixta pravorum consuetudo, hoc, quod integrum est, facilius eadem peste afflat, quam remediis ullis persanatur. Quod nos pluribus verbis, hoc Poeta non invenustus paucioribus est complexus, dumin quit.

-- Grex totus in agris
Unius scabie cadit et prurigine porci,
Uvaque conspecta livorem ducit ab uva.

Exemplum. Illustre huius in D. Iohannis Apostoli vita exemplum nobis relictum est. Adolescentem ille probe institutum, sibique ob in dolem admodum carum Episcopo omni studio curaque educandum tradidit, cui quidem Episcopus principio singularem vigilantiam atque industriam impendit, Christianis sacris pie imbuit, sed cum deinde oculos animumque minus adverteret, societate improborum captus primo, sensimque adeo depravatus est iuvenis, ut rebus per luxum dissipatis, praedonum etiam antesignanus

factus sit, qua re intellecta Apostolus, gravissima oratione Episcopi negligentiam cast gavit, et per avia silvasque assecutus denique iuvenem, verbis amore plenissimis, ad scelerum paenitudinem, obsequiumque pristinum aegre inflexit. Quae tam repentina eiusdem adolescentis mutatio? humana videlicet societas, quae et honestatis studium inter bonos; et voluptatis rursus amorem inter malosfacile persuasit. Unde probus ille sanctusque adolescens in proborum consortio probus, in sceleratorum familiaritate perditus fuit. Tanti refert quibuseum, et quo fine iungaris cum aliis. Ad conservandum genus humanum, ad salutem privatam communemque stabiliendam societas conflanda est, ad perniciem nulla concilianda.

Testimonium) Praeclare, ut in ceteris, ita hic etiam Seneca Hominem (ait de benef. 1. 4. cap. 18.) non unguium vis, nec dentium terribilem cateris fecit, nudum et infirmum societas munit. Haec tam utilis, quam honesta societatis mutuae causa est, data atque accepta defensio. Nulla hanc cupiditas, nulla voluptas corrumpat, cum aequis honestisque ad par virtutis studium sociemur, et laudabilis futura societas est. Rem quidem arduam inculo adolescentibus, quorum omnis amicitia (ut Aristoteles loquitur, lib. 8. Eth. c. 3.) voluptatis causa instituta est. verum tamen necessariam suadeo, nisi virtutis iuxta salutisque curam abiciant.

(Conclusio.) Quocirca si hominum sapientium consiliis obsequi, si parere rationi, si proborum imitari exempla volumus, si nobis utilitas, si virtus, si propria salus cordi est; omnistudio diligentiaque in sociorum delectu utamur, ne improbis malo errore coniungamur, et rem praestantissimam ad salutem mortalium a Deo institutam, ad nostrum aliorumque vertamus interitum.

Sententia, vel Chria III. Verbalis. INVENTIO.

Expositio. Quo pacto significare voluerunt, hominem alteri homini et prodesse maxime, et rursum obesse.

Causa haec est, quod ex proba fidaque hominum consuetudine maxima hominis in hac vita felicitas pendeat, ob voluptatem, utilitatem, honestatemque, quam ex illa colligit.

Contrarium. Secus vero evenit, ubi socios parum probos, filiosque nactus est, qui et opes et famam, et conscientiam facile profligant.

Simile. Ut enim illi, qui ex opobalsami officina prodeunt gratum odorem, quo delectamur; contra ex cerdonum domo ingratum adferunt? ita quiex consuetudine proba, improbave veniunt.

Testimonium. Vere Horat. Quo semel est imbuta recens servabit odorem Testa diu, lib. 1. Epist.

Exemplum, suo illud exemplo Augustinus docuit, qui eo improbitatis per socios pravos deductus est, ut puderet non esse impudentem.

Conclusio Cautiores igitur adolescentes ipsius periculo cognito esse convenit, et homines adeo noxios devitaere.

ELOCUTIO.

Exordium. Multa sunt, quae ad humanae societatis commendationem faciunt, nec pauca, quae ad illius reprehensionem detorquentur, ut non immerito quidam dixisse memoretur.

Cuius ego quidem sententiae, ut gratiam, quae in brevitate atque energia est, veneror, ita etiam veritatem amplector, ill imque omnium mentibus, praesertim adolescentum, defixam cuperem, ne in quorumlibet promiscue, sibi licet blandientium, familiaritatem irruerent; sed ex honestare atque utilitate societatis, illius aest mationem facerent.

(Expositio.) Nihil enim hoc dicto magis nobis suadetur, quam ingens esse discrimen humanae societatis. Magne esse quorundam hominum erga alios beneficia, queiundam offensiones etiam in alios gravissimas, ut illi officium Dei, bi luporum occupasse videantur.

(Causa) Et sanesi originem cum felicitatis nostrae, tum infelicitatis praecipuae hac in vita spectemus, ab homine illa in hominem, ex mutua conversatione potissimum existit. Quae enim cuasa, cur felices nonnulli, et multi infelices, nisi, quod hi cum malis, cum probis illi socientur?

siquidem hoc bonorum consuetudini proprium est; quod iucunditatem pariat, quod utilis, atque honesta sit; ut proinde in usu fructuque ipsius magna pats humanae felicitatis consistat: Ecquid enim homini volupe magis, quam habere in ciius sinum secreta animi sui depromat, excrpiatque vicissim aliena; habere qui suas opes communicet, et cuius vicissim facultatibus fivatur; habere cuius nitatur in adversis praesidio, et in secundis laetitia non destituatur, tolle eiusmod ex humana vita societatem: ex societate iucunditatem, et magnam felicitatis quoque partem sustulisti Iam quis vilitatem ex eadem natam sat dignis verbis depraedicet? quae terra vasta adeo fertilisque est, quae ad humanos usus pariat universa? quae urbs, quae agrestium non egeat praesidio, qui agrestes, qui urbium emolumentis non fruantur? quae familia sic ad suam necessitatem colleg tomnia, ut alterius familiae commodis non sustentetur? quid de artium officiorumque commerciis differam, mutua haec cuncta o pefulciuntur, et sine societate, sine fide, sine amicitia hominum non possunt in stabilem fidamque communicationem coalescere. De honestate porro eiusmodi socieratis illud dicam, et vere dicam, quod si qua virtus politica decus existimationemque inter homines mereatur, ea scit integram cum hominibus fidem colere, veritatem amare, candidum nudumque in amicitiis pectus ferre, proximi non minus quam suum ex consuetudine emolumentum quaerere, numquam irrogare alteri, quod sibi factum non optet, haec sunt quae humenam societatem sine vitio conflant, et sine pernicie cuiusquam conservant, quae florem urbibus, agris quietem, pacem civibus, honestatem universo populo conciliant. Eiusmodi vero societas, tam sancta, tam bonesta, tamutilis, tamiucunda, nisi cum probis sperari non potest. Ut hi solisint, a quibus haec beneficia consuetudinis, hac in vita, exspect mus.

(Contrarium.) Faciamus tamen hominem esse (qualem reperire non sit diffic le) qui cum sine delectu societates init, parum probatae vitae socios nactus sit. Cum illis, ut solet, sua etiam flagitia communicet, nec timide, quae in eisdem intuetur, et laudarietiam audit, scelera perpetret. Quae potest esse tali in vita ac societate, sincera constansque iucunditas? An omnino alia, quam quae ex turpi ac flagitiosa vita,

non sine acerbo conscientiae vulnere ac futurorum metu percipitur? ridenti saepe vultu, exsultantibus verbis, dissoluto gestu, laeditur, iocatur, plauditur; ut arcanus animi maeror, qui omnem iucunditatem inficit, ficta aliqua laetitia obruatur; sed veram tales liquidamque, quae ex pura fluit conscientia, voluptatem numquam occupabunt. Iam vero quae ex eadem sumiliaritate exspectetur utilitas? Noque enim alia facile de causa haec inter sceleratos conflatur, qua ut sua quisque ernolumenta, suam ex illa captet voluptatem, quae si quando negetur, aut differatur, impatiens animus facile in indignationem dissolvitur, societatis atque amicitiae iura conculcat, offensionesque tanto saepe graviores suscipit, quanto amte maior erat familiaritas. Hinc videas in repentinas dissensiones, pugnas, duella, parricidia has subito divelli societates, amorem abrumpi odis, ac sanguine funestari. Nec ipsa fratrum caritas, nec cognatorum fides, aut parentum observant a, ad officium revocat, ubi illam semel consuetudinem rupit indignatio, quam proprii amor com modi, et improbitas potissimum alebant. Denique honestatis studium eiusmodi plane excludit consortia, quae verecumdiam sensim a mente, ab oculis, a verbis, a manibus excludunt. Liberioraprimum verba, deinde scurrilia, demum prousus impudica; nec oculi sensim, manusque se continent. quod loqui non puduit, facere postremo, vel hortatu, vel exemplo improb rum non erubescunt, ita conscientiae, virtuti, famae, et honori obnuntiant; cum diu latere non possit, quod in socierate perditorum geritur quod inter pocula et vinolentorum gregem perpetratur. Vides igitur, quisquis in hominum dissolutorum familiaritatem sese immittit, quam procul a vexa iuc unditate abeat, a propria utilitate recedat, a laudabili honestate seiungatur; ad gravem maerorem, damna ingentia, pudendamque turpitudinem deslectat.

(Simile.) Tam durus non sum, ut omnem adolescentibus societatem dissuadeam, talem suadeo, quae isti, quam memoro, dissimillima sit, quae inter probos, quae studiorum gratia coalescat, quae ab omni turpitudine abhorreat; ut ex contactu bonus odor potius, quam foe or adhaerescat. Longe en m diversus eorum odor est, qui ex aromatum atque opobalsami officina prodeunt, quam illorum, qui cerdones inter et alutarios habitant.

(Testimonium.) Neque fefellit Horatium similis experientia, cum eodem ipectans caneret.

(Exemplum.) Suo hoc exemplo Augustinus illud Africae atque Ecclesiae totius lumen, testatum nobis reliquit, ingenue is libere que, scripto de se Confessionum libro secundo cap. 3. profitetur, co per improbam denique malorum societatem sese prolapsum impudentiae, ut dum virtus et probitas inter sodales ridetur, laudantur ac praedicantur scelera, puderet non esse impudentem. Deum immortalem, quaenam haec non a virtute tantum, sed ab omni humana ratione aversio est! Hominem caelo natum, Deique insignitum imagine, ad hanc profligatae vitae turpitudinem devolvi posse, ut iam non solum virtutisneglector, sed et contemptor, non modo sectator flagitiorum, sed et praedicator existat, in honestatis stud is erubescat, in turpitudine glorietur? Attamen eo deductum se Augustinus propalam fatetur. Qua via? qua aberratione? qua tanta dementia? Unius depravatae societatis deductio et crimen fuit. Huic tantum scelus vaecordiamque impurat. Atque utinam vel solus, vel inter paucos ille ad hunc adolescentiae scopulum navim impegisset, utinam non mille alii, et plerique in prima naufragantium innocentia, ad eandem scyllam deferrentur.

Felix, quisquis Augustini lapsu territus, pedem retrahit, ne forte eodem cum illo luto provolutus, non eadem felicitate ex sordibus resuigat. Multi illum sequuntur labentem, non multi, tam egregia fortitudine, perniciosae societatis vincula abrumpentem. Facilis in hunc labyrinthum ingressus est, at diffic lis reditus.

(Conclusio.) Intueantur hoc igitur tanti viri exemplum adolescentes, querelas ipsius et gemitus, quo lapsum deplorat, audiant; labores doloresque, quos in tam arduo sustmuis reditu, matura deliberatione expendant, artendant, quantum in proborum societare ad virtutem omnem praesidii sit, quantum in malorum consuetudine detrimenti. Teneat illos verecundia, trahat utilitas, honestas provocet, neque tam levibus fluxisque periturae voluptatis momentis, quae eximproborum consortio speratur a tam certis verisque bonis ab ducantur.

Chria IV. realis, seufacti. INVENTIO.

Exordium. Dion) sius Siciliae Tyrannus, cum hostem suum Dionem egregie ultum vellet, filium eius molliter in prava aulae societate educatum, corrupit.

Causa erat: quod nulla re magis perverti, et in extium trahi, quam depravata societate adolescentes Tyrannus sciret. ut huius expositione facti eventuque probatum esse docebis.

Similia. Ex veste candida, speculo nitido, et flore intacto, quam facile contrectata labem trahant, ostendes.

Exempla. Filiorum Heli, Absolonis, et Roboami ex consortio aliorum secuta corruptio satis idem demonstrat.

ELOCUTIO.

Quanta fuerit Dionysii, Sicula tyrannidefamosi, Regis, et ad aemulos subvertendos vafricies, et ad perdendos homines malitia, uno hoc facto non obscure cognoveris. Dionem ille ex regni proceribus oderat, neque illas, quas voluit de fugitivo poenas, sumere poterat. Ergo in filio ulturus patrem, non aliud vindictae genus acerbius reperit, quam ut filio in aulam accersito, omnium inter aequales faceret voluptatum copiam. Nec fefellit ultio. Filius enim in hac libertate educatus, cum deinde ad patrem rediisset, neque par illi fieret, aut licentia, aut peccandi impunitas; patrem vitamque tam duram execratus, exalto sese egit praecipitem, ac spe succelsionis maestum genitorem destituit, exspectatoque Dionysium gaudio comulavit.

(Causa cum expositione facti et contrario.) Siquidem non ignorabat illeryrannorum vaferumus, nihil esse quod ad tantam desperationem retum omnium praecipitaret adolescentiam, quod tantum bonorum everteret, malorumque conciliaret, quantum soluta in pravos mores luxumque ac libertatem vitae societas. Si quam enim ad hanc aetatem prudentiam

natura adfert, si quam animi magnitudinem vigor iuvenilis subicit, si quam iustitiae et pietatis aestimationem recta suadet institutio, si qua temperantiae pulchritudo sensum stimulat, totum hoc, quantumcumque est, quod natura, quod ratio, quod institutio, quod Deus inculcat, unius corruptae Societatis consuetudine, primum quidem obscuratur, deinde vilescit, postremo etiam contemnitur. e diverso illa vitiorum deformitas, illa sceleratorum hominum infamia, illa conscientiae per flagitia temeratae obluctatio, ille imminentium sceleribus poenarum horror, principio quidem nonnihil retardat, et quandoque fluctuantem animum ad saniora consilia revocat, verum sensim sine sensu, consuetudo improborum, ac vitiorum exempla hunc rigorem molliunt, pulchriorem habitum flagitiis induunt, negligere docent infamiam, conscientiae vulnera leniunt, poenarum cogitata, aut submovent, aut ad incerta reiciunt, donec cupiditate iam victricia esserente signa, de virtutibus triumphant vitia, de honestate turpitudo, de providentia temeritas, de veritate mendacium, de religione impietas, de observantia despectus, de modestia superbia; prodigalitas de frugalitate, ebrietas de abstinentia, libido de continentia, impudentia de pudore.

Proponite vobis, obsecro, adolescentem illum Dionis filium ex paterna domo, ab illo domesticae disciplinae cultu, rectae institutionis Schola, studiorum palaestra, ab illo henestae exercitationis labore, maiorum observantia, virtutis et verae gloriae aestimatione ad aulam Dionysii et dissolutorum adolescentum contubernium transeuntem, quam serena frons, modesti oculi, submissus vultus, gestus compositi, incessus moderatus, vox adstricta et cogitata. Videte, ut primum verecunde limen augustum subeat, ad consortia deinde lususque gregalium timide accedat; ut ad illam libertatem, strepitumque ac licentiam aulicorum iuvenum haeret, ut stupet, ut admiratur! Haec igitur (ita secum loquitur) qualis demum vita? qualis rerum facies? quam ab illa, quae paternae domus fuit, dispar? quam multa hic illorum factis iuvenum probantur, quae nec domi quidem cogitare fas erat? quam hic verba profusa, quam actus liberi! quantum ludorum, quanti apparatus, quis luxus, inter patrios hactenus lares nec auditus quidem! quantum ab istis me deliciis abesse pater voluit, quando per varias artes laboresque educatum,

ad similia animi laxamenta, non nisi raro et perparce admitti voluit! Sane illius disciplina ad omnem propius vittutem duxit: hic vitiorum amplissimus campus est. Intet ista dum cunctatur, dum secum pugnat, dum reditum circumspia cit; adsunt aequalis aevi nobilitatisque socii, blandiuntur, uliciunt, invitatit: maerorem intempestivum arguunt, aetate, occasione, gaudio omnibus innoxio frui iubent: moment, neram demens sit, qui solum se credat sapere, totexemplis dignam se vitam apprehendat, probatam tot hominibus, ipsique adeo Regi, voluptatcm non respuat: sine hac libertate placere in aula neminem posse. Paulatim ad haecadolescens benevolas aures adhibuit, atque illam animi frontisque feveritatem inflexit, solutiora primum verba et admitterecupldius, et libenus reddere, leviculis in rebus iocari, et, ceu pila; mollioribus dictis ludere, exporigere frontem advibratas ex Veneris officina sententias, quatundam etiam explicationem deposeere. Meditari pares in setmone argutias venustaresque, iin comptas iacere soeminas oculos, dictisque iocosis lacessere ac prompta his deferre obsequia. Formaevestiumque, quibus his placeat cogitare illecebras, familiare ambire consortium. illic crebro itare, ubi inter lufus et convivia, inter vina et pocula, iner comites adolelcentulas otium falleret, et pasceret amorem. Qualis ad hoc, quam divetfus a nupero iuvenis! explicata nuper frons nunc cincinnis inumbrata: nativus capillorum color, nunc fuco odorarisque pulveribus tinctus, vestis patrio culcu nitens, nunc peregtinis coloribus, lemniseis, formaque dissolura: par gestus, totiusque corporis hab tus, nihil in oculis, verbis, gestu, incessu moderatum; ut nonnemo hunc prudentior conspicatus, hoc versu in ullum luderet.

Totus ad profligatae aulae speciem compositus, pristina illa morum indoles, vultus modestia, observaria in patrem, obsequendi promptitudo iam protsus evanuerant. In horum locum subierat levitas in gestu, in oculis procacia, in verbis arrogantia, in obsequio contumacia. Obstupit haesitque attonitus pater, neque quae Medea, aut Circe ita hunc

intaffet, demutassetque filium, satis superque poterat admirarr. praesenrem ille aodlescentis habitum, cum pristino conferebat, spem unicam posteritatis atque aviti nominis, tanra nuper exspectatione florentem, tam repente, mala afflatam depravatae societatis volupratisque auta, dolebat emarcessere. tam exitlalem Tyranm artem ingeniumque execrabatur. Agnovit denique vulnus, quod in filio accepisset. Traditam olim pucro vivendi disciplinam, honestatis leges, vittutis commendarionem, fcelerum turpitudinem subiic ebat animopater, sed surdo fabulam, iam ad ista mens obtorpuetat, longeque diversis capiebatur affectibus. Verlus ad blanditias genitor, nihil quod Ienem amantemque suae prolis parentem decere possit intentatum reliquic, ingentibus promissis lactare iuvenent, honoribus ad exemplum Maiorum propositis excitare, decus familiae, opes, famae propagationem ad posteros ostentare, licitas quoque voluptates opportuno loco ac tempore polliceri. Qui cum minus ex voto animadverterer codere, magis eriam ad haec patris blandimenta intractabilem reddifilium, auctoritate usus patria, iuvenem vigili septum custodia, severisque coriectoribus traditum, a sociis, a ludis, aluxu, ad voluptatibus prohibuit, ut is denique rigidioris disciplinae impatiens, cum improbis desideriis ex voluntare obsequi non posset ad ultimae desperationis remedia confugerit, vitam sibt, atque exspectationem patri, ex aedium fastigio, praeceps abruperit, et mori turpiter, quam honeste vivere maluerit. Tantum probis adolescentibus ab improba societate metuendum est.

(Similia.) Speculum in prima innocentia adolescens putum est, vestis candida est flos illibatus. Ubispeculum vitiosoafflaris anhelitu, ubi sordidis atrectaris manibus vestem, ubi florem insixo ungue carpseris, speculum suum amittet fulgorem, vestis candorem, flos integritatem. Adeo pulcherrimarum saepe rerum iactura est facilis.

(Exempla) Non solus hoc suo in filio Dio expertus est. Alii sanctiorbius etiam legibus imbuti iuvenes ubi libertatem nacti, atque ad societatem patum se dignam admissisunt, non disparise parentesque exitio multaiunt, Celebris ille Iudaici populi Ant stes Heli, dum filus indulgentior soeminarum consortio noninterdicit, dum gulaeillorum prosuprema auctoritate non obnititur, dum serius denique, verbisque

mollioribus ad officium revocat, et sacrorum thesaurus arca. et filii ab hostibus occupati, et pater cervice fracta, hanc luunt vaecordiam. Quid Absolones sub optimo parente Davide, sub Davidide sapientissimo Roboamos memorem? hostales tantosque sola libertas ac societatis improbae perversitas in ruinam praecipitavit. Exemplis nihil ad persuadendam improbitatem validius est. Reliqua tantum ad scelus alliciunt, haec etiam impellunt. Facilius hac via itur, qua multi incesserunt.

(Testimonium.) Senecae, hac in re non imperiti iudicis, voces funt (Epist 7.) Unum exemplum aut luxuria, aut avaritia multum facit. Convictor delicatus paulatim enervat et emollit: vicinus di ves cupiditatem irritat: malignus comes, quamvis candido et simplici rubiginem suam affricuit: quid tu accidere bis credis, in quos publice factus est impetus?

(Conclusio.) Concludam cum eodem. Necesseigitur est, ut aut imiteris malos, aut oderis. Utrumque aute de Vitandum est: ne vel similis malis fias, quia multi sunt; neve inimicus multis, quia dissimiles sunt. Recede in teipsum quantum potes. Cum bis versare, qui te meliorem facturi sunt; illos admitte, quos tu potes facere meliores.

Chria V. mixta, ex verbali et reali. INVENTIO.

Exordium. S. Ioannes Apostolus Balneum ingressus, cum Cerintbum illic bereticum conspexisset, subito regressus. Fugiamus, unquit, ne iplain nos balnca corruant, in quibus Cerinthus lavatur.

Causa Er merito, quia pleraque, quae innocentes etiam homines, premunt mala, ut sunt morbi, tempestates, bella, a Deo ad improborum punitionem immituntur. Quibus boni involvuntur, quia immixti sunt.

Exempla, Sodoma et Gomorrhaigne caelesti, Solyma bello, fame et vastitate consumta, quam multos simulparvos, et innoxios in volvit.

Simile. Ut igitur prudentis naute est illos vitare Scopulos, ubi multi naufragium passisunt. Ita et probi Christiani tales socios, per quos multi perierunt.

ELOCUTIO.

(Exordium.) Quanto nobis studio pravorum hominum societas declinanda sit, suo nobis exemplo ille dilectus Servatori nostro Apostolus Ioannes declaravit. Balneum is forte ingressus, quosdam illic conveniendi gratia, in quo cum Cerinthum, hominem non moribus minus, quam doctrin corruptum deprehendisset; subito pedem retulit, atque ade comites versus, fugiamus, inquit, ne ipsain nos balnea corruant, in quibus Cerintbus lavatur. Mirentur sane in Ioanne castimoniam alii, qua Christo inprimis placuisse memoratur; amorem alii, quo et Servatorem ipse suum amplexus est; et ab illo vicissim ad arcana quaeque, ipsumque adeo sinum Numinis admissus est, sapientiam alii divinarumque rerum cognitionem, qua non praesentia modo; sed et futura post serempora ac summam aeternae felicitatis habitationem penetiavit; ego in hac eius circumspectione, et integritatem, qua corrupti etiam hominis consortium horruit, et amorem, quo Deilegem est prosecutus, et sapientiam, qua periculum societatis improbae abunde perspexit, veneror.

(Expositio.) Sensit enim non leve discrimen adire homines, sinon falutis, certe poenarum improbis imminentum, qui corum consortio immiscentur.

(Causa.) Er merito ita sensit, Dei enim hostis est, quisquis a virtute, et honestate aversam vitam agit; Daemonis, capitalis generis nostri inimici, amicus est; urquidquid vel ille malorum inferre voluerit, vel hic potuerit, hoc improbis iure sit formidandum. Quibus obsecro, Deus ror tamque gravia bellorum infligit fulmina, praeterquam sceleratis hominibus, quae cum integraesaepe urbes, nationes, ac regna devastantur, probosiuxta improbosque involvunt: quibus tam violentae regionum inundationes, tam repentina urbium

diversarum incendia, tot tamque graves annitempestates, caelique, aut sicci nimium, aut frigidi, aut etiam humidioris iniurie, per varios late populos divisae intentantur, nisi Dei aequitatilque hostibus, et nefando flag tiorum coeno irretitis? neque tamen omnes quorquot haium calamitatum participes sunt, sunt eriam eiusdem impieratis. Qibus ditae per orbem fames, pestilentesque morbi, et to hominum saqpe una occumbentium lues nascitur nisimoribus ante perditis, quam morte perdendis morialibus? qui tamen cadem secum contagione etiam insontes abstrahunt, docentque lat us saepe cladem, quam crimen spargi. Vitavitigitur Apostolus, et caute profligatae vitae haereticum vitavit. ne folumen in perdium hominem iusto Dei iudicio aliquando destinatum, illo fortassis feriret tempore, quo Apostolus accessisset, satisque Deo ad poenam innocentis etiam videretur, cum nocente sociari.

(Contrarium.) Quam multi improvisa mortefulminati non iacerent, nisi improbis societate iuncti fuissent! O si istr tam felices forent, utexsepulchris rprsum ad vitam emergere possent, siretro adstatum pristinum fata viam indulgerent, quantailli orationis vi, in perniciosa haec consoitia detonarent, quotscopulos offensionum apenrent, quot poenarum acerbitates deregerent. Quantum in hac iocietate insidiarum, quantum latere calamitatum ostenderent. Sub illius umbraculis suas Daemonem explicare artes, machinationes recondere, spicula rentationum figere, vu nera malorum infligere, sepulchra, atque utinam non etiain internum, hominibus implere docerent. Sed cur a mortuis vocem exspectamus, quando tot invita, atque omni retro h storia restes suppeditantur, ut contra experientiam solemque ipsum clarissimae veritatis pugnare censendus sit, siquis haec ausit inficiari.

(Exempla.) Quot Gen. 19. in Sodoma ac Gomorrha infantes nulio scelere pollutos, quot in generali illa orbis eluvione innocentes fuisse creditis, quando ex istis unius Lothi, ex hac unius Noefamilia rantum est conservata Illic Deusigne rapuit, hic aqua suffocavit, quidquid sceleratorum consortio immistum erat: non illos aetas, non integritas a crimine, non divina mantuetudo subduxit, permixtum flagitionsis esse, etiam sine flagitio, satis ad communis

exitii calamitatem incurrendam fuit. Quot Solyma insontium Iudaeorum complectebatur, quando a Tito Vespasiano quinque mensium obsidione pressa, interceptaque est! Confluxerat solenniori festo multitudo ad vibem ingens, acrepente milite et vallo S Stadiorum cincta, co inediae redacta est, ut ad obscoenos quosque cibos, et humanae etiam carnis esum verteretur. plusquam quingenritransfugatum, atque interceptorum, indies ex crucibus suffixi miserandum urbi praebuere spectaculum et Christi olim innocenter crucifixi reduxere memoriam. Denique eo Iu'aeorum clades, urbeiam occupata, pervenisse censa est, utundecies centena milia pereuntium, venditorum sub con ona haud infra decem milia numerarasint. Quot hic, innoxiinocentium calamitatibus involutiperierunt! quot vivere atque extra periculum subsistere poterant, si Ioannis exemplo cautiores, improbae Pharisaeorum sectaetemere no adhaesissent! Placuit illi Noe potius; Lothique vestigiis inhaerere, qui cum monitisceleratorum hominum societati primo quidemo obsisterent, deinde etiam absisterent, sibi securitatem, aliis exemplum resistere, quo periculosum esse societati flagitio sorum immisceri, posteriagnoscerent.

(Simile.) Etenim ut naurae imprudentis est, ea non declinare loca, quae aliorum esse naufragiis did cit esse infamia, sic hominis inconsulti est, ea minime consortia devitare, quae cum salutis discrimine frequentantur. Et tanto quidem hicillis stultior habendus, quanto salus animae, opum vitaeque conservatione est potior. Pereunt naufragio merces et possunt instaurari, innocentiae nulla reparat o est: quae cum semelperit, aeternum perit. Navis colliditur, et alia superest, vita etiam quandoque amittitur, et restat probis melior: saltusi iactura in pravorum socretate facta, non raro percennis est, cum difficile sit, ab his semel Sirenibus abducto. atque ad hanc Scyllam adhaerenti retrio pedem ad tutiora subducere. Minora his pericula Ioannes cum Cerinthum fugeret, timuit, et tamen fugit, satis illiad declinandum hoc consortium fuit, quodturpe esset etiam innocenti cum improbis occumbere; ut turpe natae est in Scopulum impingere, plurimorum iam naufragiis celebratum.

(Testimonium) Breve argutumque Poetae dictum est, Fide, sed cui vide. Non tibinegavit fidem alteri dandam, non

prensandam socieratem, non abiciendam amicitiam Delectum habere voluit; ut cuite adiungeres, quam beni nominis, laudaraeque vitaehomini, hoc inprimis omnistudio provideres, ne in syrtes, aut scopulos impingas, ne virtutis inimicum amplectatis, et exemplo Amalae inter peifidae cuiusdam Ioabibrachia, dum olcula exsperctas, pugione inflcto confodiaris. Illud lubens repeto, Fide sed cui vide.

Conclusio. Ille profecto sapit, qui tutissimo Aostoli consilio utitur, et ab improborum consortio pedem subtrahit, nec eodem quidemtecto, dum licet, moratur. Nec vindicem Dei itam, eius saepe hostibus imminentem, experiatur. Siquidem

CAPUT XXII. De partibus Chriae, ac sententioe expositae.

DE singulis Chriae partibus quaedam etiam observare libet, ur copia et varietas tractandi adolescentibus suppediretur, quinisi a perito Magisto regantur, iisdem pleraque coloribus solent depingere, et in unius Chriae formam res universas transfundere.

De exordio eiusque tractandi varietate.

Sive dictum, sivefactum aliquod Chriae legibus amplificandum sumpseris, Exordium atque expositio brevis esse debet; cum sint tantum ingressus quidam, ac veluti praeparatio ad remipsam. Quare stultum sit, cum Philosophi alicuius, aut Historici dictum, aut sactum viri principis exornandum susceperis, velle in laudem Philosophiae, historiae, principatus, aut singulares etiam virtures illorum concurrere, quam ad rem venias praesentem. Rursum vellesententiarum utilicatem, exemp orum vim, aliaque id genus universe laudando prosequi, ac deinde ad singulare dictum factumque descendere, ut nonnulli de Chrus praeciprunt, nimium est puerile, nec a Scriptoribus usurpatum. Cicero,

licet Oratorum facile copiosistimus, ad eiusmoditamen theses, sevinfinitas dissertariones, ab hypothesi, vel iaro, velomnino strictim transgreditur.

Primo igitur ordiri potes a laude auctoris, eig Horarli Poctaerqui. (ursupra) dixit. raro antecedentem scelestum, etc. idque varie.

1. Horarium multis aliis Poetis veterum in gravium sententiarum sapientiusu praeferendo, quibus illetamquam illustribus quibuldam stellis poesin suam exornarit.

2. Comparando eundem in doctsina secum, ita ut dicas: multa quidem praeclaro scribendi ornatu ac nitore complexum sua in pocsi Horarium nullo tamen perinde cultu, quam lumintbus sententiarum illucescere.

3. Virtutes moresque scribentis cum aliis conferendo. Ut, quod multis Christianorum homo gentilis nuliaque veri Numiniscognitione imbutus, facem ad virtutes praeferat, incitamenta et stimulos subiciat, poenis scelerum terreat, ut praesentisententia praeclare factum.

4. Sceum rursum in moribus conferendo, quod dupliciter fieripoterit, vellaudando tantum, ut sidiens. Horatium multos quidem proposita virtutis glotraac honestare ad illius amorem provocasse, acrius tamen poenis flagitiorum expositis, a sceleribus mortales revocasie. Vel laudando partim, et partim reprehendendo. Vi si dicas, Horatium quidem in sua poesi quibusdam favisse scribendo vitiis, et velut Sirenes vasto in mari errantes sparsille, his tamen locis declnandum, atque illic audiendum, ubi sapienter fortiterque calamum in flagitia mortalium distrinxit.

5. Doctrina etiam cum moribus auctoris, vel cum aliis, vel inter se ita ronferri poterit, ut alterum alteri vel aquetur, vel preferatur. Ut si dicas. Vixisse quidem Horatium inter vina cyathosque more vererum poetarum liberius, catamen calamodoeto iuxta sapientique exarasse, quae posteritatem totam, nonmodo ecteloqui, sed et vivere doceant.

Secundo. lpsasententia eiusque vis, cum universe, tum sigillatim maxime iuxta causas, effecta, velattributa quoedam expendi poterit. quoderit ex re ipsa et causa visceribus exordium depromere. Ut depredicta Horatii sententia.

I. Universe vela forma, ut, Magnum in omni vita brevium saprentiumque dictorum pondus est, cum paucis animo veritatem subiciant, et ad honestae reistudium

amoremque, velut quasdam faces, admoveant. Qualibus Venusini Poetae scripta passim collucent. Veletiam a materia, ut, Veterum ego Poetarum scripta, illa cumprimis in manibus adolescentum probo quae suis expurgara sordibus, Veneris non exhalant odores; sed gravibus ad virtutem montris implentur, qualem hodie in Orthodoxae fidei assertorum manibus Horatium intuemur, etc. Velafine, ut, Cum omnis scribendi ratio, eo porissimum consilio susceptasit, ut posteritatem. vel in bonarum artium, vel morum disciplina erudiamus, docto illud utilique Poesios genere inprimis Horatius praestitit, in quo cum multa illustria documenta reliquit, tum certe illud omnibus lceleratis iure perpendendum, etc.

2. Sigillatim ab illius, quam proponis, sententia attributa aliquo, veleffectu, ut, quodillius dicti magna, velutiliras, vel honestas sit. quod memoria illius per quam homini, ad vitam, sine gravi Numinis offensione traducendam, salutaris, quod horrorem illa iustum periculorum incuriat, etc. Qua universaexemplis stabilire longum sit. et hominu alieno nimium inge, nio diffidentis.

De Expositione, seu paraphrasi.

Expositio in re clara atque enucleate satis proposira locum non habet, in aliis, quae vel patum integre vel ceite obscure proponuntur, adhlbenda est. Quae tam brevitate, quamclaritate suam laudem meretur, cum quisque doctrinam propositam, quam citissiinee brevissimeque apprehendere desiderer, moraque et circuitus hic omnis fastidiosus sit. Quareilla, quaesupra in Chriis dedimus exempla, consulas. Ubi reperies in illo Pythagorae obscuriori: ne cuivis inicias dexteram, plus verborum adhibitum, cum inclusa sententiae comparatio simul evolvenda esset. Expositionisigitur varietatem res ipsa secum adfert.

De Causa, seu ratione.

Hauciam supra ostendimus ex omnibus fontibus inventionis, perlocos proprios, sevintrinsecos peti posse, quos in lib thoc versu complectimur.

Quid? per quae? quale est? effectaque [correction of the transcriber; in the print effecta,] iunctaque poscas.

Hoc fundamentum totius esse discursus debet, et aute omnia invest ganda est, tum deinde loci communes universi ad hanc ornandam adhiberipoterunt, necilli solum, quos Aphthonius assignat, sed quotquot ego altero versu complexus sum.

Toties igitur una Chria, velsententia, aut factum variati poterit, quoties alia, atque alia ratio ex locis propriis deprometur. Quod quemadmodum ac quoties fieri possit, tradidilib 1. cap. 3. per fontes quinque. Ubi ex uno fonte diversas in eadem de ebrietate materia rationes manare docui.

Has autem exornariomni Rhetorum arrificio posse, acpro re nata ab excellenti Oratore debere, non est qui debitet. Quamquam ab adolescentibus, in progymnasticis hisce exercitationibus, summaperfectio, ardentioresque figurae non postulentur.

Communis autem facillimusque rationem diducendi modus est. per enumerationem partium Sivererum adeundem rationem concurrentium, utnos Chria 3. 4. et 5. fecisse observabis.

Quandoque etiam propositiones sententiarum, vel adro universales, velceriaesunt; utratio, nisiab experientia, et singularium per inductionem enumeratione, peri non possit. Ita Biantis unius ex septem Graeciae Sapientum effatum erat, [gap: Greek words] , plures mali. Cuius rationem non aliunderectius quam ab experientia petituruses Ergo per inductionem vel partium materiae, seu, ut Philosophi loquuntur, subiecti, hocest, hontinum; vel formae auto praeidcati, hoc est, diversorum scelerum, quae a malis perpertantur, hoc thema probabis. Inter homines numerabis divites, pauperes, adolescentes, senes, gentiles, Christianos, nobiles, ignobiles, etc. inter scelera, quidquid vitiorum per hos patrari noveris.

De contrario.

Contrarium hoc, vel sententiae, velrationis, seu causae, vel utriusque esse poterit. Exempla diversiratis in Chriis a nobis datis suppeditantur. Nam in Chria nutriusque sententiae et rationis oppositum usurpatur, in 2. sententiae: in 3 et 5.

rationis contrarium adhibetur. in 4 verosingularitractandi methodo, contrarium in iplius cavisae et sententiae expositione miscetur. Quare perquam facilis est inventio diductioque contrani, postquam ratio inventa atque amplificata est: eam exdiversis illis contrariorum generibus, de quibus lib. I. cap. 13. egi, facilie unum ad oppositionem inducendam convenit. Ideoque contrarium plerumque non minus late pateat quam causa ipsa.

De simili.

Simile alteri dicimus, quod in aliqua proprietate rerum, cum altero, ad cuius illustrationem adhibetur, convenit; in caetetis dissidet.

Quae convenientia tanto est gratior, quanto in rebus magis natura separatis reperitur. Varie autem, utnos in praemissis exemplis, adhibetur.

1. Vina et simplex res per protasin in comparationem addueitur. Et illud, cui comparatur per apodosin, subicitur. Qua est obvia communisque similium usurpandorum ratio. Vi protasis est, quemadmodum vestis cand da sordidis contrectata manibus maculas contrahit; (ita sequitur apodosit.) adolescens innocens improborum consortio delectatus facile corrumpitur.

2. Communialiquo dicto utrisque conveniente protasis et apodosis concluditur; ut, quod candida ucstis in manibus sordidorum, hoc adolescens innocens in consortio improborum, utrumque inficitur, suamque puritatem amittit.

3. Apodosis cum protasimiscetur, ut, adolescens innocens candidae parvestiest. Haec facili contactu sordidarum manuum inficitur, ille improbae socieratis contagione vitiatur.

4. Idem simile a contrario induci poterit, ut sidicas. Pura vestis quamdiu a puris manibus cau e tractatur, haudfacile maculis sordibusque inquinatur, at ubi in sordidas illotasque, manus delapsa est, nitorem inter has pristinum facile amittit; ita adolescens, et c.

5. A dissimili, ut, illa auri gemmarumque vis est, ut inter nebulas sordiumque purgamenta, nitorem virtutemque pristinam haudfacile amittant; verum hoc quis sibi detenera innoxiaque adolescentum aetate, ubi in sordidam

improborum societatem incidit, ausit pollicert? mollior illa prorsus est, et propinquam contagionem ab exemplotrahit; aurum esse desinit, ubi in has sordes delabitur, etc.

6. Plura inter sesimilia, vel eriam dissimilia una cum similibus permiscere poteris. Ut a nobis in exemplo Chriae IV. factum est.

De Exemplo.

Eadem pene huius, quaesimilis, est inducendi ratio ac varietas. Consistit enim in convenientia quoque cum sententia aut facto alterius, licetab hominibus tantum petatur, suoque eventu, id quod in causa affirmamus stabilit. Accipiamus in supra nobis usurpato themate, quod piava socieras no xiasit adolescentibus, Roboami Salomonis filit exemplum, qui, spreto senum consilio, iuunes secum in deliciis nutritos secutus, cum aggravare statursset iugum Israelis, ab eo desertus est.

1. Historia protasis loco reritari potest, ut sententia apodosis partes expleat, ut, Roboamum accepimus iam defuncto Salomone Patre, interaulicos iuvenes, quos in deliciis et voluptatibus habebatsocios, regni quoque moderondiconsilia, at successu parum felici, agitasse. Querebantur subditigravioribussese, quam par esset, tributis opprimi, ideoque abs Kege novo, mitius, quam Salomon in senio gesserat, regnum sperabant; Igitur supplices ad pedes Roboamus cumcerneret, senumque consilio moderatius agendum inteiligeret: plus tamen apud illum inconsulta iuvenum, quibus assueverat, temeritas valuit; quam senilis maturitas: neque reiectis solum precibus spem omnem praescidit clementiae, verum etiam graviora interminatus supplicia; se usurumillic scorpionibus asseruit, ubi pater flagellis tantum in illos animadvertisset. Necmora, indignati Israelitaeiugum Roboami excussere, suisque deinde Regibus a Iuda divisisunt. Roboamus exutus regno sero didicit improborum adolescentum socierate et consilio, sese actum praecipitem, honore maiorum et regno patrio excidisse. Plava enim societas diuconstanterque culta, in exitio plerumque repen ino concluditur, blanditurprimum, illa, quam ostentat viraelibertate, animum deinde sui amore occupat, postremo sanum omne

rationis consilium aspernatur. Quaesoena aliter, quam infelici, ut in Tragoediis solet, exitu non terminatur.

2. Sententta, sive eiusdem rationis expositio generali aliquo pronuntiato comprebensa, et pramissa per exemplinudam appositionem confirmatur, ut multos inconsulta adolescentumfa milraritas repentina calamitare perstrinxt. Testis Roboamus amplissimaregoihaereditare a Salomone parre donatus. quod neglecto senum consilio, praecipitiiuvenum, cui adhaeserat, temeritate everrit.

3. Contrarium illius thematis, quodtracto, per exmplumillustratur, ut. gravium prudentiumque hominum locietate utatur, quisquis inter alios, atque ex aliorum consilio vi tam instiruit, magis ab omni diserimine abfururus est. Quodutinam consinum Roboamus olim secutus esser, fidisque acrecta suadentibus senioribus obsecutus, regno non excidisset, etc.

4 Utrumque opposirorum in eodem exemplo coniungipotest, ut, Multos prudenslocretas conservavit, perdidit inconsulta. Roboamus utriusque exemplum esse potest. Dum sub prudentissimi parentis Salomonis d seiplina atque institutione agit, dumque senioium sibi adiunctorum consilia sequitur, cessere ex voto omnia, ipse extanto prolium regiarum numero solus regoi haereditatem adiit, solus a tot subiectis nationibus Rex adoratus est; at cum ad iuvenum inconsultorum monita aurem animumque inflexit, cum praecipitiillorum furori, quam senum mansuetudini obsequi maluit, felicitate pristina excidit, regnum everrit, etc. Tantirefert, quorum ad recteimperandum societare ac consilio utaris.

5. Per exemplum dissimile idem thema stabiliri potest, ut si in materia proposita dicas, Salomon optimorum principum in iuventute exemplar optimum, cum a Davide patread omnem scientiarum disciplinam, et aequi honest que amorem, intersuae aeratis adolescentes, educatus esset, dignam magno Principe sapientiam potius, quam aurum opesque a Deo postulare didicit, moderato suos onere subditos pressit, gratus omnibus, invisus nemini, pacis opulentiaeque huic iunctaepossessor feircissimus. Quam sortem rectae Parentis institutioni, morumque Mag stris et incorruprae aliorum societatipotissimum debuit. Numquamtanta regnaturus inter suosgloria, fililla defuissent.

6. Pluraetiam exempla, velsimilia, vel dissimilia, velgeneris utriusque per oppositionem collata adhiberi possint, idque aut brevius, aut quibusdam etiam prolixius, reliquis vero praeteritione sola memoratis, ut in quibuslibet fere dissertationibus obvium est. Nonetiam in superioribus, quamvis breviter, Chria 4. et c. fecimus.

Hoc autem in exemplorum inductione cumprimis elegans est, sisententioso aliquo epiphonemate concludantur, ut u 4. fecimus, et Valerio Maximo familiare est.

De Testimonio.

Testimonii et exordii in Chria magna affinitas est, nec obstar quo minus usurpentur eadem, presertimilla, que de attributis personae sententiaeque singularibus disseruntur; nam ad generalia hie transire illaudabilefuerit.

Quod sietiam obscurius restomonium sit expositione aut paraphrasi illustrari debet. Obscurus enim, aur minus explicatus testis, parum valdeurget. Poterit vero pertestimonium, velipsasentenria, veleius ratio, veletiam oppositum confirmari, verbo quidquid ad un versam causamfacit. Ita ut nonnumquam et ipsum simile stabiliatur. Ut Chria 3. a nobis suprafactum est. In singulis autem Chriis diversam penetestimonii in ducendi rationem secutisumus

In 1. et 2. plura ded mus, quae causam confirmarent, testimonia. Nihilenim veratidem pluribus firmarirestibus. In 4. nudum Senecae restimonium per se satis explicatum subiecimus exemplis, quod corum veritatem roboraret. In 5. per brevem senrentiam, quae testimonilloco esset, ipsum Chriae sectum probatur.

De Conclusione.

Conclusio, velsimpliciter sit, cum repetitione sententiae in exordio propositae. Ur, prudens igitur illa fuit Apollomiad Deos instiruta oratio, qua precabatur, utbonos nosle et malos devirare posset.

Veletiam exempliimitatione, aut evitatione proposita, qua no, Chria 3 usi sumus.

Vel plerorumque quae in Chria tractata sunt, compendiara repetitione, ut in Chria 2. factum inrelliges.

Vel alicuius sententiae clarae, quae ad praesens institum recte concludendum faciat recitatione, ut Chria 4. conclusum videbis.

Vel postremo sententiae aut rationis in Chria propositae repetitione, per aliam gnomen, tamquam epiphonema, conclusa, ut Chria 5. a nobis factum est.

De Transitionibus, seu connexione partium.

Ad magnam varietatem in Chriarum tractatione adhibendam, iuverit Transitiones illas Oratoribus familiares, quibus ab una parte ad aliam, cum ornatual quo, autfigura dictionis idonra transitur, habereperspectas. Hinc enim illud ad eloquentiam emolumenti adolescens capiet, utrem eandem licet saepius recurrentem, alio tamenalioquesemper modo cultuque pertractare noverit, et rebus etiam simplicibus minime simplicem induere habitum. Has autem Transitiones qui in Chria lemel apprehenderit, quavis deinde Orationis parte opportune usurpabit. Dedilillas primolib, de Elocutione cap. 31. et seq. quo studiosum Lectotem remitto

CAPUT XXIII. Veterum auctorum Chriae. Chria Verbalis I. Maius malum dedecus, quam dolor est. Ita Brutus apud Cicer lib. 2. Tusc. qq. n. 27.

1. Orditur a Bruti sententia, quodiuxtaillam, honestiratio virtusque dolorem vincat.

1. SAtis mihi dedisti, Brute, cum respondisti, maius tibi viderimalum dedecus, quam dolorem. Hoc enim sitenebis, intelliges quantum obsistendum sit dolori.

Hoc enim proposito tantum excellet illud, quod honestum, quod rectum, quod decorum appellamus (quodidem interdum virturis nomine complectimur) ut omnia, praerer ea, quae bona corporis et fortunae putantur, perexigua et minuta videantur: nec malum quidem ullum, nec si unum in locum collata omnia sint, cum turpitudinis malo comparandum.

Quare si, ut initio concessisti, turpitudo peius est, quam dolor nihil est plane dolor. Nam tum tibiturpe, nec dignum viro videbitur, gemere, eiulare, lamentari, frangi, debilitari, dolere; tum honestas, tum decus aderit, tuque in eaintueberis, et recontinebis. Cederprofecto vituti dolor, et animi inductione languescet.

2. Aut enim nulla virtus, aut contemnendus est omnis dolor. Prudentiamne vis esse, sine qua nec intelligi quidem ulla virtus potest: Quid ergo? ea, parieturnete quicquam facere, nihil proficientem, et frustralaborantem? An temperantia sinet te immoderare facere quicquam? an coliiustitia poterit ab homine, propter vim doloris, enuntiante commissa, prodente socios, multa ossiciarelinquente? Quid fortitudini, comitibusquie eius magnitudini animi, gravitati, patientiae, retum humanarum despicientiae, quomodorespondebis? afflictusne, et iacens. et lamentabili voce deplorans, audies, O virum fortem! Te veroita affectum, ne virum quidem dixerit quisquam. amittenda igiturfortitudoest, aut sepeliendus dolor. Numfortem virum, num magnoanimo, num patientem, num gravem, num humana contemnentem potes dicere Prometheum aut Philocteren illum? A re enim molo discere, sed ille certe non fortis, qui iacet in lectulo humido,

Qui eiulatu, questu, gemitu, fremitibus
Resonando, multum flebiles voces refert.

Non ego dolorem, dolorem esse nego, cur enim fortitudo desideraretur? sed eum opprimi dico patientia; sinulla est, quod exornamus Philosophiam? aut quid eius nomine glotiosi sumus? pungit dolor, velfodiatlave. Sinudus es, da iugulum: sintectus Vulcaniis armis, id est, fortitudine, resiste. haec enim te, nisi ita facies, custos dignitatis relinquet et deseret.

3. Cretum quidem leges (quas sive Iupiter, sive Minos sanxit) de Iovis quidem sententia, ut Poetae ferunt, itemque Lycurgi, laboribus erudiunt iuventutem, venando, currendo, esuriendo, sitiendo, algendo, aestuando. Spartae vero pueri ad aram sic verberibus accipiuntur, ut multus e visceribus sanguis excat, nonnumquam etiam, ut, cumibiessem, audiebam, ad necem: quorum non modo nemo exclamavit unquam; sed ne ingemuit quidem. Quid ergo? hoc pueri possunt, viri non poterunt? et quod mos valet, ratio non valebit?

Hoc Spartiatae etiam in feminas transtulerunt, quaceteris in urbibus mollissimo cultu parietum umbris occuluntur: illi autem voluerunt: nihil horum simile esse apud Lacaenas virgines: Quibus magis palaestra, Eurotas, sol, pulvis, labor, militia, studio est, quam fertilitas barbara. Ergo his laboriosis exercitationibus et dolor incurrit nonnunquivam: feriuntur, impelluntur, abiciuntur, cadunt; et ipse labor quasi callum quoddam obducit dolori. militiam vero nostram dico, non Spartiararum (quorum procedit ad modum, et tibiam, necadhibetur ulla sine anapaestis pedibus adhortatio) quam laboriosa est? nostriexercitus primum unde nomen habeant, vides; deinde qui labor, quantus agminis, ferre plus dimidiati mensis cibaria! ferresiquid ad usum velint: ferre vallum. nam scutum, gladium, galeam, inonerenostrimilites non plus numerant, quam humeros, lacertos, manus. armaenim membramilitis esse dicunt: quae quidemita geruntur apte, ut siususforet, abiectis oneribus expeditis armis, ut membris pugnare possint. quid exercitatio legionum? quidille cursus, clamor, quantilaboris est? Ex hoc ille animus in proeliis paratus ad vulnera. Adduc parianimo inexercitatum militem: mulier videbitur. Cut? tantum interest, inter novum et veterem exercitum, quantum experti sumus aetastyronum plerum.

que melior; sed ferre laborem, contemnere vulnus, consuetudo docet, etc. ergohar veteranus miles facere poterit: doctus vir sapiensque non potent: ille viro melius, ac non paulo quidem. Sed de consuetudine adhuc exercitationis loquor, nondum derarione et sapientia. aniculae saepe inediam biduum ac triduum ferunt. subduc cibum unum diem athlerae, Iovem Olympium eumipsum, cuise exercebit, implorabit: serre se non posse clamabit. consuetudinis magna vis est. pernoctant venatores innive, in montibus, urisepatiuntur. inde pugiles caestibus contusine ingemiscunt quidem. Sed quid hos, quibus olympiorum victoriaconlulatus ille antiquus videtur? glad atores, aut perditi homines, autbarbari, quas plagas perferunt? quomodo illi, qui beneinstiturisunt, accipere plagam malunt, quam turpiter virare? quamsaepe apparet nihil cos malle, quam vel domino sat sfacere, velpopulo? mittunt etiam vulnetibus confectiad dominos, qui quaerant, quid velint? siis satisfactum non sit. le velle decumbere, quis mediocris gladiaror, ingemuit? quis vultum mutavit unquam? quis non modo sterit. Verum eriam decubuit turpirer? quis cum decubuisset ferrum recipereiussus, collum contraxit? tantum exercitatio meditatio, consuetudo valet. Ergo hoc porerit: Sammis spurcus bomo, vita illa dignus locoque: vir natus ad gloriam, ullam patrem animi tam mollem habebit, quam non meditatione et ratiorecorroboret? crudele gladiatorum spectaculum, et inhumonum nonnullis videri solet: et haud scio, an ita sit, ur nunc sit, cum vero lontes ferro depugnabant, auribus fortasse multae, oculis quidem nulla poterar esse fortior contra dolorem et mortem disciplina.

4. De exercitatione et consuetudine, et commentatione dixi: agesit, nunc de ratione videamus: Sirneigitur malum dolor, encne, Stoicividerint, quicontortulis quibusdam ac minutis conclusiunculis, nec ad sensus permanantibus effici volunt, non esse malum dolorem. ego illud, quicquid sic, tantum esse, quantum videatur, non puto: falsaque eius visione et specie moveri homines dico vehementius, doloremque eius omnem esse rolerabilem. Undeigitur ordiar? an eadembreviteraitingam, quae modo dixi quo facilius oratio progredi possit longius? Inter omnesigitur hoc constat, nec doctos homines ollum, sedetiam indoctos:

virorum esse fortium, et magnanimorum, et patientium, et humana vincentium, rolerantes dolorem pati: nec vero quisquam fuit, qui eum, quiita pateretur, non laudandum putaret. quod ergo et postulatur a fortibus, et laudatur, cum sit, id aut extimescere veniens, aut non ferre praelens, nonne turpe est? atqui vide, ne, cum omnes rectae animi affectiones, virtutes appellentur, non sit hoc proprium nomen omnium: sed ab eauna, quae ceteris excellat, omnes nominataesint, appellata est enim a viro virtus: viri autem propria maxime est forritudo: cuius munera duo maxima sunt, moreis dolorisque conremprio. Utendum estigitur his, si virtutis compotes, vel potius, si viri volumus esse, quoniam a viris vittus nomen est mutuata.

IMITATIO.

In militari virtute, veletiam Christiana fortitudine laudanda, que per gladios bostiles et vulnera, ad palmam contendit, spretis generose doloribus, servire bac Cbria imitaturo poterit. Quare ad M. Attilii Reguli, aut Scavole, aut Martyris etiam Cbristiani alicuius laudem hac referripossunt.

Chria Verbalis II. Beatam vitam in Phalaridis Taurum descensuram. Ita veteres Philosophi.

1. Exorditur a Peripateticorum sententia, docetque turpe essevirtutem dolori suocumbere.

2. Exemplo et comparatione puerorum apud Lacones, Mulierum Indarum et Aegyptiorum, denique et bestiarum disra sustinentium, ostendit dolorem posse superari.

Cicero ad Brutum Tuscul, q. lib. s. n. 76.

1. Me quidem autore Peripatetici veteresque Acaderniei balbutire desinant aliquando, apertequove et clara voce

audeant dicere; beatam vitam in Phalaridu taurum descensuram. Sint enim tria genera bonorum, dum corporis et erterna iaceant humi et tantummodo quia sumenda sunt, apellentur bona; alia autern divinailla (virtutumbona) longe lateque sepandant, caelumque contingant.

Dolor esse videtur acerrimus virtuti adversarius, is ardentes faces intentat; is fortitudinem, magnitudinem animi, patientiam se debilitaturum minatur. huic igitut succumbet virtus? huic beata sapientis, et constantis viti vita cedet? quam turpe! ô Dii boni!

2. Pueti Spattiatae non ingemiscunt verborum dolore laniati. Adolescentium greges Lacedaemone vidimusipsi incredibili contentione, certantes pugnis, calcibus, unguibus, morsu denique ut exanimarentur, priusquam se victos faterentur. Quae batbara India vastior, aut agrestior? in eatamen gente primumii, qui sapientes habentur, nudi aeratem agunt, et Caucasi nives, hiemalemque vim perferunt sine dolore; cumque ad flammamse applicuerint, sine gemitu aduruntur: Mulietes vero in India, cum est cuiusque earum vir mortuus, in certamen, iudiciumque veniunt, quam plutimum ille dilexerint. plures, singusis solent esse nuptae. Quae est victrix, ealaeta, ptosequentibus suis, una cum viro in rogum imponitur: illa victa, maesta discedit. Numquam naturam mos vinceret, est enim ea semper invicta, Sed nos umbris, deliciis, otio, languote, desidia animum infecimus: opinionibus, maloque more delinitum mollivimus. Aegyptiorum morem quis ignorat? quorum imbutae mentes privatis erroribus, quamvis carnificinam ptius subterint, quamibim, aut aspidem, autfelem, aut canem, aut crocodilum violent: quorum etiam si imprudentes quippiam fecerint. poenam nullam recusent.

Dehominibusloquor, quid bestiae? nonne frigus, nonnefamem, nonne montivagos, atque silvestres cursus lustrationesque patiuntur? nonne pro suo partu ita repugnant, ut vulnera excipiant? nullos impetus, nullos ictus, reformident? omitto, quae perferant, quaeque patiuntut ambitiosi, honoris causa: laudis studiosi, gloriae causa: amore incensi, cupiditatis: plena vita exemplorum est. Sed adhibeat oratio modum, et redeat illuc, unde desluxit, Dabis, dabit, inquam, se in tormenta vita beata: nec

iustitiam, temperantiam, inprimisque fortitudinem, magnitudinem animi, patientiam prosecura, cum tortoris os viderit, consistit; virturibusque omnibus sine ullo animi terrote ad cruciatum profectis, resistet extra sores, (ut ante dixi) limenque carceris.

Quid enim ea foedius, quid deformius sola relicta, comitatu pulcherrimo segregata? quod tamen fieri nullo pacto potest, nec enim virtutes sine beata vita cohaerere possunt, nec illa sine virtutibus.

3. Itaque eam tergiversari non sinent, secumque rapient, ad quemcumque ipsae dolorem, cruicuatumque ducentur. Sapientis est enim proprium, nihil quod paenitere possit, facere, nihil invitum: splendide constanter, graviter, honeste omnia: nihil ita exspectare, quasi certo futurum: nihil, cum aciderit, admirari, ut inopinatum, ac novum accidisse videatur: omnia ad suum arbitrium referre: suis stare iudiciis. Quo quid sit beatius, nihil certe in mentem venire non potest.

IMITATIO.

Serviet de patientia, constantia, contemptu doloris, fortitudine in rebus ad versis, ut in morbo, bello, iniuriis, etc. seriptisro: Latissimus enim buius materiae campus est.

Chria Verbalis III. Quidam numquam minus otiosisunt, quamcum sunt ottosi. Cic. lib, 3. offic. ubi pro exordio libri hac Chria utitur. Ciceroad M. fil.

(Exordium.) P. Scipionem, M. fili, eum qui printus Africanus appellatus est, dicere solitum scripsit Cato, qui fuit fere eius aequalis, numquam se minus otiosum esse, quam cum otiosuns; nec minus solum, quam cum solus esset.

vero vox, et magno vito, et sapiente digna, quae declarat, illum et in otio de negotiis cogitare, et insolitudine secum loqui sol tum; ut neque cessaret unquam, et interdum colloquio alterius non egeret, itaque duae res, quaelanguotem afferunt ceteris, illum acuebant, otium et solitudo. Vellem et nobis hoc idem vere dicere liceret: sed, si minus imitatione tantam ingenii praestantiam consequi possumus, voluntate certe proxime accedimus. nam, et a Reipublicae sorensibusque negotlis, armis impiis, vique prohibiti, otium persequimut: et ob eam causam urbe relicta, rura peragrantes, saepesoli sumus. Sed nec orium hoc cum Africani otio, nec solitudo cum illa comparanda est. ille enim, requiescens a reipubl. pulcherrimis muneribus, otium sibi sumebat aliquando, et a coetu hominum frequentiaque interdum, tamquam in portum, se in solitudinem recipiebat: nostrum autem otium negotii inopia, necrequiescendi studio, constitutum est. Exstincto enim senatu, deletisque iudiciis, quid est, quod dignum nobis, aut in curia, aut in foro agere possimus? Ita, qui in maxima celebritate, atque in oculis civium quondam viximus, nunc fugientes conspectum sceleratorum, quibus omnia redundant, abdimus nos, quantumlicet, et saepe solisumus.

Ratio, cum exemplo et comparatione Africant.

Sed quia sic ab hominibus doctis accepimus, non solum ex malis eligere minima oportete, sed etiam excerpere ex his ipsis, si quid inesset boni, propterea et orio fruor, non illo quidem, quo debet is, qui quondam pepetisset otium civitati; nec eam solitudinem languere patior, quam mihiaffert necessitas, non voluntas. Quamquam Africanus maiorem laudem, vel meo iudicio assequebatur; nulla temen eius ingenii monumenta mandataliteris, nullum opus otii, nullum solitudinis munus extat. Ex quo intelligi debet, illum mentis agitatione, investigationeque earum rerum, quas cogitando consequebatur, nec otiosum, nec solum unquam fuisse. Nos autem, qui non tantum roboris habemus, ut cogitatione racita a solitudine abstrahamus, ad hanc sctibendi optram omne studium curamque

convertimus. Itaque plura brevit tempore, eversa [orig: eversâ], quam multis annis, stante Republ. scripsimus. Sed cum tota Philosophia, mi Cicero, frugifera et fructuosa, nec ulla pars eius inculta ac deserta sit: tamen nullus ferocior in ea locus est, nec uberior, quam de officiis: a quibus constanter honesteque vivendi praecepta ducuntur.

Conclusione hortatur filium, ut honeste vivendi officia audiat, et sequatur.

Quare, quamquam a Cratippo nostro, Principe huius memoriae Philosophorum, hoc te assidue audire atque accipere confido; tamen conducere arbitror, talibus aures tuas vocibus undique circumsonare, nec eas, si fien possit, quicquam aliud audire. Quod cum omnibus est faciendum, qui vitam honestam ingredivolunt; tamen haud scio, a nemini potius, quam tibi. Sustines enim non parvam exspectationem imitandae industriae nostrae, magnam honorum, nonnullam fortasse nominis. Suscepisti onus praeterea grave, et Athenarum, et Cratippi: ad quos cum tamquam ad mercaturam bonatum artium sis profectus, inanem redire turpissimum est, dedecorantem et urbis auctoritatem, et magistri. quare, quantum conniti animo potes, quantum labore contendere (si dicendi labor est potius, quam voluptas) tantum sac, ut efficias; neve committas, ut cum omnia suppeditata sint a nobis, tibi defuisse videare.

IMITATIO.

Conveniet, si otium religiosi homiinis, aut in contemplatione Dei rerumque divinarum, aut certe in studiu liberalibus saerisque positum, cum labore profanorum hominum saepe otioso atque inutili comparabis.

Chria Verbalis IV. reprehensiva. Si violandum est ius, vegnandi gratia violandum est Ex Euripide Cic. lib. 3. offic.

I. Negat exemplo Pompeii, qui augenda potentia causa Caesaris siliam, non optimi nommu, duxit. improbosque Euripidis versus reicit, Caesari familiares.

2. Regem fuisse Caesarem popul. Rom. per nefas factum, sed infelicem, et ipsius conscientia, et exitu declarat.

3. Contra C. Fabricium commendat, quod legatum Pyrrht hostis, proditorem sui Domini, captam remiserit; ne parum ho. neste hostem super asse videretur.

Cicero ad M. fil. Exordium.

Nulla res tanti est, aut commodum ullum tam expetendum, ut viri boni splendorem ac nomen amittas. Quid enim est, quod adferre tantum utilitas ista (quae dicitur) possit, quantum auferre, si boni viri nomen eripuerit, fidem iustitiamque detraxerit? Nam quid interest, utrum ex homine se convertat quis in belluam, an in hominis figuta immanitatem gerat belluae? Quid? qui omnia recta et honestanegligunt, dummodo potentiam consequantut; nonne id faciunt, quod is, qui etiam soeerum habere voluit eum, cuius ipse audacia potens esset? utile enim videbatur plurimum posse alterius invidia. Id quam iniustum in patriam, quam inutile, quam turpe esset, non videbat. Ipse autem socer in ore semper Graecos versus Euripidis de Phoenissis habeat: quos drcam, ut potero; incondite fortasse, sed tamen, utres possit intelligi.

Nam si violandum est ius, regnandi gratia
Violandum est: aliis rebus pietatem colas.

Expositio et Ratio.

Capitalis Eteocles, velpotius Euripides, qui id unum solum, quod omnium sceleratissimum fuerat, exceperit. Quid igitur minuta colligimus, haereditates, mercaturas, venditiones fraudulentas? ecce tibi, qui Rex populi R. dominusque omnium gentium esse concupierit, idquove patefecetit. Hanc cupiditatem si quis honestam esse dicit, amens est: probat enim legum et libertatis interitum, earumque oppressionem tetram et detestabilem, gloriosam putat. Qui autemfateatur, honestum nonesse, in ea civitate, quaelibera fuit, quaeque esse debeat, regnare, sed ei, qui id facere possit, esse utile, qua nunc obiurgatione, aut quo potius convitio a tanto errore coneravertere? Potest enim, Dii Immortales, cuiquam esse utile foedissimum, et teterrimum parricidium patriae; quamviseo, qui se obstrinxerit, ab oppressis civibus parens nominetur. Honestate igitur dirigenda utilitas est: et quidem sic, ut haec duo verba inter se discrepare, sedtamen unum sonate videantur. Nunc abco ad vulgi opinionem.

2. Ab Exemplo.

Quae maior utilitas, quam regnandi esse possit? nihil contrainutilius ei, qui id iniuste consecutus sit, invenio, cum ad veritatem coepi revocare rationem. Possunt enim, cuiquam esse utiles angores, sollicitudines, diurni et nocturni metus, vita insidiatum periculorumque plenissima? multi iniqui atque infideles regno, pavei boni sunt, inquit Attius: at cui regno? quod a Tantalo et Pelope proditum iure obtinebatur. Nam quanto plures ei Regi putas, qui cum exercitu Pop. Rom. populum ipsum Rcmanum oppressisset, civitatemque non modo libetam, sed etiam genribus imperantem fibi servire coegisset? Hunc tu quas conscientiae labes in animo censes habuisse? quae vulnera? cuius autem vita ipsi potest utilis esse, cum eius vitae ea conditio sit, qui eam eripuerit, in maxima gratiafuturus sit, et glotia.

3. A Contrario.

Quod si haec utilia non sunt, quae maxime videntut, quia plena sunt dedecoris, acturpitudinis; satis persuasum esse debet, nihil esse utile, quod non honestum sit. Quamquam id quidem. cum saepe alias, tum Pyrrhi bello a C Fabricio Consule iterum, et a Senatu nostro iudicatum est. cum enim Rex Pyrrhus Pop. Rom. bellum ultro intulisset; cumque de imperio certamen esset, cum Rege generoso ac potente; persuga ab eo venit in castra Fabricii, eiqueve est pollicitus: sipraemium sibi proposuisset, se, ut clam venisset, sic clam m Pyrrhi castrarediturum, et eum venenonecaturum. Hunc Fabricius reducendum curavit ad Pyrrhum, idque eius factum a Senatu laudatum est. Arqui. si speciem utilitatis, opinionemque quaerimus; magnum illud bellum perfuga unus, et gravem adversarium imperii sustulisset: sed magnum dedecus et flagitium, qui cum laudis certamen fuisset, eum non virtute, sed scelere superatum. Utrumigitur utilius, vel Fabricio, qui talis in hac urbe, qualis Aristides Athenis fuit; vel Senatur nostro, qui numquam utilitatem a dignitate seiunxit? armis cumhoste certate, an venenis.

4. Conclusio.

Si gloriae causa imperium expetendum est: scelus absit, in quo non potest esse gloria.

IMITATIO.

In pari materia hic locus serviet, si doceas Regem, qui publicae utilitiatis causa reipubl. praepositus est, non debere privatis commodis a suo officio retardari. vil, turpe esse, si suis regatur cupiditatibus, qui aliu hominibus imperat. vel, si quid patiendum sit, regni caelestis causa patiendum esse, quod hoc regnum vim patiatur.

Chria V. Activa. Socrates recte mortem contempsit. Cicero I. Tuscul. q. n. 17.

1. Exorditur ab ipsa ratione, quod animus simplex atqueincomposicus, corpore soluto interire non possit; sed caelum petat, si bic integre vixerit.

2. Simili a Cygno vicina morte lato, et Magistratu discessum imperante res illustratur.

3. Alteraratio a brevitate vitae sumptaeper similitudinem bestiolae unius diei declaratur.

4. Exemplo theramenis generose mortis contemptu, venenum bibentis, et Socratis oratione (quae ex societate iustorum in futura vita sese solatur) mortem minime timendam esse tradit.

I. Propositio cum ratione.

In animi cognitione dubitare non possumus (nisi plane in Physicis plumbei sumus) quin nihil sit animis admixtum, nihil concretum, nihil copulatum, nihil coagmentatum, nihil duplex. Quod cum ita sit, certe nec secerni, nec dividi, nec discerpi, nec distrahi potest: nec interireigitur. Est enim interitus quasi discessus, et secretio, ac direptus earum artium, quae antc interitum iunctione aliqua tenebantur.

Ab exemplo et auctoritate.

His et talibus adductus Socrates, nec patronum quaesivit ad iudicium capitis, nec iudicibus supplex fuit: adhibuitque liberam contumciam, a magnitudine animi ducta, non a superbia, et supremo vitae die, dc hoc ipso multa disseruit et paucis ante diebus, cum facile posset educi e custodia, noluit: et cum pene in manu iam mortiferum illad eneret poculum, locutus ita est, ut non ad mortext trudi, verum in caelum videretur ascendere. Ita enilcensebat. itaque disseruit: duas esse vias, duplice que cursus animorum

e corpore excedentium, nam qui se humanis vitiis contaminassent, et se totos libidinibus dedissent, quibus caecati velut domesticis vitiis, atque flagitiis se inquinassent, vel in republica violanda fraudes inexpiabiles concepissent, iis demum quoddam iter esse, seclusum a concilio Deorum. Quiautem se integros, castosque fervavissent, quibus minima fuisset cum corporibus contagio, sefeque ab his semper sevocassent, essentque in corporbus humanis viram comitati Deorum: his ad illos, a quibus essent profecti, reditum facile patere [orig: patêre].

A similibus.

Itaque commemorat, ut cygni, qui non sine causa Apollini dicati sunt, sed quod ab co divinationem habere videantur, qua [orig: quâ] providentes, quid in morte boni sit, cum cantu et voluptate moriantur; sic ommbus, et bonis, et doctis esse faciendum. Nec vero de hoc quisquam dubitare posset, nisi idem nobis accideret, diligenter de animo cogitantibus, quod iis saepe usu venit, qui acriter oculis deficientem solem intuerentur, ut adspectum omnino amitterent. Sic mentis acies se ipsam intuens, nonnumquam hebescit: ob camque causam contemplandi diligentiam amittimus. Itaque du. bitans, circumspectans, haesitans, multa adversa reverens, tamquam ratis in mari immenso, nostra vehitur oratio.

Sed haec et vetera, et a Graecis. Cato autem sic abiit e vita, ut causam moriendi nactum se esse gauderet. Vetat enim dominans ille in nobis Deus, iniussu hinc nos suo demigrare, cum vero causam iustam Deus ipse dederit, ut tunc Socrati, nunc Catoni, saepe multis: nae ille, mediusfidius, vir sapiens, laetus, ex his tenebris, in lucem illam excesserit: nec tamen illa vincula carceris ruperit. Leges enim vetant. Sed tamquam a magistratu, aut ab aliqua potestate legitima, sic a Deo evocatus, atque emissus exietit. Tota enim Phil sophorum vita, ut ait idem, commentatio mortis est. Nam quid aliud agimus, cum a voluptate, id est, a corpore, cum re familiari, quae est ministra, et famula corporis, cum a republica, cum a negotio omni sevocamus animum? quid, inquam, tum agimus, msi animum ad seipsum advocamus, secum esse cogimus, maxmeque a corpore

abducimus? secernere autem animum a corpore, nec quidquam aliud est, quam emori discere. Quare hoc commentemur, mihi crede, disiungamusque nos a corporibus, id est, consuescamus mori. Hoc et dum erimus in terris, erit illi caelesti vitae simile; et cum illuc ex his vinculis emisli feremur, minus tardabitur cursus animorum. Nam qui in compedibus corporis semper fuerunt, etiam cum soluti sunt, tardius ingrediuntur, ut ii, qui ferro vincti multos annos fuerunt, quo cum venerimus; tum denique vivemus. Nam haec quidem vita mors est, quam lamentari possem, siliberet [orig: silibêret].

3. Ratio altera a simili.

Apud Hypanim fluvium, qui ab Europae parte in pontum influit, Aristoteles ait, bestiolas quasdam nasci, quae unum diem vivant. Ex his igitur, hora octava, quae mortua est, profecta aetate mortua est: quae vero occidente sole, de crepita: eo magis, si etiam Solstitiali die. Confer nostram longissimam aetatem cum aeternitate, in eadem propemodum brevitate, qua illae bestiolae, reperiemur. Contemnamus igitur omnes ineptias. Quod laevius huic levitati nomen imponam? totamque vim bene vivendi in animi robore, ac magnitudine et in omnium rerum humanarum contemptione, ac despicientia, et in omni virtute probamus. Nam nunc quidem cogitationibus mollissimis effeminamur, ut, si ante mors adventet, quam Chaldaeorum promissa consecuti sumus, spoliati magnis quibusdam bonis illusi, destitutique videamur. Quod si exspectando, et desiderando pendemus animis, cruciamur, angimur; proh, dii immortales, quam optabiliter iter illud iucundum est, quo confecto, nulla reliqua cura, nulla sollicitudo futura sit.

4. Ab exemplis et auctoritate.

Quam me delectat Theramenes, quamque elato animo ist: E: si enim flemus, cum leg mus; tamen non miserabiliter vir clatus emoritur, qui cum coniectus in carcerem, triginta iussuty annorum, venenum ut sitiens ebitisset, reliquum sic e poculo eiecit, utid resonaret, quo sonitu reddito,

ridens, propino, inquit, hoc pulchro Critiae, qui in cum fuerat teterrimus. Graeci enim in conviviis solent nominare, cui poculum tradituri sint. Lusit vir egregius extremo spiritu, cum iam praecordiis conceptam mortem contineret: vereque ei, qui venenum praebuerat, mortem est eam auguratus, quae brevi secuta est.

Quis hanc animi maximi aequitatem in ipsa morte laudaret, si mortem, malum iudicaret? Vadit in eundem carcerem, atque ad eundem, paucis post annis, Scyphum, Socrates, codem scelere iudicum, quo tyrannorum, Theramenes. Quae est igitur eius oratio, qua facit eum Plato usum apud iudices, iam morte multatum? magna me, inquit, spestenet, iudices, bene mihi evenire, quod mittar ad mortem. Necesse est enim, si alterum de duobus, ut aut sensus omnino mors omnes auferat, aut in alium quendam locum, ex his locis morte migretur. Quamobrem, sive sensus exstinguitur, moisque ei somno similis est, quinonnumquam etiam sine visis somniorum, placatissimam quietem affert: dii boni, quid lucri est emori? aut quam multi dies reperiri possunt, qui tali nocti anteponantur, cui similis est futura perpetuitas omnis consequentis temporis? quis me beatior? sin vera sunt, quae dicuntur, migrationem esse mortem, in eas oras, quas, qui e vita excesserunt, incolunt: id multo iam beatius est, te, cum ab iis, qui se iudicum numero haberi volunt, evaseris, ad eos venire, qui vere iudices appellentur. Minoem, Rhadamanthum. Aecacum, Triptolemum. Convenireque cos, qui iuste, et cum fide vixerint. Haec peregrinatio mediocris vobis vid cri potest? ut vero colloqui cum Orpheo, Musaeo, Homero, Hesiodo liceat, quanti tandem aestimatis? equidem saepe mori, si fieri posset, vellem, ut ea, quae dico, mihi liceret invenire, quanta delectatione autem afficeret, cum Palamedem, cum Aiacem, cum alios, iudicio imquorum circumventos convenirem! tentarem ctiam summi Regis, qui maximas copias duxit Troiam, et Ulyssis, Sisyphique prudentiam: ne cob cam rem, cum haec exquiram, sicuti hic facicbam, morte damnarer. ne vos quidem Iudices ii, qui me absolvistis, mortem timueritis. Ncc enim cuiquam bono mali quidquam evenire potest, nec vivo, ne mortuo; Nec unquam eiva ICS a Diis immortalibus negligentur, nec mihi ipsi hoc

aecidit fortuito, nec vero iis, a quibus accusatus sum, aut a quibus condemnatus, habeo quod succenseam, nisi quod mihi nocere se crediderunt.

IMITATIO.

In quorumvis Martyrum constantia, mortisque contemptu, et fortitudine dignis laudibus celebranda, buius loci imitatio perquam utilis futura est: cum non paria tantum Socrati aliisque mortis contemptoribus aggressi sint, sed longe etiam maiorae ausi.

Chria VI. Mixta. Anaxagoras filii mortem aequo ferens animo dixit: Sciebam me genuisse mortalem. Cicero lib 3. Tusc. q. n. 30.

1. Exorditur a dicto Anaxagorae, cuiw rationem exponit, confirmatque sententia Terentii, et moribus Socratis.

4. Virtutum praesidio dolorem mitigariostendit, per elegantem testimoniorum Pythagora. Socratis, et Platonis introductionem.

Cicero ad Brutum. Propositio.

Anaxagoram ferunt, nuntiata morte filii dixisse, Sciebam me genuisse mortalem. Quae vox declarat, iis esse hec acerba, a quibus non fuerint cogitata. Ergo id quidem non est dub um, quin omnia, quae mala putantur, sint improvisa graviora. Itaque quamquam non haec unares efficit maximam

aegritudinem: tamen quoniam multum potest provisio animi, et praeparatio ad minuendum dolorem, sint semper omnia homini humana mediata. Et nimirum, haec est illa praestans et divina sapientia, perceptas penitus, et pertractatas humanas res habere: nihil admirari, cum acciderit, nihil antequam evenerit, non evenire posse arbitrari.

A testimonio.

Quamobrem omnis, cum secundae res sunt maxime.
Meditari secum opertet, quo pacto adversam aerumnam ferant:
Pericula, damna, exilia. peregre rediens semper cogitet,
Aut filii peccatum, aut uxoris mortem, aut morbum filiae:
Communia esse haec: fieri posse, ut nequid animo sit novum.
Quidquid prater spem eveniat, omne id deputare esse in lucro.

Ergo hoc Terentius a Philosophia sumptum, cum tam commode dixerit, nos, e quorum fontibus, id haustum est. non et dicemus hoc melius, et constantius sentiemus.

Ab exemplo.

Hic est enim ille vultus semper idem; quem dicitur Xantippe praedicare solita in viro suo fuisse Socrate, codem vultu semper se vidisse exeuntem illum domo, et revertentem, nec vero frons erat, quae M. Crassi illius veteris, quem semel ait in omni vita risisse Lucilius: sed tranquilla, et serena, Sic enim accepimus. Iure autem erat semper idem vultus, cum mentis, a qua is fingitur, nulla fieret mutatio.

Quare accipio equidem a Cyrenaicis haec arma contra casus, et eventus, quibus corum advenientes impetus diuturna praemeditatione frangatur: simulque iudicio malum illud, opinionis esse, non naturae. Si enim in re essent, cur fierent provila leviora.

A contrario testimonio.

si prius Epicuri sententiam videtimus: qui censet, necesse esse omnes in aegritudine esse, qui se in malis esse arbitrentur. sive illa ante provisa, exspectata sint, sive inveteraverint. Nam neque vetustate minui mala, nec fieri praemeditata leviora: stultamque etiam esse meditationem futuri mali, aut fortasse nec futuri quidem: satis esse odiosum malum omne, cum venisset: qui autem semper cogitavisset, accidere posse aliquid adversi, ei fieri illud sempiternum malum: si vero ne futurum quidem sit; fruftra suscipi miseriam voluntariam: ita semper angi, aut accipiendo aut cogitando malo. Levationem autem aegritudinis in duabus rebus ponis, avocatione a cogitanda molestia, et revocatione ad contemplandas voluptates. Parere enim censet animum rationi posse, et, quo illa ducat, sequi. Vetat igitur ratio intucri molestias: abstrahit ab acerbis cogitationibus. Hebetem aciem ad miserias contemplandas: a quibus cum cecinit receptui, impellit cursum, et incitat ad conspiciendas, totaque mente contrectandas varias voluptates: quibus ille et praeteritarum memoria, et spe consequentium, sapientis ultam refertam putat.

Ratio cum adversariorum refutatione.

3. Haec nostro more nos diximus, Epicurei dicunt suo. Sed, quae dicant, videamus quo modo negligamus. Principio male reprehendunt praemeditationem rerum futurarum. Nihil est enim, quod tam obtundat, elevetque aegritudinem, quam perpetua in omni vita cogitatio, nihil esse, quod accidete non possit: quam meditatio conditionis humanae: quam vitae lex commendatioque parendi, quae non hoc affert, ut semper maereamus, sed ut numquam. Neque enim qui rerum naturam, qui virae varietatem, qui imbecillitatem generis humani cogitat, maeret cum haec cogitat, sed tum vel maxime sapientiae fungitur munere. Utrumque enim consequitur, ut et considerandis rebus humanis proprio Philosophiae fruatur officio, et adversis casibus triplici consolatione sanetur. Primum, quod posse accidere diu cogitaverit, quae cogitatio una maxime molestias omnes extenuat, et diluit: deinde, quod humana ferenda, intelligit: postremo, quod videt nullam malum esse, nisi culpam, culpam autem

nullam esse, cum id. quod ab homine non potuerit praestatis evenerit. nam revocatio illa, quam affert, cum a contuendis nos malis avocat, nulla est, non est enim in nostra potestate fodicantibus tis rebus, quas malas esse opinemur, dissimulatio, vel oblivio. Lacerant, vexant, stimulos admovent, ignes adhibent, respirare non sinunt. Et tu oblivisci iubes, quod contra naturam est? quod a natuta datum est auxilum, extorques, inveterati doloris? cst enim tarda illa quidem medicina, sed camen magna, quam affert longinquitas, et dies. Iubet me bona cogitare, oblivisci malorum. dicetes aliquid, et magno quidem Philosopho dignum, si ea bona sentires esse, quae essent homine dignissirna.

Ab auctoritate ratio firmatur.

4. Pythagoras mihi sic diceret, aut Socrates, aut Plato: Quid iaces? aut quid maeres? aut cur succumbis, cedisque fortunae? quae pervellere te forsitan potuerit, et pungere: non potuerit certe vires frangete: magna vis est in virtutibus, eas excita, si forte dorm unt. Ita tibi aderit princeps fortitudo quae te tanto animo esse coget, ut omnia, quae possint homini evenite, contemnas, et pro nihilo putes. Adenittemperantia, quae est eadem moderatio, a me quidem paulo ante appellata fragilitas: quae te turpiter, et nequiter facere nihil patiatur. Quid est autem nequius aut turpius affeminato viro? ne iustitia quidem sinet ista facere, cui minimum esse videtur in hac caula loci: quae tamen ita dicet, daplicuer te esse iniustum, cum et alienum appetas, qui mortalis natus, conditionem postules immortalium, et graviter feras, te, quod utendum acceperis, reddidisse. Prudentiae vero quid respondebis, dicenti vittute ie esse contentam, quo modo ad bene vivendum, sic et ad beate? quae si extrinsecus religata pendeat, et non oriatur ex se, et rursus ad se revertatur, et omnia sua complexa, nihil quaerat aliunde: nonintelligo, cur aut verbis, tam vehementer ornanda, aut re tantopere expetenda videatur. Ad haec bona me, si revocas, Epicure, pareo, sequor, utor te ipso duce, obliviscor etiam malo, ur iubes, eoque facilius, quod co nc in malis quidem ponenda censeo.

IMITATIO.

In consolatoriis literis orationibusque sive ob mortem, sive ob aliam calamitatem institutis imitanti hac ser vient. Erit etiam locus imitationi, si viri, aut facti cuiu spiam, generosi, patientis, fortis, in ferendis prasertim adversis, laudes prosequaris.

SENTENTIA.

Qua [orig: Quâ] sententia probata, opes et voluptates negatin bonis esse habendas.

Exordium cum propositione.

Vereor ne cui vestrum ex Stoicorum hominum disputationibus, non ex meo sensu deprompta haec videatur oratio: dicam tamen quod sentiam: et dicam brevius, quam res tanta dici possit. Numquam me Hercule ego, neque pecunias istorum, neque tecta magnifica, neque opes, neque imperia, neque eas, quibus maxime adstricti sunt, voluptates, in bonis rebus numerandas esse duxi.

Ratio.

Quippe cum viderem, homines rebus his circum fluentes, ea tamen desiderare maxime, quibus abundarent. Neque enim unquam expletur, nec satiatur cupiditatis sitis: neque ea solum, quae habent, libidine augend cruciantur, sed etiam amittendi metu. In quo equidem continentissimorum hominum, Maiorum nostrorum, saepe requiro prudentiam, qui haec imbecilla, et commutabilia pecuniae membra, solo verbo bona putaverint appellanda; cum re ac saetis longe aliter iudicavissent Potestne bonum cuiquam malo esse, aut potest quisquam, in abundantia

bonorum, ipse esse non bonus? Atqui ista omnia, talia videmus, ut etiam improbi habeant, et obsint probis Quamobrem licet irrideat, si quis velit: plus apud me vera ratio valebit, quam vulgi opinio. Neque ego unquam illum bona perdidisse dicam, si quis pecus, aut supellectilem amiterit.

A testimonio.

Nec non saepe laudabo sapientem illum Biantem; ut opinor, qui enumeratur inter septem Sapientes: cuius cum patriam Prienem cepisset hostis, ceterique ita fugerent, ut multa de suis rebus secum asportarent: cum esset admonitus a quodam, ut idem ipse faceret: Ego vero, inquit, facio. Nam omnia mea porto mecum: Illa haec ludibria fortunae, ne sua quidem putavit, nos appellamus etiam bona. Quid est igitur, quaeret aliquis, bonum? si quid recte sit, et honeste, et cum virtute, id bene fieri et recte dicitur: et, quod rectum et honestum, et cum virtute est, id solum opinor bonum.

Ab exemplis.

Sed haec videri possunt obscuriora, cum sine appositione exemplorum lentius disputantur. Vita atque factis illustranda sunt summorum virorum haec, quae verbis subtilius, quam satis est, disputari videntur. Quaero enim a vobis, num ullam cogitationem habuisse videantur ii, qui hanc remp. tam praeclare fundatam nobis reliquerunt, aut auri, aut argenti ad avaritia, aut amoenitatum ad delectationem, aut supellectilis ad delicias, aut epularum ad voluptates? Ponite ante oculos unumquemque Regum. Vultis, incipiam a Romulo? Vultis post liberam civitatem, ab iis ipsis, qui liberaverunt eam? Quibus tandem gradibus Romulus ascendit in caelum: iisne, quae isti bona appellant? an rebus gestis, atque virtutibus? Quid autem Numa Pompilius? minusve gratas Diis immortalibus capedines, ac fictiles urnulas tuisse, quam delicatas aliorum pateras arbitramur? Omitto reliquos: sunt enim omnes pares inter se, praeter superbum. Brutum vero si quis roget, quid

egerit, in patria liberanda: si quis item reliquos eiusdem consilii socios, quid spectaverint, quid secuti sint: num quis existat, cui voluptas, cui divitiae, cui denique, praeter officium fortis, et magni viri, quidquam aliud propositum videatur? Quae res ad necem Porsennae Q. Muclum impulit, sine ulla spe salutis suae? Quae vis Horatium Coclitem contra omnes hostium copias tenuit in ponte solum? quae patrem Decium, qui filium devovit, atque immisit in armatas hostium copias? Quid continentia C. Fabritii, quid tenuitas victus M. Cun, sequebatur? Quid duo illa propugnacula belli Punici, Cn. et P. Scipiones, qui Carthaginensium adventum corporibus suis intercludendum putaverunt? Quid Africanus maior? quid minor? quid inter horum aetates interiectus Cato? quid innumerabiles alii? nam domesticis exemplis abundamus. An putamus quemquam horum cogitasse quidquam in vita sibi expetendum, nisi quod laudabile esse, et praeclarum videretur? Veniant igitur irrisores huius orationis, ac sententiae: et iam vel ipsi iudicent, utrum se horum alicuius, qui marmoreis tectis, ebore et auro fulgentibus, qui signis, qui tabulis; qui caelato auro, et argento, qui Corinthiis operibus abundant, an C. Fabricii, qui nihil corum habuit, nihil habere voluit, similes esse malint.

Obiectio.

Atque haec quidem, quae modo huc, modo illuc transferuntur, facile adduci solent, ut in rebus bonis esse negent: illud tamen accurate tenent, accurateque defendunt, voluptatem esse summum bonum. Quae videm vox pecudum videtur esse, non hominum. Tu, cum tibi, sive Deus, sive mater (ut ita dicam) rerum omnium, natura, dederit animu, quo nihil est praestantius, neque divinius: sic te ipse abicies, atque prosternes, ut nihil inter te, atque inter quadrupedam aliquid putes interesse? Quidquamne bonum est, quod non eum, qui possidet, meliorem faciat: Ut enim quisque est maxime boni particeps, ita et laudabilis maxime: neque est ullum bonum, de quo non is, qui id habet, honeste possit gloriari. Quid autem est horum in voluptate? Melioremne efficit, aut laudabiliorem virum?

Conclusio.

Atqui si voluptas, quae plurimorum patrociniis defenditur, in rebus bonis habenda non est: eaque, quo est maior, eo magis mentem e sua sede, et statu dimovet: profecto nihil est bene, et beate vivere, nisi honeste, et recte vivere.

IMITATIO.

In mundi, opum, honoris, voluptatis contemptu, virtutumque utque aeternae felicitatis consequendae studio collaudando, sive etiam bonesto fine actionum nostrarum commendo, hic locus utiliter legetur.

Appendix et observatio.

Haec petita e priscis exempla sufficient, quibus facile intelliges, quis qualisque apud Priscos fuerit Chriarum et sententiarum usus; quis in continua oratione, unde hae pleraeque depromptae sunt, hodiedum esse possit.

Porro eadem ratione leges latas, aut etiam Symbola a sapientibus atque heroicis viris lemmate aliquo sententioso expressa, vel apophthegmata ornare atque amplificare poteris. Pono exempli gratia septem Graeciae Sapientum pronuntiata, singula singulis propria, quae Ausonius his versibus complexus est.

Septenis patriam sapientum, Nomina, Voces
Versibus expediam, sua quemque monosticha dicent.
CHILO, cui patria est Lacedaemon, nosse seipsum.
PERIANDEr trepidam moderare Corintbius iram.
Et Mitylenaeis, nimium nil, PITTA cus oris.
Mensura optimum, ait CLEOEOLUS Lyndius in re:
Et spectare SOLON finem docet ortus Atbenis.
Plures esse BIAS pravos quem clara Priene
Mileti, fugisse THALES vadimonia, alumnus.

Haec ex pluribus, quibus omnes passim libri implentur, exempla ob celebre horum Sapientum apud scriptores nomen, suppeditare volui.

Ceterum in Palaestra styli de sententiis non pauca quoque subministravi, quibus hac de re acquiesco. In Exercitationibus orator. plura etiam Chriarum et sententiarum non inamoena exempla reperies.

Palaestrae Oratoriae LIBER III. De propriis Rbetorum, et Oratorum exercitationibus.

CAPUT I. Quid in hoc libro auctor, et quo fine, usuque studiorum tractet.

IAm ad suprema denique huius oratoriae palaestrae exercitia mentes manusque aptandae sunt. Leviora decurrimus. Non hic istis amplius velitationibus praeludendum est, aut in campo Martio ad rudimenta militiae iuventus erudienda est, sed ipsa in acie standum, plenisque manipulis concurrendum est, rationes pro telis, figurae pro arte pugnandi futurae sunt, impellenditamen animi, non corpora; occupanda voluntas, non regio est, vincit, non qui sternit invitos, sed qui persuadet volentibus. Mitior omnino haec victoria sine vulnere ac sanguine est, triumphus sine cuiusquam ignominia gloriosior.

Huc avidum oratorem deduco, arte quidem non inexplorata hactenus, sed ea, qua melior ratione, nondum omnino hactenus tentata. Totus in Ciceronem imitatione exprimendum feror. Huic um exercitio posthabeo omnia. Sed usu non promiscuo, ut hodie amant: labore longo, et saepius sterili. Valde a seipso Cicero dissidet, magis quidem ieiunitate materiae, quam orationis. In spinosos saepe campos, ita causa urgente, impellitur, huc velle passim absque delectu consequi, tempus studiumque prodigere est. Illic inhaerendum pascendusque animus est,

ubi rebus faventibus laeta efflorescit oratio. Hunc ego laborem, aliorum laboribus sublevandis adii. Delectuque instituto illud egi, ut ornatissima lectissimaque dicendi exempla, cuique eloquentiae studioso ad manus essent.

Sed et corporis in oratione totius rationem habendam duxi, ut non minus constaret, qua argumentorum velut in aciem ad pugnandum digestorum, dispositione Cicero usus esset, quam qua dicendi arte eadem instruxisset. Illud tamen minoris longe est operae, quamquam iudicii plerumque maioris. Aetas inveniendi rationem facilitas, artem ornate eloquendi vix subministrat. Quia tamen elocutio sine inventione vana est, inventio sinc elocutione contempta. Utrumque oratori studium est excolendum. Dispositioni etiam, quam vis captu facilis sit, suus honor cultusque tribuendus; ne rationes, tamquam indigestus in aciem miles, pugnent sine victoria.

Dedi igitur operam ut haec omnia ex M. Tullio, velut in brevi tabella, magis exemplis, quam praeceptis inculcarem. In orationibus Ciceronis totam argumentorum seriem, sub una generali quaestione vel argumentatione complexus sum, ut tam fundamentum illius, quam rationum inventio, et dispositio prima fronte occurreret, lectorque atque imitator totius vim orationis intelligere, penetrare, ac sequi imitando posset.

Iterum, ut maiori studiorum compendio, optima quaeque atque ad elocutionem maxime profutura scribendo sectaretur, habito delectu in ordinem illa digessi, quo utiliter per eadem imitando ferri studiosus eloquentiae possit, tum vero magnum etiam Magistris, ad idoneam scribendi materiam discipulis suppeditandam, emolumentum attuli. Quod si, evoluta rerum historia, explicatius aliquanto illorum calamo, et ad Ciceronem accommodate subiecerint, ac deinde per varia imitandi genera, quae in Palaestra styli, dedi, sequi iusserint, brevi, experientur, quanto ad eloquentiam progressu maturiores incedant. Illud affirmare expertus possum, uno anno alterove, quo hac methodo usus sum, tam luculento quosdam ad eloquentiam profecisse scribendi genere, ut facili magnaque copia calamum ducerent, ac saepe difficile mihi esset, illorum scriptionem a

Tulliano stylo discernere. Mevero tum etiam anteacti laboris taedere coepit, quo alia illa diu, ac ne quicquam, via [orig: viâ] tentassem, quod tam expedita ipsi essent assecuti. Ita discipulorum exemplo nonnumquam Magistri discimus.

Hunc igitur sequar ordinem. Ut primo orationes Ciceronis illa, qua vulgantur per volumina tria distributione, in sua resolvam principia, quo facilius ea legendo penetrare studiosus possit, subiecta etiam censura, ut quae imitatione dignissima sint meo iudicio obiter signem.

Deinde praecipua orationum genera et partes illas, quibus potissimum studioso adolescenti immorandum, exemplis lectissimis et imitationi opportunis ita decurram, ut quae plus habent difficultatis, pluribus etiam exemplis ex Cicerone Plinioque Secundo (qui in encomiasticis illi tam propinquus laude, quam dissimilis oratione est) illustrentur. Brevi semper et explicatione praemissa, et applicatione subiecta, ut hinc facem ad intelligendum praeferam, inde ad imitandum calcar addam.

Denique hoc agam, ut quae eloquentiae primum de bet esse fundamentum inventio, semper quibus ex fontibus petita praecipue sit, non ignoretur. Si qua enim ad eloquentiam aspiranti cura adhibenda est, illa inprimis esse debet. Ut non tantum intelligat, quibus ex fontibus inventio argumentorum petenda sit, verum etiam quemadmodum deprompta illinc ratio diducenda et amplificanda. Cuius summum in Ciceronis distinctione artificium est.

CAPUT II. Quemadmodum bis tam Magistri, quam Discipuli ad profectum in eloquentia uti possint.

DEdi instituti mei rationem ordinemque, nunc quemadmodum docendo Magistri, Discipuli vero difcendo, hoc in suum vertere commodum possint, videamus.

Principio Magister inventionis curam pro Discipulis prolixiori aliquanto scriptionis argumento subeat, digito tamen semper in sontem unde argumentum hausit intento, ut hoc ipsi exemplo sequi discant, eandemque pari in re viam terant.

Deinde hoc a discipulis potissimum studium deposcat; ut quam subiecit calamo materiem rudem incultamque, hanc illustrioribus figuris, (quas etiam verbo praescribet) ad ornatum Rhetore dignum excolant. Neque de verborum figuris magnopere laborandum erit, aut sententiarum omnes operose urgendae sunt. Erchim vulgares sponte affluent, satisque has erit solo, ut ita dicam, nomine ac vultu dignoscere. De nobilioribus cogitandum est saepius, ut hae in familiaritatem traducantur. Quarum expeditum variumque usum Transitiones nostrae oratoriae lib I. suppeditabunt. Sed hic labor cum facilis sit, diuturnus esse non debet. Mensis unus ad omnem figurarum apparatum et noscendum et comparandum etiam nimius est. Paucae sunt, quibus haec cura debeatur, et tam rarae pleraeque ut sensum feriant, et bis terve usurpatae in consuetudinem admittantur.

Iudicium suo loco adhibendi aetas acuet, et lectio Tulliana limabit. In hoc vero exercitio, iuverit nonnumquam illa, quae ex Cicerone deprompsimus exempla, aut siquae in manibus adolescentum sunt alia, verbis phra sibusque, quantum licet, retentis, alio tantum figurarum inducre habitu. Magnum enim hinc ad omnem imitationem acce det scribenti emolumentum; cum figurarum promptior omnino sit, quam verborum phrasiumque, permutatio.

Tertio ad ipsam inveniendi disciplinam ita adolecens traducendus est, ut et illa quae in quovis dicendi genere maxime per distributos a me fontes, investiganda sint apprehendat, et quemadmodum ex quibusque copiose hauriendum sit fontibus, non ignoret. In his enim duobus tota copiose ac victoriose disserendi ratio continetur. Solo enim verborum et figurarum lenocinio non perfringes animos praesertim obluctantes, vi ac pondere rationum contendendum est. quibus cum habilis ornataque dicendi facultas accesserit, quidvis obtinebis. Hanc ad rem serviet inprimis illa oeconomia orationum Ciceronis: sub una fere propositione a me exhibita Ut hic velut in tabella ostendas, quemadmodum Cicero, per diversa idem urserit propositum argumenta, et quibus illa fontibus deprompserit, tum deinde ad unius facti, argumentique a me exhibiti exemplum transeas, et qua illud ratione uno pluribusve ex locis amplificaverit, demonstres primo, ac simili postea materia (qualem fere subiect) iubeas imitando sectari. Via nulla ad eloquentiam expeditior est. Huic igitur exercitio, per omnes orationis partes, studiose immorandum, huc omnis conferenda industria, cum Magistris, tum discipulis est. Nihil vero Magistris hac ratione poterit esse promptius, quodque minori ipsi labore praestent, discipuli tractent utiliore.

Nam et ipsi orationes, quae in manibus adolescentum ex more sunt, omnes facili expositiove decurrent, summam rerum inculcando, nobiliora passim loca, transmissis minus illustribus, imitationi, praefigendo: et discipulo nihil corum fugiet, quae in illis observatione digna recondantur, cum alias scientiam omnem in libris, tamquam clausum in vagina gladium gerant. quos principio anni assumant, in fine, parvo ad eloquentiam emolumento, rursum deponant.

Quarto praecipua discipulorum cura sit, in scholis advigilare, quemadmodum idem ex Tullio prototypon, diverso a diversis imitanti labore ac colore expressum est, quidque in ceteris Magister in primis probet, quid emendet, ac de suo adiciat.

elaboratum quippiam atque ad ideam Ciceronis expressum, hoc praelectum observatumque magis etiam profuturum est. Et haec observatio non vulgarem in discipulis profectum habet, cum limitata cuiusque intra certos prototypi terminos scriptio, neque in quodcumque amplisicationis genus effusa, certiorem audienti cognitionem praestet, et faciliori iudicio aestimetur, ut inter illos, qui eadem currunt via, quam qui diversa, quantum quisque antecellat, facilius intelligitur.

Quinto neque Magistro, neque discipulis hac in meta subsistendum est. Quae Suada favente exarata sunt, cultuque elegantiore ornata, haec in libros scriptorios referenda sunt, atque etiam nonnumquam recolenda, quo et quondam abs te natis delecteris, et saepius repetitis eloquentiam nutrias. Etenim et haec, sicut pleraque omnia, neglectu veterascit, ac rubiginem contrahit, nisi retractetur. Magistri igitur solertis est, una alterave septimana lapsa [orig: lapsâ], suis in armis lustrare hunc militem, et cavere ne hastam clypeumque Palladis abiciat; ne stylum adolescens desidiose verset, ne dormitet in Pluteo Cicero, imitatio iaceat, nihil dignum in adversaria referatur.

Sexto in theatrum quandoque producendus est, exercenda memoria, excolenda vox, mores ad honestam actionem, dissertationemque formandi. Plurimum haec exercitatio ad perfectam eloquentiae rationem conferer. Minus enim longe eloquendi decus est, quod intra solum animi secretum calamique tantum vocalis ductum concluditur, quam quod ex ore diserto fluit, quod linguam, manus, oculosque per Reginam, et dominatricem affectuum eloquentiam moderatur. Quod in sacris exedris, quod in Regum et Principum aulis, quod in consiliis et legationibus, quod in omni communitate hominum quendam occupat dominatum, inflectit, trahit, retrahit, impellit animos longe potentiori imperio, quam supremi etiam tyrannorum sibi queant vendicare. Ad hoc igitur decus flexilem habilemque inprimis iuventutem provocare industrii Praeceptoris est.

Demus vero nonnullos inter adolescentes parum idoneos; paucos tamen in hac exercitatione praeteriri

cupiam. Est saepe informe principio lignum, unde expolitus denique formatur Mercurius. Hoc igitur dicendi onus in plures divisim partiatur, idemque etiam pluribus memoriae tradat mandandum, capaciores vero ex his, et maxime idoneos in publicum producat, reliquisque spem faciat, propediem alia inter rudiores dictione palmam relaturos, dignioresque futuros publico: plusculum adhuc exercitationi tribuendum, ne cum rubore scenam ingrediantur. Plurimum haec industria et Magistro et discipulis est profutura. Illi quidem, ut idoneos plerumque in theatrum producat, delectu ex melioribus habito: his, quod ab hoc exercitio nemo excludatur: omnes, si minus ad dicendum prodeant, certe memoriam excolant, et non parva eloquentiae praesidia animo complectantur: prout etiam aliquam saltem ad recte pronuntiandum agendumque instructionem hausisse, quam maturius deinde iudicium facilius perficiet.

Verum hic providendum inprimis Praeceptori est, ne quid minus apta dictione excultum discipulis et publico committat. Indignum enim est adolescentes inutilium ad eloquentiam rerum exercitatione ita occupari, ut qui plurimum saepe agendo distinentur, ceteris deinde imperitiores sint. Hoc sane esset artem hanc facultatemque evertere, non adstruere. In eloquentiae praesidium haec exercitatio reperta est, non in detrimentum, nec ita in actione formandus est, ut artis cognitio, quae animi est, negligatur: nec frigidis ac male concinnatis dissertationibus memoria fatiganda, mens occupanda est, quando tot hominum eloquentium opera provisum est, ne opportuna disserendi materia desit. Praestat vel magis occupatum, vel minus expeditum eloquentiae Magistrum, aliena, quam minus culta producere. Fructu haec discipulorum, non magistri aestimatione definienda sunt. Sat eruditus Magister, qui eruditos discipulos educat. Mediocrium in docendo solertia, nonnumquam disertissimorum in erudiendo felicitatem superat, et a minus docto Magistro, doctiores prodeunt discipuli. Tantum saepe refert, non a quo, sed quo modo instruatur. Cum utrumque iungitur, et

Porro et illud laudaverim, quod magna studii commendatione a nonnullis vidi praestitum, ut nonnumquam aliam, vel ex Livio causam, belli domive inter diversas partes agitatam, vel ex ipso etiam Cicerone pro rostris, aut in curia ventilatam producerent, tum deinde veteres ex Rosino alilsve depromptos ritus, leges, habitumque, iucunda priscorum temporum imagine, spectatoribus obicerent: illorum, quantum liceret, verbis sententiisque dicentium uterentur. Qua quidem exercitatione non intelligo, quid eruditis spectatoribus possit esse iucundius, quid adolescentibus utilius, quid ipsis facilius Praeceptoribus? e. g. Agitur contra Verrem repetundarum a Siculis postulatum. Instruitur Romani iudicii forma, Actor, Iudices, Testesque Siculi suo quisquis habitu, sua dicendi ratione audiuntur. Quodque Tullianae orationi, aut adiunctum, aut interprositum fuisse creditur, hoc Magistriingenio ac labore suppletur. Alias deliberatio ex iisdem auctoribus instituitur, e. g. de Ciceronis domo, rectene illa fuerit Libertati a Clodio consecrata? hic Pontifices adsint, et testes, qui de ritibus consecrationis male adhibitis, Cicerone provocante, doceant. Augeres explorent, num auspicato Dea Libertas efferri, ac Cicero reduci possit? utrumque iudicetur, ac fiat. Operarii etiam a Senatu mittantur, qui diruta rursum exstruant. Pontifici summo felicem Ciceroni reditum praecanti. Alias gratulatio publica, e. g. Ciceroni in urbem recepto per omnes Italiae ordines praestita instituatur, cui deinde ipse Gratiarum actionem subiciat. Alias ex Livio bellum aliquod solenni ritu per feriales denuntietur, ultro citroque Legatorum orationes pro bello aut pace audiantur, consuetisque haec ritibus peragentur.

Quod si tamen quippiam ex posterioribus sumptum temporibus atque imitatione expressum fuerit, usu quoque legibusque temporum res gerenda est. Quocirca hodiernos iudiciorum ritus, praeter veteres de Antiquatibus in Palaestra styli adieci, ut et his aptari causae possent, ac veluti per quendam eloquentiae ludum, sicut in tesseris pueri

litterarum signa, ita adolescentes hanc satis implicatam iudicandi rationem capere.

Certe ut pleraeque Ciceronis Orationes iudicium spectant, ita minime difficilis fatura est illa rituum legumque praesentium introductio, si causae causis, tempora temporibus permutentur.

His ad communem qua Magistrorum, qua discipulorum instructionem praemissis, ad ipsam Tullianarum Orationum expositionem venio, ut et legere has adolescens cum iudicio, et imitari cum fructu possit.

CAPUT III. Ratio et ordo, in artificio Tullianarum Orationum exponendo, et ad imitationem proponendo, observatus.

QUod in Palaestra Eloquentiae ligatae, in Virgilio Poetarum Principe, tamquam idea perfectissima, exponendo, praestiti: dum conceptus, amplificationemque argumentorum brevi methodo complexus sum, aliaque simul imitationi idonea suggessi; hic non censui omittendum: ne in praecipua eloquentiae parte, tamquam epilogo instructionis meae, qua facilitatem copiamque omnibus ad haec studia comparare conatussum, remissius videar, pro illorum cmolumento, desudasse.

Ageigitur, mi Lector, et velut in parva imagine optimi Oratoris Tullii lineamenta pulcherrima expressa accipe.

1. Quidem totius Orationis locum, tempus, actores, et auditores, ex quibus iudicium facies de accommodata non rebus tantum, sed et temporibus personisque dictione, quae ratio prudenti cuivis Oratori est observanda.

2. Intelliges argumentum, seu quaestionem propositam, cuius summam tibi plenius, cum suis adiunctis historia Ciceronis a me superius data exponet.

quasi pectus complexus sum, ex qua, tam illius artificium, quam distributionem facile comprehendas, quae suas deinde per partes, rationibus subiectis probetur, et amplificetur, parique in materia, sine difficultate, exprimi possit.

4. Ab exordio, ad epilogum usque, totum orationis corpus brevi imagine comprehendo, ut quid in singulis actum partibus, quemadmodum cohaerescant, rudiores etiam queant intueri, atque imitatione, cum opus, reddere, in quo numeris Alexandri Scot adhaerere placuit, qui si desint lectori, facile ex ordine locum assequetur.

5. Censuram dictionis rudem, pro lectoris diligentia, ad optimorum quorumque observationem, exacu enda adiciam; cum omnes omnibus, aut non vacet, aut non lubeat inhaerescere; et constet, non ubique Ciceronem eundem esse; alibi festinantem neglectumque, spinosum alibi; saepe et humilem, submissumque, ad vulgi aures animumque penetrandum. Hic tamen non idem omnium sensus est. Nos in Palaestra styli regulas dedimus, ad quas liceat dissentientes expendere.

6. Materiam imitationi idoneam denique, ad utilissimam iuventutis exercitationem, subicio, nihil enim adolescentes, multarum praeceptionum hac in arte mimus capaces, facilius expeditiusque ad eloquentiam provexit, quam illa ad imitationem instituta exercitatio, ut haec una omnium praeceptorum instar haberi possit.

CAPUT IV. Oratio I. Voluminis Ciceronis. ORATIO I. Pro P. Quinctio.

HAbita est a Cicerone anno aetatis suae 26. Urbis Cond. 672. M. Tull. Decula et Cn. Corn. Dolabella Coss. in Comitio iuxta Curiam.

Quaestio iudicialis, sive controversia est. An Sex. Naevius bonorum P Quin ctii ex edicto Praetoris possessor et Dominus factus sit?

Cicero pro Quinctio adversus Naevium negat. contra affirmat Hortensius, Iudex C. Aquilius datus est, A ssessoribus L. Lucullo Quinctilio et M. Marcello.

Argumentum, quod orationis totius distributionem, et artificium continet, illo enthymemate comprehendimus.

Naevius neque causam habuit possessionem a Praetore ex edicto postulandi, neque adire ex illo potuit, ut cuius verbis comprehensus non esset; nec denique legitime adiit. Ergo nulla ratione possessor ac Dominus factus est.

Exordium ad benevolentiam Iudicis captandam totum fertur a persona sua, cui eloquentia et tempus desit; Quinctii, cui amici, et aequitas hactenus defuerit; Iudicis, quem aequitati, et homini misere iactato defuturum non speret.

Narratio a n. 11. usque ad 35. stylo familiari culta est; exponitque qua ratione in Galliis societas inter Quinctium et Naevium coaluerit, et huius fraude et cupiditate illa sit dissoluta.

Confirmatio positum supra argumentum per tres partes probat. I. Quod Naevius causam non habuerit postulandi ex edicto Praetoris, ut in bonorum Quinctii possessionem immitteretur, sic probat: quia nihil illi Quinctius debuit, cum intra annum et sex menses nihil sit postulatum; neque vadimonium deseruit, quale illi cum Naevio non intercessit: aut si deseruisset, ad hoc extremum non erat Naevio descendendum. usque ad n. 60. Hic locus communis est de iactura famae, quae fit in proscriptione bonorum a n. 49. usque ad n. 55. II. pars, quod edicto Praetoris comprehensus non sit Quinctius. probatur: quia nec latuit, nec solum vertit, nec indefensus fuit. usque ad n. 73. III. pars, quod legitime non audierit Naevius.

Probatur 1. quia non vendidit bona Naevius, nec Sponsores creditoresque reliqui, ut moris, non convenerunt.

2. Ipse Quinctius a Naevio ut socius emptionis adhibitus est, in bonis Sex. Alpheni emendis.

3. Ipse secum Naevius pugnat, quia post Praetoris edictum Romaepostulatum nuntius in Galliam ad Quinctium transire intra biduum non potuit, post quod tamen Quinctius bonis deiectus est. vi igitur edicti deici non poterat usque adn. 85.

(Peroratio) principio destituta, 1. enumeratione brevi praecipuas rationes colligit, usque ad n. 91. Deinde amplisicatione illustri per comparationem, incrementum, et deprecationem extollit calamitatem Quinctii, et Iudicis misericordiam potenter implorat.

CENSURA.

Haec oratio adhuc iuvenile minusque excoctum ad maturitatem Ciceronis ingenium redolet, fractis minutisque exsultat sententiis, et figuris quibus dam affectationem non vitat. Exordium et peroratio plus laboris ostendunt, et eloquentiae, quibus locus unus alter que communis, magis adolescentibus observandus accedit.

IMITATIO. In simili Orationis conceptu et materia.

in Palaestra styli tradidimus, eam vel rerum, vel verborum esse, et utramque, vel proximam, vel remotam. De verborum imitatione illicactum fusius; de rebus hic etiam solliciti erimus. Res autem propinquae censentur, quando sub eodem sunt rerum genere; ut cum sacrilegium sacrilegio, parricidium parricidio comparatur, remotae sub diverso sunt genere, ut cum sacrilegio blasphemia in Deum, quae est quoddam divini honoris furtum, aut cum parricidio peccatum quodvis mortiferum contertur, quia animam hominis occidit. Illa igitur imitatio in proprie, haec in translate similibus consistit, ideoque plus artis ingeniique complectitur; illa rudiorum, haec perfectiorum; ab illa incipiendum, in hac desinendum est. Quo recte expenso, difficile non erit in utroque genere materiam reperire imitationi idoneam, nisi plane antiquitatis et historiarum ignarus ad hunc laborem accesserit.

Orationem pro Quinctio imitari licebit, propinque atque eodem in genere, in defensione Ecclesiasticorum, quos per Europam a novarum religionum sectariis avitis possessionibus exclusos videmus: aut eorum, quos belli iniquitate circumventos eiectosque conspicimus. In priori materia, Romanus actor contra Anglum, vel Germanum, Caesare Iudice, tale formare orationis argumentum ad imitationem Tullianae poterit.

Qui causam non habuit ex edicto Caesaris possessionem Ecclesiasticorum bonorum postulandi; neque adire ex illo potuit, eius verbis comprehensus; nec denique hac via legitime adiit: hic verus possessor habendus non est. Sed quilibet sectariorum, nec causam habuit adeundi, nec ex edicto adire potuit; nec legitime hac via adiit. Ergo non est factus verus possessor.

Propositio maior certa est, ideoque illius probatio ut in Qumctio (ubi idcirco solo enthymemate totum argumentum complexus sum) praetermissa est, ita et hic, tamquam fundamentum disserendi supponitur, confirmatur

Assumptio igitur, per suas partes, ad Tullianam quoque ideam iustis erit rationibus, et stabilienda, et amplificanda. Sed in his rationibus modus tranctandi

Confirmabit primam partem quod causa postulandi defuerit: quod Ecclesiastici neque debuerint Sectariis bona sua, neque haec universe tanto numero Ecclesiarum, quanto ab illis occupata sunt deseruerint. Partem alteram firmabit, cum dicet, edicto Imperatoris, si quod fuerit, non comprehendi iniquos invasores, sed qui titulo iusto occuparint. Deinde iuri Romani Pontificis, quem superiorem hac in re agnoscat, non potuisse derogari, cum hic, neque hanc causam subterfugerit, nec reliquerit indefensam. Partem alteram, quo legitime non adierint, stabiliet, quod nemo haec bona emat; ideque tacito sensu omnium, velut iniqui obtentores damnentur. Deinde, quod alii sectariorum meliori vel pari iure sibi illa deberi titulo religionis contendant, ut inter illos verus hoc nomine Dominus non possit distingui. Denique cum vi atque armis citra Iudicis sententiam, occuparint, illegitime obtinent. Ergo veri esse possessores nequeunt.

En confirmationem qua Romanus causam suam imitando queat tueri, (nihil enim, post inventam expositamque quaestionem, seu controversiam, prius debet) qui deinde perorationem, tum ab enumeratione rationum, tum amplificatione, et exaggeratione calamitatum Ecclesiae veteris facile subnectet, ac postremo ad Exordium se transferet, ubi a Romanae Ecclesiae dignitate, a priscis Germanis cum imperio suscepta et defensa, ab illius nunc misere iactatae discerptaeque specie, a causae ipsius aequitate, auditorum sc Caesaris captabit benevolentiam. Et sic denique totum orationis corpus absolvet.

Quod si deinde et remotam imitationem, sub diverso genere, placeret instituere: assumatur illud, quod Protestantes reponunt: nimirum Ecclesiastica bona se non abstulisse viris dignis; sed ad hos, qui Christi Ecclesiam bonis moribus, et praeceptis verae fidei reformarent, transtulisse, erectam a se rursum iacentem, non prostratam esse, Hinc, inquam, formetur haec controversa inter easdem partes.

Quaestio. An Germani Ecclesiam iuxta legem Christi iam collapsam instauraverint?

Quinec causam ex praecepto Christi Ecclesiam ipsius instaurandi habuit, nec illo praecepto comprehensus est, ut instauraret, nec denique instaura vit, sed destruxit, is immerito sibi hoc officium vendicavit.

Protestantes neque causam habuerunt, neque ullo praecepto comprehensi sunt, nec denique instaurarunt, Ergo immerito hoc sibi munus vendicant. Huius syllogismi assumptio cum tantum negetur, maiore propositione supposita; uti tribus constat partibus, sic per easdem ordine erit probanda, quod in illa sola causae iudicatio, seu crinomenon contineatur.

(Confirmabit) itaque partem 1. quia nondum Christus deseruit Ecclesiam, aut Ecclesia Christum, ut reducendus ab his novis Apostolis fuerit; aut si deseruisset, ab impuris atque ad carnem degenerantibus hominibus reduci non poterat, cum Apostoli ut Christum sequerentur, uxores relinquerent, hi primum quaererent, etc. Deinde Ecclesia his parere, ac subesse, non debuit; cum non posset scire cuius venirent nomine, qui, ut omnes prisci haeretici, verbum Dei ore praeferrent, et opere destruerent.

2. Pars probabitur, quod Deus nullis nisi supremis Ecclesiae Episcopis hanc instaurandi potestatem dederit, aut certe Prophetis, vel Apostolis, per operum miracula suam legationem testantibus, quorum neutrum illis septentrionis Praedicantibus conveniat.

3. Quod non instaurarint, sed destruxerint Ecclesiam patet 1. ex confusione omnium religionum, et summa libertate cum fidei tum scelerum passim, ipso Luthero teste, introducta. 2. Ex cultus divini cum neglectu, tum despectu ubique consecuto, qui inter Catholicos noctu diuque per Ecclesiam magna dignitate apparatuque continuatur. 3. Ex proscriptione consiliorum

Evangelicorum Christi, et enormibus mendaciis, quibus Catholicos onerant; ut plurimi his deprehensis ad mentem ab errore revocentur. Viigitur legis divinae, talem instaurationem auspicari Protestantes non potuere.

En prolixius aliquanto datum, cum propinquae, tum remotae imitationis exemplum; ut noveris in ceteris pari via Ciceronis vestigiis insistendum esse. ubi brevitatis causa mihi lect orique satis fuerit, solam materiam idoneam imitationi paucis designasse: ne alieno studio rem tantillam non videar detulisse. Nolim tamen in huius te orationis imitatione diu morari, at solis dignioribus tantum insistere. Locus ille communis de iactura famae, contra desertores et apostatas nostrae religionis serviet, inter suos alienosque contemptim habitos.

ORATIO II. Pro Sex. Roscio Amerino.

Dicta in foro, annoCIcer. 27. Urbis Cond. 673. Cornel. Sulla et Q. Caecil. Metello Consulibus.

Quaestio duplex est. An Sex. Roscius patrem suum interfecerit? et an eo nomine bona eius ab adversariis iuste occupata sint?

Negat Cicero, affirmat Erutius, cum dubous Rosciis Capitone et Magno, tum Chrysogono Syllae liberto. Iudex M. Fannius, cum assessoribus, Ciceroni assensi sunt, ut Plutarchus memorat.

Contra Tit. Roscius et voluit et potuit. Ergo hic nocens prae illo habendus est.

fundat: Bona Sex. Roscii nullo iure vendi poterant. Ergo iniuste sunt a Chrysogono aliisque occupata.

Exordium ad benevolentiam captandam dispositum est, a persona Tullii reliquis se Oratoribus posthabentis usque ad n. 5. Adversarii Chrysogoni, ut cuius potentia et postulatio improba sit: Sex. Roscii omni auxilio in sua innocentia destituti. usque ad n. 10. denique et persona Iudicis, in cuius aequitate, tum Cicero, tum Roscius, in tam atroci causa, confidat, usque ad. n 14.

(Narratio) illustrem rei gestae, hoc est Sex. Roscii patris occisi, filii vero tamquam parricidae, ac aliis Rosciis, et Chrysogono bonis paternis deiecti, expositionem continet. usque ad n. 35.

Propositio tria esse praestanda docct 1. crimen parricidii ab Eurutio obiectum diluendum, 2. audaciam Rosciorum infringendam 3. et Chrysogoni potentiae resistendum. primum sibi, alterum tertiumque Iudicibus maxime impositum esse declarat, usque ad n. 37.

Confirmatio 1. partis (cui admiscetur Refutatio adversarii) quod Sex. Roscius non voluerit patrem occidere, probatur ex gravitate flagitii; quod homo incorruptus (ut Sextus erat) patrarenon voluerit. Neque obstare aut declarare odium, (ut Erutius obicit) quod ad agros colendos Sextus a parte amandatus sit: cum utilitatis et iucundioris vitae gratia illud a parte factum, aliorum exemplo, et a filio admissum fuerit, ubi a num. 48. usque ad 52. Laus vitae rusticae in priscis Rom extollitur. Alterum adversarii argumentum, quod pater Roscius filium exhaeredare statuerit, negat Cicero, vel causis scelerum datis, vel certa testificatione ab Erutio probari, accusatoris hac in re officio male perfungenti. ubi illustri comparatione, ab anseribus et canibus Capitolii ducta, accusatorum munus exponit a n. 55. ad 58. ac deinde Erutium contemptorem sui exagitat, postremo n. 63. ad illud, unde inceperat, parricidii scelus exaggerandum ab exemplis, a conscientiae obluctatione, a poenis denique gravissimis, revertitur, et sic primum primae partis argumentum concludit n. 73. Deinde non potuisse Sex. Roscium occidere suum patrem, sic probat. vel enim per se, vel per alios id potuisset; per se

non potuisse manifestum est, cum Romae non fuerit, et vita rustica tantam malitiam non suadeat, neque ut n. 77. per servos factum, cum id non probetur ab adversariis, qui tamen abstractos a Sexto famulos in manibus habeant; utnec ab his Sexto ipsi, de caedis auctoribus, liceat investigare. Postremo n. 80 sensim declinat ad retorquendum in ipsos adversarios parricidii crimen transitione illustri.

Pars altera argumenti fundamentalis primi, quod Tit. Roscius et voluerit et potuerit occidere sic probatur, a n. 84. Voluit; tum quia magnum Tit. Roscii ex ea morte commodum, tum quia egens. avarus, audax, interfector inimicissimus n. 86. usque ad 90. ubi rursus Erutium accusatorem canis omnes allatrantis similitudine per digressionem exagitat, usque ad n. 92.

Deinde potuit occidere, quia et Romae fuit, et Sicarius de so cietare Chrysogoni sectoris, hoc est, emptoris bonorum a Sulla damnatorum n. 39. sed et occidisse merito visus est, cum Glaucia cliens Titi, et sceleris patrator, una nocte admissum parricidium, Roma Ameriam excurrens, Roscio Capitoni complici nuntiaverit, praeterito Sex. Roscio interfecti filio, usque ad n. 99. ubi ex sceleribus Capitonis, ac deinde et Tit Roscii ostendit, illos testes in propria causa (quod nec Scipio Africanus sibi arroget) esse non posse, usque ad n. 104. Deinde ex consequentibus idem confirmat; ut nuntio intra quatriduum ad Chrysogonum in castra Syllae translato, bonorumque participatione ad quam T. Roscius et Capito sunt admissi, ac denique Capitonis studio, ne rem Sylla per legatos sibi adiunctos cognosceret, ubi n. 111. de fide legatorum praesertim amicorum per digressionem agit, atque ex ea, per Capitonem tanto scelere violata, facinus exaggerat, usque ad n. 119. Postremo exservis Sex. Roscii a quaestione per adversarios subductis oriminis suspicionem auget, usque ad n. 123

Pars 3 Quod bona Sexti iure vendita sint, cum nec ex adversariis Syllae occisis fuerit, nec ex proscriptis (quorum bona venierunt) quin et alio tempore, atque infra pretium, vendita sint, quae si non animadvertit Sylla; non

mirum, si in tanto imperio quaedam illum effugerint, cum nec Iupiter sit omnibus idem, usque ad n. 132.

Deinde Chrysogoni potentia in capitis etiam periculum, post erepta bona, Sextum adduci queritur, luxumque eius modesticum, et fastum describit a n. 133. u que ad 136. denique si per bellum Syllanum tantum improbis hominibus liceat in inocentes, oppressum pop. Rom. per illud asserit. usque ad n. 143.

Peroratio inducit 1. Sex. Roscium per prosopopoeiam Chrysogonum orantem, ut sibi iam saltem omnibus rebus spoliato ac cedenti vitam liceat retinere, usque ad n. 146. Deinde per Apostrophen idem urget Cicero, illius crudelitatem et aliorum defendentium miserationem extollens, usque ad n. 150. Postremo Iudicum misericordiam hac in causa implorat ex cuius iniquitate etiam proscriptorum liberi erunt opprimendi.

CENSURA.

Oratio planc illustris est, narratione gravis, descriptionibus ac digressionibus in locos communes amoena. Eminet laus vitae rusticae. n. 49. Accusatoris officium descriptum est. n. 56. gravitas parricidii exaggerata n. 64. Fides in legatis requisitan. 112. Luxus et fastus hominis aulici n. 134. Spoliato vitam adimendam non essen. 144 egregie declaratur.

IMITATIO.

In eodem genere propinque imitari poteris, si causam filiorum Herodis ex Mariamna, Alexandri et Aristobuli, Pheroras contra Antipatrum (eiusdem Herodis ex Doride filium) accusatorem susoipiat, ostendatque illos neque voluisse, neque potuisse, utpote Romae absentes, hunc vero et voluisse, utpate haereditati iam illi collatae inhiantem, et potuisse, utpote praesentem, parricidium moliri. Postremo et Doridem, propter potentiam ac conspirationem cum filio, in suspicationem criminis vocet. Unde et tripartita, uti pre Roscio, constituetur oratio. Historia vero ex Saliano, aut aliis cognosci poterit.

Remote eandem imitaberis, si ostendas, praecipuorum in Anglia aut Germania bellorum Sectarios novarum religionum; non vero Clerioos aut Religiosos, auctores esse, cum illi et velint, et possint; hi nequaquam id agant. Postremo illorum fastum et cupiditatem, qua Ecclesiasticis bonis inhiant, licebit describere, Chrysogonos enim plures reperies.

ORATIO III. Pro Roscio Comoedo imperfecta.

Dixit hanc Cic. in Comitio anno aetatis 31. Urbis 677. Cn. Octavio et C. Scribonio Coss.

Quaestio. An Roscius Fannio ex societate debeat.

Negat Cicero, affirmat pro Fannio P. Saturius, Iudex est C. Calphurnius Piso cum Adsessore M. Perpenna.

Argumentum tale est, Roscius ex tabulis, et verbis propriis, de obligatione convinci non potest. Ergo nihil debere ex societate censendus est.

(Confirmationis pars.) Argumentum probatur. Quia et Fannii tabulae fide carent, et nomen Roscii non in tabulis, sed adversariis tantum, quibus longe minor est fides, reperitur, usque ad n. 8: Deinde ipsius Fannii testimonio Roscius absolvitur, usque ad n. 16. Postremo nihil Fannio promisit, nihil igitur debebit.

Refutatio rationum appositarum. Prima erat, quod Roscius, ut histrio, nulla religione duceretur. Cicero igitur illustri utriusque comparatione probum Roscium esse demonstrat. a n. 17 usque ad 22. Altera, quod Roscius auri cupidus, fefellisse censendus sit, negat Cicero, cum neque egestate, nec aere alieno ad hanc cupiditatem concitetur, imo muha neglexerit, quae honeste consequi posset, usque ad 24. Tertia, quod fraudarit, negat, cum de fraude, iuxta formulam Praetoris, non insimularit, usque ad 27. Quarta, quod l'anurgum famulum utrique communem Roscius solus, pecunia accepta [orig: acceptâ],

vendiderit, refutat; cum si institutio spectetur solius Roscii Panurgus fuerit; is tamen solam tantum partem ex societate debitam sibi acceperit, nulli iniurius, usque ad n. 56. et finem.

CENSURA.

Haec oratio ut mutila est, et solam confirmationis partem cum refutatione habet; sic praeter elegantem probi cum improbo a n. 18. usque ad 21. comparationem nihil habet magnopere observandum.

IMITATIO.

Servire poterit imitanti in commerciorum et societatis fide commendanda, quae nisi cum probitate iungatur, saepe fallit. In remotiori materia serviet, si Actor suum Advocatum, aut Paterfamilias Villicum, aut Princeps aliquem Praefectorum, ob causam, aut rem male administratam, in iudicium vocet, sibique deberi eo nomine contendat, quem tamen Orator, ut Cicero Roscium, tueatur.

ORATIO IV. Divinatio in Verrem.

Sequuntur aliquot Actiones in Verrem Praetorem Siciliae avarissimum et crudelissimum, quas praecedit hoc iudicium divinatorium. In quo, pluribus ad eundem accusandum confluentibus, quasi divinando, quaeri solebat; quis, tamquam maxime idoneus, assumendus esset?

Quaestio. An Cicero C. Cornel. Verrem repetundarum a Siculis delatum, An Q. Caecilius Niger, Verris Quaestor, potius accusare debeat.

Admittendum se esse ostendit Cicero, Iudice ac Praetore M. Glabrionc praesidente, cum pluribus Adsessoribus,

Argumentum, quo probat, tale est. In causae patronus assumendus est potius, quaem volunt ii, qui iniuriam passi sunt, et quem nolunt, qui iniuriam intulerunt, quam contra.

Sed Ciceronem volunt Siculi iniuriam passi, nolunt Caecilium, Verres iniuriae illator, Caecilium mavult, quam Ciceronem.

In Exordio causam dat Cicero, cur accusationem Verris susceperit, cum hactenus defendere tantum alios solitus sit, tum quod Siculos sibi ex quaestura amatissimos, contra iniurias tueatur(usque ad n. 6.) tum quod Reip a tam infami Praetorum et neglectarum causarum nomine vindicandae causa hoc officium recusare non possit. usque ad n 10.

propositione se ostensurum dicit, quod Siculi Ciceronem velint, quem Verres recuset, usque ad 12.

In confirmatione, Propositione argumenti, tamquam certam, praeterita, Assumptionis 1. partem, quod Siculi Ciceronem malint, quam Caecilium, probat ex Siculorum legatis praesentibus, idque pro suae causae defensione obnixe postulantibus Ubi Siciliae n. 20. et 21. introductae prosopopoeia observanda est 2. partem quod Verres cum Hortensio eius propugnatore Caecilium malint, quam Ciceronem, probat ex eo, quod multa ipsi ad accusandum deesse norint; quae in accusatore bono requirantur, integritatem, nempe et veritatem: ut qui Verris Quaestor in iis dem cum ipso criminibus versatus sit, (quem locum a n. 32. ad 35) Deinde agendi facultatem, quae ad tot tamque diversas res (usque ad n 42.) in tanto populi concursu, adversus disertissimum oratorem Hortensium requiratur, ut cum Allieno Declamatore non videatur posse subsistere. usque ad n. 55.

In Confutatione haec obiecta diluit. Primum n. 55. quod Verres iniuriam Caecilio fecerit; secundum n. 58. quod inimicitia intercesserit, ideoque causae defuturus non sit. Sed Caecilium, et a pecunia inique occupata per Verrem deiectum esse docet; et rediisse postea cum eodem in gratiam. Denique n. 59. et seq. quod Verris Quaestor fuerit, ut conveniat, hunc accusationem instituere, ita Cicero diluit, ut ostendat hoc nomine ab accusatione etiam arcendum, quod iustae necessitudinis causa minime violanda intercesserit. usque ad n. 70.

In peroratione Accusatorem constituendum illum tradit, qui prae ceteris de laude, honore, ac fama, sollicitus futurus sit, qualem se prae Caecilio illorum negligente, fore contendit Cicero.

CENSURA.

IMITATIO.

Imitaberis, si de Iudice quopiam, aut Pastore digno animarum eligendo agatur, quem abesse ab eis decet vitiis, quae in aliis reprehendit, illa vero praeditum cognitione, quae ad hoc officium requiritur.

Reliquae Verrinae, maioris eloquentiae, quam, in materiae dispositione, artificii, obiter a me expositae satis imitaturis patebunt.

ORATIO V. Actio 1. in Verrem.

In foro ad aedem Castoris, Glabrione Iudice, dicta est. Qua Cicero novam accusationis formam, pertestes introducendos urget. Verremque hac ratione iudicii territum, in exilium egit, reliquis libris Actionum tantum scripto relictis.

Actio haec sive prooemium accusationis corruptionem Iudicum, a Verre spectatam, Rom. Senatui tamquam infamem, subterfugiendam tradit. In exordio praecipue ac peroratione eminer. Serviet haec imitanti, ad omnem corruptelam, praesertim iudiciorum, iusta reprehensione perstringendam. Remotior tamen etiam imitatio locum inveniet, si quis potentia, vel auctoritate iudiciorum aequitatem immerito labefactari demonstret.

Actio II. seu liber 1. in Verrem crimina libidinis et avaritiae exponit, quae in sua quaestura et legatione per Phryiam, Pamphyliamque, tum etiam Praetura urbana

Romae admisit, in quibus, magna eloquentia violentiam iniuriamque Lampsaceno hospiti Philodamo ob filiam ipsius illatam exaggerat. tum avaritiam qua C. Malleolo legationis socio in quaestura peregre occiso bona, spoliato haerede, occupavit, filiam P. Annii Aselli pupillam haereditate in praetura exuit, denique P. Iunii pupillum oppressit Quibus sceleribus accusationi de praetura Siciliensi pessime administrata praelusit.

Actio III. post brevem Siciliae laudem et descriptionem, iniquitatem iudiciorum in praetura Sicula exagitat, in qua illa, post principium, in Heraclium Syracusanum vis et iniuria, in medio adversus Sopatrum, et ante Sthenium, maxime eminet, tum denique et venalis eiusdem iurisdictio, addicta plurimum offerentibus sententia.

Imitaberis cum adversus corruptos Iudices, pari exagitatione factorum, orationem institues.

Actio V. in Verrem, de frumento decumano, et tribus iniquissimis ipsius edictis adversus aratores, pecunique frumenti nomine a diversis extorta, atque iniqua societate cum decumanis (quibus decimas vendiderat) de quaestu participando inita accusat. 2. abusum pecuniis Rom. emendo frumento destinatis ad foenus furtumque, 3 frumenti iniquam aestimationem factam exactamque esse ostendit. Illustre in hac oratione exordium est, quo declarat accusatorem, qui aliena vitia reprehendat innocentem esse debere, suosque Verri mores opponit, unde iustas sibi cum illo inimicitias esse susceptas demonstrat. Illius quoque avari facinoris post medium orationis gr vis atque erudita reprehensio est, quod Verres decimis venditis, ipse occulto pacto inter emptores, quaestum praecipuum ad se derivarit, eiusque facti propalatorem Aptonium, cum Scandilius accusasset, tamquam Verri iniurium, Verres ipse, multato Scandilio, absolverit, Nec multo post, locus communis de scelerata filiorum, per exempla prava educatione, sequitur.

Imitaberis, in negotiatione quavis, iniquitatem exercitam reprehensurus, tum quamcumque avaritiam crudelitatemque exagitaturus.

Actio U seu liber IV. in Verrem, plane eximia est, ob singularem eloquentiam, qua multa Verris sacrilegia in domesticis fanis templisque spoliandis, post medium praesertim orationis, exagitat. Eminent vero in ceteris quae de Rege Antiocho, Segestanis Tyndaritanis et Ennesibus adducit.

Imitaberis, praecipue in haereticis lconoclastis describendis, si illa quae velolim illi sub Graecis Imperatoribus in Oriente, vel superiore aetate in Germania ac Belgio sacrilege egerint, prosequaris.

Actio VI. in Verrem admirabili prorsus elequentia omni loco dominatur, ac praeter libidinem, et avaritiam Verris praecipue crudelitatem, in Siculos et Romanos exercitam, prosequitur. Eleganti allusione ad boni Imperatoris in bello nomen et officium, quod illi non raro ironice tribuit, et castris magis Veneris, quam Martis aptum censet.

Imitaberis parte prima improbos quosdam duces aut milites describendo, qui libidine, crudelitate, avaritia fructum belli ac victoriae amiserunt, hostibus et amicis ludibrio, quales olim in Hungariam et terram S. contra Turcam profecti sunt. In altera parte, vel Tyrannorum veterum, vel hodiernorum haereticorum, in Christianos saevitiam, licebit describere.

IMITATIO. Verrinarum.

Universe si quis has Verrinas uni cuipiam imitando applicare velit. Calvinus, e. g. vel Henricus VIII. Rex Angliae, aut etiam ex Veteribus Arius, vel Mahometes proponi queat. Quorum historia vitae copiosam scribenti materiam sufficiet. Nos Luthero primo huius temporis Ecclesiae Rom. et Pontificis hosti, paucis applicemus.

In Divinatione disceptetur; an Lutherus idoneus actor sit, et Iudex, qui Pontificem et Rom. Ecclesiam erroris arguat, et condemnet? negeturque. Quod nec Pontifex, nec Ecclesia talem admittat. a Deo autem ad hoc delectum nullo argumento legationis suae probare possit.

Hic syllogismus formari poterit, quo tora orationis ratio circumscribatur, ut supra in Divinatione factum.

Propos. Ille actor et Iudex de erroribus assumendus est, quem Ecclesia iniuriam passa, vel Deus manifestis ad hoc signis eligendum declarat.

Assump. Sed Lutherum neque Ecclesia ad corrigendos errores deligit; neque manifestis argumentis Deus vocat:

Actio 1. Seu Proemium Accusationis, serviet primo ad scelera Lutheri breviter perstringenda, ut odium erga Pontificem et alios religiosos conceptum, ob negatum sibi Indulgentiis promulgandis quaestum, arrogantiam, qua [orig: quâ] se omnibus Ecclesiae Doctoribus suo iudicio praetulit; libidinem, cui opportuniate data palam habenas laxavit, etc. deinde potissima orationis pars in eo versabitur, ut ne patiantur Ecclesiae proceres, unius hominis audacia, scripturam S. et Verbum Dei tot locis corrumpi, tot libris mutilari, Veteresque atque incorruptos illius interpretes ab hoc iudicio submoveri.

Anteced. Verres est homo sceleribus multis coopertus, qui Iudices magno aere corrumpere conatur, iamque aliquos suam in partem traduxit, ut testibus certis convincam.

Illatio, Ergo severa religiosque sententia, ipsius sceleribus occurrendum est. Ita imitaberis.

Anteced. Lutherus est homo multis sceleribus coopertus, qui S. literas, quibusdam locis corrumpere, aliis mutilare aggressus est, ius Canonicum Veteris Ecclesiae proscribit, Sanctos Patres, scripturaeque priscos interpretes aspernatur

Illat. Ergo severa roligiosaque Veteris Ecclesiae sententia ipsius conatibus est obsistendum.

Actio II. in Verrem impietatem Lutheri complectetur, qua [orig: quâ] ingratus Ecclesiae et Romano Caesari Lutherus, erga nutricem et conservatores suos, vim iniuriamque omnem usurpaverit, Dco devotos profanaverit, bona Ecclesiastica rapinae et avaritiae cupidorum Principum exposuerit, etc.

quemadmodum Cicero facit in Verrina, complecti poterit. Quae ratio in sequentibus etiam Verrinis servatur; quia Cicero in hypothesi de Verre plerumque consistit, ad thesin (quae in propositione syllogismi exprimitur) raro transit.

Actio III. et IV. quia in paucis illustres sunt locis, et nimium profusae, exprimi in partibus, ab imitatore possunt. In prima tamen describere licebit Germaniam, ac praecipue Saxoniam, quantumque ad Catholicam Ecclesiam cmolumenti attulerit demonstrare, tum denique quam iniquis atque inconstantibus Lutheri; de fide, ac lege Dei iudiciis depravata sit, ostendere.

Altera Lutherum declarat innocentem esse debere, si Ecclesiae pravos mores velit corrigere, Apostolorum vitam ipsius moribus opponat. Deinde perstringat illius facinoris improbitatem, quo bona Deo Ecclesiaeque a maioribus consecrata, ipso auctore, in profanum usum multis locis traducta sunt. Denique quam depravatae educationis, et solutae vitae exemplum posteris reliquerit, expendatur.

Actio V. Sacrilegas Monasteriorum et templorum violationes, Lutheri auspiciis, per Germaniam coeptas, multis exemplis, ex historia superioris saeculi, cognitas prosequetur.

Anteced. Verres ob varia sacrilegia et simulacra sublata, Dirs hominibusque iniurius fuit.

Ubi hoc observandum, quod et in ceteris plerisque Actionibus deprehendes, Illationes, non nisi paucis tangi: quia antecedente probato, illatio per se consequitur.

Luthero sic applicabis.

Antec. Lutherus ob varia sacrilegia, Monasteria se auctore eversa, violatas Deo consecratas Virgines, templa spoliata, etc Deo hominibusque iniurius fuit.

Actio VI. quae est oratio x. praeter libidinem, sordesque, procacibus Lutheri Colloquiis, incestaque vita, satis cognitas, crudelitatem per rusticos, primo in suos Dominos seditiosis orationibus concitatos; deinde in subiectos rursum populos (armatis, ipsius consilio, Dominis) exercitam iprosequatur.

Anteced. Verres, collecto aere, non conservavit, nec tuitus Provinciam Silicrae est, tamquam solers imperator; sed ut deses et avarus homo oppressit.

Illat. Ergo male illum Hortensius tuetur, iuste ab omnibus damnatur. Sic in proposito themate imitaberis.

Anteced. Lutherus novae Evangelicae, ut fingit, doctrinae libertate, non tuetur Apostolicam Ecclesiam, eiusque cultores; sed adversus Dominos commune vulgus, rursusque in hoc Dominos concitat; ipseque domi luxuriosus, aliorum crudelitate secure fruitur.

ORATIO XI. Pro M. Fonteio imperfecta.

Habita est in foro, anno Cic. 38. Urbis 684. Q. Hortensio et Q. Caecilio Metello Cretico Coss.

Negat Cicero dissolutis obicctionibus, affirmat Pletorius, cum M. Fabio subscriptore.

Argumentum confutationis est. Fonteius nec oppressit are alienc, nec quaestum ex viarum munitione fecit, nec novum viniportorium instituit, nec testimoniis Gallorum convincitur, er go innocens est.

oppressam aere alieno Galliam probat, quod neque a Romanis versurae factae sint, ut amici Massilienses et Narbonenses testantur, quibus prae inimicis fides habenda est num. I. et seq.

II. Ex viarum munitione quaestum non fecit, cum praefuerint alii, ipso per negotia graviora impedito n. 5. etc.

III. Negat vini portorium ab eo institutum, tantoque graviorem hanc calumniam esse, quo crimen maius est, num. 10. et seq.

IV. Gallicorum testium fidem egregia discussione exagitat, docetque cupidis, iratis, coniuratis, et religione vacuis nihil credendum esse. n. 11. etc. praesertim cum optimi etiam viri, ut nunc Fonteius, olim Piso fuit, malevolorum quoque obtrectationi pateant.

Peroratio illustris, ad impetrandam a iudicibus misericordiam, Fontei exponit virtutes ac merita, obligationem reip. tales, praesertim bello idoneos, servandi. Deinde adversariorum audaciam, Massiliensium preces, lacrimas etiam Matris ac praecipue sororis vestalis mirifice extollit.

CENSURA.

Duobus haec or atib eminet, uno, quo testium Gallicorum fidem elevat, altero etiam magis, quo perorando misericordiam, praecipue per Virginem Vestalem, implorat.

IMITATIO.

Imitaberis praecipua haec loca in senibus refellendis adversus Susannam testantibus, aut etiam Iudaeorum auctoritate contra Christum infringenda.

ORATIO XII. Pro Aul. Caecina. Circa idem fere tempus quo superior acta est. Quaestio. An Caecina ab Aebutio deiectus fundo sit, quando accedere prohibitus est, ideoque ex interdicto, unde vi, sit restitvenaus?

Affirmat Cicere, negat Aebutius., apud Recuperatores, Iudices a praetore Dolabella constitutos.

Argumentum tale est, qui viprohibitus est adire fundum suum, quem per villicos adhuc possidebat, hic vi deiectus a suo est, ideoque interdicto, unde vi, restitui iubetur. Ita prohibitus est Caecina, Ergo est restituendus.

In exordio, ex oppositione personarum Aebutii et Caecinae, factorumque utriusque illi invidiam, huic favorem conciliat, et Recuperatores sui officii commonefacit

Narratio Exponit quemadmodum Aebutius procurator viduae Cesenniae eiusdem haereditatem dolo adicrit, agrum, quem pecunia Cesenniae emerat, sibi vendicando; excluso Caecina (qui viduam duxerat) haerede post mortem Cesenniae 10. et seqq.

Confirmatio refutatione mixta, n. 24. et seq. testes inducit, quibus armata vi prohibitum Caecinam probat. Quo admisso, n. 34. quaerit, an non aliqua actio contra hanc vim detur; et quae alia, quam de interdicto, unde vi: neque ex eo quod caedes facta non sit, (n. 42.) sequi vim factam non esse, cum in fugam coniecti sint, cum Caecina non potuit ad villam, quo voluit, penetrare. n. 48. Neque obstare, quod deiectus non sit ex agro proprie, in quo non steterit, nam si haec verborum proprietates exigatur, deiectus non dicetur, nisi ex alto praecipitatus, ideoque pro his tantum inter dictum foret, num. 50. sententia igitur Praetorum et interdicti spectanda est, num. 55. aut omnis lex vacillabit, uti pluribus verbis expensis, demonstrat. usque ad num. 87. Unde igitur declarat tam locum a quo, quam ex quo deiiceris; nam si quaeras unde Galli deiecti sint? recte a capitolio dicturus es. Denique et reipsa Caecinam possedisse contendit. n. 94. etc.

Peroratione brevi tam Caecinam, quam eius causam Recuperatoribus commendat n. 103.

CENSURA.

Iuridica argute a Cicerone discussa causa est, disputatieni magis, quam declamationi idonea.

IMITATIO.

armis prohibent, ne ad antiquas possessiones Ecclesiasticorum bonorum, unde iniuria exclusi sunt, redeant, falsa scripturarum interpretatione, et religionem suam, et vim tuentes; cum tamen haec ex Veterum ortthodoxorum Partum sensu definienda sit.

CAPUT V. Orationes secundi Voluminis.

ORATIO II. Pro lege Manilia.

2. An iuxta plebiscitum seu legem (Manilii Tribuni plebis eidem Pompeius, cum summo imperio, praeficiendus sit?

Affirmat utrumque Cicero. Q Catulus; et Hortensius, viri Consulares, ultimum negat Populus Iudex.

Argumentum ad 1. quaestionem est. In hoc bello agitur de gloria, salute, vectigalibus populi Rom. de bonis etiam civium, estque sua magnitudine periculosum, Ergo est suscipiendum.

Argumentum ad 2. quaest. In Pompeio est singularis rei militaris scientia, virtus, auctoritas, felicitas, Ergo praereliquis, iuxta legem, est eligendus.

Exordio perbrevi declarat se hactenus nondum publico idoneum, privatis in causis substitisse, nunc auctoritate a populo concessa fretum, comparere, usque ad num. 5.

Propositione ostendit de genere et magnitudine belli cum Mithridate et Tigrane suscepti, tum de Imperatore ad hoc, post Iucullum, deligendo, agendum esse, usque ad num. 6.

Confirmationis pars prima probatur. Agitur enim de gloria populi Rom. I. quia tot civium Rom. caedes, tota A sia a

Mithridate patrata vindicanda est. num. 7. Deinde plane subiugandus est quem L. Sylla et Muraena non potuerunt opprimere, dum interea coniuratos Hispanienses Pompeius subegit, num. 18. Denique non cedendum Maiorum gloriae.

II. Agitur de salute sociorum per Adiam Graeciamque, quam Pompeius defensor sustinere Maiorum exemplo poterit. num. 12.

III. De vectigalibus agitur, navigationes et negotiatio in bello quiescant, et ab hoste cum agris vectigalia occupentur. num. 14.

IV. Quod magnitudine periculosum sit, patet, cum Mithridates ex victo rursum victor, Tigranis Armeniae Regis aliorumque opibus, exercitum Rom. ceciderit. num. 20. ad 27.

Pars secunda prob. ut I. in Pompeio rei militaris scientia singularis est, quia et a puero militiae interfuit, et per omnes belli casus exercitatus est. n. 28.

II. Virtutis cius testes sunt pleraeque nationes, atque ipsa maria praedonibus late infesta, summa celeritate liberata. num. 29. ad 39. temperantia illius et in propriis castris, et apud socios perspecta fides, et humanitas grata omnibus, usque ad n. 43.

III. Auctoritas tum ex eo patet, quod ante senatoriam aetatem triumpharit, tum quod adhuc Quaellor pro consulari imperio adversus Sertorium missus sit, tum quod eques iterum triumpharit, denique consulatum ante alios magistratus gesserit, usque ad n. 4. 47.

IV. Felicitas illius tanta, ut summos Rom. Imperatores transgressus ea obtinuerit, quae nemo a Diis petere ausit, usque ad num. 49. Ergo. Pompeium praeficiendum esse concludit.

Confutatio Q. Hortensii I. obiecta refellit, ut quod uni cum summo imperio omnia tribuenda non sint. Hoc, ait Cicero, si nuper contra Gabinium Tripb. obtinuisset Hortensius, iam a piratis imperium esset occupatum, non igitur audiendus erit, nec in eo quidem, quod Gabinium Pompeio legatum concedi noluerit, cum is tam salutaris consilii auctor fuerit, usque ad n. 59.

spes populi sit, respondet, summo homine, dum per vitam licet, fruendum. Rursum maiorum instituta opponenti, n. 60. ait, novos casus temporum novas, consiliorum rationes poscere, singulares Pompeii virtutes, prae ceteris aliquid mereri (usque ad num. 64.) quibus si nuper imperium summum feliciter concesserint, iam non esse negandum, praesertim homini priorum Imperatorum ex cupiditate in famiam temperantiae laude apud exteros reparanti, usque ad num. 69.

Conclusione brevi laudat Manlii sententiam, seque praetoria illi auctoritate non Pompeii, sed reip: gratia, adversus aemulos adfuturum pollicetur.

CENSURA.

Mediocri stylo efflorescit, at in secunda confirmationis parte, de Pompeii, tamquam boni imperatoris, laudibus, plane est singularis, et decies lectionem imitationemque meretur.

IMITATIO.

Sub eodem causarum genere imitaberis. si, e. g. quaeras, sitne Christianis adversus communem hostem Turcam bellum suscipiendum, et quinam illi duces, cum summo imperio, praeficiendi? Sub diverso genere; si quaeras, sitne pax Hispanos inter Gallosque, et cuius potissimum consilio atque auctoritate constituenda, sublatis aliquando rerum tam diu controversarum offendiculis? An conversio quorundam populorum ad fidem Catholicam suscipienda, et qui maxime sua doctrina, virtute, ac felicitate ad hoc praestandum idonei sint?

ORATIO II. Pro Aul. Cluentio parricidii reo. Acta eodem anno, loco, Consulibus, quibus superior. Quaestio duplex.

1. An Aul. Cluentius Avitus Vitricum suum Oppianicum, seu Statium Albium iuste accusarit, et ille damnatus sit?

2. An Cluentius Oppianitum veneno denique sustulerit? Primum Cicero affirmat, alterum negat, contra

Argumentum prioris est Hic scelestus est, et praeiudicia de illo facta sunt, Iudicesque tentavit corrumpere; Ergo iure accusatus et damnatus est.

Argumentum posterioris. Cluentius scelerum obiectorum reus non est; et Vitricum nec odit, nec metuit, nec opportunitatem veneni in pane dandi habuit; imo Vitricus naturali morte defunctus est. Ergo non est parricida habendus, sed matri haec sceleratissimae commenta imputanda sunt.

Exordium sumit a distributione causae in duas partes, quarum priorem de iudicio Oppianici, cum invidiae plenam agnoscat, Iudicum adversus illam aequitatem implorat, et benevolentiam postulat, usque ad n. 9.

Propositio de priori parte, Oppianici damnati, haec est, quod et Oppianicum iuste damnatum, et iudicium non a Cluentio, sed contra, illum, corruptum esse, docere velit. usque adnum. 11.

Confirmationis parte prima ostendit I. exponendo occasionem odiorum ex Sassiae Marris libidine. cui Cluentius resistebat, natam; quod illa, propria filia a toro coniugali exclusa [orig: exclusâ], cum Melino genero improbe consuesceret. Unde Oppianico iam tradita, hunc ad omne nefas promptum scelerata mulier magis incitavit. Nam cum praeter alios Aurium Sassiae maritum sustulisset, tum deinde filios susceptos, matrimonium inter illos contractum est, quin et uxor Cluentia fraterque Oppianicus eius uxorem Auriam veneno interfecit. On. Magii prolem in utero uxoris, avaritia [orig: avaritiâ] victae, peremit, Asinium necavit, tabulasque corrupit, sola [orig: solâ] haereditatum cupiditate, usque ad n. 42. hunc igitur cum et suae insidiari vitae certo Cluentius Avitus (vel Habitus) comperisset, accusare coactus est, ut salvus esset. usque ad n. 49.

II. Praeiudicia ostendunt iuste damnatum, cum et Scamander servus et Fabricius Medicus, hic ob praeparatum, ille ob deportatum venenum damnatus sit, iustius auctor veneni praeparati damnabitur, usque ad n. 63.

III: Oppianicus potius quam Cluentius Iudices corrupit, tum quia Staleno uni Iudicum improbissimo ad reliquos corrumpendos pecuniam dedit, quam cum is

totam retinuisset, exacta a damnato rursum est, tum quia is potius corruptione Iudices tentaverit, qui sibi ob scelera metueret, quam qui innoxius ipse accusaret, usque ad num. 88.

Quod actius obiciat, quaedam iudicia adversus Cluentium pronuntiasse, haec neque fuere legitima num. 89. neque contra Cluentium n. 97. sed pro illo. num. 99. imo omnino iudicia non sunt ut variorum testimonio constat, num. 117. et seq.

Confirmationis pars altera refutatione mixta est. In qua primo dat rationem, cur non defendat Cluentium, iuxta lelem Syllae, de pecuniis repetundis latam; quod nec Cluentius hoc desideret, neque Actius legem servet, quam pro solis senatoribus latam, ad alios etiam ordines, transferat. Denique nihil hinc ad rempubl. periculi derivetur, usque ad n. 160. Deinde probat

I. Cluentio crime de Vibio occiso, atque Oppianico adolescente imputari, quod illum naturali morte defunctum Pletorius Senator testetur; hunc ex intemperantia occubuisse constet. n. 164. et seq.

II. Mors Oppianici Vitrici Cluentio non est tribuenda: tum quod causae odii metusque defuerint; tum quod illud per Asellium sibi offensum daturus venenum non fuisset. Denique nec in pane, cum aliter commodius posset, a n. 169. usque ad 174.

III. Oppianicus ex via aeger cum exstinctus domi esset, Sassia, ex emptitiis quibusdam servis, per tormenta, suspicionem veneni in Cluentium frustra derivare conata, per stratonem Medicum sceleratum desperatumque hominem, dati veneni confessionem se obrinuisse finxit, quae, eo in cruce mortuo, producta est, usque ad n. 188.

Peroratio exaggerat crimen Matris erga Cluentium, ut illi indignationem, huic miserationem conciliet, precesque vicinorum cum lacrimis etiam oratoris magna dicendi vi admovet.

CENSURA.

Multa variis disceptationibus involuta in hac oratione, et a lectore, et ab imitatore negligi poterunt. In exordio de

invidia et praeiudicio apud aequos Iudices deponendo, locus eminet. Ins principio Confirmationis et fine, tum in peroratione maxime, sceleratissimae Matris improbitas eloquenter extollitur.

IMITATIO.

In eodem genere causae, si de falsa accusatione ac veneni praeparatione, aut aliis criminibus inter Herodis, e. g. filios; aut inter Pharisaeos; aut ludam, et Christum agatur. In diverso genere, Si, vel haeretici adversus Ecclesiam Matrem, ut eius proditores, ac persecutores accusentur; Vel corpus, sive appetitus adversus animam, vel Lucifer etiam adversus Christum, aut Eva, tamquam Sassia, impietatis contra proprios filios rea arguatur.

ORATIO III. Quaeest 1. Agraria.

Antonio Consulibus, primo Magistratus die, id est, Calend. Ian. in Senatu. Contra legem nuper a P. Servil. Rullo Tribun. plebis latam, nempe ut decemviri crearentur, qui agris vendendis praeessent, Capuamque diducerent Coloniam Rom. civium, agro illis Campano distributo.

Pars 2. de agris vendendis mutila est. Duo tamen agit Cicero. I. ne vendatur ager, quem ipsi victores, non vendi, sed reip servari voluerunt, ad belli nervum, ne permittatur Decemviris hominibus cupidis, quorum avaritia premerentur socii, a n. 1 usque ad 10.

Hyempsalis, tum Pompeii manubiis, quod ille privatorum sit, et Pompeio pro relictis manubiis, vectigalia Rullus auferat ad Decemviros translata, usque ad n. 14.

Parte 3. Breviter emptionem agrorum iniquam fore ostendit. Nam Rullus et Decemviri, vel ement (et sibi quidem quantum volent) ab iniustis ex proscriptione Syllana possessoribus; vel non ement, et sibi retinebunt pecuniam, a n. 14. ad 6.

I. Quod in lege non exprimatur, quo quorumque hominum deducendae sint, usque ad 19.

II. Capuam, quod Rullus spectat, Coloniam diduci, est subsidium annonae reipubl. Romanaeeripi, et alteram excitare Romam, in prioris excidium usque ad n. 23.

In Peroratione ad populum hac in causa Tribuno plebis provocat, monetque, ut se consulem pro salute reip. sollicitum sequantur.

ORATIO IV.Quaeest 2. Agraria ad populum.

Argumentum tale est. Lex haec simulatione largitionis populi libertatem minivit, vendit optimam imperii annonam, nocet reipubl. et tyrannidem spectat, Ergo toleranda non est.

Exordium ad captandam benevolentiam, per insinuationem aptum est, cum gratias pro honore a Romanis in se collato refert, atque insignem beneficii magnitudinem extollit, seque ex nomine non simulate, ut nonnulli hodie, sed vere popularem, hoc est pacis et libertatis defensorem suturum ait, usque ad n. 12.

Narratione exponit quomodo se excluso legem conceperint, et (cum praeclara Rulli ethopoesa) quemadmodum is ad legem ferendam in concionem prodierit, lex denique promulgata et ad se delata fuerit ad n. 14.

Propositione aperuit suum affectum erga bonum reip et quod ostensurus sit, quantum ei mali ab agrariae legis conditoribus instaret. ad n. 16.

Probatur I. quia magnam populi partem suffragio in creandis decemviris privat, cum a novem tantum tribubus creari velit, qui a 35. creati fuere, ut ad suam delectas tribus voluntatem habebat, neque ipse excludatur, ubin. 22. egregia Rullum complexione irridet.

II. Quia nullum a decemviratu excipit, praeter absentes, quo facto quos libet indignos admittit, Pompeium reliquis digniorem excludit. n. 23.

III. Ita comitiis curiatis Magistratum hunc confert, ut si Praetor non creaverit Decemviros, eodem tamen iure sint. quod plebs designarit, quo qui optima lege creati sunt, quod est comitia tollere, et Reges, non Decemviros constituere. a num. 26. ad 31.

Denique IV. ostendit, quod tyrannicam illis potestatem conferat, ut eripi haec invitis nequeat, num. 32. etc. Ad quae magis tegenda obscuram legem Rullus condiderit. num. 36. etc.

Prob. I. quia absoluta potestate vendunt, quos volunt, pro sua igitur cupiditate audebunt omnia. num. 38. etc. ipsa vectigalia vendent. n. 47. Pompei, quem vafre excipiunt, vires accident; ex cuius laudibus Rullo auget in vidiam. n. 48. usque ad 56.

II. Ipsos agros, quos excipit, ut Recentoricum et Hyempsalis, in republ. Rom. detrimentum, non sine suo emolumento excipit; cum uterque publicus Rom. populi esse videatur, usque ad 62.

Pater 1 quia omnis ager qui arari potest, ut lex habet, emi poterit, usque ad n. 67.

II. Emet agros ex proscriptione Syllana occupatos, praesertim a Socero, invidia plenos usque ad n. 72.

propugnacula imperii; sed ut suis opibus Decemviri Italiamo obsideant, usque ad 75.

II. Optimus ager Italiae Campanus reipubl. subtractus, privatorum cupiditati et novae potentiae serviet. Summa eloquentia haec amplificat, e definitionibus conglobatis. n. 79. ab exemplis n. 80. etc. a comparatione consiliorum, quibus Capuam Maiores presserunt, num. 87. etc. Hanc rursus erectam Romae metuen dam esse, a communi arrogantia Capuanorum, maiorum opinione, et exemplis cognatam probat, a n. 90. usque ad 97.

Peroratio. Rullum per apostrophen omnium huius legis incommodorum enumeratione exagitat, suamque erga rempubl. fidem, nullius metu a populi commodis, in pace et concordia positis, retardandam promittit.

ORATIO V. Perbrevis, quae est 3. Agraria.

Habita ad Populum est altero die, qua ad concionem Rullum simul provocat, simulque etiam Rulli calumniam diluit, ac causam totam obtinet.

Negat Cicero, ipsumque hoc Rullum facere demonstrat, ex legis articulo recitato.

Exordio, petit Cicero a Rulli fautoribus, ut pristina voluntate audiant, fore ut intelligant, possessiones a Sylla ereptas magis etiam hac lege stabiliri.

Confirmatio sumitur ex lege Rulli, quae bona omnia post Marium et Carbonem Coss. (qui ante Syllam fuerunt) occupata, eo esse iure concedit, quo privata; ut hanc legem Valgius gener Rulli Syllana proscriptione ditatus, statuisse pro se videatur, et deinceps quacumque ratione translata bona iure repeti non possint, usque ad n. 13.

possessiones defendentem, ac deinde Ciceronem sese illi per subiectionem opponentem, cum provocatione Rulli ut publica concione suam causam tucatur.

CENSURA harum Orat.

Altera harum Orationum ceteris est absolutior nobiliorque, cum prima nullibi, nisi in ultima parte confirmationis, de Colonia Capuam ducenda, emineat, tertianil habeat singulare. nisi forte conclusiunculam: altera vero, cum in exordio et narratione, tum vero quarta confirmationis parte, an. 78. ad 97. et in peroratione excellat.

IMITATIO.

In eodem sequeris genere, si contra pernicio sas reipubl. leges, aut consuetudines, aut foedera, quae ad tyrannidem viam sternant; aut contra nova tributorumonera, quae Principum avaritiam populique oppressionem spectant, agatur.

Sub alio genere imitaberis, contra illos disserendo, qui novas religiones in aliquam rempubl. aut sententias in Academias inferunt, unde seditiones reipubl. et ruinae prisicis institutis immineant.

ORATIO V. Pro C. Rabirio perduellionis reo, mutila.

Habita comitiis centuriatis in campo Martio ad populum, ut in tali causa moris erat, Iudicem, sub consulatu Tullii.

Quaestio. An C. Rabirius in Seditione Saturnium interfecerit? et an iuste arma sumpserit?

Primium negarat Patronus Rabirii Hortensius, alterum affirmat Cicero contra Tit. Labienum Tribunumplebis accusatorem.

defertur, et in hac seditione pro reipubl. salute arma cum aliis sumpsit. Iureigitur absolvendus est.

Exordium a suo officio et studio tuendi rempubl. ob quam Rabirii causam, multo gravissimam, susceperit, ducit, usque ad num. 6.

Confirmatio a confutatione brevi criminum inchoatur, negat enim, aut violata ab ipso delubra, quod inimicus obiciat, aut peculatus crimen admissum, quo socii absoluti sunt, etc. a 7 ad n. 10. Posthaec digressione, se prae Labieno popularem esse contendit. ad n. 18.

Alteram partem, quod iuste arma sumpserit Prob. I. quia sumpsit pro salute communi, ut etiamsi occidisset, gloriari liceret; neque se commoveri quorundam clamoribus testatur, n. 18. Deinde sumpsit cum voluntate Senatus, et cum optimis quibuscumque viris reipubl. n. 20. contra Saturninum hostem reipubl. iudicatum, ut etiam Sex. Titius, quod illius imaginem domi habtrerit, condemnatus sit. n. 24. aut igitur clarissimi reipubl. viri, ut Q. Catulus, M. Scaurus, L. Crassus, C. Marius, etc. simul damnandi, aut Rabirius absolvendus n. 26. etc. Praemium igitur potius facti, quam poena exigenda est. n. 31.

Peroratio deest, forte quia nec dicendo absolvit, nam Q. Merellus augur vulso signo populi scitum irritum fecit, quod Rabirio saluti fuit.

CENSURA.

Oratio lectione atque imitatione digna est, omnibus partibus laudanda, in qua Cicero se in omni genere amplificationis exarsisse dicit in Bruto Cic.

IMITATIO.

Imitaberis in defensione illorum, quipro republ. vel etiam Ecclesia Dei adversus hostes tuenda, lacessiti cladem hostibus intulere. Serviet quoque pro D. Petro, gladio Malchum percutiente, aut pro Hispanis Indias studio religionis expugnantibus. In diverso etiam genere D. Paulum mutata voluntate, pro Christo adversus Iudaeos, zelo religionis, pugnantem tueri poterit.

ORATIO VII. Quae est I. in Catilinam.

Habita est anno Cic. 44. V. C. 690. coram Senatu in aede Iovis Statoris Cicerone et Antonio Coss. ipso Catilina praesente.

Quaestio deliberativa est. An Catilina coniuratus patriae hostis occidendus, an in exilium dimittendus?

(Argumentum) Catilinae coniuratio patet, idecque omnibus bonis invisus est, a rebellibus ver o foris exspectatus. Ergo merito discedit, et recte ei parcitur, ut suos secum coniuratos educat.

Confirmatio (nam in re nota et atroci statim rem ipsam aggreditur) per A postrophen Catilinam ob manifesta coniurationis indicia aggreditur. et I. morte esse dignum ostendit, exemplis aliorum occisorum, ut T. Gracchi. Sp. Melii, C. Gracchi, etc. se tamen iusta de causa vitam illi servare, usque ad n. 6. Deinde coniuratorum nocturnos conventus, et conciliabula suis locis, et temporibus habita aperit, usque ad n. 10. ideoque excedere iubet urbe, cum sociis, ut respub. metu liberetur, usque ad n. 13.

II. Describit scelera, et vim Consulibus intentatam, ob quae invisus omnibus, et ingratus Senatui sit, eius consessum fugienti; ut patria universa illum submotum cupiat (cuius elegans hoc loco num. 18. prosopopoeia notanda est) ipse suspectum senon diffiteatur, Senatus optet abesse, usque ad 22.

III. Ostendit, Catilinam non cogitare exilium, sed excessum ab urbe ad castra Manliana, ubi inter suos libere in omni facinore cum voluptate bacchetur, et patriae exitium meditetur, quae iccirco a Cicerone postulare videatur, ut occidat potius, quam dimittat. Hanc tamen prosopopoeiam ac postulationem patriae, rationibus allatis cur parcendum sit, reicit, usque ad n. 32.

Epilogo hortatur coniuratos ut exeant, ac rempub. bonosque insidiis et metu liberent, Iovemque, ut urbi suae adsistat, precatur.

ORATIO VIII. Quae est II. Catilinariae.

Habita ad populum est postridie, cum urbe Catilina ad Manlii castra excessisset, a Cicerone territus.

Quaestio deliberativa. An timendus Catilina sit cum sociis, et non potius bello premendus?

Argumentum. Catilina est homo sceleratus, qui perditos et enervatos flagitiis habet domi forisque socios. Hi igitur timendi non sunt, sed fortiter premendi.

Exordio, exsultat Cicero, urbea Catilina, sponte excedente, liberata, iudicatque tutius ita dimissum, quam occisum esse, quod timendus cum suis non sit, usque ad num. 4.

Confirmatione ostendit I. Exercitum ipsius foris imbellem esse (ad num. 6.) intus vero latentibus minitatur, nisi sceleratissimum suum Ducem, perditissimi (quorum mores a num. 6. ad 11. graphice depingit) sequantur, usque ad num. 12.

II. Digreditur ex eo, quod nonnulli (quamvis falso) sentiant Catilinam Massiliam exulatum ire, duro nimium Ciceronis imperio; ostenditque quantam invidiam, si occidisset, suscepturus apud illos fuerit, qui exilium etiam culpant, usque ad num. 17.

III. Fautores Catilinae contemnendos asserit, quocum sex genera describit, obaeratorum, honores prensantium, agricolarum, turbulentorum, inertium, sicariorum, et luxuriosorum, quibuscum fortes duces, et milites Rom. comparat, usque ad num. 26.

se foris, iam Q Metello Duce praemisso prospectum ait, promittitque contra omnes malevolorum ausus suam vigilantiam.

ORATIO IX. Quaestio est III. Catilinaria.

Argumentum est. Quia tam singulare beneficium, sine Deorum ope singulari Reipubl. contingere non potuit. Igitur, referendae Diis sunt publice gratiae.

Principio urbem servasse asserit, ideoque laetandum omnibus, gratesque Diis referendas, cum non minus sit servari, quam nasci, usque ad n. 3.

Deinde narrat, quemadmodum vigilantia sua principes coniurationis in urbe relictos deprehenderit, et per legatos Allobrogum literasque cum iis ad Catilinam et Gallos datas, P. Lentulum, Gabinium, et Cethegum, etc. esse cognoverit, usque ad n. 10. Quin ipsi idem confessi sint, usque ad num. 14.

Postremo Senatus consulto constitutum esse in dicat, ut novem coniurationis principes, quorum opera populi vicini concitandi, et urbs in cendenda fuerat, carceri traderentur, et supplicatio Diis in gratiarum actionem servatae a se urbis indiceretur, usque ad 16. Nihil deinde, Catilina iam submoto, timendum affirmat, ad n. 18. haec tamen plusquam humana ope gesta Diis adscribenda esse, qui hanc urbem singulari praesidio tueantur, ut omni odio supplicioque digni sint, qui eorum delubris ignem admovere voluerunt, ad n. 13.

Peroratione hortatur ad supplicationis dies omni studio peragendos, quod nullus honor Diis immortalibus iustior habitus sit, quam cum sine caede et sanguine sunt servati, ut docet cum Syllana aliisque seditionibus hanc

conferendo, ad n. 26. Huius igitur tanti beneficii perennem memoriam petit, seque populo pro urbe excubantem commendat.

ORATIO X. Quae est IV. Catilinaria.

Quaestio deliberativa. An coniurati morte plectendi ut Syllanus, an perpetuis carceribus, ut C. Caesar, iudicabat?

Argumentum est, summum scelus poena digna plecterei, non est crudele, faciendum igitur cum facile possit, omni ordine favente.

Exordio gratiam captat, a sua persona, et periculis pro republ. aditis, tum civium erga se studio et cura. Verum hosiubet de republ. potius esse sollicitos, proqua ipse familiam negligat, et mortem non defugiat, cum tam grave crimen delatum sit, usque ad n. 6.

Confirmatione ostendit I. minus quidem in Caesaris sententia sibi imminere periculi, verum utilitatem communem praeponendam esse. Lege Sempronia civibus quidem Rom. cautum, at hoc facinus plusquam hostium esse ubi num. 12. per hypotyposin oculis subicit cogitatum a Catilinariis urbis excidium, ad criminis gravitatem augendam, ut crudele non sit in tales animadvertere, sed parcere, cum tanto suorum discrimine, usque ad num. 4.

II. Quorum timorem rebellionem metuentium sublevat, omnium ordinum studia ad reipubl. defensionem

parata osten dens, usque ad num. 20. suum vero periculum, ob magnitudinem gloriae, quam de servata republ. habeat, et contemnit, et aliorum bonorum praesidio satis discuti existimat, usque ad n. 23.

Peroratione brevi, pro omnibus Senatus in se, et suis in rempubl. studiis gratam tantam memoriam rogat; et si ab improbis opprimeretur, filium commendat: ceterum pro republ. iubet liberam fortemque sententiam pronuntiare.

CENSURA.

Orationes Catilinariae (ut bilis ingenium acuit) summa dicendivi, et copia pollent. Prima et ultima omnibus excellunt partibus, in illa prosopopoeia, in hac hypotyposis perquam illustris. In altera exordium, moresque Catilinae et sociorum, in confirmationis principio a num. 7. ad. 12. in ultima quaedam a num. 24, ad 26. eminent. Tertiapraeter exordium aliquod, et perorationem satis praeclaram, pro confirmatione, laudatae narraetionis specimen, nobis exhibebit.

IMITATIO.

Imitaberis sub eodem genere contra quoscumque proditores, vel coniuratos agendo, ut contra Absalonem, aut Semei, etc.

Poterit et adversus innocentem, a nocentibus in diverso genere usurpari, ut a fratribus Iosephi in fratrem, a ludaeis in Christum, a Romanis in Petrum et Paulum, et universe a Tyrannis in Christianos. Rectius tamen ab Orthodoxis adversus haeresiarchas eorumque asseclas. Nos ad Calvinum applicemus. Similes quaestiones atque argumenta formando.

Argumentum pro parte ultima tale sit. Cum Calvini haeresis manifesta sit, ideoque ille omnibus bonis invisus, apatria eiciendus potius est, quam occidendus, ut coniuratos eiusdem perfidiae socios secum trahat.

contrariam tueri sententiam, quod praestet hanc perniciem religionis auferri, quam transferri.

Argumentum, quo prius negetur, alterum affirmetur, tale sit. Calvinus homo sceleratus est (ut a Bolseco describitur) qui perditos enervatosque flagitiis et turpitudinibus (ut de Beda aliisque Apostatis Monachis, constat) habet domi forisque socios, non igitur timendus, sed fortiter auctoritate verbi Dei, et rationibus erit premendus.

An ob detecta nefaria Calvini et sociorum in Galliis consilia, ipsoque regno pulso, sociis in vincula abstractis, Deo referendae sint gratiae?

Argumentum hoc sit. Agendas esse Deo gratias, non minus ob confervatam multorum salutem, quam primum datam, cum sine singulari Dei ope id fieri non potuerit, ubi Origo deprehensi erroris Calviniani, et sectariorum in Gallia comprehensorum machinationes exponi poterunt.

Si quis tamen malit inducere historiam rei gestae ab Henrico III. Galliarum Rege, quando coniuratione Calvinistarum procerum, in urbe comperta, quosdam sustulit, quosdam carceribus mancipavit, facile applicabit. Ut et illam, qua Parisiis iam prope a Navarraeo Calvinistarum Principe oppressis, a Parmensi ex Belgio subventum est.

An coniurati in perniciem Catholicorum morte plectendi, an perpetuis carceribus includendi sint?

Argumentum in priorem inclinans partem tale sit. Summum haereseos scelus poena digna plectere non est crudele, cum tot animarum periculis caveatur, nequetam difficile, cum tot Ecclesiae Principes faveant, igitur non est negligersdum.

ORATIO XI. Pro Muraena de ambitu consulatus reo?

Negat Cicero cum Hortensio, et M. Crasso patronis. Affirmat Serv. Sulpitius in consulatu petendo aemulus, et cum eo M. Portius Cato et Cn. Posthumius.

Argumentum tale est. Muraena dignior Sulpitio est, nihilque contra leges, in petendo consulatu, admisit, quo ambitus convincatur.

Ergo periculosis reipubl. temporibus a consulatu, propter aliorum aemulationem, cum insigni contumelia, reiciendus non est.

Exordium a Muraenae, et sua inprimis persona ducit Nam postquam precatus est, ut reipubl. electio Muraenae Consullis feliciter eveniat, Catoni sibi adversanti, quod et legem de ambitu tulisset Cicero, et severus Con ul videri vellet; tum etiam Sulpitio causas suae defensionis reddit Cicero, quod iure Consul defendat Consulem; innocentem, et amicum, et afflictum, nisi nefarius, superbus, et crudelis haberi velit usque ad n. 11.

Propositione partitur in tres partes orationem accusationi respondentes, quia 1. vitam Muraenae, 2. dignitatem, 3. ambitum perstrinxerant.

Confirmationis partem primam a refutationee vitiorum obiectorum ducit. negat 1. in Asiam luxus gratia profectum, sed strenuum illic ex iussu patris egisse militem ad num. 13. Negat 2. saltatorem fuisse, qui nec ebrius quidem compertus sit, ad num. 15.

Altera parte ostendit, Muraenam iure Sulpitio praeferri, nam 1. licet genere et quaestura pares sint, reliquis tamen vitae officiis Muraena superat; cum ille miles et legatus; Sulpitius tantum Iurisconsultus et Rhetor, ubi a num. 22. ad 31. scientia rei militaris iuris cognitioni et eloquentiae, insigni contentione praefertur, bellumque in quo Muraena versatus est, contemnendum fuisse negat, usque, ad num. 35. Deinde nihil obstare docet, quod prior in Praetura Servius fuerit, cum populi voluntas saepe mutetur, et Muraenae favor militum virtute comparatus sit, usque ad num. 41. Deinde quod praetura Muraenae laeta et felix, huius tristis et atrox fuerit usque ad num. 43. Denique quod populi

studium ex modestia consulatum petendi, et liberali ludorum donatione pro vocatum sit, cum Sulpitius accusationi competitoris intentus, curam prae se ferre petendo non videretur, quam afflicta per Catilinam respubl. postularet, usque ad num. 54.

Tertiam partem confirmationis de ambitu, a refutatione adversariorum orditur, quos ait, immerentem in summum discrimen omnis fortunae adducere, ad num. 57. Catoni igitur universe respondet (nam Posthumii et Sulpitii refutatio intereidit) non debere gravitatem accusantis alterius obesse innocentiae, cum Scipionis Africani auctoritas L. Cottae non obfuerit, nec Sergio M. Catonis proavi. Deinde num. 60. laudat naturam Catonis, sed Stoicae disciplinae studium, ex quo deflectat, ob ineptiam sententiarum, num. 61. reprehendit, Academicorum moderationem, num. 65. praefert, qui et diversa esse delictorum genera, et ignosci quibusdam posse tradant, in quibus praeter Scipionem, Laelium, ipsum M. Catonem proponit, quorum comitate severitatem nimiam suadet esse temperandam, usque ad num. 67. Deinde speciatim obiecta refutat, et 1. negat crimen esse clientibus et sectatoribus affluere, cum lege tantum prohibeatur, tales mercede quaerere, non meritis. Spectacula etiam et prandia ab amicis more modoque facta asserit, usque ad num. 74. 2. negat crimen esse, quod moderatis epulis sibi benevolentiam Muraena conciliarit, ad num. 78. Deinde 3. ait, si Cato in accusando Muraena reipubl. bonum spectarit, se illud magis defendendo facere, qui contra reliquias Catilinae ipsi etiam Catonimetuendas fortem Consulem requirat, usque ad num. 86.

Peroratio miserationem excitat, a pristina Muraenae fortuna, cum praesenti comparata, ab illius precibus, matris squalore, fratris afflictione, ipsiusque Ciceronis obtestatione, pro rei salute, interprosita.

CENSURA.

Nobile, et primis iure accensenda oratio est. Exordium et peroratio clara sunt, et plurum imitationi idonea. Altera pars confirmationis ex comparatione boni militis, et docti, sive militaris scientiae, et iurisprudentiae, deinde et inconstantiae

vulgaris favoris n. 35. insignis est. Tertia pars gravitatis nimiae, et severitatis Stoicae praeclaram reprehemsionem continet.

IMITATIO.

In eodem genere imitaberis, cum diversi ad eosdem honores petendos concurrunt, et de militum, iurisconsultorum, Oratorum et Philosophorum praelatione disceptatur. In diverso genere, si, e. g. Ecclesiasticus quispiam ad praelaturam Ecclesiae religiosum potius, sacerdotem et doctum, quam profanum indoctumque assumendum contendat. Aut saeculari adolescenti, de statu vitae eligendo anxie disquirenti, solitudinem potius religiosam, quam vel Ecclesiasticae vitae libertatem, velmilitiam, forum, aut dinitatem in republ, suadens.

ORATIO. XII. Pro L. Flarco repetundarum reo.

Habita est anno Cic. 48. U. C. 694. M. Calphurnio et Bibulo Coss. in foro iuxta gradus Aurelios.

Negat cum Hortensio Cicero contra D. Laelium. Iudice L. Lucullo, adsessore T. Vettio aliisque.

Argumentum. Flaccus probatae vitae homo est, qui a testibus umverse levibus, tum singulatim nefariis, nulloque argumento subnixis: accusatur: Ergo absolvendus est.

Exordium a L. Flacci, Catilinae oppressore, meritis in rempubl. ducit, ostenditque quanti reipubl. et cuiusque ordinis intersit, talem, a Laelio temere oppugnatum, secum tueri, usque ad n. 6.

Consirmatio potissimum refutatione testium nititur. Prtma parte, universe testium Asiaticorum levitatem arguit, quae Flaccum Romae in iure dicendo omnibus probarum, subito post annum arguat, usque ad num. 9. Et 1. quidem Graecos, licet doctos, tamen ex communi proverbio

sensuque persidos esse tradit, Romanorumque fidem cum illorum levitate componit, usque ad num. 13. Deinde a Laelio praemiis, metu, spe, errore collectos testes, ideoque minime audiendos docet, usque ad n. 20. Denique tabulas rationum contra Flaccum corruptas asserit, quod illae, quae intratriduum ad Praetorem deferri debebant, trigesimo vix die relatae sint, et in hostium potestate fuerint, ad n. 23. Quare universe indignum esse docet, tam incertis testimoniis, contra probatae vitae hominem, assentiri, ad n. 27.

Pars altera conf. de testibus sigillatim est, docetque exactam iure pecuniam a Flacco nomine classis imperatam, ad num. 34. Deinde singularum civitatum testes refutat: Aemonensium unum Asclepiadem, ut hominem sceleratum, et sine tabulis ac sociis prodeuntem, reicit. ad n. 39.

II. Dorylensium testibus illudit, tum quod tabulas se amisisse in via ridicule asserant, tum quod inepti, dolosi, impudentes sint, usque ad n. 52.

III. Miratur Trallianos causam suam testimonio sordidi hominis commisisse, pecuniam vero ab his acceptam patris fuisse et haereditatis nomine Flacco debitam, usque ad 60. Deinde universe Asiaticorum erga Rom. perfidiam refricat, hisque Atheniensium aliorumque Graecorum, cum totius Graeciae laude, et Asiae contemptu, testimonia pro Flacco opponit, ad n. 64.

IV. Edictum Flacci, ne ex Asia pecunia Hierosolymam exportaretur, ex Senatus consulto, ut recte factum laudat, usque ad n. 70.

V. Prolixius aliquanto Rom. civium querelas expendit, et primo Decianum, contra quem de agris Flaccus decreverat, ob avaritiam, crudelitatemque in alios exercitam, ludificationem a Pergamenis acceptam, deridet, usque ad n. 84. Deinde Sextilium, de haereditate uxoris suae a Flacco adita, reicit: quod iure bona adierit ab intestato morientis. Neque Lurconi contra Flaccum stanti, tamquam irato, multum docet essetribuendum, usque ad num. 90. Denique Falcidio de 50. talentis Flacco datis, parum esse credendum ait; quod. et absens solis literis testetur, cui praesenti iuratoque vix fides sit, et prodigus ipse pecuniam male consumpserit.

Catilinae per Flaccum oppressione, ducta, et a periculis reipubl. nisi obstitisset una secum, diducta; denique obtestatione Ciceronis, et filii parvi inductione conclusa, admirabiles potentesque ad miserendum affectus complectitur.

CENSURA.

Exordium et peroratio huius orationis eximia est. Pro testium fide infringenda plures locos communes habet; Observandusque ille principio confirmationis qui Graecos universe perstringit, tum qui parte altera n. 61. et seq. Athenienses aliosque Graecorum Asiaticis testibus praefert.

IMITATIO.

Imitaberis sub eodem genere, quando in iudiciali causa contra, vel etiam pro testibus dicendum erit; nam quae adversantur, pro iisdem, si abesse demonstres, facient. Extra iudicium etiam, in genere diverso et rebus controversis, qua auctoritate dictorum, vel scriptorum nituntur, eadem servient. Ut si haeretici contra veteres, aut hodiernos Ecclesiae Rom. scriptores, sua testimonia, et sacrarum scripturarum interpretationes producant. Hi enim sua levitate, inconstantia, improbitate mutuaque dissensione, facile ab imitatore refellentur.

ORATIO XIII. Pro P. Sylla.

Habita est anno Cic. 45. Urb. C. 691. L. Licin. Muraena et D. Iunio Syllano Coss.

Negat cum Hortensio Cicero, adversus L. Torquatum Syllae aemulum, qui eundem ante triennium consulatu deturbarat.

Argumentum. P. Suylla convinci non potest coniurationis per testes, estque vir bonus.

Exordium perbreve sumit ab afflicti Syllae fortuna, et sua lenitate ac miseria, quam Consul, in noxios severus, nunc in innoxios cupiat ostendere, usque ad n. 3.

Confirmationis partem primam Cicero in se defendendo ponit contra Torquatum. Negatque se Catilinariae factionis homines tueri, sed eum, quem Hortensius aliique viri clarissimi innoxium censeant, ideque sibi non minus vitio, quam illis vertendum esse, cum quibus alios coniuratos, ut Vargunteium, Autronium, Ser. Syllam, etc. oppugnarit, usque ad num. 11. Deinde negat se tueri Syllam in illa coniuratione, quae Lepido et L. Tullo Coss inita dicitur, hoc enim illorum temporum conscium praestitisse Hortensium, scire vero, quod ad se consulem Sylla delatus non sit, Autronium vero per Allobroges aliosque delatum, ut iccirco huic defensionem postulatam negaverit, illi obtulerit, usque an num. 20. Denique se neque regium quid affectasse, cum senatorum semper steterit arbitrio, nec peregrinum habendum, licet ex muncipio oriundus sit, nisi plerique Rom. atque ipse etiam Torquatus peregrinis accensendi sint, ad num. 26. postremo insigni digressione in praesentes suas pro republ. curas laboresque praeteritos, et patris etiam Torquat. laudes, cum vellicatione degenerantis filii, excurrit: cuius tamen vitia laudes patris obtegant ad num. 35.

Pars altera obiecta Syllae refutat. et I. dicit falli testimonio Allobrogum Torquatum, cum nihil certi de eo attulerint a Cassio ad n. 40.

II. Negat aliter a se relatum in tabulas, quam delatum a testibus, cum senatu praesente, conscii nominati signatique sint. Ubi egregie ab obtestatione Deum hominumque praesentium, tum silentio Torquati, hanc calumniam retorquet, monetque se nolle in adolescentem et amicum eloquentiae vires depromere, pleraque ipsius obiecta levi manu discutir, inimicitias vero ex hoc capite dicit esse inconsulte ab illo susceptas, ad num. 51.

obicere, probat; quod illo rempore Romae Sylla non fucrit. neque cum Catilinae sociis alibi. Gladiatores ab illo quidem emptos, sed simul etiam a L. Caesare, et Q. Pompeio asserit ad num. 56. Cincium etiam, Syllae familiarem, negat quicquam, coniurationis gratia, in Hispania molitum; cum neque mores id hominis fcrant, et alibi rectius potuisset, nec Pompeianos denique a Sylla concitatos adversus colonos, cum neutri id sentiant, usque ad n. 62.

IV. Legis rogatio, quam L. Caecilius de ambitu in gratiam Syllae tulit, nihil ad coniurationem facit, cum neque Sylla illam pro se ferri voluerit, et Autronii, in honore competitoris, improbitate deiectus sit. ad n. 67.

Tertia parte, ex vita et moribus Syllae, probat illum a coniuratione alienum fuisse. Et I. quidem perditis Catilinae, Lentuli, Cethegi, Autroniique coniuratorum moribus, Syllae mores longe diversos opponit, ut hic illis adhaerere non potucrit a n. 69. ad 78.

II. quaestiones servis intentatas, minus, quam vitam Syllae, certitudinis afferre, eleganter contendit. ad n. 80.

III. Auctoritatem denique et Senatorum et suam, qui Syllam defendant, cum tamen detestentur Catilinarios, a Torquato laedi asserit, quod levitatis omnes arguere videatur. usque ad n. 86.

Peroratione ad misericordiam implorandam egregie disposita, 1. testatur superos, se, ut nocentes pro reipubl. salute oppugnavit, ita innocentem Syllam tueri. 2. calamitate, quam per Torquatos, a Consulatu deiectus, sustinuit, et qua [orig: quâ] in extremum maerorem coniectus est, iubet adversarios acquiescere illaque Iudices ad miserationem commoveri; quam et ipse orator denique suis lacrimis intercedens implorat.

CENSURA.

Suis haec partibus illustris oratio est, partis primae finis n. 2. et seq. insignis est, partis alterius mediumn. 41. et seq. eminet. parte 3. comparatio Catilinariorum cum Sylla, et quae de servorum quaestionibus n. 78. sequuntur, diligentiam lectoris promerentut. Peroratio vero prorsus est admirabilis.

IMITATIO.

Imitaberis sub eodem genere, in defensione Religiosorum, qui inimicis suae religionis suspecti fuerunt, saepius de collusione cum hostibus; cum tamen nec idonei testes producerentur, nec ipsorum vitae institutum moresque eiusmodi machinationes patiantur. Vel sub diverso genere, si illorum vitam non adversariam Evangelicae perfectioni, sed maxime conformem, neque Pontificis dignit atem regiam, aut peregrinam in Ecclesia esse, sed eius praecipuam hactenus auctoritatem stabilitatemque tueri, tum ex veterum Patrum testimoniis, tum ex ipsa vivendi ratione ad Christi institutionem exacta, demonstres quibus Acatholicorum mores universe licebit componere.

ORATIO XIV. Pro A. Licinio Archia Poeta.

Argumentum. Archias heracleae, in foederata Romanis urbe, adscriptus, iuxta legem, professus suum apud Praetorem nomen est, dignaque Romano cive poesi excellit, eorumque gesta celebravit, a civibus igitur excludendus non est.

Exordio, profiretur, omni se eloquentia Archiae subvenire debere, a quo puer instituts, huius principia hauserit. Deinde veniam postulat, si in hoc iudicio novo dicendi genere de studiis humanitatis disserat. ad n 4.

Confirmationis 1. pars, narrationem vitae et studiorum Archiae complectitur, et quemadmodum ex Graecia in Italiam, Romamque, iam celebris, translatus. Mario et Catulo Coss. atque a Lucillis receptus fuerit, exponit, usque ad n. 6. A. L. Lucullo vero Heracleae adscriptus Archias, coepit, iuxta legem Syllani et Carbonis, Romanus, cum Heracliensibus, civis esse, quorum, licet tabulae bello incensae

perierint, tamen muncipii integerrimi, et Lucullorum testium fides audienda est, quin et in tabulas Metelli eius nomen Romae relatum est, et haereditatem Rom. legibus adiit, etc. usque ad n. 12.

2. Parte 1. universe dicit, se archia ob humaniorum studiorum communionem delectari, ad num. 15. his vero studiis magnopere bonam multorum naturam, ut in Africano, Laelio, Catone compertum sit, ad raram gloriam excoli, ad num. 18. Archiam vero iisdem excellere, ut si pro Homeri patria olim inter plures certatum sit; hunc, qui Romanorum Ducum, ut Marii Lucullique res gestas versibus Graecis complexus sit, ultro etiam esse accersendum, ad n. 24. praesertim, cum magni viri, ut Alexander, Pompeius, Sylla, Metellus, Decius tanti poetas fecerint, quanti ipse nunc Cicero. Archiam res, a se in confulatu gesta, etiam versibus complexum ad num. 28. Hanc laudis, aeternaeque gloriae mercedem non esse bene meritis subtrahendam, ad num. 21.

Peroratione, enumerat strictim rationes, ob quas Archias sit in urbe conservandus.

CENSURA.

Oratio facilis est mitioribusque figuris efflorescit; altera vero corfirmationis parte, quae demonstrativi est generis, plane eximia, deciesque ab eloquentiae studiosis cum legenda, tum imitatione reddenda.

IMITATIO.

Imitaberis, si ostendas scholis Romanae eloquentiae Poetas submovendos non esse, quod illos et doctissimi quique legerint, magnum ad eloquentiam praesidium adferant. Vel etiam si universe de Graecis literis cum Romanis iungendis disseras. Si humaniorum studiorum emolumenta, et ad nominis virtutisque gloriam praesidia extollas. Si de aliis artificibus, e. g. Pictoribus, aut Musicis ad urbem aliquam, vel Academiam, recipiendis; si de certo, vel religiosorum, verl Ecclesiasticorum in stituto, virisque ad Ecclesiam admittendis, deliberetur.

ORATIO XV. Post reditum Ciceronis exulis. Ad Quirites.

Habita est anno Cic 50. C. Urb 696. P. Cornel. Lentulo et Q. Caecilio Metello Coss.

Argumentum tale est. maius beneficium hac restitutione accepi, quam a parentibus, Diis, atque ipsis ante hac Romanis acceptum est. Ergo, gratiae mihi referendae sunt.

Exordio perbrevi laetatur votum suum, quo se unum pro reipubl. salute ita obtulisset, ut in calamitate essent, qui sui miserentur, a Diis exauditum esse, usque ad num. 2.

Confirmationis parte I. extollit beneficii magnitudinem, 1. quod familiae, liberis, fratri, Italiae, pristinisque dignitatibus, restituatur; quae quanta sint, carendo magis didicerit, ad num. 5.

II. Quod quantum parentes nascendo, Dii tribuendo, Romani ante sigillatim dando contulerint, tantum uno nunc simul beneficio retulerint.

III. Comparat reductionem suam cum Metelli, Marii, Popilii reductione, illosque sanguine iunctorum potentia et opibus, se vero tantum C. Pisonis generi et fratris (cuius amorem singularem describit num. 8.) lacrimis adiutum, ceterum totius populi fretum favore, ut 20. milia hominum vestem mutarint, Senatus dese constituerit, municipia ltaliae intercesserint, nulla cuiusquam caede, altero Consulum non resistente, Lentulo vero etiam summe contendente; nullo ante hac pari restitutionis exemplo, reductum esse, usque ad num. 13.

IV. Digreditur ad turbatissimum reipubl. Statumper Catilinae reliquias inductum propter quem cesserit, quod P. Lentulum secuturum Consulem provideret, cuius benevolentiae Pompeii Serviliique auctoritas, pro se, accesserit, usque ad num. 18.

Parte 2. Suum erga tam benevolam remp. studium, nihil hac iniuria immutatum, pollicetur, exemplo Marii restistituti; cum quo tamen inimicos non sit armis, sed pietate ulturus, malos remp. hanc gerendo; perfidos nihil credendo; invidos virtuti studendo; avaros ad rationes revocando, praesertim cum de gratia potius optime meritis, quam odio male meritis rependendo cogitandum sit, ad num 24.

Peroratione brevi memoriam beneficiorum sempiternam, studiumque in remp. pollicetur.

CENSURA.

IMITATIO.

Imitaberis, in eodem genere, si quem ex simili calamitate ereptum ostendas, ut si Iosephus Deo ac Pharaoni etiam gratias referat, quod se ex priori calamitate ereptum adtantos regni honores extulerit. Si Moyses Israelitico populo et ex Aegyptiaca servitute educto, aut Iosue illo iam ad terram promissionis traducto gratias Deo rependat. In diverso genere, ut siquis ex haeresi, in quam suo, vel parentum errore, prolapsus sit, ad Ecclesiam reductus sit. Aut si Henrico IV. Galliarum Regi Societatis IESU, pro honorifica illius reductione; vel etiam Senatui Veneto, aut Pontifici Alexandro VII. pro restitutione in Venetam rempubl. gratias agat.

ORATIO VII. Post reditum ad Senatum.

Eiusdem fere temporis ac propositi est, nisi quod hic liberius adversarios superioris anni Consules, Gabinium et L. Pisonem perstringat. Dicta de scripto est, ut ipse pro Plancio fatetur. n. 74.

Argumentum orationis tale est. Ingens beneficium Patrum est imprimis Lentuli et Metelli Coss. tum Pompeii et aliorum: qui me duorum improbissimorum Coss. Gabinii et Pisonis consiliis desertum et proditum restituerunt. T. vero

Annii Milonis Sextii Sextilii aliorumque contra Tribunitium furorem armatorum non impar beneficium est, Ergo, gratiae omnibus referendae sunt.

Exordium, et propositionem a re ipsa iam nota ducit, et beneficium restitutionis cum parentum et Deorum, ut supra, beneficiis confert, ad n. 3.

Confirmatione exponit I. quemadmodum referente L-Mummio Tribunopleb. P. Lentulo et Metello Coss. una cum Pompeio adiuvantibus, cum omnia in republ muta essent, ac velut mortua in foro curiaque iacerent, adversus improborum conatus, restitutus fuerit. ad n. 9.

II. Describit sceleratissimos duos superioris anni Consules, per quos pulsus fuerat, et inprimis Gabinium Luxuriosissimum nepotem, cum quo miratur affinem suum L. Pisonem sociasse consilia, seque pulso etiam domum despoliasse, usque ad n. 18.

III. Titi Annii Milonis, Sextii aliorumque in se restituendo virtutem depraedicat ad n. 20. ac deinde sigillatim ad illa, quae Lentulus in totius Italiae convocatione, quaeque Metellus ab inimico amicus, quae Senatores 410. uno solum discedente, quae Cn. Pompeius, quae T. Annius Sextiusque egerint commemoranda descendit, ad num. 29. postremo ad universos reversus, se eos Deorum in numero habituros adfirmat. ad num. 37. Cessisse se turbis reipubl. ne forte secum multi boni resistendo perirent, nunc secum ubertatem salutemque, ad afflictam rempubl. revertisse. ad num. 35.

Peroratione ostendit se pristina libertate rempubl. defensurum, quinullis propinquorum auxiliis, aut aliis, ut alii, nisi forte lacrimae fratris aliquid egerint, sed auctoritate senatus Italiaeque totius voluntate redierit.

CENSURA.

In hac oratione omnem Cicero, in Gabinio praesertim exagitando, eloquentiae vim depromit, a num. 9. igitur usque ad 18. eminet.

Imitationi supradictae materiae, modo in adversarios simul exerantur aculei, servient.

ORATIO XVII. Prodomosua ad Pontifices.

Prima incidens. An Cicero recte suaserit Pompeium rei frumentariae praeficiendum esse?

Altera propria. An domus Ciceronis a Clodio consecrata, expers religionis, et restituenda Domino sit?

Quod pro reip. salute, consulum et sanatus auctoritate tuenda, tum plebis tumultu, in fame, sedando, ad senatum et Capitolium venerit, et Cn. Pompeium dignissimum rei frumentariae praefecerit, reprehendi non potest, neque Pontific es offendere, cum sit e re omnium.

Argumentum quaest. 2. Clodius legitime consecrare nonpotuit, quia et tribunatus eius nullus est, et lex irrita: et domum iniuste evertit, et ritu consueto non consecravit.

Exordium ab officio Pontificum et causae gravitate; quod cavendum sit, ne improbi sua scelera religionis obtentu velent; egregie ducit, ad n. 3.

Propositione docet, quod priusquam rem propositam aggrediatur, Clodii criminationibus, quibus gesta per hosce dies a se in senatu vellicet, occurrendum sit.

Confirmatione igitur quaest. 1. occurrit convitiis Clodii: ostenditque 1. se per illa quae gessit in Senatu, non timere Pontificum alienationem, quitamquam venti non mutentur. 2. se, cum a republ. absens desideratus sit, nefarie a Clodio exturbatum. 3. se abstinuisse senatu, dum, Clodius tumultuaretur, venisse denique a Consulibus vocatum ex officio boni senatoris, ut novae seditioni per Clodium, eiusque et Catilinae facinorum socios, Lollium, et Sergium occasione famis concitatae, occurreret, adfuisse Deos,

et suo consilio Cn. Pompeium rei frumentariae praefectum, et annonam, quae a se publice flagitabatur, appulsam esse, ad num. 18. Denique 4. admirabili vi et eloquentia demonstrat, se rectius uni extra ordinem Pompeio rei frumentariae summam credidisse, quam M. Catonem ipse praefecerit bello contra innocentem Prolomaeum Cypri Regem (ad num. 23.) quamque sceleratissimum ille Gabinium proconsulem Syriae, aliisque liberis populis L. Pisonem, lege Sempronia violata; quam denique Sextum Clodium, sanguine iunctum, rei eidem frumentariae, unde ad hanc famem deveniatur, praefecerit, usque ad num. 17. Postremo monet frustra ipsum aliosque conari, ut suam Pompeiique amicitiam et studia pro republ. dissocient, si quid intercesserit diffidentiae, se errore divulsum esse, nunc ipsius rursum benevolentiam in restitutione expertum, non ultra divellendum, usque ad n. 32.

Confirmationis quaest. 2. ostendit domum restituendam, quod illegitime consecrata sit.

I. Quia Tribunatus ipsius nullus sit, propter adoptationem inter plebeios illegitimam, ut quae, et iuri repugnet publico, ad n. 43.

II. Licet staret tribunatus, lex tamen Clodiana concideret; cum et legibus, et formae iudiciorum adversetur, ad n. 53. praxi denique legis ferendae sine vi, ubi vim furoremque, in se suosque, tum bonos omnes sibi faventes; usurpatam, lata elegantique descriptione. usque ad n. 101. prosequitur, docetque, seindemnatum a populo (si factiosos demas) esse urbe depulsum, semperque etiam absentem in testamentis bonorum, pro cive habitum, neque suas iactare laudes, nisi convitiis lacessitum quibus respondeat, etc.

III. Domum suam iniuste eversam breviter tradit, cum sceleratorum tantum civium, quales Metii, Spurii, Cassii Manlii, Flaccique condemnati fuerint, eversa sit, ad num. 103.

IV. Dedicationem ex vitio dedicantis illegitimam esse, prolixius docet; quia ab auctore scelerato, sine Deorum voluntate, simulacro meretricis pro Dea libertatis illato, oppressa iam urbe, sine Pontificum auctoritate, sine postis apprchensione, et verbis solennibus facta est,

usque ad n. 122. Deinde legem dedicationis iniquam, ipsiusque Clodii exemplo irritam, nullum consecrationis verbum continentem, non cum Pontificibus cum Populo ac viris bonis (ut Cassius signum Concordiae in curia statuens fecit) communicatam. Postremo vitionsissime consecrationem peractam esse ostendit, usque ad n. 142.

Peroratio Apostrophen Ciceronis 1. ad Pontifices continet, ut auctoritatem revocantis patriae suo iudicio, Ciceronem domui propriae restituendo, confirment; Deosque obtestatur, ut si pro patria, et illorum templis pugnarit, faveant.

CENSURA.

Oratio vehemens et incitata, strictis Clodiuminterrogatiunculis contemptim refutat, et lacessit. maxime vero in principio, et confirmationis primae parte ultima, a num. 18. tum etiam parte altera a num. 44. ad 66. et a num. 103. ad 115. cum peroratione, vi atque efficacia, eminent.

IMITATIO.

Imitabitur Romanus quispiam, si contendat. 1. Summum Pontificem ad providendum moribus, et disciplinae Ecclesiasticae consensionique omnium, recte universae Ecclesiae praefici. 2. Bona Ecclesiastica ab haereticis occupata, nondum religione vacua, quod Deo legitime dedicata sint, illegitime a profanis hominibus zeneri: alia contra ab haereticis Deo dicata nullareligione obstringi, quod sine Deo, sine lege, auctoritate, nihil queat consecrari.

ORATIO XVIII. De Aurispicum responsis.

Habita anno Cic. 51. U. C. 697. C. Corn. Lent. Marcello et L. Marc. Philippo Coss. contra Clodium, qui recepta abs Cicerone domo, docuit in Concione Aruspices tradere, Deos ob loca sacra profanata urbi offensos esse; idque in ciceronis domum consecratam detorquebat, at Cicero converso argumento Clodium hac ira peti, ob sacra fidemque violatam, etc. docebat. Unde tam quaestio, quam argu. montum patet.

Exor dio describit praeteritae diei impudentiam, qua Clodius coram egerit, digressusque iustam suam indignationem conciverit, quem tamen semper a violatis Bonae Deae sacris odio sit prosecutus; quod videret, quantam respubl. pestem foveret, ominatur T. An. Miloni huius pestis opprimendae gloriam, prae se, deberi, ad n. 8.

Propositione, per irrisionem dicit, Clodium a sacris Bonae Dcae prodeuntem, de religione Domus Ciceronianae, concionatum esse, qui propediem etiam, a thalamo sororis egressus, de pudicitia dicturus videatur. Nunc se pro sua domo responsurum, ad n. 11.

Confirmationis parte 1. refutat Clodium et Aruspicum responsis in illum retortis.

I. Docendo suam domum religione magis liberam, quam cuiusquam urbe tota; quod de nulla tale iudicium senatus, tale Pontificii totius collegii habitum fuerit, quo libera decerneretur, usque ad n. 18.

II Tradit ludos Megalesiorum pollutos non esse, nisi per Clodium aedilem vim furiosae plebis inferentem, ad num 30.

III. Loca sacra profanata, non in domo sua (quam Clodius profanus conscrare non potuit) sed a Clodio, qui Telluris sacellum invaserit, ad n. 34.

IV. Oratores violatos (ut Aruspices dicebant) et ab aliis, ne solus improbus videatur, et a Clodio, qui per Medicum uni venas inciderit, asserit, ad n. 36.

VI. Sacrificia vetera occultaque polluta, per clodium sacra Bonae Deae violantem affirmat, ideoque iusta Deae poena in omnia scelera non oculis quidem, ut Appius abavus erat, sed mente caecum, proruere ad n. 4.

I. Cavendum ne per optimatum discordias principum caedes oriatur. At Cicero gravissimam discordiarum facem unum modo ostendit esse Clodium, cuius sceleratam, discordiarumque amantem vitam, per omnes aetatis, et officiorum gradus, ad praesens tempus, cloquentissime deducit, ad n. 54.

metuendum iure Cicero asserit; quod hic fere Principum dissidentium finis sit, ut Mario et Sylla, Octavio et Cinna dissidente visum est.

III. Cavendum, ne occultis consilis respubl. laedatur, qua in re Clodium afferit metuendum ad n. 56. et ne repulsis deterioribus honos augeatur: qualem, citra controversiam, ait esse deterrimum hominem Clodium, usque ad n. 60. Postremo ne reipubl. status immutetur, providendum, quod perquam difficile in labefactata auctoritate Principum, et senatus, esse agnoscit, ad n. 61.

Peroratione excusat se a graviore oratione, quam religionis causa susceperit, omnesque a Diis portentis vicinorum agrorum praemonitos; ad concordiam hortatur.

CENSURA.

Haec oratio, licet pauculis locis demissior, magnam tamen ingenii et eloquentiae vim in Cicerone demonstrat cum quae sibi adversari visa sunt Aruspicumresponsa, ita in Clodium regessit, ut is unus maxime reus videri posset. Exordium post principium eiusque propositio eximia sunt. Confirmationis pars 1. inprimis eminet n. 33. et a num. 38. ad 40. a quo per alteram partem confirm ad 54. num. usque, disertissime in Clodium se se effundit.

IMITATIO.

Serviet in examinandis legum, testamentorum, decretorum, vaticiniorumque denique et sacrae Scripturae verbis sententiisque pro nobis in adversarios retorquendis.

ORATIO XIX. Pro Plancio, ambitus reo.

Dicta est anno Cic. 53. U. C. 699. Domitio Aenobarbo, et Ap. Claudio Pulchro Coss.

Argumentum, Cn. Plancius diligentia gratiaque atque in. tegritate vitae populi suffragia potiora obtinuit, neque quicquam adversus legem commisisse convinci a Laterense aliisque potest. Non igitur ambitu, sed iure illi praelatus est.

Exordio benevolentiam captat a persona Plancii, cui plurimum, ut salutis suae conservatori, obligetur, tumetiam causae aequitate, qua subnitatur, ad n. 6.

Propositione dicit, se, et de meritis Plancii, et ipsius innocentia dicturum, quamquam grave sit Laterensi amico hac in re adversari, ad n. 6.

Confirmationis quatuor veluti partes facit: Prima docet Plancium si non generis dignitate, attamen diligentia populi favorem prae Iuventio meritum esse, populo igitur, qui rogari et sollicitari amat, imputandum, quod Plancius praelatus sit. Ubi n. 12. scite populum hanc Iuventio negligentiam expriobrantem inducit, ac deinde ipse comitiorum incertitudinem per Apostrophen urget ad n. 17. Deinde genus utriusque confert, municipumque favorem. Se etiam sua intercessione Plancio, bene de se exule merito, profuisse tradit, ad num. 27. denique laudatam ipsius vitam breviter ab adolescentia prosequitur, ad n. 30.

Altera parte Confirm. obiecta Laterensis confutat. ut I. Negat libidine notatum, etiamsi ex more Mimam rapuerit; nec, quod scclestum ex carcere dimiserit, crudelem, sed humanum potius habendum; nec filio obesse debere dictum Patris liberius in Magistratum iactum, quod honestus pater filio obstare nequeat, praesertim cum dolore extortum fucrit. Liberum quidem (ut et aliorum saepe) non tamen asperum dictum, ad n. 36.

II. Negat (quod obiciebatur) ambitum esse admissum. Neque enim id factum in Iudicum editione, contra legem Liciniam, cum ipse Laterensis hos delegerit ex tribubus maxime Plancio infestis, qui ex amicis et corruptis a Plancio legendi. iuxta illam legem, fuissent, ut testes iidem esse possent, ad n. 45.

Neque decuriatio tribulium, et suffragia largitione comparata sunt, cum de hoc, ut et de coitione, et nummorum divisione, nilprobetur; beneficia tribubus

praestita etiam laudentur; gravitas Laterensis gratiam non meruerit, usque ad n. 58.

Parte tertia confirmationis, ad Cassii obiecta plura respondet strictim. 1. Negat populum meminisse, quod ex Laterensis familia primus aedilis fuerit Iuventius. 2. Dicit etiam Ciceronis filio, non profuturum ad honores Patris consulatum, nisi ipse advigilet. 3. Quod licet Plancius ex Scipionis filiis non sit, aut non triumpharit, aut minus eloquens doctusque sit, hoc non impedire, modo virtutem ad aedilium munus requisitam adferat, ad num. 63. Denique 4. ad laudes Laterensis a Cassio propositas, ait, saepe populum has ignorare, ut, Lepido exemplo, sibi ex quaestura Siciliensis Romam redeunti eventu cognitum esse, memorat. 4. Fatetur se pluribus quam Plancio, ipsique etiam Laterensi obstrictum. Sed hoc tempus sibi persolvendae gratiae Plancio oblatum iure impendere. ad. num. 72.

Parte quarta confirmationis, ad quasdam Laterensis in se obiectiones redit. et 1. Negat se quicquam Plancii temporisque gratia fingere; sed vere obstrictum, qui gratias eidem redux publice in Senatu dixerit, ad n. 75. Deinde iure se in defensione Crispil amici et propugnatoris suilacrymatum dicit. 3. quodlicet in tribunatu sibi Plancius non adfuerit; postea hoc exuli praestitisse, ut etiam Senatus ei gratias habuerit; se igitur ingratum esse non posse, nec refugere nomen milericordis et defensoris ut Laterensis ad num. 86. Denique 4. quod ipse timide reipubl. aliorumque auxiliis subduxerit, quodque mortem formidarit, ait, consulto factum; cum manens nec vincere, nec vinci sine reipubl. clade potuerit, mori autem cum reipubl. clade noluisse ad num. 91. Postremo, quod Laterensis se in republ. liberum esse, Ciceronem vero a reditu talem esse negaret, ac denique in Plancio defendendo, ex cloaca arcem instruere; respondet ad primum, se favere laterensi libertatem, et propriam non deserere, dumque amicos et inprimis Cn. Pompeium, deinde, C. Caesarem laudet, facere hoc quod totus Senatus facit; et si videat, navem non impelli in portum, quem velit, occupare, quem possit. Cn. vero Plancium sibi a plerisque deserto Dyrrachium

etiam mutato habitu occurrentem excipientemque supra meritum non amplecti, ad n. 101.

Peroratio brevis, sed ad motum vehementissima, ex Plancii in Ciceronem affectu ducta, et mutuo publice complexu, lacrimisque cum Ciceronis, tum Iudicum absoluta est.

CENSURA.

Pleraque humiliori charactere, ut in disceptationibus solet, exarata sunt. Notanda tamen ingeniosa Laterensis exagitatio est, qua negligentiam ipsi et fiduciam nobilitatis exprobrat. an. 12. ad 17. Est tamen, et pars ultima confirmationis, in sine praesertim observanda, et universe exemplum modestae refutationis, cum laude adversariorum, tum epilogus plane admirabilis diligenter considerandus erit.

IMITATIO.

Imitari in Ionatha, amicum Davidem coram Saule patre defendente, licebit, illis, quae a Patre de ambitione regni obici poterant, refutatis, et argumentis de militiae praefectura in bene meritum conferenda propositis. Serviet Iudae etiam ad defensionem fratris Iosephi, aut Pilato ad Christum e manibus Iudaeorum asserendo. In Danielis quoque defensione adhiberi multa poterunt.

CAPUT VI. Orationes Tertii Voluminis.

Oratio pro P. Sextio de vi accusato.

HAbita est anno Cicer. 51. Urb. C. 697. P. Cornel. Lentulo, Marcellino, et L. Mart. Philippo Coss.

Argumentum. Sextius et vir bonus est, et pro salute partiae pugnavit, et vim illatam repulit: non igitur de vi iniusta accusandus est.

Exordio adversariis odium conciliat, et Sextio benevolentiam, quod improbi iam Romae passim exurgant in probos et reipubl. defensores, ut quos ferro non potuere, accusatione et iudiciis opprimant, quibus se profitetur resistere, ad num 4.

Propositione, ostendit se primo de vita Sextii, deinde et rebus illius ad remp. pertinentibus acturum.

Confirmatio duabus partibus continetur. Prima vitam tractat. ut quod I. egregio patre natus, carus adolescens suis, Scipionis soceri, afflicti et exulis, consolator, Quaestor se consule C. Antonii collegae, celeri expeditione Catilinam oppresserit. ad n. 14.

II. Quod Trib. plebis factus naufragam remp. restituerit, ubi per longam digressionem, sceleratissimos duos Consules, Gabinium et Pilonem, quorum opera Clodius Ciceronem et remp. evertit, graphice describit, usque ad num. 31. Denique afflictum urbis lugentis Cicer. statum prosequitur, ad n. 36. cui se ob Clodii incredibilem furorem, rectius quam Q. Metellus Mario cesserit, sub duxisse consulto, Caesare adversante, memorat, ne in ulterius discrimen rempubl. sua oppositione, pertraheret, ad n. 53. Addit quemadmodum a Clodio dein de Gabinio et Pisoni decretae Provinciae fuerint, Rex Cypri Prolomaeus hostis decretus sit, M. Catoni (ut a republ. abesset) cum imperio ad hunc op. primendum amandato, ad n. 70.

Confirmationis parte secunda docet, mutatis post annum Coss et Tribunis plebis Sextium prose, ad Caesarem, inflectendum, profectum esse; Lentulum Consulem ad Senatum retulisse, primumque L. Cottam sententiam rogatum dixisse: nihil contra Ciceronem iure et more maiorum actum esse, cui, cum Pompeio, reliqui assensi sunt, praeter Gavianium mtercedentem Unde dilata die, adversarii hanc multa caedeimpedire conati sunt, denique et Sextium Tribunum pleb. se defensurum, in templo Castoris praesentem aggressi, multis afflictum vulneribus, pro

mortuo reliquerunt, nullum itaque aliud ipsius crimen, quam quod non perierit, cui se mortuo pro republ. iure statua deberetur, ad n. 85. quod si igitur Milo ob defensionem adversus Clodianos susceptam laudatur; cur reprehendatur Sextius pariiure usus? ad n. 96.

Postremo ad quaestionem Albinovani; Zuinam Optimates essent? respondet, illos esse, qui nec nocentes, nec improbi civitatis principes rempubl. tranquille, etiam cum sui capitis discrimine moderantur, quales Scaurus, Catulus, Metellus, Lentulus, quo auctore revocatus sit. Contra alios, ut Cassium, Gracchumque populare nomen affectasse, legibus noxiis in populi favorem latis, quibus concussa republ. His nunc Gallum, Clodium, aliasque reipubl. pestes accessisse, qui emptitiis magis sicariis, quam populi favore grassentur.

Illis non minus fortes reipubl. Romanae Principes nunc opponi, quam apud Athenienses olim, proscriptione atque exilio etiam neglecto. Quos suadet imitandos, ad num. 144.

Peroratio ad misericordiam composita est, ex proposito squalore lacrimisque lugentis Sextii, Milonis, Lentuli, quas ob suam calamitatem (quam breviter subicit) dicit susceptas; ut nisi illi, nisi hic Sextii filius luctu miserabilis, subleventur, ipse salvus esse non possit.

CENSURA.

Oratio prorsus eximia est, acrique dicendi genere inflammata: exordio tamen et peroratione, tum praecipue prima confirmationis parte excellens.

IMITATIO.

Imitaberis quemcumque demum pro patria, ecclesia, aut salute amicorum, vel propria, contra improborum conatum, arma sumentem defenderis. Ubi illae seditiones, quae superiori saeculo, per religionis orthodoxae Novatores, Europam oppressere, Catholicis multis locis contra vim armatis, Locuminvenient. Dabitque Anglia, Belgium, Gallia, Germania, Polonia, Suecia non unum imitandi argumentum.

ORATIO II. Seu interrogatio in Vatinium testem.

Vatinium, qui contra P. Sextium testis steterat, Cicero hac oratione ita seorsim exagitat, ut Diis hominibusque plaudentibus, execratus discesserit, ut ipse ad Quinct. fratrem epist. 4. Tempus, Consulcsque iidem sunt, qui pro Sextio.

Argumentum negantis tale est. Vatinius immerito defensionem culpat, testis que est turpis, nefarius, ac sibimet contrarius, Ergo non audiendus.

Exordio a Vatinii turpitudine, communique odio, mentiendi licentia, atque atrocitate sibi benevolentiam auditorum conciliat.

Confutationis duae sunt partes. Prima se tuetur, Cicero, ut I. quod C. Cornelium recte defenderit, aliis approbantibus, a quibus moxipse Consul electus fuerit. II. quod reipubl. conservandae gratia prudenter exularit; ut deinde tanto populus studio; et honoris testificatione revocarit, qui tamen Vatinium detestetur, ad n. 11

Secundaparte confut. strictis illum interrogationibus acerbe insectatur. I. adolescentia breviter perstricta, quaesturam avaram, Hispaniensem legationem perversam notat, ad num 13. II. tribunatum scelerate gestum, magicas artes, auspicia sublata, legem Aeliam Fusiamque violatam, ad n. 21. Consulem in vincula abductum, necemque Principibus urbis, ficto crimine, intentatam, ad n. 29. Opum arrogantiam, et insolentem, epularum violationem, quibus atratus interfuit, persequitur, ad n. 33. III. Post tribunatum, ostendit insigni impudentia, et novitatead Tribunos plebis provocando iudicia disturbasse, repulsamque eidem et odium aliorum exprobrat, usque adn 40.

Conclusione, seu interrogatione ultima, illius inconstantiam arguit, qua [orig: quâ] Milonem et laudet, et falso arguat, Sextium

CENSURA.

Eloquentia vulgaris, modo tamen exagitandi adversarium singularis est. Prima orationis pars, usque ad 2. partem confut. inprimis legimeretur.

IMITATIO.

In exagitanda illorum testium improbitate, atque inconstantia, qui contra Veterem Ecclesiam insurgere ac testimonium dicere ausi sunt, multis ipsi sceleribus contaminati, atque inter suos etiam auditores despecti, serviet.

ORATIO III. Pro M. Caelio parricidii reo.

Acta anno Cic. 51. Urb. C. 697. P. Corn. Lentulo Marcellino, et P. Marc. Philippo Coff.

Quaestio. An M. Caelius homo improbus, aurum a Clodia acceperit, et ne reddere cogeretur, veneno illam sustnlerit?

Negat cum M. Crasso Cicero adversus Atratinum, Herennium, Balbum, Praetore et Iudice Cn. Domitio.

Argumentum; M. Caelius falsis criminibus petitur, neque aut aurum accepisse, aut venenum dedisse probatur, Ergo habendus est innocens.

Exordio et propositione docet se festo die ludisque publicis, propter gravitatem obiecti criminis defendere iniuria accusatum, ad n. 3.

Confirmationis seu confutationis parte prima vitam Caelii ab obiectis vitiis purgat. Patrem impie a filio tractatum negat, quodipsae nunc patris pro filio lacrimae testentur, nec probro esse, quod equitis Rom. sit filius, ad n. 25. Municipibus ingratum non esse, cum Puteolani summos illi honores etiam absenti habuerint. Inluxuriae vero

suspicionem, ob liberalem formam pertrahit, id tamen male obici, non probariab Aratino adolescente honesto, in cuius etiam verbis pudor debeat elucere, ad num. 10. Catilinae singulari familiaritate adhaesisse negat, sed primum Ciceroni praetori, deinde quidem Catilinae nondu, sua vitia prodenti, etiam secum favit, ut uterque in hoc delectu errarit, coniurationis iccirco socius non fuerit, ad num. 16. Ambitum et aes alientum frustra obici, cum de ambitu alios accusarit, debita tabulae non testentur, ad num. 18. Discessisse a patre non tantum invito, sed etiam consulente; nulli Senatorum per vim, nullique uxorem alienatum fuisse iniurium, testibus pecunia conductis parum esse tribuendum, ad num. 23. Seditionis Neapolitanae im merito accusatur; cum P. Ascitius adiutor, iudicio liberatus sit. Deniqe si luxuria eidem ab Herennio et Balbo obiciatur, aliquid dandum aetati, primae, a qua se multi ad bonam frugem receperint, usque adn. 30.

Parte secunda confirm. Aggredirur de familiaritate quae Caelio cum Clodia fuit Clodii sorore, et ut false Cicero, ait, marito, contra quam egregia prosopopoeia Appium coecum ex proavis excitat, ipsius laevitatem increpantem, ac deinde et Clodium fratrem hos Caelii amores mutare suadentem introducit, denique et senem comicum Caelium reprehendentem, quod vicinitatem tam levis feminae, unde fama eius petatur, non devitarit, ad n. 39. Postremo docet paucos hoc tempore tam severos esse, qui omnem a iuventute voluptatem arceant, modo sine cuiusquam iniuria, et aliis volentibus ea fruatur, quamquam illud dicendi studium, in quo Caelius versatur, immodicas voluptates non admittat, in Clodia etiam omnibus vulgata (ut recte arguit) nihil magnopere deliquerit, ad num. 51. Porro aurum non accepisse a Clodia, datum L. Luceii servis ad interimendum legatum hospitem Dionem, patet, vel enim dixit, cur aurum peteret, et sic Clodia non minus rea erit; vel non dixit, et credibile est Clodiam non fuisse daturam, accedit nullius nisi leviculae illius testificatio, contra vero Luceii viri integerrimi pro Clodio iurata auctoritas, usque ad num. 55.

Pars tertia confirm. Venenum Clodiae instructum a Caelio negat. Fingit emim irata et procax meretrix, dicuntur

servi ipsius adhibiti, nimium certe familiares Clodiae, ut haec illis res credi non potuerit; ubi Q. Metelli viri ipsius subitam mortem per hypotyposin oculis subicit, ut Clodiam in suspicionem veneni advocet, ad num. 61. Deinde explodit historiam, qua Licinium a Clodio subornatum dixerant, ut venenum ad balnea deferret, deprehensumque effugisse, quod multi fortes ex insidiis (ut aiebant positis) hunc facile intercipere potuissent, hos vero testes et deposcit, et turpitudinis paris cum Clodia sugillat, ad n. 70.

Peroratio, a repetitione vitae Caelii, eiusque studiis pro reipubl defensione susceptis, tum denique senecta miserabilis patris intercedentis, misericordiam concitat.

CENSURA.

Oratio haec plus eloquentiae ingeniique, quam pudoris sapiente viro digni, adfert. dum nimium iuventuti indulget, et favet luxuriosae adolescentiae. Ceterum pars secunda et tertia confutationis, amaturiori et solidioris virtutis atate magis, quam adolescentibus utiliter volvi possunt.

IMITATIO.

Imitaberis in excusatione prolapsi nonnumquam adolescentis, qualis ille Evangelicus est prodigus ad frugem reversus. Vel etiam opposita in specie, si Iosephum Patriarcham, a muliere nequicquam ad libidinem provocatum, raris laudibus extollas, cum aliorum facile prolabentium oppositione, a quibus ipse deflexerit. Idem velin Augustino resipiscente; vel in Thoma Aquinate muliebrem procaciam generose repellente serviet.

ORATIO IV. Pro L. Cornelio Balbo.

Acta anno Cic. 51. U. C. 697. P. Corn. Lent. Marcellino, et P. Marc. Philippo Coss.

Post Pompeium aliosque Oratores Cicero affirmat, et obtinet, ut lib. 8. ad Att. Epist. 24.

Argumentum. Balbus a Pompeio ob virtutem iuxta leges, exemplaque, et consuetudinem civitate donatus est. Ergo, iure est civis Romanus.

Exordio tradit se post eloquentissimos Oratores Pompeium et Crassum, ex Pompeii voluntate, Balbi, cui plurimum debeat, suscipere defensionem, ad n. 5.

Narratio exponit quemadmodum gravissimis balbus in bellis. cum Metello, Memmio, ac denique Pompeio fuerit, qui eum civitate ob merita donarit, ad n. 7.

Confirmatione I. laude insigni Pompeium ornat, ut merito adlectus Balbus censeri debeat, cum a tanto viro adscriptus est, usque ad n. 17.

II. Petit ne Balbi virtuti fortunaeque invideant, cum nihil adversus lege Gelliam Corneliamque peccatum sit, neque foe. derati populi, tum cum Romanis utile est, excludendi sint; cum enim Romano liceat esse Gaditanum, cur Gaditano Romanum esse non liceat? semper enim licuit Romanis aliunde fortes cives admittere, nisi forte, ut in Germanorum faedeie, exceptum sit, quod e faedere Gaditano frustra elicitur, ad n. 38.

III. Docet Gaditanos factum probare, neque hos deteriori esse iure posse, quam Afros, Sardos, Hispanosque, qui civitate donantur, iusque hoc illorum defendendum esse, quos C. Caesari inprimis ornarit, ad n. 44.

IV. Fecisse Pompeium, quod C. Marius, Pompeius Pater, L. Sylla, M. Crassus, Q. Meteilus, qui alios plures civitate donarunt, ut Sylla quidem etiam Gaditanos, ad n. 52.

V. Denique, hanc et Iudicum in hisce causis sententiaam, et populi Rom sensum, et senatus antehac fuisse iudicium et consuetudinem declarat ad n. 56.

Peroratione, quibusdam obiectiunculis leviter discussis, ostendit: Pompeii invidos male Balbum impetere, suadetque has cum viris summis inimicitias esse deponendas, et suo exemplo deterret, qui mollius etiam pro Caesare sententiam dixerit, acerbum etiam Caeiari fore, si hunc amicum suum afflictum sentiat. Illo igitur iure, quod tot clarissimi viri populique approbarint, Balbum tuto frui patiantur.

CENSURA.

Illustri principio de Pompeii laudibus, ad num. 17. oratio surgit, sua etiam peroratio virtute nitet; cetera mediocritatem non vincunt.

IMITATIO.

Licebit pari ratione contendere Romanae religionis viros liberis Romani Imperii urbibus nullo iure arceri posse, sed priscis Rom. Imperii legibus ubique admittendos et sicubi iniuria exolusi sint, postliminii iure, recipiendos. Zuod et Caesaris admittentis auctoritate, lege possessionis antiquae, ex eorum meritis, politica etiam fide, vitae probitate, aliorum exemplis, et iure potiori quam aliae sectae adferant, poterit stabiliri.

ORATIO X. De Provinciis consularibus.

Quaestio. An Provincia Macedoniae Pisoni, Syriae, Gabinio, et utrtusque Galliae C. Caesari relinquenda sit?

Argumentum contra Pisonem et Gabinium est. Zuod iniuste acquisiverint et administrent, pro Caesare est, quia sic iudicet expedire reipubl. ad Galliam subiugandam.

Exordio ad odium declinandum dicit gaudere se, quod in Provinciis decernendis, hoc reipubl. utilitas requirat, et sentiant cum Servilio et alii, ut Gabinio et Pisoni eae derogentur: ex dolore ipse suo haectantum suadere videatur, ad num. 3.

Confirmationis parteprima, docet Pisonem, et Gabinium a provinciis ob malam administrationem revocandos,

et Pisonem quidem, tum quia eius negligentia Provincia a barbaris infestata est, tum milites Rom. varie afflicti, denique et insigni avaritia, libidine, et crudelitate in ea grassatus sit, ad num. 9. Gabinium vero, quod ip sius iter truculentum, ac minister caedis Ariobarzanis fuerit; quod adventus in Syriam calamitosus, equitatu amisso, quodque avare et crudeliter in publicanos, civesque iuxta et socios Rom. grassatus sit, ad num. 2. Denique utramque hanc pestem a provinciis iure submovendam asserit, quae scelere Clodii immissa iam principio movenda erat. Gabinio praesertim tam inviso, ut nec ipsius de victoria literis fides habita, aut supplicatio decreta sit, ad num. 17.

Pars altera confirmat. Caesari utramque Galliam, ob reip. commodum (quod magis ipse, quam privatas olim cum Caesare inimicitias spectet) iure relinqui. ubi ex amore patriae exemplo Marii, se Caesarem amplecti asserit, ipsiusque laudes et victorias prosequitur, totius spem Galliae eius virtute ac felicitate subiugandae facit, quam ipso revocato minime censet esse abrumpendarn, ad n. 36.

In confutatione negat convenire, ut Caesari vel provincia imminuatur, quod hoc eius dignitati adversetur, vel prorsus auferatur ex gravissimi Consulis sententia, ne homo popularis nimia sibi indulta potentia ad reipubl. perniciem abutatur; quod hoc a Caesare non putet timendum; cuitum propter veterem amicitiam (quam vis Clodiani furoris communione interruptam) tum propter novum in reductione favorem, iure addictus sit usque ad num. 47.

Peroratione brevicula ostendit, se, licet inimicus Caesari foret, tamen reipubl causa sentire, revocandum non esse.

CENSURA.

Nihil in hac oratione singulari eloquentia illustre est. Pars tamen altera confirmationis, praereliquis eminet.

IMITATIO.

Imitaberis eodem in genere, si de officio, vel administratione cuipiam, aut conferendo, aut auferendo disseras. In

diverso, si inquiras, an profanis Principibus nullo sacerdotio initiatis Ecclesiarum administratio in spirituali iurisdictione concedenda sit? aut, an Franciscus Xaverius, aliusve, ab Indorum, vel Chinarum legatione revocandus in Europan sit? quod ultimae magis particonveniet.

ORATIO VI. In L. Calphurnium Pisonem.

Habita est anno Cic. 52. Urb. C. 698. Cn. Pompeio et M. Licinio Crasso II. Coss.

Post revocationem Pisonis a Provincia. Piso enim redux in Ciceronem invectus fuerat, cui hac acerbissima reprehensione occurrit Cicero.

Ratio, sive Argumentum. Piso est home facinorosus, cuius abitus in provinciam acerbus, reditus ignobilis, vita et commemoratio turpis fuit, Ergo, iure est revocatus.

Exordium, a persona Pisonis ex abrupto ducit (forte, quaedam desunt) illumque desuis honoribus gloriantem, hos non virtute; sed nobilitate maiorum dicit assecutum, ad num. 3.

Confirmatione, se cum Pisone confert I. in gesto consulatu, quem ipse et omnium consensu assecutus sit, et it a gesserit, ut Pater patriae sit appellatus. Piso vero consulatum a ludis compitaliciis, a lege Aelia et Fusia, consoriaque dignitate per Clodium eversa, orsus est, templum Castoris sceleratis armis violavit, Ciceronem domo expulit, Pompeium inclusit, ut his se iure subducenti turbis Cicerone, omnia scelere everteret, domum etiam Ciceronis inflammaret, Pompeium truci daret, ad n. 31.

II. Discessum et absentiam suam, quam vitio illio Piso verterat, cum illius absentia in provincia, simul et Gabinii, componit, aitque, se cum omnium bonorum desiderio, et cessisse; et abfuisse, illos vero cum ignominia, sine honore. Et sinelaureatis literis Pisonem (quod nulli in Macedonia factum) Gabinium vero missis illis quidem, sed contemptis, in Provinciis frustra imperatores proclamatos esse. Ut graviorem suis adversariis despectum poenamque a Diis precari non potucrit, ad num. 51.

III. Reditum utriusque inter se confert, aitque se totius Italiae concursu, Pisonem obscurissimi Mercatoris instar revertisse. Ubi salse, at eloquentissime exagitat profitentem, quod triumphi cupidus non fuerit; qui tamen se illius provinciam tanto scelere emerit, et, videlicet, par l'ompeio, Caesari, Crasso aliisque triumphatoribus videri nolit, ad num. 64.

IV. Vitam eius turpem, et a Graeci Philosophi et Poetae Epicurei societate sordidam, atque infamem describit, ad num. 73. deinde suum versum, cedant arma togae, ita tuetur; ut neget se hoc ad Pompeii aliorumque Imperatorum gloriam oratoribus postponendam; sed pacem bello praeserendam dixisse, ad num. 75. profitetur seiure magis Pisonem, quam Pompeium aut Caesarem insectari; non quod hos magis metuat, sed Pisonis improbitatem oderit, horum virtutem amplectatur, ad num. 83. Quare cum Caesaris rebus gestis Pisonis in provincia scelera, inertiam, crudelitatem, avaritiam, ambitionemque immeriti honoris opponit, usque ad n. 94.

Peroratione iudiciorum illi impendentium ob provinciam male administratam, omniumque hominum, Romanorum, Provincialium, militumque commune odium, timorem inicit; suumque testatur gaudium, quod ex Pisonis despectu et abiectione hauriat.

CENSURA.

Admirabili prorsus eloquentia, vim ingenii adversus hostem acuente indignatione, haec oratio insurgit, ultima tantum de vitis Pisonis pars, a num. 64. ad 75. strictius, negligentiusque tractata est.

IMITATIO.

Imitaberis in cuiusque improbi cum probis facta collatione, ut Carolostadii, Zvvinglii aliorumque in nova Evangelii praedicatione, cum veteri Apostolorum et sanctorum Patrum, illo. rum libidines cum horum continentia, avaritiam cum paupertate, crudelitatens et bella cum humanitate, et pacis studio conferendo. Magnorum quoque per Europam Principum ad Ecclasiam reditus mansustudins, demissione, continentia.

pace, pietate insignis, cum aliis ab ea propter libidinemavaritiam, aut ambitionem, per bella, regnorumque aut libertatis noxiae cupiditatem deficientibus, componi iure poterit.

ORATIO VII. Pro Tit. Annio Milone parricidiireo.

Anno Cicer. 55. Urb. C. 701. pro Milone Cicero dixit, Pompeio III. sine collega Consule, sed cum armato milite formum interturbaret, animus, oratio et causa illum destituit, Milo exul factus, hanc orationem scripto oblatam accepit.

Argumentum asserentis tale est. Zui vim virepellit, non occidit iniuria alterum, sed Milo vim a Clodio illatam virepulit, igitur, non occidit illum iniuria.

Exordium ducit ab inusitato iudicii genere per milites obesessi, timoremque suum corrigit, cum hos praesidio adesse nuntiat, Iudicesque contra furorem Clodianorum pro salute fortissimi civis et bono reipubl. fortes iubet persistere, ad num. 6.

Propositione docet, se, insidias Miloni factas esse, luce clarius demonstratum, ad n. 7.

Confirmationis parte prima, Thesin illam probat, quod nonnumquam hominem, praesertim vim inferentem, occidereliceat, nam I. iudicio populi Rom. absolutus Horatius est propriae sororis interfector, probatamors T. Gracchi, et aliorum se Consule, legibus etiam 12. tabul. nocturnum licet furem occidere, quid ni igitur vi invadentem, cum eo potissimum fine arma ferantur? ad n. 12.

II. Quod obiciunt, Senatum iudicasse Clodii caedem contra remp. esse, negat, cum vix quinque in Senatur reperti sint, qui Milonis causam non probarent, licet incendium curiae, aliaque adversari reip. iure senserint, ad num. 15. negat et Pompeii rogatione, qua de caede inquirendum iudicavit, quicquam adversus Milonem decerni, cum sola

inquisitio decernatur, quamquam hic tempori Pompeius deserviat, cum de Drusi et Africani morte, in suis aedibus interfecti, nulla quaestio a Senatu decreta sit. Ubi ad invidiam Clodio conciliandam, subicit, si eam in manibus servi Clodiani in templo Castoris deprehensam, seque toties Clodiitelis appetitum, et nullam hac de re quaestionem decretam esse. Pompeium igitur ne Clodio, male conciliatus videretur, hanc de iure facti quaestionem, sed apud aequissimum Iudicem L. Domitium, aliosque instituisse, quibus se vim Clodii probaturum confidat, ad num. 24.

Parte secunda confirmationis. Narrat I. consilia Clodii et insidias Miloni structas, apparatum, pugnamque, ac denique caedem Clodii, ad n. 32.

II. Probat Clodium, et voluisse, et potuisse insidiari; ideoque, ob speratam utilitatem ex caede; ausum esse, cum tamen Miloni et obsit mors Clodii, et potuerit saepe occidere, semperque noluerit, nihil unquam vi compertus adversus Clodium agere, cum vi olnia ille auderet, et saepe occasio illius occidendi populo grata fuerit, ut cum adversus omnes, se restitutioni Ciceronis opponeret, Cn. Pompeio, et M. ntonio resisteret, an igitur cum periculo credibile est occidere voluisse, quem sine periculo poterat, idque eo tempore, quo consulatum candidatus prensaret? usque ad n. 44.

III. Ex adiunctis, ut quod Clodium argaat impunitatis spes, quod minae, quod notum, iter Milonis Lanuvium profecturi, quod nocturna profectio, quod locus ad insidias opportunus, quod comitatus mulierum exclusus, ad num. 59.

IV. Negat obstare Miloni dimissionem servorum, aut eorum confessionem ab Appio dolo extortam: securam potius conscientiam, qua ad urbem subito redire, adversariorum calumnias suspicionesque negligere (qui novum in eo Catilinam adversus l'ompeium, et rempubl. fingere visi sunt) prodesse portere, ad n. 73.

Parte tertia confirmationis Clodiana flagitia, eloquentia prorsus admiranda, exagitat. I. per prosopopoeiam inducens Milonem profitentem de caede Clodii sceleratissimi hominis, ne per unum ius, leges, pudor, libertas,

II. Fingit Clodium reviviscere, et Romanos Pompeiumque quaerit, hocne serio optent? negat vero optare, ideoque quaerit, cur Milonem damnare velint, de cuius etiam, ob hanc caedem, praemiis cogitandum esset, quod tali peste rempubl. liberarit? Quamquam non tam Milonis virtute, quam Deorum nutu, qui rempubl. salvam, improbam puniri voluerunt, hanc caedem factam sentiat; ne Milone per insidias sublato, impune omnia everteret, ad num. 93.

Peroratione misericordiam Iudicum gravissimis dicendi figuris, a suis et Milonis in patriam meritis implorat; illum et virum fortem immotumque; se ut lacrimis fractum exhibet; illum patriae Ciceronique a se servato valedicentem, factorumque se potius honore, quam praemiis virtutum solantem inducit; se gravissime hoc vul. nere, ab amicis etiam accepto, dolentem, obstantemque pro tali viro, per quem ipse servatus sit, ad varias lacrimas convertit.

CENSURA.

In huius orationis postrema parte an. 73. vim illam dicendi promit Cicero, qua vix quicquam potest absolutius cogitari. Ceterae partes intra mediocritatis terminos subsistunt. Zuare Zuintilianus, qui hac oratione nihil esse nobilius credidit, de ultima potissimum parte est int elligendus.

IMITATIO.

Imitari poteris in Ioabo coram Rege Davide defendendo, quod Absalonem Patris vitam, et insidiis, et vi appetentem occiderit, magno patriae bono. Vel contra Davidem minime Saulis vitae insidiatum, tot occasionibus caedis neglectis, post regnum etiam a Deo oblatum, laudatiori imitartione poteris ostendere.

Eadem quoque oratio, pro et contra Anglos Regis sui interfectores servire, in utramque partem disserentibus, poterit. Etiam pro Regibus Galliae Francisco et Henrico Haereticorum, Ecclesiam persequentium, oppressoribus faciet. In Herode eiusque filiis lacum quoque inveniet.

ORATIO VIII. Pro C. Rabirio Posthumo repetundarum reo.

Habita anno Cic. 53. Urb. C. 699. L. Domitio Aenobarbo, et Appio Cludio Pulchro Coss.

Quaestio. An Rabirius Posthumus corruptionis gratia, pro Gabinio, a Rege Ptolomaeo pecuniam acceperit?

Negat Cicero adversus Memmium. Ratio est, quia nihil in legitimo iudicio probatur.

Exordium ducit ab imprudenti facto Rabirii et Narratione quemadmodum Regi Ptolomaeo Romae exuli crediderit pecunias, non tantum suas, sed et amicorum.

Confirmatione, vel confutatione potius, Memmium causam adferre dicit, quae neque ad Senatum pertineat; cum non teneatur illi rationem dare Rabirius, quomodo itta pecunia Ptolomaeus usus sit; neque ad causam Gabinii cor. rupti, cum haeciam sit iudicata, et Rabirius nullis testibus, tabulis, aut rationibus particeps esse convincatur. Deinde, ait, Equites lege Iulia (quae est in eos, qui pecunias ab aliis repetundarum damnatis acceperint) non teneri, cum et nova sit, et lata Senatoribus, ut lex M. Drusi ab illis admissa non est. Denique Gabinium si quam accepit pecuniam, non impulsu Rabirii, sed lucri causa admisit, ad num. 22.

II. Dioeceten, seu regium procuratorem, Ptolomaei fuisse Rabirium negat; sed hac occasione regiae inclusum custodiae, mortisque obiectum periculis, quaedam necessie tate fecisse asserit, quae et sapiens, ut Plato, Callisthenes, Demetrius, non potuerunt devitare, ad n. 25. Quod pallium contra Rom. mores sumpserit. Regis gratia, cui omnes suas fortunas crediderat, faciendum fuit, exemploque L. Syllae, Scipionis Asiatici Rutiliique defenditur. Quin et morte, nisi turpi, hanc effugere Regi obsequendi necessitatem non poterat, ad n. 30.

III. Docet Rabirium ne quidem accepisse pecuniam, nam si accepisset, id ratione decumarum, ut aiunt, factum esset; at hic illi 11. talenta non 10. ut ait Mummius, accipienda fuissent. Deinde testes Alexandrini nihil contra Gabinium adferunt, tantumque in rem militarem pecuniam accepisse dicunt; mirumque esset, si is, cui propriam Rex Ptolomaeus pecuniam non reddat, ei dandam Gabinio credat, et Rabirius, praesertim extreme egens, Pro Gabinio pecunias occulte transportarit, ad n. 41.

Peroratione, docet tenuissimas Rabirii res a sola Caesaris benevolentia sustentari, qui maiorem laudem hac miserarum ope et propugnatione, quam expugnatione hostium mereatur; cum Rabirii bona nec sestertio quidem aestimanda sint, ut iccirco pro tam afflicto suas etiam lacrimas Cicero interponat.

CENSURA.

Et obscura satis, et vulgaris disserendi est ratio, nullo singulariter loco, nisi quid tribuas perorationi, eminet.

IMITATIO.

Imitaberis in defensione eorum, qui cum pecuniam multam Principibus, in defensionem patriae, velreligionis contulerunt, eam denique ex bellicis praedis, aut occulta compensatione recipiunt; vel etiam pro laboribus, aut ipibus reipubl. vel Ecclesiae impensis honestam remunerationem exigunt; modo Simoniae crimen submoveatur.

ORATIO IX. Pro N. Marcello restituto.

Habita in Senatu anno Cic. 61. Urb. C. 707. C. Iul. Caesare I. et M. Aemil. Lepido III. Coss. Postquam Caesar Marcellum Pompeii fautorem in gratiam recepcrat. Generis est demonstravi.

Ratio seu argumentum est. Tam singularis clementia Caesaris, quae inimicis etiam parcit, singularipraedicatione digna est, et iccirco Caesariminus etiam de insidiis metuendum erit.

Exordium ducit a persona sua, dicitque se diuturnum silentium in tanta Caesaris clementia, qua optimum virum Marcellum, una secum, in fidem gratiamque receperit, amplius tenere non posse, quamquam eloquentia hanc digna nequeat exornare ad n. 5.

Confirmationis parte prima, clementiam Caesaris per comparationem cum fortitudine et bellica ipsius gloria confert. Hanc summam in illo agnoscit; sed illam longe maiorem, tum quod nihil sibi ex illa tribuni, aut milites vendicent, tum quod seipsum, quam hostem vincere longe sit et gloriosius, tum quod viros dignos pacisque amantes reipubl. conservarit, quosdam etiam si posset ab inferis revocaturus, ut bello hoc pacem salutemque reipubl. quaesisse videatur, quae usque ad num. 21. eloquentissime diducit.

Parte altera suspicionem insidiarum Caesari eximere conatur, quod amici insidiaturi non sint, inimici si qui fuerint, \sint reconciliati. Monetiatque his vocibus, quibus sat diu se vixisse testetur, abstinendum. Iloc agendum prius, ut respubl. legesque iam armis turbatae, bonis rursum legibus ac pace firmentur, sine quo consilio factoque gloriam ipsius minus plenam, firmamque inter posteros, futuram auguratur Quod cum omnes cupiant, Caesarem etiam tuebuntur, ad n. 34.

Peroratione brevicula, rursum et suo et omnium nomine, pro Marcello sibilonge carissimo, reipubl. et suis restituto, gratias agit.

CENSURA.

Eloquentissima haec gratiarum actio, non raro ab eloquentiae studioso et volvenda, et animo inscribenda, et imitatione saepius exprimenda est.

IMITATIO.

Latissimus imitandi campus est, nam et in omni gratiarum actione, imo in cuiusvis virtutis desoriptione, similis fere poterit comparatio institui. Sigillatim fratres Iosephi Patriarchae pro clementia et iniuriarum obliteratione ei gratias referre potuerunt, cum fide emni imposterum promissa, aut etiam Sauli conciliato David, aut Davidi Absolon.

ORATIO X. Pro Ligario.

Causa haec est. Ligarius in bello civili Considii proconsulis partes in Africa provincia explebat, hic Tuberonem ad Provinciam venientem, ut Caesari eam adiungeret, exclusit, quo nomine a Tuberone postea accusatus est.

Argumentum Cic. affirmantis est. Ligarius a Iuberone gravioris etiam criminis reo, et quidem iniuste, accusatur. Igitur absolvendus est.

Exordio Metum ex gravitate criminis simulat, ut accusatorem Tuberonem, quem pari scelere dicit obligatum, terreat, num. I.

Confirmatione narrando I. exponit, quomodo Ligarius, Africanis postulantibus, a Considio discedente, in Provincia [orig: Provinciâ] relictus sit, belloque interea civili nato adverfus P. Attium Varum imperium provincia quorundam studio affectantem, substiterit, qua in re minus crimen, quam ipse Cicero, qui contra Caesarem Pompeio adhaesit, quamque etiam Tubero huius partes secutus, admiserit, reperiatur. usque ad . 11.

II. Prodigio igitur simile, quod talem accuset Tubero, qui in causa eadem minus nocens reperiatur: et Caesarem, in victoria, adversus alios supplices depreantesque clementem esse nolit, qui ipse talem expertus est, usque ad num. 19.

III. Ipse Caesar non accusat Cn. Pompeii, aliorumque scelus; sed fuisse de dignitate contentionem seditionemque agnoscit, in qua pars quaelibet salvam esse voluerit rempubl. ad n. 20.

IV. Docet Ligarium, a Senatu consentiente, extra civile bellum, Tuberonem Patrem, ab eodem iam

dissentiente, minus legitime constitutum. Deinde Tuberonem admissum, non Caesari, sed Pompeio provinciam traditurum fuisse; cum ad hunc quaerelas, de se excluso detulerit; causam denique magis suam, quam reipubl. spectet, ad num. 39.

Peroratione longiori ad clementiam Caesaris, tamquam partris, convertitur, quamquam se, aequitate causae fretum, illum ut Iudicem non reformidare ostendat, orat, ut Brochorum Ligariorumque, pro Caesare stantium. dolorem attendat, ex quorum concordia iudicare possit, pro quo Ligarius steterit, quorum precibus aliquid debere videatur, praesertim cum M. Marcello magna sua gloria veniam fecerit, tanta clementiae laude, qua ad Deos proxime accedat.

CENSURA.

Plus haec defensio ingenii, quam eloquentiae (qua tamen mediocris est) possidet, cum pleraque accusarionis tela in adversarium retorqueat, et quocumque se verterit Tuberonem premat.

IMITATIO.

Imitari universe licebit in redarguendis illis, qui alios accusant, cum in partibus ipsi, vel maioribus etiam criminibus, rei sint: ut haer etici plerumque sunt, qui Catholicos de vi, de alienis occupatis possessionibus, de perfidia, arguunt, ipsi iure accusandi. Utque scelerati plerique, qui festucam in ocule proximi observant, trabem in proprio non vident.

ORATIO XI. Pro Deiotaro Rege Gallograecia.

benesicia Rex est, Deosque timet, ac probatis est moribus, cuius fa. mulus fidem non meretur, facta nil tale praeferunt. Ergo Caesari insidiatus non est.

Exordio suum timorem declarat, quod in Regis discrimine, quod contra perditos accusatores, quod apud eum Iudicem, cuius capiti insidiari feratur, quodque remotus a populo huic Regi addicto causam agat, Caesaris demum aequitate confidit, ad n. 8.

Confirmatione I. exponit quomodo Caesar Deiotaro principio offensus fuerit, iccirco quod partes Pompeii secutus sit; hanc tamen offensionem deinde positam, et iure quod auctoritate viri illius ductus sit, quam plures fuere secuti, denique tamen post Pharsalicam pugnam deseruerit, seque etiam Caesari in bello Alexandrino iunxerit, ad num. 15.

II. Docet tantum facinus in Regem hospitalem et amicum cadere non potuisse, ut tantum virum toti orbi admirandum in conspectu Deorum penatium occideret, cuius probitas moresque longe aliud testentur, ad n. 17.

III. Ex facti adiunctis negat probabile videri, quam enim stulte perarmatos in balneo occideret, qui per venenum facile id domi posset? quam stolide servum conscium sceleris, cuius fratres haberet Rex in vinculis, Romam ad Caesarem liberum dimisisset? ad n. 22.

IV. Exercitum non comparasse adversus Caesarem docet, cum tantum pro finibus tuendis militem aleret, Caesari deinde nulla se perfi dia in Africano bello iunxit, pecuniam multam de dit, neque gavisus ipsius clade est, aut turpi saltu iam senex laetitiam prodidit, qui adolescens quoque tam moderatus vixit, ut nepotem Castorem (quo auctore reus est) imitatorem habere potius, quam accusatorem mereatur, ad n. 30.

V. Perstringit Castorem, quod avum Regem, per quem familia ipsius emersit e tenebris, per corruptum servum, exemplo Romanis non tolerato, in discrimen adducat, et convitia e trivio collecta, fingat in Caesarem a regiis vibrata, ad num. 35.

VI. Docet Regem Deiotarum a Caesare non magis quam Antiochum magnum a Scipione alienum videri, licet uterque parte aliqua regni multatus sit; quod cetera

beneficio illi Caesaris confirmata sint, a populo Rom. saepe ornatus fuerit, vita ipsius cum virtute semper traducta, aliud testetur, usque ad num. 39.

Peroratione denique veterem Deiotari Regis erga se benevolentiam memorat, Caesarisque illi clementiam promptam fore ominatur, quae cum privatis etiam hominibus ultro delata sit, Regibus (quorum nomen Romanis sanctum sit) non erit deneganda.

CENSURA.

Prior orationis pars usque ad n. 17. nonnibil eminet, reliqua vulgari fere eloquentia absolvitur.

IMITATIO.

Serviet imitanti in simili criminum purgatione, ut si quis Davidem coram Saule de insidus et affectatione regni, Iosephum coram Dommo de libidine accusaium, tueatur.

Orationes Philippicae Ciceronis in M. Aetonium.

Oratio 1. in Senatu habita est an. Cic. 63. Urb. C. 709. M. Antonio et P. Corn Dolabella Coss.

Ad primum negat Cicero. Ratio eius est, quia mortuis supplicationes non decernuntur.

alterum admittit, modo Antonius sua pro Caesaris actis non supponat. Ratio eius est, quia huius ad pacem videntur facere, Antonii vero iniqua sunt.

Exordio abitus sui ex urbe, reditusque ad eandem causas exponit. Et illas Quidem esse asserit, quod Antonium principio aequum et alienum a tyrannide, sensim hanc cerneret affectare consulibus pressis, populo dominante: has, quod intelligeret Antonium, remissis Provinciis Galliae, ad senatus auctoritatem rediturum, ad n. 11.

exitinere languido vim intentatam, qua ad senatum cogeretur, ut de supplicationibus Caesaris sententiam diceret. Nunc se adesse, libereque adversus omnium, praeterquam unius Pisonis; sententiam, pronuntiare: has admitti non debere, cum insolens sit pro mortuo, et itamortuo, supplicationes decernere, ad n. 16.

Parte altera I. optat Antonium praesentem, negatque ipsius acta, et quaecumque Caesaris chirographa, sed leges in aes in cisas, de provinciis, iudiciisque, quae negliguntur, non illa male promulgata, quae de vi et maiestate damnatis provocationem concedit ad populum, qua acta etiam Caesaris rescinduntur, ad n. 25. Magis vero etiam indignum esse, quod probari velint leges Caesaris, nondum cognitas, sed promulgandas, quamquam tam iniquis rebus Dolabellam favere non sentiat, Antonii iram non speret, cum pro reip. salute loquatur, ad n. 29.

II. Dolabellam, et Antonium, licet absentem, ad eiusmodi facta, quae reipubl. bonum, et veram illorum gloriam spectent, hortatur. Monet hunc, ut qua coepit via insistat, avi sui exemplum imitetur, C. Caesaris exitum consideret, populi affectum plaususque expendat, ad n. 38.

Peroratione brevi dicit, se hunc fructum reversionis suae coepisse, quod quicumque casus sequantur, liberum conscientiae suae testimonum dederit.

Oratio II. Philip.

Haec non in senatu, ut quidam putant habita, sed scripto tantum relicta, adversus declamationem Antonii est, cui primo respondet, deinde par pari rependit, omnibus eloquentiae viribus in Antonium depromptis.

Exordio brevi ostendit ad odium Antonio conciliandum, omnes per 20. annos reip. hostes, ut Catilinam et Clodium sibi bellum indicere, quibus nunc peior accedat Antonius. Cuius maledictis se responsurum asserit.

Confirmationis parte prima refutat. Antonii criminationes. Ut 1 quod contra socrum Antonii in iudicio steterit, ait, se iniuriae refellendae gratia fecisse, 2. quod discipulus Ciceronis fuerit, 3. quod auguratum beneficio Antonii acceperit, quorum illum quidem Antonio ait

optandum; hoc se negat agnoscere. 4. quod post Pharsalicam pugnam cum occidere posset, Ciceroni pepercerit; hoc, ait, beneficium se tamquam a Latrone accipere 5. quod Antonii facta reprehenderit, oratione, literisque ad amicos, hoc ait, se officio fecisse, ad num. 11. Deinde 6. quod male consulatum gesserit, negat, cum ex sententia Senatus, et approbatione optimorum gesserit. 7. quod Lentulum Antonii Vitricum sepeliri passus non sit, hoc, ait, parum in laudem Antonii cedere, quod apud talem educatus sit, 8. quod Carmen illud, cedant arma togae, iactarit, hoc ait, eventu probatum, et Antonium rudem non intelligere. 9. quod Clodium suo consilio interfecit, negat; laetatum esse non abnuit, ad n. 23. Denique negat se aut belli civilis innocentem, aut Caesaris interfecti causam, quam obiectionem ingeniose pro se urget et contra Antonium; ut si laudabile sit reipubl. tyrannum sublatum esse, eius laudis non recuset esse particeps, si reprehendendum, magis Antonium participem videri, ad quem honor et opes Caesaris translatae sint, ad n. 37. Postremo non diffitetur se Pompeio adhaesisse, idque reipubl. causa factum asserit, negat eum sermonis libertate alienatum, negat, aut iocos, aut maerorem fuisse immoderatum; negat etiam nullas ad se ab amicis hereditates, ob alienationem, devenisse, optatque pauciores sibi delatas esse, ita enim amicorum plures viverent. Malis artibus se cum Antonio, qui nec patris quidem hereditatem obtinuit, alienas hereditates non adiisle, facile concedit. Irridet vero quod hanc in se orationem a Rhetore Leontino compositam duobus mil. iugerum campi emerit. ad n. 44.

Pars secunda confirmat. a puero usque ad consulatum gravissima oratione Antonii flagitia perstringit. 1. puerilis et infamis vitaelicentiam, in Curionis prodigi adolescentis consortio. 2. Clodio in tribunatu sociatum asserit, a Caesare tamen sibi literis e Gallia commendatum, quaesturam adiisse, Clodio pene in gratiam Cicer. interfecto. 3. et tribunatu potitum dicit, in quo se opposuit senatui in gratiam Caesaris, et reipubl. est hostis declaratus, ad Caesarem denique confugiens, belli civilis adversus Pompeium aliosque Rom. suscepti auctor fuit. Condemnatos reipubl. restituit, neglecto patruo, Italiam, Leonum

et Mimae socius, exclusa matre, peragrando vexavit, ad num. 62. Deinde 4. Magister equitum Caesare absente factus, rapinis libere, ad omnem luxuriam et ebrietatem, usus est, bonorum Pompeii dilapidator, omnibus detestandus helluo, quod factum mira eloquentia exaggerat, dicitque Caesare et Dolabella reliquias Pompeianorum in Hispania debellantibus, hunc domi rebus suis et luxuriae intentum haesisse, et simulata profectione, quasi impeditum, sub stitisse, occurrisse deinde venienti et ad consulatum, excluso Dolabella, emersisse, ad num. 85. Postremo in consulatu Lupercus Caesari turpissima adulatione in rostris diadema obtulit, quod is tamen recusavit, a Caesaris nece, primum dum timeret omnibus aequus, sublato timore, reipubl. immunitates vendidit, bona diripuit, atque, in Gynaeceo conscriptis syngraphis, alienat, Cretam Provinciae onere liberat, Dolabellam obsistentem scelerate etiam infamat, acta Caesaris pro arbitrio confingit, Varronis fundum publicat, omnia in libidinem, ebrietatem, scorta profundit, denique ad haec flagitia crudelitas Syllana gravior accedit, ut nec inter suos quidem nisi armatus possit vivere, ad num. 113.

Peroratione, Antonium metu terret, ad pacem, primaque post caedem Caesaris consilia adhortatur, ostendit, quanto Caesar illo ad imperium dignior, qui tamen ambitione sua perierit, suadet in gratiam cum rep. redeat, se morti paratum offert, modo moriens rempubl. liberam relinquat.

CENSURA.

Prima oratio, ut subita, sic re nulla singulari eminet, altera ut meditatus scripto concepta, ita plus laudis praesertim in medio obtinet, ubi facta Antonii eloquentia summa perstrinxit, atque inter Philippicas, minori cura quam copiaprofusas, praecipue eminet.

IMITATIO.

Imitaberis primam orationem si, e. g. de Herodemortuo quaeras, sitne illi a tota patria ut Regiparentandum? et, an crudelis ipsius voluntas de proceribus interficiendis explenda sit?

alteram, si vel Horodis, vel Antiochi, vel Iuliani apostatae criminationes adversus Iudaeos, aut Christianos refutes, simulque improbam illorum vitam Ciceronianis illis coloribus adumbres.

ORATIO III. Philip. eodem tempore ad Senatum habita. Prothesis.

Antonium ut hostem reipubl. Octavii et Bruti armis, Senatus auctoritate confirmatis, reprimendum esse.

Argumentum. Quia Octavius Caesar fortis adolescens, Martia et Quarta legione Caesaris fretus, egregie rempl. contra Antonium tuetur, ut et Brutus Galliam.

Exordium ostendit oportuisse iam dudum Senatum cogi, ad consulendum reipubl. et vim beilumque Antonii propulsandum, ad n. 3.

Propositione et confirmatione, Laudat primo raram Octavii adolescentis virtutem, qui subito comparato exercitu, fortissimaque legione Martia et Quarta sibi adiuncta, Antonii furorem a republ. prohibuerit, eamque auctoritate Senatus muniendam suadet, ad num. 18. Deinde non minus D. Brutum, quod Antonium reprimat, quam L. Brutum quod Tarquinium superbum Regem non tulerit, laudandum, retinendumque in Gallica Provincia docet, quod hanc pop. Rom. contra Antonium, servet, ad num. 18. Postremo edicta Antonii, quibus Octavium perstrinxit (de quo tamquam hoste nihil ad senatum referre ausus sit) tamquam male natum, et Q. Ciceronis fratris sui filium, tamquam patris patriaeque hostem, denique et alia plura inconsulte effutiit, varie exagitat, atque ad Octavium laudandum rediit, usque ad n. 29.

Peroratione longiore omnes ad libertatem reipubl. secum defendendam adversus improba Antonii et L. Fratris ipsius arma; tum ad urbem Octavio Caesari, Galliam Bruto commendandam extimulat.

ORATIO IV. Quae eiusdem argumenti est, Populum ad eandem libertatem defendendam excitat.

Exordio benevolentiam captat, et cum grata populi acclamatione signisicat Antonium a Senatu hostem esse reipubl existimatum ad num. 3.

Confirmatione laudat Octavium, et D. Brutum, reprehendit vero Antonium. ad n. 11.

Peroratione amissam libertatem populo Rom. fortiter esse recuperandam, tum a maiorum exemplis, tum facilitate vincendi suadet.

CENSURA. Mediocri haec utraque stylo nitet, non excellit

Imitationi tamen serviet, si vel Ecclesiae adversus illius hostes parrocinemur; vel Davidi adversus Saulem, e. g. patrocinemur.

ORATIO V. Philippica.

Quaestio. An legati ad Antonium mittendi sint, an potius acta Antonii in Consulatu rescindenda, et proemiareip. defensoribus decernenda sint?

Cicero primum negat, quia turpe et inutile: affirmat cetera, quia acta ipsius iniqua praemia aequa sunt.

Exordio brevi gaudium suum ob novos Consules, et consensum Senatus testatur, ad n. 3.

Propositione et Confirmatione, ostendit primo Cicero legatos ad Antonium mittendos non esse, nisi prius arma ponat et deprecetur; cum illos turpe sit deserere, qui pro republ. contra Antonium arma ceperint, ad num. 7.

Deinde acta Antonii consulatu, rescindenda asserit, ut quae contra auspicia, mores Maiorum, magno reipubl incommodo, ex Iulii Caesaris fictis commentariis producta sint, ut immensam acervaret pecuniam, ad num. 12. Leges Iudicesque ab eo improbos constitutos affirmat, vi per armatos obsessam civitatem, opes possessionesque omnium violatas, ad num. 22. Denique, cum milite adversus rempubl. Octavium Caesarem, et Brutum collecto, omnes oppugnet, negat legatos ad tam manifestum hostem mittendos, qui si arma poneret, tamen impune recipiendus non esset. Bellum igitur omni censet diligentia parandum, Consulibusque permittendum, ut provideant, ne quid respubl capiat detrimenti, ad num. 35. Postremo D. Bruto obconservatam in fide Galliam, M. Lepido vero ob egregie defensam adversus tyrannidem rempubl. tum denique Octavio Caesari ob repressum Antonium et habendas gratias, et illi quidem statuam equestrem, huic exercitum cum imperio, licet adolescenti, decernendum censet, ad num. 54.

ORATIO VI. De eadem re Cicero ad populum refert.

Exordio refert, in Senatu quidem, plures secum principio sensisse, bellum potius parandum, quam legatos ad Antonium mittendos, sed hanc denique praevaluisse sententiam, ad num. 3.

Deinde ostendit ex sceleratis Antonii consiliis fore ut legatos non audiat, etiamsi haec Ciceronem praevidisse et iactasse palam noverit, sero denique adhuc bellum eligendum esse, et futurum populi hostem, qui se statua iactitet, ad num. 15.

Denique concludit, suamque adversus Antonium operam pollicetur, populi vero consensum praedicat.

CENSURA.

Hae stylo aliquantum ad sublimius dicendi genus assurgunt, nulla tamen vel inventionis, vel figurarum claritate fulgent.

Quare cum et reliquae Philippicae argumento faciles sint, et de eodem Antonio, anno supra dicto, sint habitae, nec singulari dicendi ornatu fulgeant, strictim illas tantum ad imitationem lubet proponere.

Imitaberis, si, e. g. deliberet Carolus V. Rom. Imp. aut Philippus II. Hisp. Rex, armane in confoederatos Germaniae, aut Belgarum Principes summenda sint, an potius legatione ad pacem provocandi?

Septima Philip. Cicero pacem cum Antonio, fautoribus illius confutatis, dissuadet?

Imitaberis hanc in discussione illius sententiae; an cum illis, qui a Catholica digressi Ecclesia, adversus illam omnia moliuntur hostilia, pax honesta, minime periculosa, ac diuturna sperari possit?

Octava, qua Cicero seditionem hanc, belli non tumultus nomine, contra quosdam, vult appellari, et Galenum pacis auctorem, aliosque pro conciliatione Antonii perstantes acriter refutat.

Imitanti serviet, qui pro, vel contra bellum cum haereticis sustinendum, in Gallia praesertim, disserit, ubi oppositis haec causa sententiis iam diu agitata est.

Nona [orig: Nonâ] Cicero Sulpicio in legatione apud Antonium mortuo, tum ob insignes illus virtutes, et iuris scientiam, tum quod pro republ mortem oppetierit, statuam erigendam decernit.

Imitaberis in Tillio, e. g. huius saeculi heroe, qui, post militiam unitorum Principum praeclare administratam, contra Suecum denique pro religione et patria occubuit, in quo, iurisprudentiae loco, scientiam rei militaris laudabis. Contra, Gustavo Suecorum Regi, poteris, ex imitatione per oppositum, negare statuam deberi, quod alieni imperii invasor, religionisque oppressor fuerit, quamvis multis Rege dignis virtutibus praeditus.

Decima [orig: Decimâ], qua [orig: quâ] Fusio Galeno adversante, M. Bruti potentiam reipubl. utilem esse, contra Antonium contendit, neque veteranum iure militem hac offensum iri.

Serviet, si, e. g. ostendas, adversus quosdam dissentientes, convenire ut Romanus Imperator instructum in imperio militem habeat, ut externis hostibus resistat, ac reipubl. consulat, neque liberas urbes Principesque hac re iure offendi posse, quod communis libertas hoc pacto defendatur.

Undecima [orig: Undecimâ] Dolabellae Asiam, cum Trebonii caede, hostiliter pro Antonio, invadenti M. Brutum et Cassium Caesaris percussores opponendos, hac Provincia decreta, tradit. Ubi illustri expositione Trebonianae caedis indignitas exaggeratur.

Imitaberis, e. g. si, damnata Regis Antiochi crudelitate, in Eleazarum alio sque 2. Mach. c. 6. et 7 exercita, adversus illius Duces, Iudam Macchabaeum deligendum, mittendumque esse contendas.

Duodecima Cic. legatos ad Antonium Mutinam obsidentem mittendos negat, se vero inprimis ob pericula retinendum. Decimaterria pacem cum tam nefario homine, ipsius literis productis confutatisque dissua det.

Imitaberis, si, e. g. in materia antea proposita ostendas Iudaeis cum Antiocho pacem esse non posse. Pars vero posterior orationis ultimae exemplum confutandi breviter aliorum scripta, libello, ut solet, apologetico, tibi proponet.

Decima quarta, qua Cicero, victo Antonio, supplic ationem victoribus 50. dierum decernit, victosque solatur, insignem locum habet, de victoribus ornandis ante perorationem.

Serviet pro Iuda etiam Macchabaeo, aut Martyribus adversus tyrannum invictis. Poterit et illa tractari Pauli sententia, nemo coronatur, nisi qui legitime certaverit. Si primo tradis, nobis in hac vita arma deponenda non esse: deinde hostem salutis nostrae mundum et carnem esse, quibus semper resistendum sit; denique gratias Superis, pro victoria, semper referendas esse, certamque victoribus coronam exspectandam.

Haec ad orationes Ciceronis cum intelligendas, tum imitandas sufficere studioso adolescenti poterunt, si illam quae de vita est Tullii historiam adiecerit. Cetera, quae sua obscuritate moram legenti inicere poterunt, et magnum ad eloquentiam momentum non adferent, et Magistrorum, cum opus est, studio lucem accipient. Nunc ad ipsas Rhetorum exercitationes accedamus.

HISTORIA Vitae et Scriptorum CICERONIS. CAPUT I. Adolescentia transacta, einsque studiae.

CAPUT II. Virilis aetas inchoata eiusque studia.

CAPUT III. Media aetas, eiusque studia.

CAPUT IV. Gravis aetas, eiusque studia.

CAPUT V. Senilis aetas, eiusque studia ac finis.

APPENDIX.

CAPUT VI. Instructio pro schola Humanitatis Magistris discipulisque perutilis de exercitiorum ad eloquentiam varietate et progymnasmatis recte inftituendis.

I. Progymnasmata rudiorum.

II. Progymnasmata proficientium.

CAPUT VII. Quaenam observandasint, ut cultum expolitumque dicendigenus, in usu harum exercitationum, quivis facile assequatur.

I. Studiosa investigatione primo stylus formandus est.

II. Nil supra vires principio tentandum.

III. Materies, priusquam scribas, apte distribuenda.

IV. Quemadmodum indulgendum plus minusve scriptionisit.

V. Quid in Doctorum imitatione potissimum hoc tempore spectandum sit.

CAPUT VIII. Progymnasmatum natura, ratio, et varietas ex Aphthonio proposita, eiusdemque auctoris censura et usus.

PROGYMNASMA I. Fabula. Aphthonius. o( Mu=qos poihtw=n, etc.

COMMENTATIO AUTORIS.

PROGYMNASMA II. Narratio. Aphthonius.

COMMENTATIO.

PROGYMNASMA III. Chria. Aphthonius.

PROGYMNASMA IV. Gnome vel Sententia. Aphthonins.

COMMENTATIO.

PROGYMNASMA V. Confutatio, Aphthonius.

PROGYMNASMA VI. Confirmatio. Aphthonius.

COMMENTATIO.

PROGYMNASMA VII. Locus communis. Aphthonius.

COMMENTATIO.

PROGYMNASMA VIII. Laudatio. Aphthonius.

PROGYMNASMA IX. Vituperatio. Aphthonius.

COMMENTATIO.

PROGYMNASMA X. Comparatio. Aphthonius.

COMMENTATIO.

PROGYMNASMA XI. Ethopoeia. Aphthonius.

COMMENTATIO.

PROGYMNASMA XII. Descriptio. Aphthonius.

COMMENTATIO.

PROGYMNASMA XIII. Thesis. Aphihonius.

COMMENTATIO.

PROGYMNASMA XIV. Legislatio. Aphthonius.

COMMENTATIO.

OBSERVATIO ET CENSURA AUTORIS.

CAPUT IX [correction of the transcriber; in the print X]. De exercitationibus primi generis, quae in fabularum aut historiarum expositione consistunt.

§. 1. De fabularum tractatione.

§. 2. Brevis fabulae Homericae de Bratrachomymachia propositio.

§. 3. De ratione huius fabulae prolixius exponendae.

Longior eiusdem fabulae Oratorum expositio. A laude brevi auctoris vel sapientis inventi exordieris, cum epimythio, seu fabulae brevi expositione.

Descriptio per adiuncta.

Epimythii, Seu expositionis in fabula latior diductio.

APPENDIX.

CAPUT X. Fabulae aliquot compendio exhibitae.

I. Menenius Agrippa plebem Romanam, orta se ditione ob potentiam et opes nobilitatis, ab urbe digressam, hac fabula revocavit. Liv. Dec. 1. lib. 2.

II. Apologus in otiosos ludiones.

III. Apologus Cyri Regis, quo pacem Fonibus, quam oblatam repudiaverant, serius postulatam negabat. Herod. lib. 1.

IV. Apologus, quo ostenditur, facilius esse consilium dare, quam exequi.

V. Aesopus Apologorum ingeniosus artifex Samiis persuasit Praefectos veteres populi non facile mutandos esse.

VI. Apologus, quo suadetur non cuiusvis familiaritatem et oblatam opem admittendam esse.

VII. Apologus, quo Hymerensibus Stesic horus ostendit, inconsulte ab illis Phalaris potentioris Principis protectionem admissam esse.

VIII. Apologus, quo Demosthenes Atheniensibus suasit, ne Oratores suos Regi Philippo obsides traderent, quo facto ipse pacem offerebat.

FABULA POETICA.

IX. Arion Delphino vectus, Deum innocentium defensionem suscipereo stendit.

CAPUT XI. De idonea fingendi ratione ad formandas in scholis exercitationes et declamationes Humanistis ac Rbetoribus utiles.

I.

II.

III.

IV.

V.

VI.

VII.

VIII.

IX.

X.

OBSERVATIO.

CAPUT XII.

Fabula descripta et applicata. Sapientem bominem iolere amicos adulatoribus praeferre, Tyrius diss. 4.

IMITATIO.

§. 1. Fabula Aesopi moribus humanis applicata. Quosdam voluptatem aversari, sed re ipsa sectari, que tamen in licitis non sit reprebenhenda, Tyr. dissert. 33.

CAPUT XIII. De Narratione Historica.

§ 1. historica narratio compendio tradita. De staleni Romani Iudicis auro corrupti vafraim probitate.

CICERO.