CAMENA Early Modern Latin Texts

PALAESTRA ORATORIA Praeceptis et exemplis Veterum lectissimis instructa. Et nova methodo IN PROGYMNASMATA ELOQUENTIAE atque EXERCITATIONES RHETORUM proprias, ad lectionem simul et imitationem distributa, Cum RESOLUTIONE, ET ARTIFICIO Tullianarum Orationum adiuncto. AUTORE R. P. IACOBO MASENIO e SOCIETATE IESU. [gap: illustration] COLONIAE AGRIPPINAE Apud HERMANNUM DEMEN subsigno Monocerotis, M. DC. LXXVIII.

ADMODUM REVERENDIS, PRAENOBILIBUS, CLARISSIMIS, CONSULTISSIMIS, DOCTISsimis Dominis celeberrimorum Gymnasiorum Montaniac Laurentiani apud Ubios. REGENTIBUS ECCLESIAE METROPOLIT Anae Canonicis Capitularibus Praesbyteris DD. IOHANNI FRANCKEN SIERSTORFFIO, I. V. DOCTORI, ET WILHELMO LOVIO LIMBURGENSI, SS. THEOL LICENTIATO, Dominis suis omni observantia venerandis,

REginam animorum vobis sisto Eloquentiam Regentes vigilantissimi, non illam quidem in coronis ac purpura, qualis

in maximorum semper Regum aulis dominata est Constantinis, Theodosiis, Carolis amica; sed gymnastico adhuc perfusam pulvere, et athletarum sudoribus madentem. In palaestra, non in palatio exhibetur. In certamine etiamnum versatur, ad quietem, coronatosque labores nondum perventum est. Unde si habitus rudior, si cultus neglectior, si albis nondum quadrigis provehatur, trabeaque triumphali spendeat, nolite aspernari. His Palaestrae rudimentis, his eloquendi praeludiis, nil abiectum molitur, aspirat ad grandia, sensim animorum prensat imperium. Vestrum nuncfavorem ambit, a vestro sibi patrocinio non leve praesidium ad multorum occupandam gratiam fore auguratur. Novit quanti sitis Eruditorum Mecoenates, quam aequi bonarum fautores artium, aestimatores disciplinarum Nihil vos alienum ab illo moliri loco, quo egregia eruditionis famaprovexit, non ignorat. Hanc vos iamdudum trivistis eloquentiae palaestram, hac sudastis arena, ex hac nobiles vestricertaminis palmas retulistis. Quod illa nunc quisque Vestrum praesideat scientiarum arce, quod tam illustris iuventus Vestris sub signis colligatur, quod formet indolem nutu Vestro, quod disciplinas, artesque ingenuas Vestro sub imperio hauriat, hoc singulari, non minus eruditioni, quam spectatae virtuti tribuendum est: Debet hoc sierstorffiis Laurentiana Gymnas, (quaeillorum est virtus, atque industria) quod nobilissima iuventute, quod scientia, quod disciplina, quod moribus floreat, quantum vero in Lovio praesidii, ornamentique vetustissima Montanorum palaestra collocet, hoc illa declarant suffragia

delectusque, quibus ex egregio doctorum hominum flore hic unus supremo Gymnasiarchae muneri admotus est, raro cum sapientiae, tum virtutis argumento.

Felices enimvero Proceres, quibus res praestantissima, Christianae iuventutis institutio supremo moderationis iure commissa est. Vobis religio sua credidit pignora, respublica suos magistratus, qua fide, qua disciplina, quibus moribus, scientiisque, qua probitate, sub Vestra cura imbuentur, tales olim et Ecclesiae, et politiae servient. Talem vos geritis principatum, quo non urbi, aut dioecesi uni imperatis, sed integris regionibus, multisque Populis rectores praesidetis. Nam e vestris Lycaeis Palaestrique quaquaversum emittuntur, qui vel sacris initiati populorum mores Paroeci forment, vel ad reipubl. gubernacula transeant, iuris, aequitatisque administri. His modo vos instrumenta, his artem ad secutura munera traditis. Vestra illi adolescunt in dustria. Vestro beneficio praesident.

Permittite, vigilantissimi Proceres, ut in partem tam gloriosi laboris per Vos sustinendi veniam, licet gloriam non decerpam. Vestra haec maneat, solius mihi laboris partem hoc in opere vendicabo. Ur Romano sermone loquatur, ut priscae eruditionis gnara sit, ut liberalium artium, atque imprimis eloquentiae vim, virtutemque assequatur, hoc Vobis curae est, huc animum vigiliasque intenditis. Neque enim illud Meandri ignotum est,

O gramma/twn a)/paros ou)/ ble/pei ble/pwn.
Sine literis quisquis videt, nihil videt.

Bonum igitur factum hoc agere ut plurium illustretur ratio, excolatur lingua simul animusque instruatur iuventus, quae alios instruat, bonis artibusque dirigatur, mox alios rectura. Iuvat hac in re meum studium Vestris vigiliis submittere, et tam spectati laboris, non tam socium quam ministrum accedere.

Nec una mehuc causa impulit. Laudata in summis viris cum eruditio, tum humanitas invitavit, quos illo eloquentiae studio, quod magna olim industria pertractassent, et nunc supremi Gymnasiorum Moderatores regerent, iure arbitror delectari.

Sed et suis haec palaestra exercitiis Coloniae potissimum instructa erat, ubi quondam hanc Magister facultatem annis pluribus in Gymnade Tricoronata Societatis nostrae tradideram, ut dimoveri loco, atque extra Agrippinatum fines suos Mecoenates quaerere, minus aequum videretur, quando tot, tamque illustres una Colonia patronos suppeditaret.

Magis vero illa me etiam exitavit, quae debet esse; et vero etiam est studiorum inter tria haec laudatissima Gymnasia communio, mutuaque in communione benevolentia, quam amor vicissim alat, aemulatio non distrahat. Gaudeant profecto mutuo, laetentur successu, felicitati non invideant, necessitati etiam succurrant. Sorores sint, ac ternae istae non Charites fabulosis nexibus illigatae Musarum nutrices, Suadae patentes artium, scientiarumque arces, non ad oppugnationem hostilem, sed Urbis, Orbisque praesidium

excitatae. Iam anni ab Urbano VI. Pontifice fluunt ducentiseptuaginta no em, ex quo haec Agrippinatum Universitas, iisdem quibus celebris illa Parisiorum legibus privilegiisque cepit surgere. Montani subinde prima Gymnasii memoria efflorescere, deinde et illius, quod a Laurentio nomen laureatum gerit, postremo et huius nostri a coronis tribus celebrati fama inaudiri. Fas igitur, ut natu iunior soror, maiores veneratur, atque hoc qualicumque studiorum officio suum illi amorem benevolentiamque testetur, dicatque Soror nostra es, crescas in mille milia (a) crescas in literis, proficias in disciplina, floreas in eloquentia, vigeas in scientiis, illustreris in virtutibus.

Hoc ne inanibus tantum votis praestem, in tractatum de eloquentia nostro concinnatum studio vestro dedicatum. Qui, qua via, et quo laboris compendio ad Tullianam facundiam aspirantibus prodesse possit, Vos ab ipsa experientia, quam meis malim verbis accipere. Et leges huius facultatis aliquanto planiores dedi, quam viderim hactenus, et Aphthonium pluribus impeditum obscurumque locis, quibusdam etiam minus utilem, tum denique Ciceronem ipsum alio per Rhetorum exercitia digestum ordine, lectissimisque tantum fontibus derivatum, ad facilem iuventutis usum, imitationemque scribentium aptavi; quod praesidium ad eloquentiam mul lam reperirem efficacius. Hic labor meus, studiumque a me ad promovenda multorum studia profectum, si ad sinum vestrum favoremque admittatur, si gratum, acceptumque

fuerit, si speratam denique utilitatem ad rem literariam attulerit, si ad Ecclesiae, ac Reipubl. emolumentum convertatur, otii in hac contentione sumpti, officiique liberalibus hisce disciplinis impensi numquam pigebit. Favete, atque aequi bonique consulite, diu bonis artibus, atque Ecclesiae superstites.

Ita sperat ac precatur Adm. RR. DD. humillimus in Christo Servus IACOBUS MASENIUS

FACULTAS ET APPROBATIO R. P. Provincialis SOC. IESU.

EGo infrascriptus Societatis IESU per Provinciam Rheni inferioris praepositus Provincialis, potestate mihi facta ab Adm. R. P. nostro GOSWINO NICKEL Societatis nostrae praeposito Generali, permitto, ut Palaestra Oratoria a P. IACOBO MASENIO Societatis IESU conscripta, atquea designatis censoribus approbata, publicae utilitati proponatur, typisque per IOANNEM BUSAEUM mandetur. In cuius rei fidem literas hasce mea. manu subscriptas, consuetoque officiisigillo munitas dedi. coloniae Anno 1654. 7. Iulii.

AD LECTOREM. De causa, usuque instituti Operis.

PAucis te convenio, amice Lector, ut instituti mei rationem intelligas, spectatamque a me hoc in opete utilitatem plenius haurias. Causam enim hanc scribendi potissimum habui, ut tibi etiam post fata prod ssem, et quod docendi munus vivus in scholis. Maiorum imperio, suscepi; hoc mortuus non omnino deponerem, aliquanto etiam absolutius hanc disciplinam in libris relicturus, quam voce, ad hanc meditationem nondum exacta, tradiderim.

Quaedam in praeceptionibus Rhetorum hactenus per varios exaratis, difficilia comperi, quae non di scipulorum modo; sed et Magistrorum fatigarent ingenia Ratio inventionis, vel tam parum ordinata prodiit, ut post longam institutionem exiguus fere in discipulis ad inveniendum, profectus, saepe etiam in praeceptoribus non magnus appareat. Cum tamen omnis disserendi facultas hac praecipue nitatur, neque disponendi, perque Rhetorum figuras exornandi ratio, quicquam in copiosa inventione difficultatis adferat, quod facili instructione, brevique studiorum impendio discuti nequeat, modo inventionum fontes minime exsiccentur. Quocirca ne ad hunc scopulum allisa studiosorum industria haereret,

operam ante omnia dedi, ut inventionis ordinem in paucos distributum fontes, naturae lege cohaerentes, et uno alteroque versu in memoriae praesidium signatos, cogerem, ea claritate, ut quivis nisi ad stivam aut remum natus, possit capere.

Pressi tamen hac in novitate, quantum licuit, antiquorum vestigia, ideoque Veteres ex Cicerone et Quintiliano locus pramisit; ut ad hos oculos mentemque identidem mecum alii converterent, suamque Priscis venerationem deferrent, a quibus, cum nonnumquam descendendum hac in via esset, in paucissimis tamen dissentire volui.

Alterum quod in his Rhetorum institutionibus difficile mihi semper visum est, fuit exemplorum minus ad captum rudiorum opportuna introductio. Desiderabatur unius materiae per singulos inventionis fontes diductio, ut qua quisque locus differret ab altero ratione, eiusdem inflexione atque excussione rei constaret potissimum. In diversis enim rebus, ut sublata connexio est, itamagnum ad penettandum rudioribus praesidium adimitur. Ubi toties mutantur ad eandem urbem viae, facilis aberratio est, quam cavet, quisquis una regiaque via ignorantes duxerit. Uno igitur exemplo hanc ad eloquentiam sternereconatus sum, rudi illo quidem, fortasse tamen primo, dum alius me felicior, magis planam straverit inveniendi semitam.

Tertium erat, quod exemplorum (quibus haec facultas praecipue et continetur, et capitur) usum, vel mutilum, vel pene sine usu in scholis esse animadverterem. Mutilum quidem cum avulsa ab ipso orationis corpore exempla, velut mortua,

extra debitum iacerent locum. vim roburque suum nequaquam, sine vita ac sanguine ex membris vicinis communicato, ostenderent. Quare illa non aliter, nisi in iusta orationis parte, suo censui splendore exhibenda. Quid enim oculus extra fiontem; quid genae extra faciem? iunctae dant capiuntque gratiam, distractae vilescunt, Rursum usus exemplorum ad formam imitationis traducendus, vel exiguus hactenus fuit ex praeceptis, vel parum utilis. Quis enim apto scribendi argumento breve aliquod rei mutilae exemplum complectatur? aut si fecerit, quod egregium ab hoc studio speret emolumentum? puerilis ille pictor est, qui brachium, aut pedem corporis exhibet, neque totius unquam hominis aptam dispositionem imaginemque assequetur, nisi iunctis inter se membris hunc imitandi laborem impenderit. Ex quo lector intelliget, non quaevis exempla se totis ad praesens semper institutum transferri, satis mihi fuisse, quod suo in corpore imaginem rei propositae continerent, reliqua si non necessitatis, ornatus tamen, integritatisque gratia relicta esse, ne mutilam, enervatamque auctoris dissertationem exhiberem. Illud tamen mihi licere voluit, ut intermedia quandoque orationum spatia, quae vel minus florida, vel a re nostra magis viderentur aliena, pro arbitratu resecarem, et aptissima. dignissimaque imitatione imprimis seligerem. Hoc ausim lectoribus promittere, lectissimum illos, ex Cicerone, Plinio, Tyrioque dicendi florem in his exemplis reperturos.

Postremo utilissimas Aphthonii exercitationes praeclarius inventas, quam digestas, ideoque

obscuritate quadam contemptas, iacere in scholis animadverti. Nec enim satis idonea distributione, ac distin ctione usus fuerat, quae progymnasmata, quaeque propria essent Rhetorum exercitia, non satis liquebat; cum pene omnium Oratorum exercitamenta uno progymnasmatum nomine contineret. Ipsa etiam tractandi ratione a receptis Oratorum legibus nonnumquam deflectebat. Exemplis recentium fere auctorum minus ornatis atque oratore dignis haec denique progymnasmata tradebantur. Quare et huc meum studium contuli, ut leviores hasce exercitationes ac veluti praelusiones Rhetorum, suo in ordine praemitterem; gravores atque Oratorum proprios, iam robustioribus eloquentiae palaestritis reservarem. Illae Humanitatis, quam vocant, scholae deservirent; hae rhetoricae facultati servarentur. Exempla dedi, non ad Aphthonianas ubique leges inflexa (hoc enim inutile) sed communibus Rhetorum praeceptis ordinata, atque ex scriptis eloquentissimorum hominum deprompta. Quod si quis denique orationum diversarum constructtones, argumenta, dispositionem, artificiumque dicendi universum in exemplis perspectum habere velit, neminem ante Ciceronem habiturus est. Cuius idcirco Orationes ad brevem quandam contractas imaginem, omnium oculis sua inventione, quaestione, argumentis, ordine ac diductione compendio subieci, ut cum ipsum prolixius disserentem Tullium volvere studioso Eloquentiae libuerit, vix in tenebris versari possit, si illam, quae de Ciceronis vita est, historiam adiecerit. Minutiae quarundem vocum, personarumque a

quibus rei totius argumentum non dependet, adolescentibus curandae non sunt, cum proficiendi momentum ex his non pendeat. Quaestio, argumenta, tractandiqueratio observanda est, atque ad sedulam imitationem traducenda. His exerciationibus eloquentia primo sanguinem viresque umere, his adolescere solet ac foveri.

Accipe igitur hunc meum, quo tibi prodesse volui, conatum, et si minus ubique, quae volui, assecutus sum, tuo studio, ingenioque quod mihi defuerit, suffice, et vale.

INTRODUCTIO In PALAESTRAM ORATORIAM, QUA AUTHOR Rationem instituti a se operis, eiusque opportunum usum complectitur.

QUod Deus optimus Maximus, et Christiana Pallas Chatarina, reliquique caelitum felix faustumque esse iubeant, suisque vel auxiliis promoveant, vel favoribus secundent, post praecipuas Romanae eloquentiae partes, a nobis si minus absoluto, certerudi pertractatas opere, illam, in palaestra literaria, animorum tractandorum artem, qua oppugnari, vinci, flectique ad victoris arbitrium queant, aggredimur. Non hic quidem nervos veterum athletarum requirimus, quibus scite fortiterque discum iacere, caestum torquere, saltum librare, luctam stringere, cursumque incitare possint; sed illam ingenii animique instructam vim, cui pro disco verborum copia, pro caestu sententiarum pondus supperat: quae periodis, velut saltu, libretur, oratione rota luctetur, amplificatione figurisque incitata rapiar. Hoc qui fecerit, panceratiasta nobis futurus est, tanto priscis victoribus nobilior, quanto maius estanimis, quam corporibus dominari. Quare cum prisci Eloquentiae robur dignitatemque apto vellent emblemate adumbrare, Herculem nobis, non clava minantem, nec facibus hydrae (quamquam sic possent) capita adurentem, sed aureis catenulis ex ore profluentibus suspensas populorum aures trahentem, formabant; ut in Hercule orationis potentiam, in auro praestantiam, in catenis tenendi vim, in obligatis auribus animorum devinctorum

promptitudinem, demonstrarent: certe, ut ille quondam monstrorum domitor habitus est, qui bonorum hominum saluti, pessimorum exitio clavam circumtulit; ita fortis in- fractaeque Eloquentiae Orator, qui non, ut olim perversum Sophistarum vulgus, in nobilrssimae huius artis labem narum, fuco quodam dicendi, falsa pro veris saepe adornare, vitiaque virtutum induta coloribus venditare audet; sedadversus ignorantiam, erroresque, ac flagitia mortalium vires exerit, verborumque ac sententiarum, nunc ad provocandum disponit illecebras; nunc ad terrendum spargit fulmina, quovis mihi Hercule magis est praedicandus, Quid est (inquir ille Oratorum Romanus Princeps, de Orat. n. 2 31.) aut tam admirabile, quam ex infinita multitudine existere unum, quiid, quod omnibus natura datum est, vel solus, vel cum paucis facere possit? aut tam iucundum cognitu, atque auditu, quam sapientibus sintentiis, gravibusque verbis ornata oratio, et perpolita? aut tam potens, tam que magnificum, quam pupuli motus, iedicum rationes, senatus gravitatem unius oratione converti? Videas nonnumquam, propinquo arque imminente moenibus hoste, trepidos incertosque rerum cives expavescere, neque pro aris focisque pro liberis ac libertate tuenda, animos atque arma capessere. Accurrit non indisertus Orator, qui servitutis turpitudinem, hostium atrocitatem, libidinem, atque avaritiam, oculis subicit; numerum incolarum, resistendi facultatem, spem vincendi, citaeque ac libertatis defendendae, ostendit, timidos erigit, inermes armat, disspatos cogit, hostiles frangit impetus, arrogantiam coercet, opprimit insolentiam, suis victoriam, hostious ignominiam relinquit. Videas et quandoque armatos ad seditionem coire Dominorum subditos, perniciosa agitare consilia, triburorum pertaesos, libertatis avidos, sceleris cupiditate incensos, minarum atque indignationis plenos, qui cum ad eloquentis hominis orarionem aures arrigunt, calorem illum animorum sensim remittunt, rationibus capiuntur, speatque exspectatione meliorum leniuntur, rebellionis turpitudinem agnoscunt, ad pristinam suorum magistratuum observationcm inflectuntur, Ita inermis unus Orator, sine praesidio, sine vi, sine imperio, arma et dat, et eripir; militiam pugnamque suadet, ac sistir; victoriam largitur, et transfert; animorum incendia, nunc extin cta suscitat, nunc suscitata exstinguit,

inter amicos, et hostes pugnat sine telis, vincit sine sanguine, sine clade suorum triumphat. Verum mihi hic propositum non est suis Eloquentiam ornare laudibus, sed praeceptis explicare. malo ante intelligas, quid Oratorem deceat, quam quid possit. ars suis coloribus adumbrata, et partibus exposita, facilius amabitur, cum ignotinulla cupido.

2 Naturam largiri ad eloquentiam idoneam nulli possum, humanarum illud virium non est, sed artificis increati, qui tardam ad intelligendam mentem, fluxam memoriam, iudicium imbecille, vocem horridam, cespitantem linguam, latera imbellia nascendo sortitus est, frustra erudiendo ad eloquentiam perpolietur, Ex omni ligno Mereurius non formatur. Stylo quorundam aptare manus licebit, quos vox roburque laterum destituet Utrique tam dicenti, quam scribenti noster labor sumptus est Natura plerisque tam Noverca non extitit, quin faveret in partibus, alii, cui vocem, prompeamque ad verbalinguam est elargita, detraxit ingenio: alii vim atque acumen mentis impetiit, negavit linguam in verba expeditam: neutri tamendesperandum, ille ad dicendum, hic ad scribendum erudiatur: cui utrumque natuia donavit, vacer utrique. cuiomnia subtraxit, aliosadmiretur, sciatque, non omnes ad omnia natos esse. quem ad castra natura peperit, rostris non est praeficiendus, plures gladium scitius, quam stylum versabunt.

3. Huius porro, quam ego tractandam suscepi, artis praecepta, tot, tamque eruditi scriptorum, non veterum modo, sed et recentiorum sunt prosecuti, ut verendum iure fuetit, neremeritatis arguerer, sihis vel detrahere aliquid, vel adicere scribendo velle videar Praesertim cum multi, hanc docendi provinciam aggressi, plusab illa ignominiae, quam laudis reportarint, quod vel aliorum scripra temere compilarint, vel eloquentiam, sine eloquentia, tradere ausi, seseignorare ostenderint, quod scire ipsius artis professione tenebantur. Hos tamen ego, si quid ad rudioris aetatis captum ductumque, ista in re, facilitatis attulerint, si quid ad maiorem eloquentiae aestimationem momenti, iure duxerim hoc suo conatu excusandos. meque etiam non indignabor illorum in numero censeri, qui hac studiorum contentione, quanti esseteloquentia magis testati sunt, quam assecuti. Inter filoma/qous numerari satis fuerit.

Sednec mea prorsus, enqu e omnino alienat traditurus sum. Illud quod octo propemodum annorum studio, in solius Rhetoricae institutionibus iuventuti exponendis, sum assecutus, non gravabor illius disciplinae cupidis ad posteritatis emolumentum transcribere.

Consilium mihinon est, a tritis hactenus maiorum vestigiis deflectere, siarris propositae naturam spectemus; nihilominus certa tractandi methodo, qua ad facilitatem huius artis, cum plenius, tum citius addiscendae, nonnihil meo hoc labore contulisse mini videor, ab aliis nonnumquam mediscedere, nemo indignabitur, quisquis hoc studium publicae totum utilitati consecratum esse intelliget. Quare optimis antiquissimisque Rhetoricae professoribus, Atiftoreli, Hermogeni, Ciceroni, ac Quintiliano, atque his inprimis Latiae eloquentiae principibus, ubique inhaerere decretum est; at simul multa paucis complecti: postremo suis illos quandoque verbis, ubi pressius elegantiusque artem exponunt, introducere loquentes, ut praeceptis iuxta exemplisque erudiant.

4. Errant, qui magna praeceptorum mole iuventutis ingenium, non tam instruunt, quam obruunt, praxi magis, quam theoria opus est, exercitatione, atque exemplorum optimorum imitatione ad eloquentiam potissimum enitimur, quare in his plurimum operae posui. Ipsa illa quae tradidi praecepta, magna sui parte, sola lectione ira erunt haurienda, ut satis sit eorum sensum mente complexos, posse, illum exigentibus depromere. Qui in Rhetorica inventionis sedes, causarum genera, ac figurarum diversitatem memoria comprchenderit, caetaera tuto negliget, lect one tantum discenda.

Ardua res iuventuti est invenire argumenta, cui, ni fallor, difficultati a me detractum est, novaque inventionis methodo subventum. Res eidem adornandas amplisficandasque rationes plerumque deficiunt, inanique fere verborum iactatione circumfertur: locos itaque argumentorum, ad facilem inventionis usum, in communes ac proprios, digessi. Exemplorum, sive inventionis illa sint, sive elocutionis, vim tardius assequitur: eandem igitur, tam in argumentis inveniendis, quam figurate exornandis materiam adhibui, perque omnes fere rationes inflexi, ex qua promptum sit varietatem dicendi omnem apprehendere, Quibus sensim initiis ad

perfectiorem eloquentiam enitendum, quibus illa exercitiis potissimum obtinenda, nec magistris quidem omnibus video exploratam.

Etenim nescio, qua docentium, vel ignoratione, vel ignavia negligarur illud frequenter, quod in Romana eloquentia est prae cipuum: bonorum videlicet auctorum lectro, imitatioque: qua nihil, sivead studiorum amoenitatem iucundius, sive ad profectum utilius, potest reperiri. Longum illud asperumque per sola ad eloquentiam praecepta, stylumque, absque exemplo ductum, iter est. Illi qui legendo loqui discunt, velis ventisque faventibus, tamquam in plano feruntur oceano: hi qui ex praeceptis metiuntur omnia, velut per ardua praeruptaque montium, fastidioso semper labore, exspectatione non raro frustrata, enituntur. Ninil n. mulestius, quam de una eloquentia tali tantoque praeceptorum urgeri onere, in quo et multitudo adferat confusionen, et cognitio non auferat ab usu difficultatem. Plcrosque igitur adolescentes a minus exercitato ac prudente Moderatore ductos, hic su dare ac torqueri conspicias, tamquam ad stivam alliatos boves, aut ad suas clitellas asinos; qui cum excutere onus nequeant, admotis perpetuo stimulis sunt impellendi. Ubi munus scholasticum scriptionis persolverunt, ac praescriptum regularum pensum animo complexi sunt, tamquam deposito ab Atlante caelo, respirant, libros cum fastidio submovent, et vel inerti solvuntur otio, vel ad lusus saepe illaudatos vertuntur. Leves fabulas, illiberales nugas, alique, cum sermonis lenocinia, tum laxati corporis blandimenta, quis nescit otiosorum adolescentum esse negotia? Vix enim medium quicquam haec aetas tenet, aut honeste laboriosa, aut turpiter desidrosa.

5. Cauti itaque huius aetatis studiorumque moderatoris erit, ita haec literarum mitigare onera, tali varietate, ac voluptate hunc laborem temperare, ut non tantum non fugiat, sed impense eundem quoque consecterur. Expeditior vero nulla ad hanc rem obtinendam futura illi est ratio, quam si varia bonorum auctorum, atque inprimis Ciceronis lectione (sed cum delectu instituenda) animum pascat; quin et recentiorem aliquem historicum, oratoremque una cum Tullio evolvendum, comparandumque adiungat, ut et varietate teneatur, et imitandi copia non deficiat. Quod nullo negotio persuasurus est; si quotidiana seription.s themata ad

Ciceronis, aut alterius boni auctoris, exemplum formata, propo. nat, doceatque, ex his fontibus esse irriganda, ad horum ideam sedula esse imiatione fingenda. legent, volvent, optima quaeque, ad honestum imitationis furtum, designabunr. Primo largius importuniusque deproment, in sucum denique sangumemque aliena convertent, et ut ciborum alimenta digeruntur, sic nativo sensim, velut aliti corporis, imbuent colore. Hinc vitam viresque potissimum ducir eloquentia, quae ex indigesta praeceptorum crambe, aut vitiosis abundat humoribus, aut extenuatis artibus elanguescit. Utrumque iungendum est. Sine praeceptis orator, tamquam effrenis equus, per avia rapitur, sine lectione atque imitatione, ut sterili inclusus prato, marcescit. Facilius tamen reperies, qui sine praeceptis eloquentiam hauriat, quam qui sine lectione. Quare multum ego ab illorum studio, ad hoc transferendum temporis, otiique literarii, existimem, stringendasque tot leges Rherorum, atque in arctum redigendas, qua adolescentum ingema magis obruuntur, quam illustrantur. Non tamen eiusmodi tradendorum praeceptionum magistros veto, qualis aut in suis oratoriis est libris Cicero, aut Quintilianus in suis, qui eloquentiae leges non minus scribendo tradunt, quam tradendo sequuntur, verum illos, qui fracto elumbique stylo, mille praescribunt cloquentiae regulas, vixque aliquas dicendo assequuntur Tum deinde plura, ex laudatis etiam Rhetoribus, lectione sola, atque intellectione magis, quam memoria eomplenda censeo. Soarezii Rhetoricam erudite scriptam, aut Carbonis ex eo tabulas, qui adolescenti ex memoria reddendas imperaverit, minus exils emolumenti capiet, quam qui rerum definitiones praecipuas complecti iusserit, expositaque ad captum cetera, lectque, suis quemque verbis, si auctoris fugiant, reddere. Ita enim, et ingenio discentium plus accedet luminis, et lectioni exercitationique scribentium plus temporis: Varietas molestiam studiorum infringet, exacuetque industriam.

6. Porro cum unus potissimum Tullius qui, qui imitandi gratia studiosis adolescentibus sit assumendus, ut qui optimi Oratoris partes dicendo scribendoque proxime est assecutus: is vero, et prolixius in multis, et obscuris saepe in causis, ab hac aetate alienis, non pauca habeat imitationi minus accommodata; multa quae omne orationis artificium

egregie expleant: non absre facturum me existimavi, si haec velut per partes ante oculos explicata, ut plenius cognoscerentur, proponerem, atque ut pictores rudi solent iuventuti, nunc brachium, nunc pedes, nunc capur veluti delineanda atque imitatione reddenda, exhiberem, tum torius denique in oratione corporis lineamenta sectarentur.

7. Postremo studiosum Lectorem moneo, non hoc solo me opere omnia eloquentiae praesidia complexum; verum ceteris etiam, quos de humaniori literatura exaravi libris, spectasse, ut difficiliores ad eloquentiam aditus, et planiores, et amoeniores aspirantibus redderem. Hinc cum facetus, argutusque sermo, tempori locoque usurpatus mirifice animis insideat, huic rei Artem argutiarum dedi, hactenus per certa nondum praecepta exhibitam, tanta in eadem etiam materia dicendi copia, quae vix sterilem esse patiatut, non tamen favente admodum natura, quae nonnullis hac in rc gratam quandam facilitatem copiamque suppeditavit, ut scias ab arte magis, quam ingenio has loquendi leges mihi natas esse. Sed cum vitiosa editio prima fuerit (quae in plerisque ceteris, absentis auctoris fuit infelicitas, et typothetarum incuria) alteram correctius, ut spes est, imprimendam brevi dabimus.

Rursum cum rara orationi ex similibus imaginibusque per comparationem inductis accedat vis ac gratia, Speculum imaginum proposui, in quo magna exemplorum varietate ac copia, sy mbola, emblemata, hieroglyphica atque aenigmata tum exhibui, tum sua natura ac diversitare distinxi. Tertio, cum illustrium conceptuum ac descriptionum eleganti varietate, suus eloquentiae etiam solutae ornatus adhibeatur, per omne poematum, tum concipiendorum, tum formandorum genus in elegiacis, heroicis, lyricis, daramaticisque incessi (quauquam et dramatica poesis turpi impressione deformis prodiert, mox rursum instauranda) quod opus tripartitum Palostram eloquentiae ligatae inscripsi.

Denique ad varium eloquentiae habitum solutae orationi, in quovis scribendi genere epistolico, historico, oratorioque comparandum, Palaestram styli, ac deinde Exercitationes orator as, demum et hanc Palaesiram, et velut stholam, oratortam triplici quoque volumine instruxi, ira ut praecoprionibus iuxta, atque exemplis omnem eloquentiae partem illusrraverim, Quod si ruo aliquo, ut sperem, emolumenro, mi

Lector, feci, et mea hac opera ad eloquentiam proficias: age atque hanc mihi, bonis literis, Deoque auctori gratiam repende; neque ad cuiusquam mali hominis, aut sceleris patrocinium illam impende; ad virtutis, fidei, aequitatis, divinaeque gloriae defensionem prompta sit omnibus, et si quam ultionem meditetur, in hostes earundem rerum effervescat. Ita et hons bonis artibus, et sua Deo constabit gloria, eritque tuis aequa merces ftudiis praeparata.

LIBER I. Palaestrae Oratoriae De praeceptis bene dicendi.

REcte ex Cicerone Lipsius in suis Institutionibus orat. universam bene dicendi rationem Stylo atque actione complectitur, styloque tria subicit officia Rhetoris, Inventionem, Dispositionem, et Elocutionem; actioni duo, Memoriam et Pronuntiationem. Quarum rerum facultatem Arte atque Imitatione assequimur. Et Artis quidem, ait, praecepta, si ad usum potius, quam speciem comparantur, pauca sunt: imitatio in futuro Oratore dominabitur. Nos de officiis hisce agemus singulis, ubi primum universe, quid Rhetorica sit, quid Eloquentia, viderimus.

CAPUT I. De natura et causis Rhetoricae.

RHetorica, si nominis originem quaeras, Graecis hanc debet apo\ tou= r(e/ein, quod est fluere, vel dicere, deducta. Unde et r(h/twr Rhetor, et r(h=ma verbum nascitur.

Si naturam postules, ab Aristotele lib. I. Rhet. cap. 11. ita definitur e)/sti h( r(htorikh\ du/namis peri\ e(/kaston tou= qewrh=sai to\ e)ndego/menon piqaio\n. Rhetorica est facultas noscendi illud, quod, in unaquave re, ad persuadendum est accommodatum.

Eloquentia igitur, iuxta eundem, facultas est dicendi in quacumque re ad persuadendum accommodate. Cum quo Tullium lib. 1. de Orat. n. 37. convenire necesse est, quando supremum Oratoris officium hac in re collocat.

Illa a utem Rhetoricae definitio tanto est absolutior, quanto propius, quam ceterae, omnes Rhetoricae causa complectitur, naturamque exponit.

1. Facultas, seu potentia quaedam dicitur; quia in utramque oppositorum partem habilis est, nectantum suadet, laudat, defendit; sed etiam dissuadet, reprehendit, accusat. quod facultatis magis, quam artis esse dixeris.

2. Additur noscendi, quia Rhetorem nosse sufficit, quae sint ad persuadendum, tam in rebus, quam verbis idonea: Eloquentem vero, sive Oratorem, haec cadem reipsa dicendo usurpare, necesse est. 3. Subicitur in unaquaquere: ut intelligas Rhetoricam in quacumque materia, aliarum quoque artium, ac scientiarum versari, iisque in eloquendo, et praesidio esse, et ornamento. 4 requiritur, ut ad persuadendum accommodata secernat, per quod a ceterisartibus liberalibus distinguitur. nam Grammatica, et Poetica est ars bene dicendi, Dialectica vero etiam probandi, rhetorica vero non tantum, ut bene dicat, probetve; sed etiam ut animum persuasione impellat, hoc est, intellectum rationibus, voluntatemque, si opus. affectu rapiat, intenta est. quod cum modo conglobatis, modo fuse ornateque diductis argumentis, praestet, tamquam Oceanus quidam fertur, in quam artes ceterae, ut flumina, influant Grammatica purum confert perspicuumque sermonem. Poetica inveniendi eloquendique ornatum, Dialectica probandi vim. ministrae omnes, ipsa eloquentia Regina est.

Causas Rhetoricae ex hac definitione facile colliges. Nam efficiens est intellectus, in quo haec facultas (du/namis) residet. materia est unaquaeque res (to\ e(/kaston.) forma est aptitudo, quae illiad persuadendum inest (quae indicatur per to\ e)ndexo/menon piqaino/n) finis estipsa persuasio: quae duplexest, vel solius intellectus, cum docenda tantum ab Oratore tractantur: vel etiam voluntatis, cum agenda etiam traduntur. in primo

solam fidem auditori faciendam; in altero etiam motum impulsumque spectar ad quem obtinendum Rhetoris instructio et Oratoris eloquentia referenda est. Nune igitur illa, quibus hunc finem assequatur, officia, ordine expendamus.

CAPUT II.

De inventione.

PRimum praecipuumque Oratoris officium est invenire argumenta, quibus persuadeat, hoc est, intellectum convincat faciendo fidem, et voluntatem permovendo. Inventio igitur Rhetorica est, excogitatio rationis verae, aut verisimilis, ad faciendam fidem, et voluntatem auditoris impellendam.

Dicitur 1. excogitatio rei verae, aut verisimilis, quia Oratori sufficit habere argumenta (piqana\) ad fidem idonea, ut sunt. verisimilia. 2 Additur, voluntatem auditoris impellendam: non enim satis est invenire argumenta Oratorem, quibus intellectum doceat (hoc enim etiam praestat Dialecticus) sed invenienda eidem est certa via modusque amplificandi argumenta, ut etiam voluntatem, cum opus est, mpellat, sine quo motu in rebus agendis numquam persuadebit. Tria igitur inventio Oratoria complectitur. primum excogitarionem argumenti, vel certi, vel probabilis, in quo cum dialectica convenit, 2. argumentationem, sive expositionem eiusdem argumenti, quod per contraria, similia, aliosque locos inventionis plerumque praestat, sed fusius ornatiusque, quam Dialectica. 3. amplificationem, quae exposita iam argumenta, tum figuris gravibus exaggerat.

Argumentatio est inventae rationis expositio, apud Oratores, quam Dialecticos fusior, spectatque ad fidem magis firmandam.

Amplificatio est gravior quaedam affirmatio rei, que, cum motu animorum, conciliat fidem. Ita fere in part Cicer

De argumentorum inventione, et expositione, agemus primo; de Amplificatione vero locis diversis, quia, praeter inventionem, naec etiam dispositionem, et elocutionem requirit, pars in omni eloquentia nobilissima: ut per quam ulsimo finem suum Orator assequatur.

Orator argumenta ad persuadendum possit desumere, reperiemus duplicis potissimum generis locos a Rhetoribus designari, alios intrinsecos, quiargumenta suppeditant illa, quae rebus insita sunt, iisque cohaerent: alios extrinsecos, unde argumentasumuntur, a re, de qua agitur, separata, Illotum Cic. in Top. et Qumtilianus sedecim constitunnt: norum Qumt lib. 5.c. 2.sex numero designat, quos tamen Cicero unius testimonii nomine complectitur. De singulis ordine videbimus.

§. 2. De sedecim locis argumentorum intrinsecis.

Locus, ut dixi, intrinsecus est, ex quo eruitur ratio, quaerei, de qua agitur, coniunct a est. Sunt illorum sedecim.

1 Definitio, quae explicat naturam rei, idque modo duplici: vel per ipsas causas rerum intrinsecas, vel per alia cum rebus coniuncta, quae, ut nobis magis perspecta. illius naturam aperiant. illa definitio proprie dicitur, et Philosophis, quam Oratoribus magis est usitata: haec descriptio potius appellanda est, et per omnes locos, ad causas, effecta, adiuncta, contrariaque effunditur; ideoque, post alios priocum locos, est cognoscenda Saepe tamen ab Oratore definitio (ut magis pateat) per descriptionem adiunctam illustratur.

Modus investigandae definitionis hic est: ut videas, quae res aliae illi quam describere vis, rei quam simillimae reperiantur, ut homini nihil reperis in orbe similius, quam bestias feras que. Iustitiae nihil vides similius, quam temperantiam aliasque virtutes Rhetoricae nihil similius, quam Dialecticam aliasque facultates, quibus intellectus instruitur. Hoc igitur in quo conveniunt, vel totum sume, vel certe quod proximum similitudinis signum est, ut in homine et bestia est, quod utrumque sit animal; in iustitia et temperantia quod virtus; in Rhetorica et Dialectica, quod sit facultas, Rursum, ubi commune illud inter similia repereris (quod genus appellamus) vide, quidnam illud sit, quo haec eadem primo differant, suaque inter se natura opponantur; ut, cur homo non sit bestia? et occurret; quod ille rationis compos, haec expers sit: cur iustitia non sit temperantia? et subveniet; quod illa suum cuique tribuat: haec pravis moderetur affectibus: cur Rhetorica non sit Dialectica? et tibimet respondebis, quod illa tradat rationem persuadendi: haec tantum disserendi, et

hinc rei cuiusque definitionem depromes, ut homo est animal rationale: bestia est animal irrationale: lustitia est virtus, tribuens cuique suum etc. Quam tamen definitionem Orator in verbis liberalior, aliis quibusdam locis exornatam, illustrabit, exempli gratia. Iustitia illustre bumani generis ornamentum est, virtutum ceterarum in rep. princeps, legum sacrarum profanarumque; custos, tranqu llitatis publicae conciliatrix, aequitatis vindex: per quam urbes, regna, imperiaque rite administrantur, civilis societas coalescit, suum et Principi a privatis tribuitur, et privatis a Principe conservatur, ubi descriptio, cum definitione, miscetur.

Est et alia celebris, tam inter Rhetores, quam Philosophos, definitio, quae per Physicas rerum causas datur ut, pulcherrimum Dei opus homo est (en causam efficientem) ad ipsam divinae naturae imaginem, aeternaeque demum felicitatis possessionem conditum (en finem) corpus illi quidem mortale et cum ceteris, si originem spectes, brutis commune est (en materiam) at si formam animumque erecto ad caelum vultu, et immortali mente donatum.

Frequens illa quoque, facilisque apud Oratores (cum naturae rerum minus penetrantur) definitio est, quae per negationes ostendit, quid res non sit, ut Cic. in Top. Optimates sunt, qui neque nocentes, nec natura improbi, nec furiosi, nec malis domesticis impediti sunt.

Elegantior haec etiam erit definitio si affirmatio accedat, et simul dicatur, quid res sit, et non sit. Ut contra Pison. ego sine eo consilio Consulem numerem, sine quo Romaene Reges quidem aesse potuerunt? qui praedones igitur, siquidem vos Consules? qui latrones, qui hostes, qui proditores nominabuntur? Magnum nom en est, magna dignattas, magna maiestas Consulis, von capiunt angustiae pestoris tui, non recipit levitas ista etc. animo Consulem esse oportet, consilio, fide, gravitate, vigilantia.

Potro de aliis descriptionibus, quae huc spectant, vide post sontes locorum com.

2. Locus est Notatio nominis, sive Etymologia, quae verbo rum originem, vimque significandi exponit, ut Consul est, qui par iae consulst. et Ovid. 5.fast.

4. Enumeratio partium, qua totum in suas partes distribuitur. Cic pro Mil Luget Senatus, maeret equestris ordo, tota ci vitas confecta senio est, squalent municipia, afflictantur Coloniae, agri denique ipsi tam beneficum, tam salutarem, tam mansuetum civem desiderant.

1. Genus est quod duas, aut plures sub se res convenientia quadam similes, at specie differentes complectitur, ut virtus prudentiam, iustitiam, fortitudinem, et temperantiam. Atque hinc secunda Oratori suppetit scribendi materies, cum videlicet a specie ad genus; vel, ut aiunt, ab hypothesi ad thesin transitur. Ita pro Archia Poeta Cicero, cum materies dicendi angusta eslet, nec argumenta quibus civem Romanum probaret, multa suppeterent, in ipsius, ac denique et poesios laudem transgressus est. et pro Marcello acturus Caesari gratias, quod illum clementer in gratiam recepisset, ad clementiae encomium se convertit. pro Amerino quoque, a parricidio eundem defensurus gravitatem parricidil descripsit.

6. Species, seu forma, est pars generi subiecta. Unde, via contraria, a thesi ad hypothesin transeundo argumentum petitur, nam quae e. g. in fortitudine laudibus digna reperiuntur, cadem universe in virtutis commendationem cedunt. ut Cic. pro Rabir. Multas C. Caesaris et magnas esse virtutes oportet, si hae sunt quasi theatris propositae et populares; castris locum capere, exercitum instruere, expugnare urbes, acies hostium profligare etc. Qui rursum locus est fecundissimus cum a generead quasque species, carumque naturam, ac proprietates transire, sit in latissimum orationem campum effundere.

7. Cansa est, quae dat esse rei, estque quadruplex, materia ex qua res fit. Forma per quam res certae in senaturae, a ceteris vero rebus distincta est. Et Efficiens, per quam res fit, Finis, propter quem res fit. Ut materia hominis corpus est, forma animus, efficiens, Deus, finis beata vita. Unde a materia sic argumentaberis. Corpus hominis mortale est, ab eius igitur

contagione immortalis animus est sevocandus. Sic a forma. Cum animi bominum immortales sint, eosdem ad immortalitatem beatae in caelis vitae aspirare convenit. Abefficiente. Cum Deus hominum ad suam imaginem efformarit, quid aequius, quam ut ad auctorem suum animum cogitationemque eonvertat? A fine. Cum ad aeternae felicitatis pessessionem homo natus sit, summae dementiae est, hac neglecta, periturae felicitati immorari.

8. Ab effectis quae sunt orta de causis argumenta crebra ducuntur. Sic ab hominis pulchritudine sumam argumentum ad laudandum eius effectorem Deum, aut pulchritudinem animae in homine, a qua, tamquam forma, oritur. etc.

9. Adiuncta, hoc est, cir cumstantiae, quaerei seu personae adiunguntur, suggeruntur hocversu.

Quibus per rerum qualitatem, quantitatem, numerum, locum, modum et tempus, respondetur. Ab his adiunctis Cicero pro Milone late ostendit, Clodium Miloni insidiarum esse. Age xunc (inquit in ceteris) iter expediti latronis, cum Miloni, impedimentis comparate, semper ille antea cum uxore, tum sine ea; numquam non in rheda, tum in equo: comites Graeculi, quocumque ibat, etiam cum in castra Hetrusca properabat, tum nugarum in comitatu nihil. Milo, qui numquam, tum casu pueros symphoniacos uxoris ducebat etc. ubi solus itineris instituti modus expenditur.

10. Ab antecedentibus quae necessitate aliqua rem aliam sequentem post se trahunt. ut, Ros matutinus a sole resolutus, decidit, serenum igitur caelum futurum est, a causis differunt, quod in effectum per se non influant. Cic. pro Muraen. Nemo fere saltat sobrius, neque in solituadme, neque in convivio moderato at que honesto. Intempestivi convi vii, amoeni loci, multarum deliciarum comes extrema est saltatio.

11. A consequentibus pari ratione argumentum ducitur ut Cicer in Anton. Luculentam tamen ipsam plagam accepit, ut declarat Cicatrix.

12. Arepugnantibus, quae, sine oppositione mutua, dissident, ita amori repugnat convitium, laesioque; ut, quem convitiis insectari Caesarem audivimus, eum par est credere, non amasse.

13. A Contrariis, quae quadruplici oppositione distingui solent aut enim sub eodem genere maxime dissident, ut amor et odium; bellum, et pax; sapientia et stultitia: et adversa

dicuntur, aut negant se mutuo: ut amat, et non amat; probus, non probus, suntque contrad centia, vel negantia aut unum altero privat: ut lux et tenebrae, mors et vita; scientia et inscitta, et privantia sunt: aut unum refertur ad alterum, ut Dominus et servus, datum et acceptum: suntque relata. Magnum hiclocus oppositorum ornamentum adfert orationi. Eius igitur (ait Cicero pro Milone) mortis sedetis ultores, cuius vitam si putetis per vos restitui posse, nolitis?

15. A Dissimilitudine ut Catullus, Soles occidere, et redire possunt: nobis cum sem el brevis lux, nox est perpetuo una dormienda

Ut iugulent homines surgunt de nocte latrones,
Ut teipsum serves non expergisceris.

A pari: Si M. Antonio Clodium defendere licuit, cur Ciceroni non liceat Milonem? Differt autem comparatio haec a similitudine, quod illa proptertertium quodpiam duorum interse collationem instituat. Sic ratione defensionis, Cicero cum Antonio compatatur.

Ceterum illam repugnantium ac contrariorum, tum similium, ac comparatorum distinctionem, non magnopere ab Adolescentibus exigendam putem. Sufficit varietatem solam ad qualemcumque potius copiam, quam ratiocinandi vim, mente comprehendisse. Ego postea (cum bona, ut sperem Doctorum venia) haec quinque ultima interse extrinseca atque assumpta potius, quam insita argumenta recensebo, quid enim magis extra rem, quam quod eidem opponitur, vel certe, non sine oppositione quapiam comparatur.

§. 3. Loci extrinseci Argumentum.

1. A praeiudiciis argumenta suppeditat, ut cum, vel pari in causa, vel etiam eadem aut certe connexa, sententia aliquande in iudicto est pronuntiata. ut ad Heren. Quem Senatus, quem populus Rom. quem omnium existimatio damnaret, eum vo, sententiis vestris absolvetis?

2. Fama, quae est sententia quae dam multitudinis. ut Cic. pro lege Manil de Pompeio. Quod nomen unquam in orbe terrarum clarius fuit? cuius res gestae pares? de quo homine vos, id quod maxime facit ad auctoritatem, tanta et tam praclara iudicia fecistis.

3. A Tabulis legum, testamentorum, decretorum, aut chirographorum; ut Cic. in Verr. act. 8. Horum autem temporum, cum te plurimas res coemisse dicas, tabulas omnino nullas proferas, nonne te tondemnari necesse est.

6. A testimoniis aliorum. De quibus petita argumenta vel obvia, vel facilia sunt, exemplis tamen inferius illustranda.

§. 4.

Haec argumenti investigandi locorumque distinguendorum ratio, quae iam dudum in scholis librisque Rhetoricis pervulgasa est, suas patitur, apud rudiorem praesertim adolescentiam difficultates; Quare visum mihi est, aliam in praxi faciliorem aliquanto methodum institui posse, quae cum ad in veniendi promptitudinem ac copiam, cum vero maxime ad viam cuivis planam, ordinemque quaevis argumenta tractandi, amplificandique faciat. Aliam igitur ante omnia eorundem locorum distributionem constituo. Quosdam illorum proprios, quosdam communes appello.

Proprios locos dico, qui argumenta continent, cum ipsa de qua agitur, re coniuncta. Et sunt illa quae Cicero infinita dixit, repugnantibus tamen, contrariis, similibus dissimilibusque, ac comparatis hinc exclusis, atque ad locos communes reiectis.

Communes locos voco, qui argumenta continent, rei, de qua agitur, non coniuncta sed cuivis propriorum locorum, tam ad ornandum et amplificandum, quam etiam ad confirmandum adhiberi solita. ut sunt loci ceteri prioribus, quos dixi proprios, non inclusi. Proprios hoc versu complector ad faciliorem memoriam.

Utrobique quinque fontes, ex quibus videlicet plurium locorum argumenta fluerent, tum ob connexionem, tum ob facilem observationem constitui, Ab cadem vero materia

exempla argumentorum deduxi, ut illorum varietas, ordo, et copia, iuventuti ad promptam imitationem velut in tabella, propeneretur.

CAPUT III. RATIO INVENIENDI. Ex locis propriis, sive intrinsecis.

CUm adolescentibus, neque iudicio satis firmatis, neque experientia excultis, argumentorum plerumque inventio perdifficilis sit, ideoque hunc fere Magistris laborem relinquant, nec prope aliud a Rhetoricae disciplina, quam eloquendi aliquam facultatem domum reportent: hoc mihi faciendum praesenti institutione censui, ut hanc inveniendi difficultatem, in praecipua huius disciplinae parte, sublevarem.

Ante monia igitur hoc universim, et discipuhs, et eorum Moderatoribus propositum esto. Inveniendi promptitudinem in adolescentibus per interrogata, brevesque quaestinculas excitari. Ut detur, e g. adolescenti studioso hoc thema rationibus certis probandum. Otium quandoque laudabile est. Siad hancrem iusseris argumenta congerere, haerebit sudabitque anxius, sterili non raro investigatione, at si interrogaveris, qua de causa, non numquam otiari, et vacare a literis cupiant? sine mora responsurus est, quia hoc otio vires studits fatigatas reficimus. En rationem, quae brevi oratiunculae, Chriae instar, per locos, ut mox videbimus, communes diducendae, sufficiat. Nam contrarium illius. quod immoderatus labor opprimat: simile, quod fortissimi etiam equorum otio reficiendi sint, nimioque labori succumbant. Senecae aliorumque auctoritas, quod moderata durent, haud difficulter suppeditabitur. Qudo si tamen pluribus rem eandem rationibus diducere lubeat, per locos supradictos, aut certefontes postea excitandos, adolescenrem quaerendo poteris exercere, ut, Quid sit otiari? Dicet, cessare a laboribus. Hinc igitur mox promes definitonem otii, quod sit cessatio a labore. Unde ulterius diduces argumentum, cum labor sit poena mortalibus obAdae lapsum imposita, cessationem a labore malam esse non posse, quod sit quaedam a poena inflicta, liberatio, cuius rei si alia quaedam exigatur confirmatio, promptum erit exemplum caelesitum geniorum ac beatorum, qui laboribus exempti, tranquillo in otio lumma felicitate potiantur. Si praeterea urgeas quaerendo, cur, aut

quo fine, otium ambiat? Non minus prompte respondebit, ut ad studia maiori ar dore, paratiorique ingenio tractanda redeat, vel ut piet ati ac rebus sacris animum impendat En novum sparsumque rursus disserendi argumentum, quod iisdem quibus primum locis poterit exornari. Prior ab effectis petita est ratio, altera ex natura, tertia a fine, quae uberem scribendi materiam, in re (ut principio apparebat) difficili, suppeditabit. Contrarium enim thematis, quod illaudabile sit otium, multo pluribus rationibus abundat, cum labor ex se quae dam actio sit, otium illius privatio, facultates viresque homini non ad cessationem, sed actionem datae sint, otium sons ingentium malorum, stagnantique ac putrescenti aquae persimilis: Arcum frangat intensio, animum remissio, etc.

FONS I. LOCORUM PROPRIORUM. Ad quaestionem Quid res sit? natura rei exponitur?

ANte omnia ut rei cuiuslibet naturam nomenque intelligamus danda est opera. Naturam vero rei ignotae per comparationem plerumque ad res alias, quas certius penetramus, investigare, atque hac via ad genus differentiamque illius, ut supra docui, pervenire, usitatum est. unde illius, quod inquirimus, manat definitio. Ad eandem cognitionem facit Physica rei consideratio, si et materiam illius, et formam singularem, qua separatur a rebus ceteris, expendamus, ita enim praeter genus, et speciem (quas partes Metaphysicas appellant) alias quoque Physicas, sive naturales eius partes ad integritatem spectantes facile comprehendemus. Sola tamen naturae cognitione in rebus non acquiescimus, nisi et nomen conster, nominisque ratio, eiusdem que usus, atque inflexio, nam rebus convenienter sua imposita esse nomina, non ignoramus et de his, quamvis ordine posterioribus, prima tamen plerumque solet esse quaestio. Quare et nos hoc in fonte ita censemus inveniendi rationes ordinandas esse.

Ut 1. quaeratur quod nomen rei? 2. Quid res sit, quaeque eius natura? Hincenim praeter etymologiam nominis, et coniugata, locus a genere, specie, definitione, partiumque enumeratione, ex eodem velut fonte affluent, cum mutua inter sese communione socientur.

Hic quid Christianus? quid homo? quid sobrietas? quid rita sit? cum nomine et definitione singulorum, expendere poteris, atque ex illis, quae ad propositum thema probandum tibi opportuna videbuntur (neque enim ubique serviunt omnia) argumenta seligere.

Q. 1. Quid nominis Christianus? Resp. a Christo sic dictus, qui ebrietatem detestatus est. Unde homo? Resp. ab humo, quam nimius humor opprimit. Unde vita est? Resp. non a bibo, sed vivo. Unde sobrietas Respons. a sobrio, etc. Haeceadem per coniugata licebit inflectere ut, Christianus Christiane, homo humana non bruta vita vivit.

Etymologiam Oratorie sic expones. Absit, ô Christiane, tam indignum a moribus ac vitatua facinus, ut nominis, nobilitatisque tuae oblitus, turpissimo ebrietatis immersus caeno, a Christo duce atque institutore tuo degeneres. Christiani non est nisi Christi legibus regi, exemplo duci, moribus vivere. Illustrius tanti nominis decus est, quam ut sinat, hisce se sordibus inquinari: maior tanti ducis gloria quam ut tam abiectiatque ignobilis vitii labem patiatur. Age, at que ad illas temperantiae metas, quas natura cuivis animanti, Christus etiam scriptis legibus fixit homini a tam foedo potandi excessu, revertere etc. Hominem te memineris ab humo et productum et dictum esse, quae, ut moderata aquarum copia fecunda est; ita nimia illarum irrigatione sterilescit. Noveris eodem te brevi rediturum coprore, unde non ita pridem existi, tanto citius, quanto grautori illud potandi licentia merseris. Longius et hic et in sequentibus liceret excurrere, sed modus nobis aliquis, in ista, quam praecipiendo meditamur, brevitate, necessario est statuendus. Amplificandi porro rationes inferius dabimus.

Q. 2. Quid rei Christianus est? Resp. est homo Ecclesiae Christi per baptismum adscriptus. Quid homo? Resp. est vivens animal ratione praeditum. Quid sobrietas? (de hac enim potissimum agitur) Resp. est temperantia in potu. Licebit etiam negando illa, quae res non est, adferre, ut, non est homo ethnicus, aut barbarus non est irrationale brutum, sobrietas est, quae nullam in potu immoderationem patitur.

En definitiones, quae proposito themati serviant, ex quibus simul de genere, tum etiam specie rerum constare poterit, nam genus, in Christiano homo est; in homine vivens, aut animal, in sobrietate virtus aut temperantia; hoc proximum,

illud remotum. Species, seu formae diversae, quas complectatur sub se Christianus, et homo est vir, mulier, iuvenis, senex, etc. (Rhetorice loquor) sobrietas vero, moderationem in vino rhenano, vel adusto, vel zytho vel mulso, etc.

A definitione Hominis sic Orator ebrium arguet. Cuius nunc dicam eiusinodi esse vit am, brutine an hominis? quae in euram corporis intemper antem abiecta, vix aliud praeter vinum epulasque eructat, rationem, primam optimamque hominis partem, immoderato potu obruit, Dei divinarumque rerum memoriam atque aestimationem, animo ad caelestia nato, aspernatur, sollicita, quid oculorum lenonicio, palati illecebris, ventrisque cupiditatibus largiatur, non vero, quid naturae, quid temperantiae, quid animae, quid rationi, quid superis debeat. Hanc ego si solam ab homine vocem formamque transferam, vitam esse brutorum asserere non dubitem, quamquam in hoc etiam bruta hominum intemperantium turpitudine vincantur; quod, cum illa rationem nullam habeant naturae tamen legibus praeseripto. que in potu obsequantur, negque illa obluctante stomacho hauriant, quae turpiter ingesta mox turpius cogantur regerere.

A Christiani definitione sic argumentabitur: Egone Christianum hunc esse sentiam et sacratissimis Ecclesiae coetibus sociatum quem impurissimis ebriosorum gregibus video delectari? illum dicam lustralibus aquis expiatum, quem cereo inter vini crapulaeque exundantis sordes volutari? illum sanctioru disciplinae sacramento auctoratum esse credam, iurataque Christi fide ad dictum, quam foedissimum ventris mancipium Baccho Venerique operari intelligo? Non patiuntur se in vicem, non con veniunt Ecclesia et popina, Christus et Bacchus, virtus et vitium verbo, idem non potest esse honestus et Christian. et ebrios turpis.

A solo genere quod vivens sit, ita ebrium Orator describet. Hunc ego vivere hominem sentiam, qui nihil aliud vit a in se dignum exhibet quam ut inglu viem pascat, ingerat ac regerat, hauriat evomatque? qui potissimam vivendi partem, aut inter fumantes tabernas exigat, aut inerti somno consumat, aut vino obrutus sepeliat, lerumque sine ratione, sine sensu, ac motu: qui capite vacillet, iudicio destituatur, ratione sopitus sit: quem pedes non ferant, oculi non dirigant, manus non sust entent: cui ad familiam regendam inepto, ad rempubl. sublevandam inutili magis sepulchrum conveniat mortuo, quam domus vivo?

Iam si ad genus quoque sobrietatis transeat, quod est temperantia, vel universalius etiam, quod virtus est, ostendatque,

quantum in illis decus, quanta utilitas, quae tamen ab ebrietate pessundentur: contraque quantum in hac dedecus, rerumque omnium, ut famae, vitae, opumque detrimentum ingens sese hic dicendi campus aperit. Hoc enim est ab hypothesi, ut aiunt, ad thesim transire. Quare exemplo tam copioso ab invi.

A specie seu forma, e.g. sobrietatis; quae est moderatio in potu vini, vel adusti, vel Rhenani, vel zythi ita argumentari licebit, ut in his omnibus moderationem esse tradas illi necessariam, qui temperans haberi velit. Quod si subeat de hominis Christiani diversa tamquam specie, hoe st, viro, muliere, sene, iuvene etiam disserere; par erit ratio, atque hinc magis etiam augebitur, pro sobrietate dicenti oratio. Unum tangamus, quam illa deceat adolescentes.

Quanta adolescentibus sobrietatis in vino habenda sit ratio, quis digna satis oratione assequetur? etenim cum pulcherrimae illae, quae de temperantia leges sunt, ab hac aetate neglectae fuerint, cum honestas moderatae semel vita praeterita, spreta, conculcata erit, cum nec Christianae vitae disciplina, nec parentum monita, nec maiorum exempla intemperantem effrenatamque iuventutem ab illa potandi licentia cohibere poterunt, spes reliquae atatis sobrie moderateque exigendae profligata est, iacet continentia, regnat ebrietas; succumbit pudor, libido dominatur; pietas, fides, religio, virtusque universa exulat; atque eorum loco impietas, perfidia, Deique contemptus, et immane quodvis flagitium in reliquam aetatem ac hristianorum disciplinam erumpit. Non enim unius est adolescentis ustium, neglecta educatio, tantaeque dissolutionis impunitas, quam nec ethnicipertulere, in totam ipsius vitam, in universi nominis atque instituti nostri de decus, haec turpitudo transfunditur.

Iam si ab illa quoque foeditate, quae in feminarum ebrieta te repericur, eiusdem quoque in homine Christia o indignitatem exaggerem, si adiieiam de senibus: quanta hinc olitur scribendi dicendique copia.

Sequitur partium, sive Physicarum, ad totius integritatem quandam spectantium enumeratio, quae usque adeo ubiq Oratori in rebus diducendis servit, ut sine hac vix quisquam ceterorum possit locorum copiosius pertractari. Unusque hic locus praecipuus est, quo a Dialectico Orator separatur. psa quae iam tradidimus exempla docere te poterunt. Nam in definitiene aliud nihil dicimus, quam quod homo, ratione praeditus, et caelo natus, immoderata corporis cura bruto comparetur, quam

propositionem, per enumerationem partium immoderatae illius curae, oratorie diducimus. Idem in Christiani definitione, in genere, et specie exposita, facile observabis, ut ab hac enumeratione, tamquam cornu quodam copiae, suam eloquens orationem locupletet. Ceterum ut propria huius loci exempla habeas. Quaeramus.

Quid in homine ad ebrietatem complendam adhibetur? Respond. Manus, os, lingua, corpus, animus ipse. Quid Bibo faciat, ut inebrietur? vel quivi illius actus? Resp. quaerere tabernam, socios, scyphos poscere, provocare ad haustus, et provocari.

Ab enumeratione partium igitur, sic Orator Christianum arguet. Ergone Christianus, festivis etiam diebus, divino honori consecratis, Baccho litet? manus pietati iure impendendas, ad turpe ventris servitium convertat? linguam sacro Christi pastum corpore, immoderatis proluat haustibus? corpus illud Dei sedem atque hospitium, foedissimum ebrietatis ac gulae receptaculum faciat? mentem pulcherrimam Sapientiae aeternae meritis expiatam, caelestibus donis cultam, increatae illius bonitatis imaginem, in tanta rursum flagitia praecipitet, ornamentis praestantissimis spoliet, extrema scelerum deformitate subvertat?

Videas hominem hesterno adhuc vino calentem, ac vomitu madidum, vix excusso oculis somno, anhelare rursum ad pocula, societatem ambire, tabernam sectari,v ino primum adusto languentem excitare stomachum, nec multo post eodem, unde nuper hauserat vase falernum poscere, libare primo quividem parcius dum molli sensim vini provocatus illecebra, grandioribus ampullis, et poscat, et offerat. Tum vero iam genio profuse obsequitur, maioribus certat haustibus, provocatur ac provocat, aliorum salutem bibit, suam cum pecunia, prodigit, cunctantes impellit, discedentes retrahit: ne impurissimus vini gurges, uno scelere con: aminatus, solus temperantiae fines praetervehi videatur.

Haec quidem enumeratio partium ad causas intrinsecas, praesertim materialem, referri poterat; quod cum hacintime iungatur: malui tamen in primo illam fonte, cum definitione (quae et partes rerum complectitur) sociate, quod, ut dixi, per omnes illa locos evagetur, illisque oratorie amplificandis deserviat. Nunc ad causas rerum convertamur.

FONS II. LOCORUM PROPRIORUM. Ad quaestionem, per quae res sit? causae exponuntur.

NAturalis hic ordo est, ut postquam cognovimus, quid res sit, de qua suscepta nobis dissertatio est; tum, unde, vel per quae, haec res existat, ac talis in sua natura sit, investigemus, ita enim certa methodo nihil eorum, quae ad plenam cognitionem spectant, praeteribimus. Utamur, quo coepimus exemplo.

Quaeris, per quae sit talis natura Christianus? homo? vinum? vita? sobrietas? ebrietas? (haec enim omnia ad hanc propositionem, quod Christiano homini sobrie vivendum sit, concurrunt) Respondebitur. Si causam efficientem quaeras; prima quidem Deus est, proxima diucrsorum diversae; ut vini, terra, pluvia, sol, etc. Si Materiam, ebrietatis; est vinum, mulsum, zythum etc. ipsa etiam immoderatio hauriendi. Si formam, Christianus ex Christi disciplina et moribus discernitur, homo ex immortali ac spitituali anima, vinum ex eo quod liquor sit ad reficiendum hominem tam humore, quam calore idoneus. Sobrietas ex temperato potus usu, Si denique finem poscas: hominie in hac vita est, vel honestas, vel delectatio: in futura vita aeterna felicitas, in his enim solum bonis ani mus hominis potest acquiescere. Si vini finem spectes, est ad refectionem hominis natum, si vitae nostrae, est ad serviendum Deo conditori suo nostramque salutem procurandam concessa. Exhis, si non universis, certe pluribus facile argumenta ad institutum tuum opportuna erues, quibus scilicet, vel sobtietas tamquam digna Christiano commendetur, vel ebrietas ut indigna reiciatur. Ad utramque enim oppositorum partem secundus Rhetor orationem convertit. Ex causis etiam aliae proximae sunt, de quibus dximus, aliae remotae: quae aliquo officio atque ordine connexae antecedunt, quas iccirco Rhetotes antecedentium nomine accipiunt. Tales hic sunt in causanda ebrietate, coemptio poculorum, ulnique, tabernae instructio, invitatio sociorum etc. Copiosissima hinc scribendi materies fluit. Ex multa pauca ad nostrum institutum petemus.

Caus efficiens primi vini, Deus est; ebrietatis, vinum immodice sumptum. Petamus ab utraque causa corrigendae

ebrietatis rationem. Quanto maius est bonitatis divinae ergae homines argumentum, quod cum necessitati sublevandae, ad propulsandam sitim sola posset aqua sufficere, vinum tamen mortalibus adiucundiorem usum sit elargitus, tanto gravius detestanda est ebriosorum hominum malitia, qui cuius nomine ad gratias Deo referendas obligati sunt, hoc ingratitudinis suae volunte esse instrumentum: quod necessitati praebitum est, hoc voluptati impendunt, quod liber alitatis divinae munus est, hoc illiberali profusioni in ebrietatis causam, in fomentum libidinis, in multorum scelerum alimentum convertunt.

A causa materiali alia ratio desumatur. Quo tandem licentiae prolabimur foeda cupiditatis nostrae, ac ventris mancipia, qui tanto pretio, impensisque ebrietatis, materiam peregre advehimus? Israelis olim sola rupes aquam siti levandae suppeditans in deliciis fuit: aliis hodiedum nationibus, vel nativi fonres, vel excoctae cum hordeo Undae sufficiunt. Germanis nec aquae, nec fontes, nec hordeacei liquores, nec ipsa quae Rhenus quae Danubius, quae Nicrus, quae Moenus, quae Mosella vina gignit, ad cupiditatem explendam satis esse possunt. Haec etiam per Oceanum portantur ex Gallia, ex Hispania petuntur, et quandoque in unam congeruntur terna, quaterna, sena mensam, at vel libare sing da vix sebrium liceat; Haec Christianorum esse hominum studia sentiamus? ô nos nimium a prisea illa maiorum nostrorum temperantia degeneres!

A forma bibendi egregir potatoris, cuius inter Saxones memoria est celebris. Decumanum sibi B: bo nobilissimus poculum instruxerat, quod duplici in medio coronatum circulo, dominicam orationem, symbolum Apostolicum, legis divinae decalogum, complecti, non spurco tantum, sed et sacrilego ore, dictit abat. Hoc suis ille hospitibus hospes liberalis implebat; hoc nisi ingratos, et novae legis contemptores exhaurire volebat funditus, qui a summa illius scyphi ora ad primum, aut alterum haesisset annulum, reliquae partis evacuandae impotens, hunc vel decalogi, vel Apostolici etiam symboli incapacem arguebat; qui absorpsisset pleno gutture, ac ventre omnia, hunc fidei, ac legis Christianae amatorem, optimumque divinarum rerum observatorem, et h spitali mensa dignum praedicabat? Quaenam auditores, haec vobis hominis illius (et, an omnine Christiani hominis?) vita esse videtur? etc.

A fine. Hinc, sive bonum honestum, aut delectabile, quod in sobrietate Christiana est, spectes, sive finem propter quem, aut

homo natus altusque; aut vinum a Deo oblatum, latissimus discutrendi campus aperitur. Nos a fine tantum hominis ebrietatem reprchendemus.

Ergone nobilissima illa creaturarum, quae ad Dei contemplationem nata, quae erecto ad caelum vultu a brutis distincta, quae aeternae felicitatis heres, caelestium gaudiorum particeps, divinae consors esse familiaritatis poterat, in turpissimum ventris pastum proiecta, in terram ac peritura haec bona inclinata tam indigna rationali creaturae voluptate polluitur, perituris hisce fluxisque addicta gaudiis, aeterna despicit, caelestes delicias aspernatur; divinum favorem contemnit? O plane infelicem qui pro immortali oblectatione hanc potus illuviem, pro istis deliciis has sordes et vomi um, pro Deo Bacchum plenumque ventrem amplectitur, cuius vita turpis, mors dura, poena sempiterna futura est!

Observandum hoc loco, quod in finis consideratione, non tantum expendatur ille, quem res quaelibet ex sua natura spectat, sed etiam quem agens sibi homo proponit. Ut vinum ex sua natura est propter levandam sitim; at homo saepe, sublevata iam siti, propter delectationem adhibet, ideoque hunc sensum voluptatis pro fine suo constituit. Unde argumentum, tam adlaudem sobrietatis, quae in priori fine, a Deo et natura praefinito acquiescit, quam reprehensionem ebrietatis, quae turpem finem amplectitur, desumi poterit.

Rursum qui finem expendit, simul et rationes eundem consequendi (quas Philosophi appellant media) considerat, ut e. g. sobrietatis obtinendae, aut ebrietatis vitandae gratia, pravam societatem devitandam esse, vitae huius inconstantiam, sanitatis, opum, honoris, aeternae felicitatis iacturam anime volvendam, brutas hasce cupiditates refrenandas etc.

Intuemini obsecro, symposiacae illius societatis apparatum. Fores coronantur hedera, frondes de fenestris tabernae promicant. tibicinies ac citharoedi convocantur, grandiora in triclinium transferuntur pocula, coronati in abaco crateres statuuntur, vitrea in numerum aciemque digeruntur vasa, longe ordine famuli discurrunt, inducuntur in Bacchi palaestram hospites etc.

FONS III. LOCORUM PROPRIORUM. Ad quaestionem, quale quid res sit? attributa rei exponuntur.

HIc fons argumentorum, inter locos Rhetoricos a plerisque neglectus, amplissimam Oratori disserendi messem suppeditat; cum attributa (alii proprietates rerum, vel etiam universe affectiones dicunt) pleraque rebus ipsis, iuxta suam naturam confideratis, notiora sint.

Attributa vero substantiarum vocamus; quae ex natura profluunt, ideoque naturali cum eis nexu sociantur, nec tolli sine illarum destructio ne possunt, sive solis illa competant, sive cum aliis communicentur. Unde duplicis haec potissimum generis, alia illi, cui adhaererent naturae soli, omnique, ac semper conveniunt, ut homini risibilem esse competit: alia omni quidem, ac semper; non tamen foli substantiae speciei unius tribuuntur: ita anima hominis immortalis ac spiritualis dicitur; quod idem Deo Angelisque est attributum.

Ab adiunctis haec attributa iure separantur, quod illa necessariam cum natura connexionem non habeant, sed eidem rei, nunc adsint, nunc desint, citra ullam substantiae destructionem Unde Philosophi illa accidentium, haec propriorum nomine usurpant. Potest vero res eadem alteri ut proprium, alteri ut accidens sociari, ut calidum esse, igni et soli attribuitur, ferro vero et aeri accidit, rursum temperantem esse homini accidit, sed homini christiane viventi est proprium. Fallere autem possunt quae ab adiunctis argumenta dicuntur, quae ab attr ibutis ob necessariam connexionem, non fallunt. Unde merito hi fontes sua inventione separantur.

Attributa quatuor generum, tamquam qualitates, sive affectiones rerum naturalium, esse possunt. Cuiusmodi sunt dispositio, et habitus, sive operativi illi sint, ut virtutum, et vitiorum, scientiarum et artium, sive non operentur, ut pulchritudo, sanitas, honestas: turpitudo, utilitas, incommodum, etc. 2. potentia et impotentia, sive vitales illae sint, ut vegetans, nutriens, generans, sentiens, intelligens, volens potentia, seu non vitales, ut calefaciens, refrigerans, reficiens in igne, aqua, vino, etc. 3. patiendi affectio (passibilem qualitatem vocant

Philosophi) quae ex rerum aliqua afflictione nascitur. 4. forma, aut figura, quae a certa rerum terminatione existit.

Affectiones quaedam communes, quae tamen in actione, ac deliberatione potissimum versantur, a Rhetoribus observantur, a quibus omne genus argumentorum ducitur, honestas nimirum, utilitas, iucunditas, necessitas, facilitas, cum opposito, turpi, utili, iniucundo, non necessario, difficili, tum etiam corundem gradibus, hoc est magis vel minus honesto, turpi, utili, inutili, etc. quae nunc fini, nunc actionibus ad finem ducentibus adhaerescunt; quamquam necessitas, facilitas, et utilitas his alligetur. Haec attributa licet ad quaelibet dicendi genera serviant, cum ad persuadendum ubique valeant; quia tamen in deliberativo genere praecipuam sedem reperiunt, istic aliquando distinctius illorum vim copiamque exponemus.

Resp. Si animum spectes, spiritualis, immortalis, Deo similis, ratione et iudicio utens, liber, corpus movens, sensusque animans; si corpus consideres, mortalis, erecto ad caelum vultu, pulchraque prae ceteris animantibus Dei imagine insignis, iisdem a Deo praepositus, divinae potestati subiectus, etc.

Q. 2. Quale quid est vita Christiani et sobrii? sive quid est proprium Christiano et sobrio homini?

Resp. Christianae vitae proprium est, ordinare actus suos iuxta institutum vitae Christi, renuntiare Diabolo, mundo, carni, etc. sobrii vero hominis est, in rebus ad potum spectantibus prudenter vitam suam. iuxta rationis et Christi disciplinam, moderari, rebellesque animi affectiones, quae in sensuum oblectainenta nimium efferuntur comprimere, ne vel cupiditate praecipiti in potum ruat, vel alieno tempore appetat, vel immoderate hauriat, vel pretio rerum excedat, vel prohibito sibi potu utatur, vel delicata tantum vina admittat, vel supra necessitatem ingerat; ut stomachus obruatur, ratioque cum pedibus vacillet, etc. contra ebriosus adversatur in his omnibus. Consulenda in his quaestionibus illa erunt, quae infra in genere Demonstrativo de singulis virtutibus trademus.

Q. 3. Quale quid eiusmodi moderatae vitae actus? Resp. est honestum, et laudabile, est utile, est iucunditate plenum, est ad salutem necessarium, est facile, contraria vero omnia in vitae immoderatae actionibus reperiuntur.

Vides, opinor, quanta hinc argumentorum manet copia. Nam et attributa rerum, de quibus agitur, et personarum, et actionum expendi possunt. Brevem de singulis discursum sic ad persuadendam sobrietatem Orator instituet.

Utinam pulcherrimam vitae sobriae imaginem, aut ego dignis coloribus adumbrare, aut Christianus aequa consideratione complecti posset! depingerem ego atque ipse miraretur, novam quandam Pandoruam, non illam fabulosam Poetarum, ad qua Dii singuli sua contulissent dona, sed dignissimis rationali homine ornamentis cultam, cui virtutes singulae sua munera impendissent: quam prudentia, inter corrupta Germanorum exempla, et sanctiora Christiana vitae instituta dirigit aequitas suum facit Deo corporique debitum officium tribuere, temperantia natis dotet ex potu voluptatibus moderari; fortitudo insurgentes adversum cupiditatis motus infringit; ut nobilissima quaeque virtutum decora in hac una sobrietate splendescant, cuius certe possessio, animo ad honesta nato, non potest non esse iucundissima. Fingant vates suam Pandorae esse a Venere pulchritudinem, a Marte robur, a Io ve dignitatem, has sobrietas dotes, unius divinae sapientiae absolutiori munere, omnes possidet, pulchritudinem sine dedecore, robur sine distrimine, dignitatem sine adiectione obtinet, nullisque noxia, ut illa fat ali multorum malorum pyxide, mortalibus existit.

Ab attributis personae hominis videlicet in sua natura considerati (qui hic etiam, ut Christianus, vel ut familiae aut reipublicae regendae praefectus expendi potest, si talis fuerit) Noli, obsecro, ô homo tuae conditionis oblivisci. expende qui sis, vide animum, mentemque nobilissimam, immortalis haec est, et tu mortalibus illam voluptatibus addicis? spirituaus est; et tu corporeis illam deliciis adstringis, ad imarinem Dei est condita, et tu brutarum rerum simulachris pasois: dominatur universis, servit praeter Deum nemini; et tu illam ventri vinoque emancipatam trudis? ô te miserum, si haec intelligis, miseriorem si neseis, si ab hoc te errore non revocas, si rationem tibi Deus largitus est, et ad tuum hanc vertis exitium; si ad honestam te vitam, Deus, parentes institutio, iudicium te proprium vocat: tu ad omnem turpitudinem spretis neglectisque universis, dilaberis, quam rara dos est libertas hominis, qua mundi totius sreaturam vincit, dom nusque non solum orbis

huius, verum et sui ipsius constituitur: at quam improbe hac ipsa, carnis suae mancipium, omnisque creaturae depravator abutitur, dum cuncta, propriae magis voluptati, quam divinae volunt ati servire cogit.

Ab attributis generalibus actionum humanarum, ut hic in sobrietate est honestas illius, utilitas, iucunditas, necessitas ad salutem, tum etiam facilitas, contra vero in ebrietate turpitudo, etc quae etiam rei, seu vitae sobriae, ebriaeque, est principium actionum, consideratae, adhiberi possunt. Nos solam turpitudinem inter pocula de haustibus certantium expendemus.

Existiment illi ventris administri et Bacchi satellites, honestum in isto esse helluonum, gurgitumque vini, consortio, capa ssimos ductu rateres exhauriri, combibones scypbis victos prosternere, triumphare, ventr s ac profusionis magnitudine; ego in hac gloriandi licentia, nihil praeter nominis Christiani dedecus, turpitudinis famam, scelerumque gravissimorum ignominiam deprehendo. Quid n. tam contrarium naturae, quam his illam unde debeat sustentari, alimentis obruere? quid tam inimicum Dei legibus, quam adversus illas, non tantum agendo pugnare; sed etiam de victis triumphando inso lescere? quid tam virtutibus infestum omnibus, quam in ipsis flagitiis collocare gloriam, contemnere ad profusionem segnes, ad bibendum potentes extollere, ebriosis laudem, sobriis contumeliam irrogare? hoc nimirum est, maiorum nostrorum exempla, naturaepraescripta, sapientum virorum auctoritatem, vitae Christianae dignitatem, totamque Christi disciplinam, spurco ebrietatis halitu afflare, verbis improbissimis proscribere, factis longe teterrimis conculcare, omnemque in uno scelere vitiorum ignominiam superare.

Paria ab inutili, ab inamoeno, contraque pro sobrietate, ab utili, iucundo, necessario, facilique, fecunda oratione, disseres.

FONS IV. LOCORUM PROPRIORUM. Ad quaestionem, quid efficit? effecta rerum proponuntur.

SEnsim a natura, causis, et attributis rerum, certo rationis ordine, ad illa, quae a rebus tamquam effecta, vel consequentia, dependent, progredimur. Quamvis vero hunc nobis

scripserit ordinem natura, investigandi ramen ratione plerumque ab effectis rerum, quae videmus, ad causarum minus notarum cognitionem incedimus. Porro cum ad instirutum nihil referat, quem quisque fontem argumentorum primum, quem ultimum statuat, nos a via naturae non abscedimus. Sola autem effecta rerum, tantam nonnumquam dicendi copiam pariunt, quantam ceteri, quos exposuimus fontes universi, praesertim, cum ad virtutes, aut vitia oratio delabitur. Hic enim de bonis malisque; naturae, fortunae, morum plerumque controvertitur, quibus vel cladem inferat, vel emolumentum praestet.

Quamquam atem effectorum genera totidem, quot causarum reperiantur (nam quod ex materia, forma, acfine efficitur, hoc etiam ad effecta spectat) tamen efficientis hic causae, utpote fecundissimae, et notissimae potissima habetur ratio, sive vi naturae, sive morum influat: nam hoc pacto temperantia laudem, ebrietas insamiam causat. Nos in proposita materia per exempla breviter ibimus, solis tantum ebrietatis effectis oratione comprehensis.

Resp. Orator. Ebrietas opes tanto quaesitas Maiorum studio, tanto labore partas, cura asservatas, posteritati traditas, levandis humanae vitae necessitatibus a Deo concessas, tuendae honestatis adiumenta, dignitatis nostrae praesidia, paupertatis alienae levamina, pietatis divinae ornamenta, inconsulte profundit, subito produgit, scelerate consumit, pro labore otium inducit, pro cura negligentiam, posteritatem spoliat, necessitatem destituit, honestatem faedat, dignitatem conculcat, paupertatem gravat, religionem nudat etc.

R Orator. Quanta malorum pestis in humanum corpus ab una ebrietate redundet, facilius alii patiendo, quam nos dicendo, assequamur. Quis enim non iure admiretur, hominem vino gravem, tamquam paralysi resolutum, totis subito corporis functionibus destitui, languere membris, artubus debilitari? Pedes suis deiecti vestigiis, corpus non sustinent; caput vertigine percussum in praeceps devolvitur; oculi caligine suffusi, nec rerum,

nec viarum amplius norunt discrimina; lingua stupefacta, vix gustandi aliquam voluptatem admittit; aures, confuso tantum sono, nulla vocum sententia, penetrantur; sensus omnis obstupescit, infraque brutorum amentiam rationalis homo abicitur mactatae in sterquilinio sui, quam vivae bestiae similior. lam si illam valetudinis, formae, aetatis, virium cladem, quam crebrius repetita ebrietas hominibus etiam infligit validissimis, expendamus, quae hanc ulla satis extollet oratio? utinam, vel unius podagrici chiragricive lamenta, dum acutissimi dolores fodicant, ebriosorum aures perstringerent! Non ego ad parem torturam pedes, manusque postulo, solum cupio audiendi sensum illius questibus vulnerari. Certe nisi humanitatem omnem exuerit, illius calamitatem sentiet, propriam antevertet, alterius miseratione, sibi discet parcere, etc.

R. Seneca Ep. 83. Omne vitium ebrietas incendit, et detegit. Obstantem malis conatibus verecundiam removet (plures n. pudore peccandi, quam bona voluntate prohibitis abstinent) ubi possedit animum nimia vini vis, quidquid latebat, emergit. Tunc libidinosus cupiditatibus suis, quantum petierunt, sine dilatione permittit, tunc impudicus morbum profitetur ac publicat, tunc petulans, non linguam, non manum continet. Crescit insolenti superbia, crudelitas saevo, malignitas livido, omne vitium detegitur et proditur. Cogita quas clades ediderit publica ebrietas. Haec acerrimas gentes bellicosasque hostibus tradit; haec multorum annorum pertinaci bello defensamoenia patefecit, haec in victos acie mero domuit. Non est animus in sua potestate mero devictus. Quemadmodum musto dolia ipsa rumtuntur, et omne, quod in imo iacet, in summam partem vis caloris eiectat, sic uno exaestuante, quid quid in imo iacet abditum, effertur, et prodit in medium. Onerati mero quemadmodum non continent cibum vino redundante, itane secretum quidem: quod suum alienumque est pariter effundunt, etc.

Consequentia, sive effecta remotiora, ebrietatis huc etiam referuntur, quae ad eandem etiam quaestionem, quid ebrietas efficiat? ledduntur, possuntque tam ab internis, quam externis quae consequuntur malis desumi. ut, Non his illa ebrietatis pestis terminis consistit; late in omnem familiam propagatur, totam confundit evertit que viciniam. Uxor domesticique profusione hominis exhausti, contentione iactati, vulneribus non

raro saucii, tantam publice privatimque calamitatem deplerant: nudati patrimonio liberi, institutione patris neglecti, exemplo etiam depravantur. Creditores spe sua opibusque inique destituuntur furta, deficientibus impensis, perpetrantur, designantur latrocinia, etc.

FONS V. LOCORUM PROPRIORUM PER Adiuncta. Ad quaestionem Quid rei accidit? universe explicatur.

UNus hic fons reliquos ubertate vincit, ac solus pene adaequat universos. Nam, ut plurima sunt, quae rem quamque circumstant, ita ad illam, vel extollendam, vel deprimendam oratione conferre possunt.

Nec sola adiuncta, nec omnia, generalibus quaestionibus complectitur; sedtantum factis hominum expendendis inventus est: quare alium substituimus illo absolutiorem.

Huc adiuncta pleraque, iuxta Philosophorum distributionem, quae ceteris accuratior est, revocabis. Quintilianus quidem libro quinto, capite 10. haec enumerat. genus, natio, patria, sexus, aetas, educatio, habitus corporis, fortuna, conditio, natura animi, victus, studia, affectus, locus, tempus, occasio, casus, facultas, instrumentum, modus, signum. Inter adiuncta etiam diversarum rerum substantias complexus; modo aliquid ad illius, quae oratione tractatur, rei propositum conferant. Verum pleraque illorum ad hanc quaestionem, quid rei acciderit, ut talis esset? vel etiam, qualis res sit? reddi postunt. ut qualis genere? natione? patria? sexu? aetate? educatione? habitu corporis? fortuna? conditione? natura animi? victu? studiis? affectu? constare ad hanc quaestionem possit. (Et haec ex genere demonstrativo, de laude hominum desumpta sunt) Cetera, ex reliquis illius versus quaestionibus facile colligentur. Mancamus igitur in versu proposito, et quae universe primum considerari qucant, expendamus.

Generatim, quidquid rei ita adiungitur, ut salva illius substantia, seiungi ab eadem possit, hoc in adiunctis esse censetur.

Resp. Nobilis, ignobilis, illustris, vilis; adolescens, virilis, senilis, dives, egens; ingeniosa, stupida, libera, necessaria; aequa, iniqua; moderata, immoderata; potens, impotens; legibus conformis, aut diffoimis. Verbo quidquid in artibus, scientiis, virtutibus, et vitiis homini accidit, huc refertur.

Resp. Magna, parva, nimia, exilis, immensa, mediocris. Verbo quidquid ad dimensionem vel molis, vel virtutis spectat, nuic quaestioni respondetur.

Resp. Loco publico aut secreto, profano aut sacro, domiaut foris. Locus hic igitur eiusque attributa examinantur.

Resp. Recte, male, prudenter, callide, stulte, ficte, vere. Modi sunt, qui late patent.

Resp. Olim, nunc, aestate, hieme, die, nocte, in iuventute, vel senio, pacis aut belli, luctus aut laetitiae tempore. Tempus itaque eiusque attributa spectantur.

Verum hinc argumenta, non pro illa oratione quae solam thesin, sive communem tantum quaestionem tractat, desumenda sunt. Sed quae singularium rerum, ac personarum facta prosequitur. Nam haec tantum in diversa adiuncta incidunt; illa semper ea dem atque immutata persistunt. Et proposito nobis exemplo rem disces. In hoc enim, quod hominem Christianum ebrium esse nefas sit, hoc solum homini accidit, quod Christianus sit, ad Christi disciplinam institutus. Diabolo, carni mundoque obnuntiaverit. Quod si hanc ergo proposition em rebus magis singularibus adstrinxeris, ut quod nobilis adolescens, in domo Ecclesiastica, sacre quadragesimae tempore, inter scurras sese inebriaverit, multis hoc factum adiunctis augebis. Vel quod Nero aut Zeno Imperator sese vino ingurgitaverit. Multa enim in una Imperatoris persona occurrunt adiuncta, quae rem mirifice amplificant, quod tam illustris persona, quod reliquis praefectus, quod legislator

ceterorum, quod reipubl administrator, consiliorum moderator etc. quae officia universa ebnetatis vitium non sustinent. Tam igitur multa Oratori in hoc fonte sese offerunt, ut qui dicendo velit persequi, integram illi conficere orationem necesse sit.

A qualitate igitur vitium ebrietatis extolles, si pretiosanimium vina pocula alium que apparatum, supraque vitae suae conditionem adhibuerit; si Hispanica, Cretica, nivibus refrigerata, aquis impermista, etc.

A quantitate, si crebrioribus haustibus repetita, aut grandior: bus poculis vina sumpserit, aut tantum, ut regerendum turpiter fuerit etc.

Si quaeras, quoties? ut, saepiusne graviores haustus repetierit, an et frequenter eadem ebrietate deliquerit?

Vibi? an in loco sacro, aut secretis ganeis, aut publicis congressibus ebrietate lapsus sit?

Quomodo? an potus, vel ebrietas cum turpitudine aut libidine coniuncta fuerit? an venereis, aut insolentibus poculis vina propinata, aut hausta sint? an infusa magis, quam temperanter sumpta?

Quando? an noctu an mane? an in iuventute, aut senio? aut belli, aut luctus tempore? an die sacro, aut quadragesimali, aut post eucharisti cum epulum inebriatus sit? Haec en: m, vel ad augendum, vel minuendum ebrietatis vitium facient.

Unum ego desumptum a loco exemplum in tanta illorum copia proferam. Illudne tu hominum per didissimorum contubernium ingrediaris, ubi ex trivio collecti scurrae, ex ganeis lenones ac triobolares homines, quibus omnis in meribus levitas, in verbis procacitas, in factis turpitudo, qui ad audenaum non minus, quam loquendum, proiecti, alienae famae atque existimationi insidias struunt, ne soli viles contemptique vide antur? Ho sinter vivere perpotare, helluari, quid aliud est, quam opibus honorem prodigere, conscientiam proculcare, vitam ipsam salut emque in extremum discrimen praecipitare?

CAPUT IV. Inventio locorum communium, sive extrinsecorum.

INgens hic panditur Inventionis campus, quique praecipuos orationis flores atque ornamenta continet. Merito is

a Locis propriis separatur, quod illi angustis limitibus circumscripti, sua sede ac velut possessione privata concludantur, hi tamquam liberi per omnes evagentur sedes, ubique locum possessionemque se dignam reperiant. Nam singuli locorum propriorum ornari similibus, contrariis, testimoniis et sententiis, scitis ac legibus Maiorum; iudici oque cum vulgi, tum sapientum probari poterunt. Quin etiam loci communes ipsi secum commiscentur, mutuis ornamentis gaudent nam et simile per contrarium, et hoc per simile illustratur. Singula horum legibus testimoniisque firmantur. Gnoma etiam una ac sapientis viris dictum expositum, suis contrariis, similibus, exemplis, testimomis, non minus, quam factum aliquod laude aut reprehensione dignum, fecunda amplificatione, diducitur. ut verbales illae realesque Chriae, ut vocant, abunde testantur. Quae observatio ubi semel animis nostris insederit, ieiuna atque inornata numquam esse poterit oratio. Nunc singulos hosce fontes paucis adeamus. haec enim generatim praemonuisse suffecerit, ne ubique cogamur repetere.

§. 1. FONS I. Contra.

HAc voce contra, omnia illa quae sibi quacumque ratione, seu late seu stricte, opponuntur, intelligo quae cum Cicerone ceterisque Rhetorum sub repugnantium et contrariorum nomine supra complexi sumus. Hic fons omnium, tam ad copiam, quam ornatum est locupletissimus. Ex hoc omnis pene illa argutae nervosaeque dictionis subtilitas, vibrantes aculeataeque sententiae, et non concisae modo, sed et circumscriptae orationis robur potissimum eruitur. quia per rerum diversarum compositionem res et illustratur maxime, et animum penetrat. Nullis autem terminis, hic fons constringitur, effundit sese ad reliquos omnes, seu proprios, seu communes, et unus tantum possidet, quantum reliqui universi. Res enim quaeque suum habet oppositum, aliquando etiam plura, ut ab his fecun dior possrt duci oratio. Ita in proposita superius thesi. Christiano homini sobrie vivenaum esse, exempla ab oppositis duxi, ostendique ebrietatem illi vitandam quod copiosior in hac parte seges. Quaresi ex hoc

fonte ornare atque amplificare dicendo singula volueris, adhibe definitionem; partes, effectus, causas, et adiuncta sobrietatis, atque ebrietati per singula oppone, ut propositum assequaris. Ita quoque in locis communibus progrediendum: praeter simile ebrietatis, adhibe et simile sobrietatis, aut, quod idem est, appone dissimile. dispar etiam symbolum, emblema et c. propone. Sic et testimonia, leges, famam, pro adversa parte concilies, et quid poterit copiosius suppeditari? Verum tamen delectum ac varietatem instituere memineris: nam et nimium mellis desipit. Moderata atque elegans diversitas orationis condimentum est optimum.

§. 2.

Opponamus in exemplo sobrietatis, atque ebrietatis effecta. Videas adolescentem ante sobrium, simul et modestum, et verecundum, et integrum; at mox hausto liberalius vino, tamquam Circaeo mutatum repente poculo, dissolutum, impudentem, perditum. Hoc videlicet est, quod ex studiosis ignavos, ex robustis enervatos, ex prudentibus fatuos, ex obsequentibus refractarios, ex Angelis Daemones efficit. Hoc opes in inopia, sanitatem in morbo, vitam in morte absolvit.

Demus quoque exemplum in locis communibus a comparatorum oppositione. En ut ratio quae pulcherrimi solis instar in sobrio collucet homine, foedissimis temulentiae nebulis obscuretur, luce media velut in nocte caligant oculi, sine mari in sicco navigat, sine tempestate fluctuat sine febribus aestuat, sine insania stultescit, sine phrenesi furit, sine sontico morbo spumat. Brutum, sed non absque ratione: Scarabaeus, non in rosis, sed sordibus.

Postremo, ut huius loci fecunditatem intelligas; illud noveris, cum cetera argumenta ob reconditam ignotamque rei alicuius naturam defecerint: rum ab oppositis sua eloquentiae praesidia non esse defutura. Ut desit ratio qua vel Dei, vel Angelorum naturam describas cum, quod de illis affirmes, non reperies, occurrent quae recte neges, si diversas rerum creatarum imperfectiones deesse iisdem asseras. Plenis ciusmodi argumenta libris tractata invenies.

§. 3. FONS II. Inventionis Communium Par.

PAR complectitur universa illa quae aliquam cum rebus affinitatem in natura obtinent, ut sunt primum, ductae a rebus quibuslibet, sive naturalibus sive artificialibus, similitudines: factorum petita ab historicis exempla, symbola, emblemata, aenigmata et hieroglyphica, parabolae et apologi, his n imago ac similitudo quae dam inest, cuius ornatum, elegantiam, varietatemque in speculo Imaginum late exposui. mus. Nos hic ex eadem, qua coepimus, de Ebrietate materia breviter sexempla depromamus. A similitudine navis, quae aquis copiosius subeuntibus denique mergitur, Ebrietatis vitium, vel simpliciter descripta, collataque cum ebrio depinges; vel tamquam in imagine proposita cum suo lemmate exhibebis ut si dicas, quempiam penicillo adumbrasse navem in flumine inter haustas aquas subsidentem, cui hoc lemma in scriptum fuerit. Haurio et haurior. Nempe, ego navis haurio aquas, et ab iisdem haurior, ut potator haurit vinum, et hauritur, iuxta sensum et rationem, a vino. Sed et Emblema Clementis Alexandrini (lib. 2. Paed. c. 2.) licebit ptoponere. Pingit n. caelum stellatum, atque in eo Acephalum, ante Stellam eriantem fingi solitum, qui capite in ventrem usque depresso incurvus considet, imagine, ut recte inquit, helluones apte exprimente, quorum omnis cogitatio de ventre est. Aenigma aut Hieroglyphicum Upupa sit, quae occultius simile complectitur, ut quae uvis immodice ad ebrietatem usque ingurgitatur, sordesque humanas pro oblectamento habet, ideoque Aegyptiis ebrium designavit. Si parabola delecter, adhibe illam, quae Ianum asserit in plantata irrigandaque primum vite adhibuisse simiae, leonis porci et agni sanguinem, qua diversorum in ebrietate ingenia apposite exprimuntur Si Apologum opportuno etiam loco ad oblectamentum aliquod orationis quaeras: illam usurpes, qui inter Bacchi discipulum et Promicondum usurpatur, quorum hic illi, colorem vini consectanti, exhibuit in vitro urinam, qua gustata, cum nasum corrugaret, an non placet (inquit Aeconomus) certe bonum suisse vinum scio. tum alter, sed in vase ultimo corruptum est.

§. 4.

Unum symbolum dati exemplum propono, ad cuius modum reliqua explicari pocerunt. Spectemus hinc ebrium, illinc navem inter fluctus, Poetae ingenio, ac penicillo Pictoris, adumbratam, Magis illa magisque ex assu tantibus per aperta latera undis aquarum haurit: gravis primum ac deinde abundante fluctu plena, frustra obnitentibus nautis, exeusso iam clavo remisque, verticibus infesti fluminis absorbetur, cui lemma, velut mortualis epigraphe; additur. Haurio et haurior. Videlicet tantum haurio undarum, ut ab illis denique oppressa hauriar. Nonne vobis in hac imagine ebrii hominis vitam casusque efformasse hic vates scite videtur? Navis in oceano, homo in vinaria taberna est, illie inquieta iact atio fluctuum; hic sociorum tumultantium fremitus; illic aqua profusius hausta, hic vinum creat periculum; illic Navarcho clavus excutitur, remigum officia turbantur; hic ratio statione sua excidit, sensus omnis cum pedibus vacillat; illic navis a flumine, hic a mero helluo obruitur. Acervari etiam comparationes aliquando erudite possunt. ut Quod in aquis spongia, uter in olla, in puteis antlia, hoc in talerna Ennius, semper aut haurit, aut splenus est, vel in historiis, ut Mirentur alii Tiberii Neronis tantam in bibendo licentiam, ut ipso cum ratione everso nomine Biberius Mero dictus sit; Bonosi in vino hauriendo intem Perantiam, ut suspensus, non homo, sed amphora per ludibrium Pendere diceretur, tantam Alexandri summi Ducis in ebrietate impotentiam, ut ab amicissimo sibi Clito vim caedemque non abstinuerit: magis ego Christiani hominis degenerem in tam sancta disciplina, ab omni lege, ratione, ac Deo temulentiam obstupesco etc. vel. Noe per ebrietatem expositus ludibrio. Loihus turpitudini, Ammon insidiis, Holofernas morti, et quis fibi felicem ab ea exitum polliceatur?

§. 5. FONS III. Testes.

PEr testes non illos tantum accipimus, qui praesentes, voce vel scripto, testimonium ferunt; sed absentes quoque etiam fato functos, graves praesertim sapientesque viros, qui an imi

fui sententiam quaqua ratione declararunt. Hotum igitur Apopthegmata, gnomae ac brevia scitaque pronuntiata, ad rem nostram firmandam illustrandamque proferuntur. In primo genere testandi, amici, servi, domestici, inimici, infamis, non oculati exigua ad testificandum vis est; in altero, quo minor auctoritas, vis quoque sententiae est levior. A probatissimis igitur quibusque maxime valent testimonia. Tale illud est Democriti qui in vite tres nasci botros assersebat, primum voluptatis, alterum ebrietatis, tertium iniuriae et Androclidis ad Alexandrum, Rex memento te sanguinem terrae bibere. et Aristippi ad bibonem iactantem, se multum posse bibere. Et muli, inquit, hoc possunt.

Huc et Laconum factum pertinet, qui servos foede ebrios, ad ludibrium in conspectum filiorum, producebant; ut horrorem eb ietatis his incuterent. Eiusmodi enim facta quandam testimonii vim obtinent.

Primi generis testimonium est Anacharsis Scythae Philosophi, qui rogatus, num in Scythia essent tibicinae? Respondit, ne vites quidem, quod rarae mulieres sobrie tibiam inflent. Adeo igitur Scythae ipso teste, a vino alieni. Sententiosum illud est Menandri. Multum merum, pauca facit sapere.

Bonosi amphoram, Bacchi thyrsigerum, Sileni alumnum, secundum usitata adagia hominem ebrium dices, quamquam haec, iuxta similitu dinem quam involvunt, etiam ad fontem primum referri possunt.

§. 6.

Quantum hominem fortem ab immaderato vini usu abesse deceat, ille Aquilonarium Philosophorum facile Princeps, Anacharsis sat diserte detestatus est, quando interrogatus: nunquid tibicinas alerent? tantum gentem suam ab omni mollioris vitae illecebra abesse respondit, ut nec vites quidem educar ent, sentiens vinum eiusmodi cant atricum esse nutrimentum, voluptatis lenocintum, libidinis irritamentum, neque bellicam Scytharum virtutem, ac fortitudinis gloriam cum tanta levitate posse consistere, vires facile inter vites enervari. Brevis itaque au soris descriptio, expositioque acratio sententiae dari solet, quod

uberius praestandum esset, si potissimum in ea robur causae poneretur. sed hic locus, ut ceteri, et amplificat, et ab aliis amplificatur. Spectant huc etiam testimonia divina, responsa et oracula, auguria et somnia, sed his modo parum firmamenti, praeterquam divinae testificationi inest.

§. 7. FONS IV. Leges.

LEgibus comprehenduntur tam privatae, quam publicae, adhaec illa quae legum vim obtinent, seu publicarum, ut consuetudines; seu privatarum, ut votum, iusiur andum, promissa pacta, tabulae earumque obsignationes. Ita in proposito Ebtietatis themate Graecorum voc erat, h)\ pi=qi, h)\ a)/piqi, aut bibe aut abi. Lex illa in Capitularibus Caroli Magni est. Nemini liceat, alium cogere ad bibendum, nisi quantum ei suffecerit, et Solonis lex erat, ut Laertius refert. Princeps, si depr ebendatur ebrius, morte multetur. Pittaci: Qui per temulentiam sceleris aliquid commiserit, duplo plectuntor. Contra memorat D. Ambros de Helia. cap. 17. consuetudine inductum, ut bibatur pro salute Imperatorum, nisi quis reus indevotionis haberi velit, quam ut foedam Deoque adversariam detestetur. Simile pactum Domini cum servo, qui ingenti, ex auro, cratere oblato, ita pactus est; ea lege tuus esto, ut uno illum haustu evacues, quod se facturum recepit, et non sine discrimine praestitit. Par certamen bibentium ab Alexandro, ubi plerique succubuerunt. Quod ad tabulas testamentarias attinet, celebres illae Christi, quibus Eucharisticum nobis calicem mulro laudatius ad sui recordationem consignavit. Et publicae illae Synodi Nannetensis dignae memoria sunt, quibus Sacerdotibus ebrietatem omnem interdicit, commendatque, ne tertiam bibendo vicem excedant.

§. 8.

Haec aliaque, seu pro sobrietate, seu adversus ebrietatem statuta, ex hoc fonte hauriri, amplificarique hac similive ratione possunt, e. g. Quae vobis, qualisque illa lex Pittaci, non Christianis disciplinis imbuti hominis, sed rationis sola luce illustrati, videtur; qui omne per temulentiam admissum flagitium geminata poena castigandum statuit: ut qui in tali scelere

primum praecipuumque ipsam esse ebrietatem existimaret; ab hac, tamquam capite, gravissima quaeque delicta manare, incende cupiditatem, inflammari sentiret audaciam, quantumvis enorme facinus, sine legum observatione, sine Numinis reverentia, sine consilio, sine ratione perpetrari. Comparate huic legem illam nostram, indulgentiae plenissimam, qua flag itiis per ebrietatem commissis ignoscendum non raro censemus: expendite, cupiditasne ab hac opprimatur, an excitetur? crescat, an minuatur, temeritas? eliminentur, ao invitentur crimina? Par ratio leges exponendi diducendique, quae testimoniorum est, ex oppositis hic etiam amplificandi viam aperui. De votis, tabulis, pactis, aliisque idem esto iudicium.

§ 9. FONS V. Cum Iudice, Fama.

HIc ultimus, neque omnino sterilis fontium est, in quo Iudicia expenduntur, vel publica, quae sunt hominum fama, aut rumores; vel privata, quo spectant accusationes, torment a sive quaestiones, praeiudicia et sententiae Iudicum. Praeiudicia ex variis sumuntur: ut cum, veleadem causa quondam in iudicio expensa et damnata est; vel similis; vel certe aliquid cum ea connexum. Sic de ebrietate praeiudicium illud vulgatum, quod plerumque cu- aliis sit connexa, eo quod saepius aliorum scelerum rea fuerit damnataque Hinc apud Hispanos receptum fuit, nec intestem quidem admittere illum, qui semel ebrietatis compertus fuisset, solo n. praeiudicio talis minus integer habebatur. Fama publica Germanos ebrietatis arguit. Ebrietas tormentis ad veritatem extorquendam non eget; ipta sibi ipsi, multis malis incumbentibus, tormentum est, et plerumque latens verum absque equuleo prodit. Apud Indos ebrii Reges, publica legum, damnati sententia, a muliere etiam interimi poterant eo facti praemio; ut successori nuberet. ut Alex. ab Al l 3 c. II. memorat Zeno Imperator ebrius ab uxore Ariadna sepulchro inclusus periit. Per civilia iura (ut D. de iniur. l. si quis) accusare eum de iniuria illata licet, qui cuiusquam ser vum, aut filium, ad popinam duxerit.

§. 10 [correction of the transcriber; in the print 19].

Rhetorice exponamus, et leviter illud Ciceronis pro Sylla inflectamus. Quaestiones servorum ac tormenta, frustra ebrioso ad seeleris explorationem adhibebimus. tormenta gubernat doler, regit quaesitor, flectit libido, corrumpit spes, infirmat metus, ut in tot rerum angustiis nihil veritati loc: relinquatur, suae ipse ebriosus tor queatur ebrietate; ex ea quaeratur: num quae occultetur libido? num quod lateat facinus? num quae crudelitas? num quae audacia? Nihil erit erroris in causa, nec obscuritatis, si in sua deprehensus ebrietate. proprii oris confessione, quae nihil occultum in illo esse patiatur, gravissimorum scelerum damnatus fuerit.

§. 11.

Haec de Inventionis fontibus universe, propriis quinque, et totidem communibus: quorum ordo, facilitas, copia, atque ad rudiorum etiam hominum capitum dispositio, quantam scribendi dicendique facultatem pariat, experientia quisque sua doceri poterit. Nolim tamen quisquam existimet, quamvis materiam omni ex fonte locupletari posse. Namneque id semper futurum, neque, si fiat, insistendum omnibus; sed cum delectu optima quaeque ad probandum aptissima deligenda erunt. In Exemplo de ebrietate a me proposito, si quis fontes exhaurire omnes, atque in singulis adhibere amplifican di ordinandique velit gratia, aliorum communium locorum patrocinium, contraria, similia, testimonia, tabulas, iudicia etc. nullus esset dicendi modus, praesertim, si nonnulla ex his accrvarentur. Quare ubi et abundamus materia, et inter Doctos res agitur, iis urendum nonnumquam descriptionibus, quae multa paucis verbis sententiisque colligunt. In quibus observandum illud erit, quod subicio.

§. 12. APPENDIX I.

Descriptio quaedam rerum nervosa ac stricta est (quam Rhetores quidam definitionem appellant) quae quibusdam velut titulisrei, vel canlas plures, vel effectus, vel adiuncta, vel similia, vel contrar ia, idque, vel per affirmationem, tribuendo rebus quae possident; vel per negationem, removendo quae non habent, breviter exponit: estque egregium quoddam orationis ornamentum, atque ad illum spectat fontem,

cuius locos prosequitur. Differt vero a Definitione proprie dicta, quod illa rerum naturam explicet, haec tantum, quoque modo cum rebus connexa, strictim auribus animisque subiciat, tunc etiam definitionis loco adhibenda, cum rerum natura fuerit obscurior. Paucis de Ebrietate rem exemplis illustremus. Petrus Ravennas, sic illam describit.

Ab effectis Ebrietas mat ev litium, furoris gener atrix petislantiae magistra, rabies voluntaria, illecebra honestatis, pudoris iniuria etc. Augustinus ait, est turbatio capitis, subversio sensus, tempestas linguae etc.

A fine Ebrietas aeternae nostrae salutis hostis, felicitatis omnis inimica, gaudiorum meta, dolorum initium, fomentum ignis, alimentum cruciatuum etc.

A causis Efficientibus, ut Ebrius concitator tabernariorum, antesignanus scurrarum, dissipator honorum, turbator familiae etc.

A comparatis ut Ebrietas venenum dulce, opum charybdis, sanitatis scopulus, innocentiae naufragium, scelerum propugnaculum, arx seditionis, caput perfidiae, malitiae omnis baerathrum.

A contrariis. Ut EEbrietas amica seditionis, pacis hostis, levitatis patrona, constantiae labefactatrix; impudentiae magistra, verecundiae prodiga, flagitiorum omnium domicilium, virtutum exilium. Vel Ebrietas est quaedam opum profusio sine liberalitate, secretorum denudatio absque sinceritate, iucundit as sine amoenitate. Vel est inamoenum gaudium, illiberalis profusio, hilaris insania. Atque ex his praecipue fontibus ducitur Descriptio: quam facile vides substantivis, ac verbalibus delectar, quare ceterorum locorum haud magna inflexione, potest fieri Descriptio. Ut cum Seneca Ep. 58. Ebrietate m ab effectis dissuadet. In hac impudicus, ait, morbum profitetur; petulans non linguam, non manum continet, crescit superbo insolentia, crudelitas saevo etc.

Sic vertes. Ebrietas est quaedam impudentiae possessio in lascivis, linguae in petulantibus incontinentia, superborum insalentia, crudelitas saevorum.

§. 13. APPENDIX II. USUS FONTIUM PROGYMNASTICUS.

Ex his fontibus nascenti primum Oratori hauriendum, ut copiam facilitatemque assequatur. Progymnasticae vero exercitationes irrigandae hoc pacto erunt. Sumat quippiam ad laudem praesertim, aut reprehensionem spectans, idque iuxta fontem primum suas in partes describendo tribuat. Deinde ex locis illud communibus, hoc est, contrariis, paribus, disparibus, testimoniis, legibusque exornet. Nihil enim prius in Eloquentiae studio esse debet, contemplatione partium, quibus probecognitis infecundus esse Orator non poterit, campus ad figurarum ornamenta panditur, res tota auditorum animis explicate subicitur; adiuncta causae et effectus haud difficulter penetrantur. Illa vero quae a similibus et contrariis ducuntur argumenta, inventione etiam perquam sunt facilia. Poterit in reliquis idem fontibus fieri, ut modo adiuncta rerum, tamquam magis obvia, modo etiam causae et effectus per communes locos, ita ut dixi, amplificentur. Quin et ipsi cout ex paribus, vel disparibus, Apologus, Emblema, ingeniosum, simile, etc. extestimoniis dictum aut factum argutum gnome, apophthegama, etc. ex legibus privata, aut publica, ex iudiciis quaestio aut sententia expendi suis partibus adiunctisque aliquando poterunt, ratio subiict a pari disparique probari. Sed haec posteriora usurpanda parcius. quod hic rarus sit in oratione amplificandi usus: prior omnino obvius, plus facilitatis utilitatisque complexus. quare illorum non possum instirutum laudare, qui progymnasticam huius facultatis exercitationem illis propemodum Chriis circumscribunt, quibus dictum factumve aliquod, aut certe locus rantum communis exornatur amplifica turque; cum, quae ex locis propriis ducuntur, ipsam rei substantiam spectent, ex qua fundamentum omnis erudirae dissertationis potissimum sumitur. Quod si iuventus, hac, qua suadeo via, per Aphthonium non satis expensa, in levioribus illis scribendi praeludlis regeretur, parva deinde superesset ad solitae Orationis corpus formandum difficultas, cumhis, veluti membris

quibusdam, integretur. De his igitur progymnasmatis sigillatim infra agendum est.

CAPUT V. De triplici Orationum genere, Statibus diversis, inveniendi et argumentandi ratione singulari.

SIngula nunc Orationum genera propius consideremus, ut quis usus locorum in iis, quae copia, quis ordo, intueamur.

Tria plerique Rhetorum caussarum statunt genera, Demonstrativam, sive Apodicticum, aut exornativum quod ad laudem reprehensionemve, seu personarum, seu factorum, seu rerum est instistutum, atque in sola cognitione honesti, aut turpis; utilis, aut inutilis, cum delectatione acquiescit. Deliberativum quod de rebus faciendis, aut omittendis consultatur, ac statuitur; sitne res, tamquam utilis aut honesta, prosequenda; an contra, velut inutilis et turpis, reicienda? unde nec in sola contemplatione quiescit, sed opus actionemque utilitate ac honestate coniunctam spectat. Iudiciale mixtum quoddam, ex utroque caussarum genere, genus est. Modo n. laudando aut reprehendendo personis, factis, acrebus insistit; modo facienda omittendave a Iudicibus, consultando suadet, dissuadetve; spect at vero absolutionem, aut damnationem accusati. Sed hoc tempore in foro non usitatum, atque iccirco etiam parcius a nobis pertractandum. Sunt qui his quartum genus Orationum Didacticum addunt, quod in sola explic atione, et contemplatione rerum consistat, ut si quaeram; sintne quatuor elementa? Quot sint causarum genera? Sed haec, aliaque aut ad Oratorem non spectant, cuius officium est apta ad persuadendum tractare; aut Demonstrativi, vel deliberativisunt generis, ut ex Statuum cognitione mox intelliges.

§. 1.

Cum tria in re qualibet disceptari possint. An res sit? quid res sit? et qualis res sit? Status quaestionum in singulis causarum generibus triplex esse poterit. Coniecturalis si primum;

Definitionis si alterum, Qualitatis, si tertium quaeratur. Unde sipriores istae didacticae quaestiones cognitionis gratia, instituantur, erunt coniecturales in genere Demonstrativo; quaeritur enim. an res sit? si tamen operationis gratia, Rhethore, gescire velit: quot sint causarum genera? Deliberativo adscribentur. Ita si quaeras. Sitne status religiosus a Christo institutus? erit coniecturalis in genere Deliberativo.

Si quaeras, an Clodius Miloniinsidiatus sit? talis erit in genere Iudiciali. Quod si quaesieris, in quo consistat religiosae vitae ratio? erit status definitivus; quaeritur enim, quid res sit? idque in genere deliberativo, quia ad actionem talis vita ordinatur. Si quaeras. Dignior ne vita religiosa sit saeculari? erit status qualitatis, in eodem dicendi genere, cum investigetur, qualis res sit? idque actionis gratia. Qua in re non erit spectan dus finis cuiusque hominis, quae ex arbitrio illius suspensus est, sed observandum, quem in finem res quaelibet ex nacura sua ordinetur. Vide Cic, in 2. de orat. n. 204. Quint, lib 3. cap. 6.

§. 2.

Postquam causae statum, seu constitutionem agnoveris, de iudicatione, sive crinomeno, ut vocant, tibi erit videndum. estque illa quaestio, quae ex unaratione defendentis, et opposita ratione adversantis (quam firmamentum appellant) nascitur. ut Consul Cicero iusserat occidi in carcere Lentulum et Cethegum: rationem facti dabet, quod illi cum Catilina in excidium reip. coniurassent. Sed Clodius opponebat: non debuisse illos causa inaudita tolli. Hinc quaestio, seu iudicatio existit; rectene comperti coniurationis, inaudita causa sublatisint? de hac enim re solum iudicandum est, in hunc scopum omnis atgumentorum vis, et defensori, et accusatori intorquenda est. illi, ut probet, sine mora et iudicio ulteriori, compertam coniurationem fuisse puniendam; huic, ut citra defensionem reorum auditam, id fieri potuisse, deneget. Quae res magnopere in omni dissertatione observanda est, tum ut a proposito non deflectat oratio, tum ut constet quibus potissimum e fontibus argumenta ducenda sint.

Facile autem crinomenon deprehenditur; si, quod adversarius neget, ad hoc potissimum animum converatas. Ut in hoc syllogismo: insidiator violentus iure occiditur; Clodius fuit violentus insidiator: Ergo iure occisus est: assumptio seu

minor propositio iudicationem constiruit, et Ciceroni probanda tantum erat; quia ceteris admissis, haec sola ab adversariis negata est. At in illa argumentatione: Ille Roscium occidisse iudicandus est, cui mors illius maxime fuit utilis; Capitoni haec maxime utilis fuit: Ergo ille occidisse iudicandus est: tam propositio, quam assumptio crinomenon includit: quod u. tramque adversarii negarent. Sic in hac deliberatione; an Moscho a Polonis bellum in ferendumsit, ideo quod pacem violaverit, cum Moschus tamen Polonos violatae pacis accuset? Crinomenon est. Uter pacem violaverit, et iniqua arma infer at!

§. 3.

Ob servandum praeterea est, quibus potissimum e fontibus singula causarum ac statuum genera, suas ad probandum ampl. ficandumque rationes depromant. Quam ad rem generalis haec esto regula. Dum quaeritur, An res sit? ex adiunctis. effectis, causis, ac demque ipsa rei natura, hoc est, exfonte 5. 4. 2 et I. illud probandum esse, a notioribus enim ad illa, quae ignotiora sunt, progredimur. nisi forte auditoribus persuasum sit, rem de qua quaeritur esse talem, quae fieri, et exislerenequeat. tunc enim a fonte primo ratio ante omnia petenda esset; ut ipsa ex sua natura pugnare secum non existimetur. Iterum dum, quidres sit? investigamus a fonte I. argumenta potissimum derivabimus, cuius natura, si minus ex se ipsa pateat, satis ex reliquis fontibus universim poterit illustrari. Denique si, qualis res sit, aut quanta? postuletur, ex fonte 3. et 5. hoc est, ab attributis, et adiunctis praecipuum rationum firmamentum petetur. quare cum hi status in demonstrativo, ac delibeiativo genere, non raro confundantur, pro rei cuiusque ingenio loci etiam proprii adhibendi erunt, ac fontes variandi. Locorum vero communium communis ubique est usus, tanto copiosior usurpandus, quanto propriorum locorum maior sterilitas futura est.

§. 4.

Notandum denique, quod argumentandi apud Oratores varia sit ratio, ut hanc natura potius, quam ars moderetur. et iudicio dicentis magis quam praeceptionibus nitatur. Universe at strictim et dialectice argumentum concipi, vel enthymemate, vel syllogismo, aut etiam ratione, potest. entbymema est propositio antecedens, unde consequens alia insertur: ut Clodius vim intulis Miloni; ergo, iure ab

illo occisus est. ad quod si aliam generalem propositionem adieceris, hoc modo: qui vim intulit iure occisus est: sed Clodius vim intulit, ergo, iure occisus est: Syllogismum ex propositione, assumptione, et complexione (ita maior, minorque propositio, et ex utrisque sequens conclusio dicitur) Quod si vero uni alterive propositioni (ut samiliare est Oratoribus) suam rationem, aut probationem subieceris; ut, qui vim intulit iure occisus est, cum vim vi repellere liceat; sed Clodium vim intulisse constat, quia ex agro suo cum servis armatis erupit: ergo iure occisus est Haec ratiocinatio appellabitur. Quod si una tantum pro positioneiuncta ratione aliqua Orator utatur qualis haec est: Sine causa Clodium Milo non occidit, dicetur epicherema. Sivero ex oppositis strictim arguat: ut, vel Clodius Miloni vim intulit, et iure occisus est: vel non intulit, et adversariis hoc probandum est, cum indiciis manifestis urgeantur; dilemma est. Porro ceterae argumentandi rationes, ex iam dictis, conficiuntur, nam ab exemplo, aut comparatis per enthymemata fere arguimus. quod si plura exempla, aut similia, congeras, fiet inductio. Ita si epicheremata plura, vel enthymemata acerves, ex quibus denique collatis universe concludas, acervalis, vel sortites dicetur. Sedin his non est cut immoreris. Usu haec potius, atque imitatione, quam praeceptis capienda sunt: aliter enim haec ab Oratoribus, aliter a Philosophis usurpantur. Hi ita ut posuimus (ad faciliorem intellectum) strictim: illi cum verborum sententiarumque copia tractant. Hi nudam simplicemque veritatem; illi etiam ornatum quaerunt. Hi una propemodum inferendi forma, per solenne suum ergo, omnia concludunt: illi variis ad illationem viis incedunt, quas certis praecipiendi legibus complecti velle, hominis sit, aut suo nimium ingenio fidentis, aut prorsus diffidentis alicno. Ratio cuiusque viam inveniet, ipsaque huc ducet Cieronis imitatio, quo praecepta numquam pertingent.

CAPUT VI. Ratio inveniendi in genere Demonstrativo.

GEnus causae Demonstrativum Graecis Epidicticum (alii Exornativum, Encomia sticum, Panegyricum, a praecipuo eius munere, quod in laudando versatur, dicunt) in

laureprehen sione vel substantiae, vel attributi versatur, idque per omnium fontium, in inveniendo usum: nisi quod pro varietate rerum, de quibus dicitur, tum Orationum specie, locorum quoque usus varietur.

Alia enim de Alexandro, alia de Bucephalo, alia de fortitudine, alia de intemperantia, ex his fontibus argumenta petes. aliter quoque eidem Victori gratulaturus, aliter benefactori acturus gratias, aliter mortem ipsius orstione funebri deplo raturus es; et tamen universae hae Orationes epidicticae futurae sunt. Resigitur et tractandi ratio, inveniendi quoque rationes mutabit. Sed huius observatio discriminis perquam erit facilis superiorum praeceptionum non ignaro.

§. 1.

Generalis hic iterum esto regula, ut sive substantiam, five eius attributum laudandum, aut vituperandum susceperis, in suas partes, ac tempora distribuas. e. g. personam in illa quae intrinsecus ipsi adhaerent bona, et quae interna eidem sunt corporis atque animae quibus sua rursum membra sunt, ad omnem scribendi copiam suffectura. Hac enim via ob tenuitatem intellectus nostri, facilius rem totam penetrabimus, Altera est regula. Ut non tantum principium, ex quo res quaeque sit, verum et finem quem spectat, expendas. E. C. Mortem Puerorum Innocentium, quod ab hoste Christi illata, ac praecipue, quod huius finis, aeterna sit illorum felicitas, quod honesta, quod utilis fuerit. Nunc ad singulashaec propius species Orationum applicemus.

§. 2. Laus, aut vituperium substantiarum.

1. In Substantiis rerum, quas dicendo exornamus, occurrit Deus, Angeli, homines, animantia, in aqua, terris, et aere, plantae, earumque fructus, gemmae, metalla, atque ipsa etiam elementa, arte facta, urbes, arces, cultae insulae etc. Quorum omnium in laude; aut vituperio par fere ratio. Nam ex locis propriis eorum origo ac causae, natura rei, attributa, eftecta, et adiuncta spectantur nullo non ex fonte bibitur.

Exemplum sit, laudandus ho mo universim ab iis, quae, vel est, vel possider. I. Nomen, origo, parentes, ac proavi,

aut etiam patria, ex quibus videlicet, iuxta sensum nostrum, a reliquis hominibus distinguitur, inquirenda sunt. Deinde in partes quidquid est, aut possidet, distribuendum, in quibus reperiuntur bona fortunae, ut nobilitas, opes, dignitas, potentia, amici, clientes etc. bona corporis, ut sunt vires, valetudo, sexus, statura, forma, sensus vegeti, celeritas etc. bona animi, ut sunt fehx memoria, facile ingenium, scientiae et artes; aut certe horum omnium contraria, quae eiusmodi sunt universa, ut si bene usus fuerit, aut adversa mala patienter tulerit, laudem; si minus, reprehensionem ex his illisve, mereatur. Et haec ad I. fontem spectant.

2. Vis eun dem ex fonte 2. causarum expendere? Occurret, quod hominis conditor Deux: eius materia terra, atque elementa cetera; eius forma aeterna, immortalis, atque ad imaginem Dei efficta anima; eius finis aeterna sit felicitas.

3. Vis attributa spectare? hic quantum honestati affectus sit, quantum utilitati publicae, quantum saluti suae divinaeque gloriae, aut corum contraria: verbo, omnes in virtutem, aut vitia inclinationes, ad laudem, reprehensionemve, obveniunt.

4. In effectis, omnia quae domi forisque, in bello, aut republ. magnifice, vel turpiter gessit, sese offerent. Et si defunctum laudes, eius mortem constanter obitam, argumenta pietatis, praeclara monita, testamentarias tabulas, et quae mortem, exequiasque aut comitata aut consecuta fucrint, memorabis. Quod si infeliciter vitam finierit, referes illud magis, quam insultabis.

Postremo ex fonte 5. quod hoc salutis tempore in fidelium societate natus, quod in orthodoxa religione educatus, tot Dei beneficiis ad bene vivendum provocatus, cumulatus gratiis etc. His universim ornandis amplifican disque ceterifontes locorum communium accedent. Orationis eiusmodi exemplum de Carolo quinto dedimus in Exercitationibus nostris Oratoriis.

§. 3.

Prout in homine, sic in reliquis substantiis Deo, Angelis, animalibus, plantis etc. quantum noster intellectus assequitur, progrediendum. Et quo res quaeque in sua natura obseurior, tanto diligentius ipsius attributa, et effecta in vestiganda erunr Dei Angelorumque naturam haud satis nosti. itaque illorum sapientiae, potenriae, virtutibus ceteris, tum deinde

immortali incorruptibilique substantiae, iisque, quae in caelo atque his inferioribus operantur extollendis insistas. Quibus si nondum utramque paginam expleas, ad ea, quae non sunt, ab iis removenda, convertere. Ut non esse illis, quibus nos sumus, obiectos affectionibus, non ita ferri praecipites, cupidine immoderata duci, mole corporis morbisque gravari, tot iactari adver sitatibus etc. opes honoresque nostros nihilifacere, fortunam illam, quam nos suspicimus, aspernari etc.

§. 4.

Bruta animantia iisdem, quibus homines, locis ornantur. Earum Origo progenitores et patria nomen a magnis forte viris usurpatum, ad laudem aut reprehensionem faciunt. corporis atque animae facultates expenduntur, in illo robur, agilitas, magnitudo, pulchritudo etc. in hac docilitas, sermonis humani, aut alterius brutae vocis, imitatio, fidelitas, obsequium, facta, quae prudentiae, temperantiae, aut fortitudinis speciem dedere. Possunt etiam hic illa recenferi, quae non possident, vitia, et inprimis comparationes variae, modo cum natura factisque hominum, modo cum aliorum ingenio animalium institui. Vide quae de Asina Bethlehemitica scripsimus in Exercitationibus.

§. 5.

Inanimae res vel naturales sunt, ut plantae, gemmae, elementa, etc. vel artificiales, ut urbes, statuae, etc. Illarum igitur primo ottus, locus, ac caelum expenditur; quibus plerumque a ceteris differre noscuntur. Deinde et partes, species, ac genera a peritis rerum investiganda. Secundo ad effecta, earumque virtutes ac vitia accedendum. Tertio ad utilitatem, variumque ac laudabilem Illarum usum. Ultimi hic fontis, maior est ariditas, priores locis communibus exornandi erunt. In peste terraemotu ac tempestate describenda, par ratio ab origine, partibus, effectisque institui poterit.

§. 6.

Artificiales res, ut urbes, arces, statuae etc laudantur quoque ab Origine et Auctore, atque in suas diftribuuntur partes. Urbs v g. in ipsum civitatis materiale corpus, ut sunt domus, templa, gymn asia, palatia, munimenta. horti, vicini, agri, silvae, prata, caeli clima, aeris temperies etc. tum politica religiosaque disciplina, studia, artes, scientiae etc. quae animae instar sunt. His cum deinde virtutum aut vitiorum usum, res fortiter bello aut

pace gestas, vel toleratas, aequitatem in iudiciis, temperantiam in moribus etc. adieceris, non poterit deesse copia scribendi. In statua, vel imagine, eius auctor, partes singulae, eorumque artificium, tum materia ex qua fabrefacta, aut qua adumbrata, denique et forma atque operis elegantia, aestimatio, rari circa illam eventus, ut si qui decepti figmentum pro veritate amplexi fuerint. Verbo, hic fons 2. plurimum avidis propinabit, ceteri steriliores futuri sunt. quare ad parium dispariumque comparationes sese Orator converter De vituperio idem esto universim iudicium, ex iisdem enim locis ducitur. quia contrariorum cadem est disciplina.

CAPUT VII. Laus attributorum substantiae.

ATtributa substantiarum, prout hic sumimus, vel in transeunte aliqua actione aut passione consistunt, exempli gtatia, urbis expugnatione, triumpho, profectione, reditu, morte, martyrio etc. aur in permanente qualitate, ut iustitia, temperantia, fide, eorumque contrariis, iniquitate, immoderatione, perfidia etc. Horum laudem, aut reprehensionem, quidam ex diversis bonis utili, honesto, et delectabili, tum etiam affectionibus mediorum, possibili, facili, necessarioque du cunt. Et abunde quidem ex hoc fonte, non omnino rudi affluet, sed nihil prohibet, ad maiorem copiam delectumque etiam ceteros fontes, prout in substantiis rerum factum, delibari. Nam 1. in Expugnatione urbis opportune eius auctorem, locum, tempus expendes, quibus adiunctis, ab aliis eiusmodi expugnationibus distinguenda erit. tum eius in diversis stationibus partes, militem, etc cum apposita urbis distributione, exhibebis. 2. quae expugnationis causae fuerint, quibus artibus, machinifque ad illam sint usi, expones. 3. quam necessaria, et utilis Reipubl. quam honesta Duci fuerit. Ubi de commodis incommodisque, inter se conferendis, magnus fere campus. + Quid per diversa tempora et loca factum etc. 5. quoties, ubi, quomodo, quando, pugnatum. Quae si locis ornentur communibus, uberrimi fontes manabunt.

Alterum hic exemplum filiae Iephte Iudicum cap. II. quae Patri, illam poscenti ad mortem (ob votum Deo factum,

quod primum sibi post devictos Ammonitas ex domesticis occurrentem Deo immolaturus esset) paruit. 1. Hic illius persona, Duxque pater, et quod huic unica, exponendum: tum explicandae partes ad factum constituendum propositae. Votum patris, eius religio; oboedientia, et mors filiae. 2. In utramque partem pro laude vel reprehensione disceptari potest; an hoc medium ad patris religionem necessarium, ac Deo gratum, an facile? Iterum an utile cuipiam, aut honestum? cum scelere, an cum virtute coniunctum? si probare velit, dicat votum hoc Deo inspirante, qui vitae Dominus eiat, factum; si malit improbare, dicat parentem non habuisse potestatem in vitam filiae, adeoque votum ex se suaque natura fuisse irritum, non necessarium, nec utile, nec honestum; sed turpe, ac noxium. 3. Effecta, quae ex hoc facto consequuntur, ut immerentis poena, familiae orbatio, luctus patris, aliorumque, expendi poterunt. Ex ceteris duobus fontibus pauca hic servient. Locis communibus usus erit. ut a simili, exemplum Isaaci immolandi, et gentilium filios Diis mactantium servire poterit, tum quorundam animalium partus opprimentium a contrartis. quod auctor vitae, auctor sit mortis, testimonia, leges, et iudicia quoque non deerunt, in quamcumque demum partem orationem verteris.

Huc variae Orationum species referuntur, quae eadem argumentorum disquisitione, quamquam pro actionis diversitate diverse, utuntur. et aliae ex aliis fontibus abundantius, aut parcius, hauriunt, unde breviter ad fontes praevius digitum intendam.

§. 1.

Gratulatoriae sunt quibus gratulamur aliis, aut de re bene gesta, aut opum honorumque praemiis, feliciter ex virtute, ac merito laboris impetratis; aut superatis terra marique, domi bellique discriminibus etc. ubi pro diversitate personarum, et rei agendae, aut sustinendae magnitudine, et varietate, argumenta sese offerent. 1. Rei ipsius collatae, actae, aut superataenatura, cum ipso conferente aut agente, expen denda suis etiam partibus erit. 2. ex fontealtero causas eiusmodi boni investigabimus, personae merita ac virtutes conferentiumque benevolentiam ac reip. utilitatem, exponendo. 3. memorando ex fonte 4. effecta, communis laetitiae ac spei bonorum etc. De Epinictis, quibus victoribus gratulamur. Prosphoneticis, quibus de adventu applaudimus, par ratio est.

§. 2.

Gratiarum actoriae, quae beneficii in nos collati memoriam profequuntur. 1. Beeficii originem naturamque expendunt, simul ipsius partes praestantiamque considerant. 2. Causas dantem illinc, hinc accipientem; illius liberalitatem, huius necessitatem proponunt. 3. Attributa, quamque ad illum obtinendum res danti ardua, accipienti utilis; illi honesta, huic iucunda. 4. Ex adiunctis hic erit ampla seges. ut si contulerit saepius, si prompte si profuso animo, si ultro, ac non rogatus, fi illo tempore, quo non mereretur etc. Quae comparationibus exemplisque ac contrariis eximie illustrabis. Natalitiae, Nuptiales, funebresque Orationes iisdem ex fontibus argumenta pari investigatione depromunt: nisi quod in laudibus personarum versentur profusius, parentes, coniuges, mortuosque a virtutibus celebrent. Quare ex iis quae diximus, quaeque restant dicenda, copiam facultatemque subministramus. Consule et illa quae in poeticis tradidimus part. 1. lib. i. capite 20. ubi singulis materiam subiecimus.

§. 3.

Attibutorum quae in permanente qualitate consiftunt vix dispar est ratio ut sunt in externis bonis opulentia, dignitas; aut paupertas, et contemptus: in corpore valetudo, statura, forma; aut contra infirmitas, parvitas, deformitas, caecitas etc. in anima scientiae et ignorantia, virtutes et vitia. Horum singula sua origine, natura, partibus, effectis, fine, causis, adiunctisque expensa, iis fere quibus substantiae legibus, exornantur, quamquam ex fineinprimis honesto, utili, ac delectabili, corumque contrariis laudem aut reprehensionem mereantur. Pro exemplo potest esse Ebrietas, cuius supra Vituperium per omnes breviter fontes duximus. Pro similibus, exemplis, testimonitsque Polyanthea Langii faciet, si minus tibi memoria ad hanc rem suffecerit

Exemplum tamen aliquod breviter, in re sterili, subiciamus. Caecitas tibi laudanda proponatur. Quis huius ignarus disciplinae credat, hic nobis suppeditari ad laudem materiam Posse? Sed expende 1. quod auctor coecitatis Deus sit. Partes naturamque coecitatis, nisi ex opposito visu, non poteris defcribere, qui locus cum in laude versetur, dissimulandus erit. Ergo 2. Coecitatis attributa et effecta consideres, ut sunt multorum malorum declinatio, quae multi per oculos

seducti incurrunt, offensiones, invidiae, bella, habendi cupidrtas, libido, luxus, superbia, etc. contra vero bonorum animi facilior in coecis possessio, et custodia. In reliquis fontibus pro laude quidem occulorum plura, pro coecitate pauca reperies. Priora igitur exornanda illorum exemplis, qui coecitate praeclare usi sunt, Homeri, Maioli Abbatis; contraque illorum, qui abusi oculis, quo et testimonia aliorum sapientum referes, ut Cider. 5. Tusc. etc. Quod in exemplo, illud observandum est, quod universim ad copiam prodest, ab unius oppositi vituperio, alterius saepe laudem petendam esse. Coecitas enim, cum privatio sit, nihil in se laude dignum complectitur.

§. 4. Appendix ad rationem inveniendi Perutilis.

Cui tam copiosus argumentorum apparatus non suffecerit, hic ad generales illos exornationum campos, per formatas ex hypothesibus theses, sive ex singularibus propositiontbus ad universales; tum etiam digrediendo ad incidentium rerum, vel narrationes, veldescriptiones (modo tamen ad propositum finem dirigantur) excurrat, quae idem quod in carmine Epistola praestabunt e. g. laudes generosum Alexandri facinus, quo primus in occupatione urbis cuiusdam muros transiliit, sortissime contra plures dimicans? poteris opportune hic ad alia praestantiora eius facta digredi, atque illa in comparationem adducere. Iterum commendas quidquid fortiter ad eofactum? ad ipsam hinc licebit fortitudinis laudem divertere, atque illam heroi tanto aptare. Deinde, fortitudinem exornandam suscepisti? poteris universe ad virtutis commendationem accedere, ac docere, quod huius inprimis dignitas in fortitudine emineat. Virturem extollis? ad omnia quae cumque haec exornat subiecta, ut homines, Angelos, Deum, quin etiam ad ea quae destituit ut sceleratos ac Daemones, te poteris latissimo disserendi campo effundere, ut ostendas illorum potissimum ornamentum a virtutis usu, horum turpitudinem a defectu esse. En quanta scribendi ad generaliora quaeque incedentibus se offerat copia Hac vero eadem si affluas, contraria flectendum via erit, atque ab universalibus ad res singulares ita transeundum est, ut in uno tantum aliquo pedem figas, non ad quaevis eiusdem generis singularia transeas. Virtus

exempli gratia laudanda, in uno aliquo homine, aut uno alterove facinore, aut in sola prudentia, vel temperantia celebrari poterit. Illud erit, ut aiunt, hypothesin ad thesin, hoc thesin ad hypothesin reducere. Quocirca cum virtus atque oppositum eius vitium pene universim, ea sint, in quibus eloquentia humana se iactet, ac verserur, perquam utilis mihi rudis aliqua earum adumbratio visa est, qua iuventus in scholasticis hisce exercitationibus uti queat. Quare virtutum ethicarum perbrevem descriptionem, suasque in partes distributionem, subieci. quibus cognitis cetera ex fontibus obvia sunt: Vitiorum quoque ex his naturae patebunt; cum in illis omnia reperiantur contraria.

CAPUT VIII. De Prudentia.

PRudentiae est virtus, qua de bonarum et malarum rerum usu ad felicitatem hominis dirigendo recte consulimus. Huius universim triplex officium est. 1. recte agenda inquirere. cui studiosae investigationi, opponitur tamquam vitium, praecipitatio.

2. Inquisita ordine, loco, ac tempore disponere: cui repugnat inconsideratio. 3. Disposita, ut decet, exequi: cui inconstantia fluctuantis ingenii adversatur.

Virtutes administrae, seu comites prudentiae sunt, quae in prudenti quovis viro laudari poterunt.

Providentia, quae est rerum subsequentium investigatio, acidonea agendarum dispositio ad consequendum finem.

Circumspectio, quae omnia rerum adiuncta ponderat, ternpora, locum, modumque minus discrimini obnoxium dispicit, ne temere offendat.

Cautio quae difficultatibus sese obicientibus tempestive occurrit, ac praestruit. et his veluti partibus Virtus Prudentiae constituitur.

§. 1.

Prudentia oeconomica illa dicitur, quae circa rei privatae ac familiaris administrationem domi adhibetur. Hac recte opes, et fortunae, in ernendo, vendendo, locando, permutando, donando, accipiendove pertractantur. nihil coniugi, soboli, familiae, ad rectum usum institutionemque, iuxta Dei ac rationis praescripta, decedit. novit quantum sibi aliisque in cibo, somno, vigiliis, labore tribuendum; quantum Deo caelitibusque observantiae pietatisque debeatur. Quamquam hanc sui dire. ctionem prudentiam monasticam liceat appellare.

§. 2.

Prudentia politica est, quae in publica ac civili vita usurpatur. Haec expendit, quemadmodum cum proximo in sociali hominum vita degendum: quomodo verbis, moribus, exemplis fovenda amicitia, violata rursum sarcienda, ponenda odia; aut dissimulandae offensae: cum qua moderatione, loco, ac tempore occurrendum dissensionibus, praestandum proximo quidquid ad alendam consensionem facit.

§. 3.

Prudentia regnativa (quam alii sub politica censent) est quae providet, ut et opportunae leges malis moribus corrigendis ferantur, et si plus aequo gravent, abrogentur, tribura et vectigalia, aut necessaria instituit, aut tollit iniqua. iudicia aequitari administrandae idonea ordinat. Ratione magis et consilio, quam vi et armis comprimit. Seditiones caute naras disicit, aut occurrit nascentibus, cives urbesque communi pacis vinculo adversus omnem hostem conciliat.

§. 4.

Prudentia militaris est, qua quis circumspectus est in bello suscipiendo, aut omittendo, in deligendo milite, illumque ceita disciplina admin istrando, exercendo, excitando, munerando, instruenda acie, hoste praevertendo, consiliis, tempore, loco, copiis. comparandis alimentis, classibus, commeatibus, stipendiis, ineundis strategematis, suis consiliis occultandis, hostium detegendis qua in clade parum deiectus est, eaque instauranda expeditus, in victoria minime praeceps atque immoderatus.

CAPUT IX. De Iustitia.

IVstitia est virtus, quae unicuique suum tribuit, pro dignitate cuiusque. Haec vel generalis est, et legalis appellatur, estque in Principe illisque qui Reip. moderandae praesunt, at que ad eius sese utilitarem impendunt, cuius officium est ordinare, ac praecipere quarumcumque virtutum exercitia ad commune totius Reipubl. emolumentum. Vel singularis, et haec si in rerum distributione secundum proportionem, expensa dignitate personarum, versetur. ita ut Duci plus tribuat, quam militi, licet eadem uterque virtute pugnarit, distributiva appellatur. Sirem tantum praestitam, citra personae aestimationem, spectet. ut cum venditori par emptor pretium reponit, non habita ratione vendentis personae, commutativa dicitur.

Rursum, aut natura solum, ac ratione duce, quod aequum est praestamus, et naturalis Iustitia est? aut laudabili maiorum consuetudine ducimur, prout bella, commercia, conductiones, locationes, pacta, obligationesque aliae celebrantur, et haec consuetudinis est; aut legibus a principe aut Rep satis adstringimur; ut fit in Senatus consultis, plebis scitis, decretis, edictis, et legitimam appellamus. Quibus species Iustitiae quarta vinaicativa accedit, quae vim et iniuriam omnem, aut defendendo propulsat, aut in sceleratos animadvertendo castigat. Haec igitur virtus iustos et insontes tuetur, nocentes persequitur, defert in iudiciis, accusat, cognoscit, inquirit, damnat, plectit. Ipsas eriam Reip. leges et sancita, tum quidquid aequitati Deo ac hominibus debitae proprium est tuetur, iustisque supplictis defendit.

Iustitia denique naturalis universe aut Deum spectat. aur homines. haec vero atque illa in subiectas sibi partes varie dividitur. quarum duae Religio et Paenitentia Deum considerant, reliquae proximum.

§. 1.

Religio, qua Deo tamquam auctori ac domino creaturarum, animum nostrum, corpus, omniaque bona ab ipso consessa ad cultum illius honoremque impendimus. Quare 1. mentem ipsi nostram consecramus, summa de illo ipsiusque

perfectionibus, et qua par est, existimatione concepta, insigni nostra, qui infinitis ab eo perfectionis partibus distamus, submissione. 2. Arbitrium illi nostrum, prompto obsequio ac cultu, subicimus. 3. Ipsius etiam amicos debita veneratione prosequimur. 4. Res Deo proprias, ut sacramenta prompte administramus ac suscipimus, oblationes, primitias, decimasque Dei ministris tribuimus. 5. Leges tum naturae, tum latas a Deo eorum auctori honoran do exequimur. 6. Quandoque nostotos omniaque quae possidemus, voto peculiari, Deo consecramus. Huic virtuti ad versatur superstitio excedendo cultu non usitato, et irreligiositas deficiendo cultu non debito.

§. 2.

Paenitentia virtus est, qua [orig: quâ] delicti aut sceletis cuiusque admissi paenitudine ducimur, atque ex intimo animi sensu dolemus, nos benignissimum Dominum ac creatorem nostrum offendisse, adeoque ablata veluti per amorem honoremque rursus impensum reddimus. Quod cum praecipuis religionis act bus fieri necesse sit, huc etiam paenitentia a quibusdam revocatur. Habet tamen adiunctum vel dolorem aut detrestarionem sceleris, vel amorem Dei, omnem aversum in creaturas asfectum obliterantis, propositumque'observandae imposterum voluntatis divinae imperium, cui aliquod vel ultro fufceptae afflictionis, vel imperatae etiam satissactionis opus accedit. Huic obstinatio in malo adversatur.

§. 3.

Pietas est, cum patriae, parentibus, fratribus, ac sanguine iunctis cultum atque officium tribuimus, ut fit

1 Mente aestimando illos pro merito, nec tenuiorem ipsorum conditionem erubescendo, 2 Omne venerationis obsequium verbo atque opere praestando, 3. Illos ab imminenti malo tuendo, in necessitate suis etiam facultatibus incurrendo, illorum defectus, convitia morbos, aliaque senectutis vitia a'quo animo tolerando. 4. Non opes tantium, sed et vitam pro salute patriae, parentum, et consanguineorum deponene do, opponitur illi impietas.

§. 4.

Observantia, qua aetate, dignitate, sapientia, aut virtute maiores, ut senes, Praelatos, Sacerdotes, Doctores, Religiosas, digno honore atque officio prosequimur. 1. Aequa de illia existimatione animique reverentia. 2. Externis

veneratianis signis, ut sit capitis denudatione, loci cessione, sermonis coram illis moderatione et submissione, sententiae illorum, approbatione consensioneque, aut non nisi modesta, ubi ratio exigit, deflexione. Huic opponitur irreverentia, et despectio.

§. 5.

Oboediontia est voluntas prompta obsequendi maiorum praeceptionibus, quod fit. 1. Iudicn nostri, et quandoque etiam sensuum submissione ad unviersa quae cumque ab illis imperantur, modo legibus humanis divinisque non adversentur. 2. Arbitrii nostri, in rebus licet arduis ac difficilibus, ad omnem promptitudinem inflexione, etiam ubi mali nobis homines imperant, suisque affectionibus perperam obsequuntur. 3. Laetari aliorum imperio, quamvis difficili, atque omnem promptitudinem verbo atque opere declarare, nihil morae morosaeque frontis atque excusationis adferendo. Hinc obftin ationis vitium repugnat.

§. 6.

Gratitudo est, qua [orig: quâ] beneficia a proximis in nos profecta rependimus 1. Aestimando illa pro merito non dissimulando, obliviscendo, negando. 2. Apud alios praedicamus ipsique magna amoris significatione amplectimur. 3. Opportune eadem (cum per facultates nostras licet) etiam cum foeore rependimus. Huic neglectae gratitudinis vitium opponitur.

§. 7.

Liberalitas est, qua [orig: quâ] proximorum utilitati, tam remporali, quam aeternae, bona omnia, sive sint naturae, arttis, aut privilegiorum, aut doctrina, consilium, exemplum bonae vitae, sacramentorum administratio etc c. sive opes sint, et bona temporalia, Deli ipsiusque honoris causa libenter impendimus indigentibus; sive homines illi sint, ut pupilli, pauperes viduae, desolati, sive domus, ut Ecclesiae, arae, scholae, nosocomia etc c. Quamquam aliqui cum D. Thoma strictius liberahtatem usurpent. ut est virtus dispensandi divitias in suum aliorumque bonum usum.

Munific entia haec virtus dicitur, in eo, qui munerum liberalis est distributor. Huic illiberalitas seu avaritia; et profusio seu prodigalitas opponitur.

§. 8.

Magnificentia grandium virorum est, cum dignitatis ostentatione, ad proximi utilitatem, aut Dei honorem, facta opum

insumptio, idque in res amplas et illustres, ut sunt aedificia, templa, palatia, urbium instauratio, aquarum deductio, propugnacula, portus, navalia theatra, ludi, scholae, et academiae, nosocomia, monasteria etc c. Quam alii virtutem ad fortitudinem referunt, cum in ea generose pecuniarum appetitus vincendus sit. Vitiis iis dem quibus liberalitas oppugnatur.

§. 9.

Amicitia est plurium mutua inter se benevolentia, virtute magis, quam proprii emolumenti amore nixa. Quae bonorum quandam habet communicationem, et cum affabilirate ac comitate sermonis, et consuetudinis est coniuncta. Quae et arcana sua cum aliis communicat, consilii directionisque patiens, et virtutes in amicis amplectitur, defectus nonnumquam dissimulat, et patienter tolerat; nonnumquam, ubi emendationis spes affulget, moderate ac blande castigat: nihil ab illo honestati bonisque moribus contrarium flagitat, levitatem ac scurrilitatem in familiari consuetudine devitat, nec ita immoderate in alium fertur, ut ad iniqua cupiamus obsequi: nec ita frigide, ut eum, vel absentem, vel inter adversa deseramus; sed maiori etiam benevolentia, solatio, atque ope in necessitate adsistamus. Opponitur inimicitia.

§. 10.

Veritas in verbis, simplicitas in moribus factisque eminens, est conformatio verborum, aut factorum, cum eo quod inanimo sentimus ac reipsa sumus. Opponitur mendacium, et duplicitas.

CAPUT X. Fortitudo.

FOrtitudo est, qua [orig: quâ] adversa omnia, aut fortiter patiendo toleramus, aut agendo vincimus: ita, ut nec indigno timore, nec temeraria audacia, ab officio rationi consentaneo, deflectat Unde hac virtute appetitus irascibilis regitur, estque inter timorem, et audaciam media ita ut utrique affectui imperet, nunc adversa sustinendo, nunc ardua superando.

Mala autem toleranda, vel corporis animiquc sunt, vel honoris opumque, et illa quidem vel naturalia, seu naturae

accidunt; ut ingenium hebes et labilis memoria, complexiomelancholica, tristitia, cumditas, deiectio animi, morbi, contagio, deformutas, monstrositas, coecitas etc. vel extrinsecus inferuntur, ut vulnera, captivitas, tormenta, frigus, aestus, fames, mors etc. quae corporis sunt, et infamia, contumelia honoris et opum spoliatio, quae fortunae. Ardua vero in agendo superanda, vel interna sunt, ut abiectio animi et formido, ira, furor, audacia frangenda: vel externa, ut vincendus hostis, expugnandae urbes, aut defendendae; ferenda, aut inferenda arma pericolo mortis proposito.

§. 1.

Fiducia, qua post Deum, nostris viribus animique ac corporis subnixi robore, ardua quaeque honesta, aut ferenda, aut agenda, timor, suppresso, audemus aggredi, sine praesumptione, aut temeritate, Huic adversatur diffidentia, ac prasumptio; illa deficiendo, haec excedendo.

§. 2.

Magnanimitas est eximia alacrisque quaedam animi, tam ad adversa quam prolpera fortiter sustinenda promptitudo, cum honoris proprii opumque neglectu coniuncta, quae neque subitis casibus deicitur, aut succumbit, neque periculis impendentibus sese subtrahit, prosperis non intumescit, nec calamitosis consternatur, nec inopinis percellitur, iniuriam negligit, cum vitis coniuncta aspernatur, honesta praefert urtilibus, vulgi sensum contemnit, magna tantum consectatur. Quidquid in orbe periturum est, tamquam animo immortali inferius, sub se despicit. Pusillanimitas eidem adversatur.

§. 3.

Patientia est rerum, quas homo iam sustinet, adversarum voluntaria quae dam et diuturna perpessio. quae lacrimas quidem admittit, et gemitus; eiulatum autem ac lamentationem non patitur. Succensere quidem potest inique malum inferentibus, non tamen ulciscendo in vin dictam effervescere. Maledicentiam et impotentis animi furorem cohibet, suisque etiam inimicis novit parcere. Gaudet etiam ac gratias Deo agit inter adversa: iniurias, irrisiones, probra, dolores, ranquam Dei munera, atquc amicitiae restimonia amplectitur. Huic adversatur impatientia, et excandescentia.

§. 4.

Perseverantia, sive constantia, est constans vivendi tenor, in rebus magnis achonestis, seu agendis, seu perferendis, ad vitae finem; adeo, ut, necmortis timore, nec vitae amore, nec minis, aut promissionibus, ac quibusvis demum terriculamentis, aut difficultatibus obiectis, ab instituro, laudabiliter proposito, deflecti atque abduci possit. Opponitur huic levitas, et inconstantia.

CAPUT XI. Temperantia.

TEmperantia est virtus omnem inordinatam animi affectionem, circa sensuum praesertim oblectationem, coercens, ac cohibens. Haec virtus regit potissimum appetitum con cupiscentiae.

Quare huius actus praecipuus est moderati affectiones rerum delectabilium. alter, Appetitus etiam iracundiae affectiones, prout in alios feruntur regere. Prorerum autem varietate, in quas nostrae cupiditates tendunt, ac reprimendae sunt, varias haec virtus partes habet.

§. 1.

Abstinentia est, quae oblectationem illam in ciborum usu sitam, moderatur, adeo, ut nec in ciborum excedamus copia, immoderata ingluvie, sed corporis necessitati ac sanitati consulamus; nec aviditate nimia [orig: nimiâ], modum temporisque praescripti leges negligamus. aut vetitis cibis temporibusque utamur; nec pretiosior lautiorque mensa sit, studioque exquisito paratior, quam opes, status, necessitas ferat, nec tantum cupediis, aut etiam illicitis abstineamus ipsi, sed alios verbo atque exemplo ad eandem frugalitatem adducamus. Huic virtuti Gula et Crapula opponuntur.

§. 2.

Sobrietas quae delectationem potandique usum immoderatum castigat, adeo ut neque mensura excedatur, neque in deliciis, alia vina potumque, quam aut regio, aut consuetudo, aut status ferat assectemur. Necessitati quantum sat est indulger, ac subinde etiam necessariis amore virtutis derrahit, neque rantum unquam admittit, ut vel usus rat., vel ipse etiam stomachus

obruatur, ac evertatur. Denique non patitur, ut mens. Ebrietas (quod vitium huic adversatur) calore, ad illicita qualiacumque inflammetur.

§. 3.

Castitas, quae in incorruptis prorsus, Virginitas dicitur, cumque in externorum sensuum continentia spectatur, Pudicitiae mereretur nomen; haec, inquam, ab omni illicita voluptatis illecebra mentem ac corporis sensus cohibet: non cogitat, cupit, legit, audit, loquitur, videt turpia, et honestati adversantia. Quare libris impuris abstiner, Societatem scurrilem et illecebrosam aversatur, leviorem corporis cultum, et blandimenta non sectatur, duris potius, atque asperioribus gaudet, quibus lascivientem carnem edomer acfrangat: mollitiem, prostibula, feminarumque illicita quaecumque consortia fastidit, ac devitat. Huic vitio Luxuria adversatur.

§. 4.

Mansuetudo est virtus, quae irae, adversus eos qui nos iniuria et contumeliis afficiunt, moderatur, tranquillitate quadam, id est, miti et sedato animo ab omni perturbatione libero adversantium impetus sustinet. Haec comitate quadam, idque vel verborum suavitate, vel silentio, vultusque hilaritate adversarios demulcet: facilitate, id est, animi quadam ingenuitate sese submirrit, alteriusque quantum licite ac honeste potest, voluntati acsententiae acquiescit, pervicariam omnem detestatur. Humanuate quadam singulari aliorum sibi adversan. rium calamitaribus subvenit. Submissione, seu humilitati insigni, se suaque aliis posthabet, omnis arrogantiae fastidiens. Adversatur immansuetudo, et inhumanitas, etc.

§. 5.

Clementia est, quae poenas delicti causa infligendas moderatur, neque potestate ulciscendi ultra mediocritatis limites effertur, neque remissione nimia sceleribus ex indulgentia succrescentibus favet, sed loco ac tempore, quandoque in levioribus, aut ubi spes emendationis affulget nulla, sed exasperantur potius animi, dissimulat: ubi vero puniendum est, de merita etiam poena nonnihil remittit. Porro Severit as iustas poenas rigide exigit. Adversatur inclementia, et crudelit as.

§. 6.

praescriptum rationis et honestatis, moderatio, quae nec oris effrenem fert loquacitatem, nec oculorum protervam illam evagandi licentiam patitur, sed submissis, moderateque, quo res fert circumlatis frenos adhibet, nugas odit, futilia non effutit, captiosis abstinet, nihil sugillat, censet, nulli derogat, nec sibi quicquam arrogat, frontem, nasumque rugis liberum explicatumque, blanda quadam vultus hilaritate serenat: manuum etiam libertatem ingestu, cursu saltuque, nullum admittit. Ubi lusui ac iocis indulgendum, personae dignitatisque memor iniuria [orig: iniuriâ], obscoenitate, illiberalitate ac petulantia [orig: petulantiâ] abstinet. Vestium luxum, molliorem ac curiositatem peregriniorem exosa, devittat, honesta mundicie decoroque oblectatur. Adversatur immodestia, et superbia.

§. 7.

Frugalitas, est virtus paucis contenta (alli recentiorum paupertatem vocant) quae affectum immoderatum habendi supprimit, opes vitae necessitatisubvenientes, non avare per fas nefasque congerit, atque in victum vestesque profundit: scrinia auro cimeliisque, domum suppellectibus copiose ac supra usum necessarium non instruit, et nihil nisi indigentiae propriae averiendae, atque explendae exigit. Adversatur Prodigalitas et Avaritia.

§. 8.

Submissio est (recentiores Humanitatem vocant:) qua quis ex divinae maiestatis, suae que vilitatis consideratione, Deo sese superisque omnibus, ac ettiam Dei causa hominibus digna veneratione submittit, omnemque excellentiae sibi non debitum affectum reprimit, imo despicientiam ac contemptum non reformidat, sed magis ambit, ut quem prae honore malefactis suis promeritus sit. In oneribus atque officiis primus, in muneribus exigendis ultimus, necloca, nec munia digniora affectat; sed concedit subditique omnibus. Ubivero maioribus rebus adhibitus, atque amplo honore affectus fuerit. Haec Deo auctori, nihil sibi vendicando, tribuit. Adversatur illi arrogantia

Exhis ethicarum virtutum tabulis, quaecumque opposita vitia, suis descriptionibus ac partibus habes adumbrata, nihil enim aliud est vitium, quam virtutis quaedam privatio: negando igitur haec de hominibus virtutum exercitia, scelera iisdem imputabis. Latissimus hic omnino, non tantum in Demonstrativo, sed quovis Causarum genere, disserendi campus

est, vixque sterilem Orationem scribentis dicentisque haerere in arida ieiunitate patitur. Exempla plerarumque virtutum strictim habes in sunebri Oratione nostra, qua [orig: quâ] Carolum Quintum, hoc potissimum fine exornavimus. in Exercit. Orat.

CAPUT XII. De genere Orationis Deliberativae, et ratione inveniendi.

GEnus deliberativum, quod in suadendo, aut dissuadendo occupatur, iis dem quibus demonstrativum fontibus haurit, praecipue tamen tertio fonte delectatur; quia ex utilis, honesti ac iucundi contemplatione auditorum animi ad agendum potissimum impelluntur, cuisi rei perficiendae facilitas, necessitasque persuasa accedat, pronum erit, eo quo libet, auditorem impellere Quare paucis, quid utile, quid honestum, quid ceterae in se rei affectiones contineant videndum.

1. Honestum tribus exlocis sumitur ex natura [orig: naturâ], legibus, et virtutibus. Natura [orig: Naturâ] honestum esle ex propensione quadam solet, quidquid cum gloria, fama, dignitate, nobilitate ac conservatione status nostri coniunctum est. Ex legibus honestum est, quidquid, veliura gentium, vel maiorum exempla, vel patriae consuetudines, vel sancita Regum ac Principum, vel auctoritates sapientum virorum praescribunt.

Ex virtutibus honestum est, quidquid Prudentia, Iustitia, Fortitudo, Temperantia, eiusque nobis partes, supra expositae, dictant. Quae res uberrimum disserendi campum aperit. Cum singula etiam a contrariis, locisque communibus aliis diduci possint.

Turpe vero, quod honesto opponitur, per iam recensita ad dissuadendum, ex oppositis adhibendum est, ut ab ignominia subeunda, conculcandis legibus, vitiis admittendis etc

2. Utile a bonis externis, internisque desumendum est. Ex terra sunt, opes quaelibet. sive in aere, ac pretio rerum, sive in pessessione agrorum. Pax et tranquillitas, amici, clientes, subditis, etc. Interna sunt, vel corporis, ur robur, valetudo, forma etc. vel animi, ut artes, et scientiae. Media quoque ad virtutes comparandas, tum etiam virtutes singulae, non in se ipsis

consideratae, sed prout ad aeternam nobis felicitatem conducunt; ipsaque huius et alterius vitae beatitudo bonis utilibus accensentur. Quidquid vero his umversim opponitur, noxium est, ac fugiendum; proinde in dissuadendo adhibetur.

Ex his bonis et honestis, et utilibus, alia aliis sunt magis necessaria, iucunda, facilia, quae etiam affectiones, sive in mediis ad finem adhibendis, sive in ipso fine (ut fere solet iuncunditas, seu delectatio) reperiantur, multum ad suadendum valent, uti et contraria ad dissuadendum, Sola necessitas apprehensa, non tam suadet, quam impellit.

3. Iucundum ab iis omnibus, tam honestis, quam utilibus bonis petitur, quae, vel corpus, vel animum hominis poterunt oblectare. Maxime autem iucundum evenit, quidquid a molesto nobiscontrario ad oppositum transeuntibus proponitur, ut iactatis in mari iucunda est in portu quies, sanitas ab aegritudine, opes ab inopia se recipientibus, exulibus patria, amicorum coniugum liberorumque complexus, vario aestu affectionum vitia iactatis iucunda etiam est virtutis possessio. Contra inamoena illis omnia, qui a felicitate ad infelicem statum transeunt.

4. Necessarium vero est, vel absolutum, ut moriendum omnibus esse, quod non cadit in deliberationem, aut hypotheticum et sub conditione, ut opprimendi ab hoste sumus, nisi arma pro defensione sumamus. Et huius magna vis ad persundendum est, cum videlicet in periculum adduci cernimus, quidquid, sive in bonis hohestis, sive in utilibus possidemus: aut cum huius, aut illius generis bonis, nobis ad consequendum propositis, certa quaedammedia, ad illorum possessionem obtinendam, necessaria animadvertimus Ita videmus pro sanitate impetranda, aut evitanda morte, pedes manusve putiescentes multis amputari; tam dura remedia persuadet necessitas, Haec igitur in dissuadendo removenda.

5. Facile est quod citra magnam molestiam, laboremque, citra opum, famae, ac quorumcumque bonorum iacturam, praestari poterit: quod vero cum hac coniunctum inter difficilia censetur. Nisi forte inter plura damna subeunda, minus eligendum suadeatur, quod nulli debet esse difficile. Quare ut in dissuadendo labor, sumptus, iactura, temporis diuturnittas, aliaque ad impellendum auditorem valent, ita in persuadendo facilitas multum potest.

Amplissimus hic tibi disserendi campus panditur, si horum singula per alios argumentorum sontes duxeris. ut si dissuadenda ebrietas, ab honesti iactura, sive turpi fuerit; tam ex natura ebri etatis ac hominis ratione praediti, ab affectis quoque adiunctisque, quam reliquis locis communibus, id te praestare posse animadvertes; si propositi supra exempli diductionem expendas. Sic de utili, iucundo, aliisque affectionibus, per eadem loca diducendis, progrediaris, nec destitui a copia poteris. Quamquam pro diversis ihoc genere Orationum formis, argumentorum etiam delectus aliquis habendus sit.

CAPUT XIII. Variae Deliberativi generis formae.

1. Monitoria, qua [orig: quâ] consilium nostrum de re quapiam fugienda, aut sequenda communicamus, quae vel simplex est, vel iuncta cum obiurgatione. In utraque. 1. conciliabimus benevolentiam a singularinostro in alium affectu, et cura ob indolem, cognationem, aut consuetudinem. Si quid in illo laudabile est memorabimus, ita leniter sensimque ad opposita deflectentes vitia, vel certeiis, quas suadere intendimus, virtutibus ab honesto, utili, necessario, etc. aut eorum oppositis, insistendo. In primis autem vitiorum ignominiam, pericula, poenasque per dxempla similiaque, atque auctoritatem sapientum inculcabimus. 3. in obiurgatione, postquam vix fidem non factis habere potuisse ostenderimus, per vibrantes interrogatiunculas, priora illa mala oculis subiciemus. Haec vero locum habent in eo, qui auctoritate praestat, qua [orig: quâ], si par, aut inferior sit, orando magis, quam increpando intercedet.

2. Adhortatoria, qua [orig: quâ] languentes animos ad audendum prosequendumque opus aliquod impellimus; aut contra a male coeptis revocamus. Quare, ut monitoria ad persuasionem consiliorum, sichaec ad impulsionem animorum affectuumque concitationem refertur. Persuasum itaque ante omnia illi, quem hortatis, esse debet, rem honestam, utilem, facilemque aut necessariam videri; aut contra turpem, no xiamque, Ut vel amet, vel aversetur. Id enim nisi ante constet,

viridiligno faces admovebis, Sub haec. 1. personam ab indole, genere animique dotibus commendando, ostendet, spem se aliosque egregiam de ipsius virtute concepisse. 2. eius quam commendat rei dignitatem ex natura adiunctisque proponet, exemplis, atque auctoritate, si potest etiam divina, pertrahet. Ab aemulatione aliorum heroum, et abiecta ignavorum sorte impellet, poenarum meru denique, ac spe praemiorum accendet. Praeclarae sunt eiusgeneris Alexandri, apud Curtium exhortationes.

3. Consolatoria, qua in adversis casibus, ad fortumam praesentem fortiter sustinendam, alios animamus. Universim in hac. 1. Laudabimus si quid etiamnum in adversis recte ac fortiser egerit. 2. Ostendemus huius vitae conditionem cum aliqua semper afflictioneconiunctam: calamitates alias aliis sufferendas, has locis etiam temporibusque mutari, ac remittere. 3. Deum harum omnium auctorem, nostroque esse bono destinatas: maiori plerumque, quam proseras benevolentiae argumento nobis tribui; quod animum a perituris ad aeterna transferant 4. Inevitabiles esse, quaeque obluctatione nostra magis et am crescant, omne bonum evertant. 5. Indignum esse genere, doctrina, virtute nostra vili animo in his demum succumbere. Denique observabis, cuius res quaeque adversa, quam sustinet, generis sit, atque ex illius natura adiunctisque argumenta ad solatium depromes. Ut si mortem alterius lugeat, ostendatur, hac illum miserias vitae absolvisse quam plurimas, incepisse felicius vivere, adeoque damnandas esse lacrimas, quae alienae beatitati invideant. Si iuvenis raptus fuerit; mutandum hunc forte sua fuisse malitia [orig: malitiâ], onusac dedecus suorum futurum, etc. Exemplis haec aliorum illustranda.

4. Petitoria, qua [orig: quâ], vel aperta postulatione, vel occulta insinuatione ad quippiam impetrandum utimur. 1. Concilianda, vel ex nostro affectu et confidentia, vel ipsius erga nos favore alias cognito, benevolentia est. Liberalitatem etiam pieratemque, si munus aliquod, auctoritatem, si patrocinium rogemus, commendare licebit. 2. Postulata quae proponimus ab honesto, utili, necessario ac facili suadebimus. 3. Si res sit, quam postulamus, magna, ostendemus, nos quidem mdignos ac nihil tale promeritos, sed hoc illi futurum gloriosius, quod erga immerentes eriam beneficus fuerit. In occulta

vero insinuatione, exponemus pudorem nostrum ortum ex indignitate, miseriam tamen necessitatemque extorquere verba vel invitis asseremus, quod nimius pudor sit noxius indigenti. 4. Gratitudinem pollicebimur.

Commendatitia, qua [orig: quâ] alteri quempiam, ad patrocinium opemque impetrandam, commendamus. 1 Hominis probitatem et indolem, deinde etiam necessitatem exponet. Denique et suam, vel miserationem, vel obligationem, qua [orig: quâ] ipsius curam suscipiat, alterius vero cui commendatur humanitatem, pietatemque, aur etiam amicitiam, ob quam suscepturus videatur, commemorabit. 2. Ex locis supradictis suadebit. 3. Vicissim operam deferet, seque, et commendatum, memorem gratumque fore pollicebitur.

6. Conciliatoria est quae vel aliosblande in amicitiam pertrahit, vel dissidentes inter se conciliar. In hac, post circum spectam quarundam virtutum laudem, dignos esse nobis visos dicemus, quibuscum iniremus gratiam. Deinde si aversos inter se aliorum animos delinire studeamus, id non temere in calenti adhuc furore tentandum, sed explorandi sensus, et origo mali, ac quid timeant, quid destinent animo perscrutandum. Tum remediis ad suadendum aut dissuadendum utendum potentioribus, prout quisque honestate, aut utilitate maxime tangetur. Metus vero potissimum imminentis vicissim mali exaggerandus. Minus enim plerumque bonorum spes, quam malorum timor impellit.

CAPUT XIV. De genere Orationis Iudicialis, atque in eo inveniendi ratione.

GEnus iudiciale orationum, quod in accusando aut defendendo versatur, a foro hac aetate abstractum ad curiam, ab Oratoribus ad Patronos, sive Advocatos translatum strictiori nunc iuris methodo, oblatis ultro citroque scriptis, cum accusationibus, tum defensionibus ita peragitur, utad rertiam quartamque vicem (ubiex aequitate res administrantur) Iudicis sententia absolvatur. Olim una Accusatio Defensioque Oratorum causis plerumque, et principium, et finem,

Per Iu dicis tamen definitionem, obtinebat. Unde plutimum tunc forensi tributum eloquentiae. Intentio argumentorum hic pro statuum genere nonnihil variatur. Ceterum ex apertis supra fontibus petenda.

In statu coniecturali. an, exempli gratia. Clodius sit in sidiatus Miloni? rationes quae probent cum voluisse, poruisse, fecisse adducendae erunt Potuisse ac voluisse probabit. 1. a descriptione personae eiusque vitae ac morum. Ubi fortunae et opes attritae, auri aut honoris ambitio: perdita, profusa, libera vita: autsi haec non constet, simulatio morum et bonae vi. tae praetenditur. Unde nihil ab homine hoc facinus abhorrere contendet.

2. Magis idem stabiliet, si impulsores habuisse convincatur, aut ira, amore, odio, dolore, vino efferbuisse Quodsi deliberata ratione aggressus putetur, ostendat commodo ipsius, ad hotorem opesque consequendas factum, metu damni, paupertatis, infamiae ductum, amicitia cum inimicis alterius, cui nocuit, iunctum.

Fecisle autem docebit, ex adiunctis potissimum, ut ante factum esse possunt, apparatus, colloquia, auxilium, facta, dicta, loci ac temporis ratio: in facto clamor, strepitus, modus: post factum fuga, relictus gladius, pallor, inconstantia, metus, titubatio, quae sunt conscientiae sese prodentis indicia. Verbo, ex causis, effectis, et adiunctis investiganda erit facinoris ratio. Haec vero ex locis communibus, ut rumore, restibus, iureiurando, rormentis, tabulis etc. maxime erunt stabilienda.

Defensor haec universa extenuabit, negabitque hic quicquam argumentis evinci. Vide in hoc genere M. Tullii Verrinas pro Cluentio, ubi quaeritur; an is Oppianicum vitricum, aliosque veneno sustulerit? pro Muraena; an commiserit ambitus crimen? pro Flacco; an repetundarum reus sit? pro Sylla; an coniurarit cum Catilina? pro Plancio; an sit reus ambitus? pro Deiotaro, an adversus Caesarem coniurarit?

In statu definitionis quirarior est, quaeritur, quid res sit? aut quo nomme compellanda? ut Cicero pro Caecina quaerit: num dici possit ci vim esse factam, qui tantum armis fuerit perterritus quo minus fundum ingrederetur? aut de Iulio Caesare quaeri potest. Fuerit ne Rex, an Tyrannus? Argumenta hic a fonte. 1 Porissimum desumuntur, nomine, definitione, partibus pei, tum ex locis communibus, exemplis paribus legibus, auctorita

te. Actor contendet ex factis eorumque natura tale tantumque crimen esse commissum. Defensor negabit omnia ad tale facinus requisita inveniri, et si quae leges opponentut, harum sententiam ex mente Legisiatoris aliam esse demonstrabit.

In statu qualitatis, vel de scripti qualitate investigamus, ut certumme an ambiguum? aequum, an iniquum? et hic status legalis dicitur, et scriptoris mens, auctoritas, ius expenditur, sed hic rarior est.

Vel sacti qualitas, aut eriam quantitas consideratur, nam ex hac, illa quoque variatur, et hic status Iuridicialis appellatur, in quo facti aequitas, aut imquitas examinatur, estque vel absolutus, in quo ivestigamus: Bene, an male sactum fuerit? vel assumptivus, in quo malefactum voniam mereri contenditur. Prior status argumenta desumit ex fonte 1. naturam rei expendendo, et fonte 3. ubi iustitiae eiusque partium ratio praecipue habetur, ostenditurque per singulas partes, neque Deo, neque proximo iniuriosum factum illudfuisse. Ex fonte eriam 5. adiunctorum: quibus res quaeque extolli potest, aut imminui. Denique ex fontibus communibus, praesertim 4. et t. ut ex legibus et consuetudine, iudicato in resimili, etc. rationes depromuntur. Postertor assumptivus argumenta capit exfonte 2. 4 et 5. quod causae et adiuncta, rem excusent, aut aggravent Si enim res utilitatem publicam habeat, v. g. mors Clodii, si causae datae exempli gratia, insidiae eius, qui occidit, vitae structae sint, si nos prior invaserit: unviersim, si spe pacis aut mortis metu, aut persuasione aequitatis, aliove honesto motu impulsus fecerit, si ignorantia etiam, aut casu, vel necessitate quapiam inductus, facilius veniam obtinebit. praeterhaec vero loci communes adhibendi, praesertim aliorum facinorum, quibus venia facta sit, comparatio.

§. 5 [perhaps: 1]. Variae generis iudicialis species.

1. Oratio aut etiam Epistola Obiurgatoria, quae ob admissum crimen verbis increpar. Haec per locos proprios et communes criminis gravitatem potest extollere. ut docere illud perso nae generi, aetati, professioni, patriae non convenire. 2.

Ostendere quae mala evenerint, bona impedita sint. 3. Finem ipsi vitae prosessionis suae proponere, atque ut a malo desciscat, serio hortari, quae si locis communibus ornet, argumentis affluet.

2. Invectiva ab obiurgatoria tantum differt, quod illa ab inimico, haec ab amico fiat: unde iisdem promit fontibus.

3. Expostulatoria, de illata sibi iniuria quaeritur, in qua si factum adversarius neget, argumentis status coniecturalis utendum: si concedat, ex ante dictis locis criminis extollenda gravitas, et si quid de illo bene simus meriti, huic illius ingratitudini opponemus. Quod si mitius illum arguendum esse statuerimus. 1. Dolorem quendam suum significabit monitor, quod amicitia aliorum laesa sit, obtrectandique causam pluribus dederit. vel aliorum factorum laudem cum reprehensione miscebit; aut in alios huius facti culpam derivare conabitur, vixque se credere ostendet, haec illo auctore perpetrata. 2. dices te gravate insimulare delicti, amore tamen ductum erga illum, tuo, aut impulsu alieno id ausum. 3. officium omne deferes atque ut aequi bonique faciat, quae non nisi examore profecta sint postulabis. Quod si gravior persona sit, ac recte malis expostulare, exempli alicuius similis inductioneatque improbatione id non importune feceris, sicut nonnulli per apologos etiam veritatempersuasi fuerunt.

4. Exprobraroria est, quae ingratitudinem in benefactores ostendit. Haec et collata beneficia, et repensa maleficia, per locos plerosque, tam proprios, quam communes solet expendere. Ipsius etiam nostraeque persone conditionem examinare poterit: ut qui talis tantusque sua [orig: suâ] existimatione, virtot ornatus beneficiis, in amicum benevolumque, in iuvenem, aut senem, in necessitatis tempore, iniurius fuerit etc.

5. Purgatoria est, qua [orig: quâ] nostrum aliorumve factum defendimus. In qua pro varietate status (ut ante vidimus) argumenta etiam ad refutationem assumenda variantur. Quarein his superiora remittimus. Universe tamen conabimur et personam adversarii, et ipsius orationem probationemque, tamquam futilem in contemptum adducere, ac denique ostendere, quae sequantur incommoda, si adversario fides habeatur. Et 1. quidem si persona viri potens sit, magnaeque auctoritatis, in ceteris eius prudentiam aequitatemque laudabimus; sed hic causae ignoratione falli, mutaturum animum, sirectiun

cognoscat. Si par nobis, aut inferior fuerit, ipsius audaciam temeritatemque exaggerabimus, nosque illud non crimioandi gratia, sed studio boni communis agere profitebimur, leviora quae in reprehensionem cadunt ioco, aut transitione explodemus. 2. Orationes, argumenta, vel uc levia, vel ut obscura, vel ut extra scopum cadentia, alicuius erroris insimulanda erunt. Deinde, vel oppositis validioribus dissolvenda, vel correctione brevi perstringenda, vel ironice irridenda, aut per interrogationem distorquenda aliquando etiam reponet. Vide Orator. pro Milone, pro lege Manilia, pro Archia.

Deprecatoria in errore aut crimine admisso, utetur argumentis quae in statu assumptivo usitat sunt si tamen culpam non agnoscat, excusationem a sua persona ex anteacta ducet vita, studiis, sociis, aetate, honestatis cura, aliisque, quibus maxime innotuit, moribus. Orabit denique, ne se innoxium in suspicionem criminis vocent.

CAPUT XV.

De Artificiosa Orationum Dispositione.

DE argumentorum inventione actum hactenus, nuncut in ordinem quaeque suum recte distribuantur videndum. Quare ad alterum Oratoris officium, quod est inventa disponere, accedimus. Est enim Dispositto rationum ad probandum et movendum inventarum per ordinem facta distribuutio. Et haec Oratori necessaria est, ne tu batum atque enerve Orationis corpus instruat. Non satis est Imperatorinumerosum ducere militem. nisi suis illum turmis opportune in aciem digerat pugnabit absque victoria.

Quocirca Rerum Primo ante omnia tractandatum naturam considerabit, ut si humilia sint, grata insinuatione animi occupentur, atque illa qua possunt dignitatis, aut utilitatis commendatione extollantur: si in vidiosa, cum excusatlone facti suscipiantur. Siminus apta locis, temporibus, personis. arte quapiam aptentur, et necessitatis, autcommodi specie inferantur. Videndum etiam, quae cuique rei maxime conveaniantargumenta. aliis enim ex titulis e. g. laudandus miles: aliis Senator. illum a fortitudine potissimum, hunc a prudentia extolles, licet ceteris non destituantur virtutibus.

Deinde personarum, ad quas dicitur, ratio praecipua habenda est. aliis enim aliae nationes, status, aetatesque rebus capiuntur. hispani Gallique maxime trahuntur gloria, Itali et Germani iuncta huic utilitate. adolescentia profusa est, voluptate aclaude capitur; senium horum magis fastidiens, utilitatem spectat, sollicitum ne quid inter tot vitae casus, sibi in extremis desit. Plebs universim magis lucro ducitur, honore nobilitas.

Tertio, et dicentis habenda ratio, qui cum ad suadendum, aut dissuaden dum accesserit, auctoritate polleat necesse est, aut submittat aliorum potius iudicio rationes ponderandas, quam ut ipse ex his agenda definiat. Odii, metus, aliorumque transversum in sensum rapientium, suspicione affectuum vacare debet. Temporis denique locique ratio non negligenda; cum in sacris aliter et profanis dicendum locis, secus in acie contrahostem quam foro ac curia.

§. 2.

Finem sibi fcopumque orationis certum, ex crinomeno, seu iudicatione rectemtellecta, praefiget, ad quem argumenta singula, tamquam acum nauticam suum ad polum, dirigat, et quotquot huc tendere non animadvertet, tamquam otiosa, atque etiam noxia respuat. Quare non omnia syllogismo, aut enthymemate complectenda suaserim ut Cicero in 1. Catilinaria, ubi haec est quaestio. An Catilina urbe excedere debeat? universim hoc syllogismo utitur, Quodtamere Catiline quam Reip. est hoc est faciendum. atquiut Catilina excedat utrique expedit. Igitur excedendum. Quod si tamen diversi generis quaestiones in eadem oratione pertractandae essent, ut pro lege manilia a Cicerone factum, plures eriam syllogisimi adhiberi poterunt. Hic enim primo quaeritur; an contra Mithridatem bellum suscipiendum sit? iterumque postulatur. An Pompeius illi sit bello praeficiendus? Primum universe sic probat. Bellum in quo agitur de gloria, falute, vectigalibus, bonis populi Rom, est suscipiendum. Tale illud est de quo deliberamus. Ergo est suscrpiendum. Alterum ita evincit. Ille in quo est scientia rei militaris, virtus, auctoritas et felicitas singularis, hic prae ceteris est eligendus. Vide quid in utro que syllogismo maxime controversum sit, et ab Adversariis negetur. In hoc enim crinomenon, seu iudicatio continetur, estque probanti inprimis spectandum. Est vero utrobique assumptio, seu propositio minor. Unde Ciceronis argumenta in illius probatione po tissimum versantur. Cetera paucis tanguntur.

§. 3.

Ubi ex fine proposito intellexeris, quae tibi resprobandae fuerint, distribue, tamquam urbem defendendam, in suas stationes. Ordo enim duplex; naturalis, quem natura fixit, et artificialis ab arte repertus. Ille plerumque tenendus, cum et memoriam fulciat, et ingenium illustret, ideoque, quae tempore, loco, dignitate, pretio, necessitate praevertunt cetera, dicendo pervertenda non sunt. Valet hic ordo maxime in docendo, et ram in rerum investiganda natura, quam carum adiunctis. Ita plerumque docens ante rem definit, subinde dividit, proprietates, causas, effectus denique exponit, quemadmodum nos supra de inventione fecimus. In personarum laude, ante illarum educationem, et iuventutem, quam virilem aetatem tangit. In temporibus, ante praeteritum, quam praesens, futurumque expendit. Artificiali tum ordine utendum est, quando is, qui naturae est, cum aliqua virtute negligitur. Ita inter rudiores saepe convenit a notioribus transire adignota, lioc est, ab effectibus ad causas, a proprietatibus ad naturas, a genere sive thesi, ad species et hypothesin, a partibus Physicis adtotum; illa enim his notiora sunt. Inter doctos vero ingenioso saepe conceptu, qui rem totam complectitur, plus gratiae minusque fastidii obtinetur, licet res in se perturbato ordine confundantur. Atque illud non raro necessarium est, cum res notae auditoribus tractantur, ut tractandi quadam novitate teneant, ac delectent. Ita in exornando, ad certa rerum gestarum, aut virtutum capita, ut in tragoediis, et heroico poemare assolet, totam alicuius Herois vitam revocare licet, et quandoque uno in facto, per comparationem reliquorum diducto, tamquam in nucleo complecti iliadem. Qua in reiudicio non minus, quam arte opus est.

§. 4.

Denique ad argumenta, quibus illa quae probanda sunt, stabilias, perveniendum est. Haec principio singulis ex fontibus, prout sese offerent, admittenda; deinde, velut conscripti milites in ordinem digerendi, imbellioribus, vel reiectis, vel in mediam conglobatis aciem; fortioribus in fronte, fortissimis in extremo collocatis; ut horum denique virtute Orator vincattriumphetque; sive docendo rantum ac delectando; sive etiam movendo sit persuadendum. In Confutatione tamen adversariorum (nisi forte multitudo rationum aut

connexio certum requirat ordinem) principium minus firma, fortissima medium, imbecilla argumenta finem occupent Ita enim auditor utrobique tenebitur exspectatione victoriae, quam ex primo orationis successu facilius concipit; dum neque Confirmantis rationes, neque refutationis dissolutionem aspernandam putat, quae ubi semel despexerit, aegre adversus animus ad causae aestimationem revocatur.

Diligenter hic causae, personarumque diversa ratio expendenda est; ur illius vel asperitatem, vel invidiam, vel humilitatem aptis discas argumentis extollere, harum affectus moderari, quod insinuatione idonea dicentis praestandum est.

§. 5.

Postremum itaque est, ratio nem, non tantum causaetotiva, sed et argumenti cuiuslibet tractandi opportune et ad persuasionem motumque proponendi ita pervidere; ut siquid, vel incredibile, vel absurdum, vel humile, vel dubium, vel obscurum, vel ingratum, vel prolixum, vel oppositum illius persuasum, vel reprehendendum, vel turpe videatur, illud apta insinuatione, hoc est callida inductione eorum, quae his adversantur, et auditorem teneant, molliatur. Universe haec aliqua praefatione, praemunitione, aut excusatione leniri poterunt, tum deinde suis quae que contrariis moderari.

Ut, incredibilibus et absurdis, per alia, graviora, et tamen credita atque admissa, fidem aliquam conciliabis: humile ab adiunctis quibusdam aut similibus minime abiectis extolles; dubium per signa quadam evidentiora firmabis. Sic pro Milone, arma obstrepentia, canquam in praesidium comparata tradit, ut metum adimat. Arma, ait, non periculum nobis, sed praesidium denuntiant etc. Obscura definiendo, et dividendo, tum vero similibus maxime illustrabis. Ingrata, gratis temperabis; utsi cuius errorem perstringas; eum potius a nimio excessu v. g. Zeli quo ferveat, quam ignavia profectum asseras. Prolixa nimium, vel honestis iocis, aut narrationibus iucundis interpolabis. Quae persuasa sunt, vel orabis tantisper suspenso iudicio differri: vel praeiudiciis, ut Cic. pro Mil. facit, refutatis, subrues. Reprehendendis praemissa excusatio intercedet, ut non dicturum se asperius quic quam, nisi quod sine iusta criminis expositione nequeant praeteriri: aut certe laus, aut indulgentia admiscebitur, ut Cic. pro Sylla. ad Torquatum. De aliquid adolescentiae, cedo amicitiae, tribuo parenti, sed etc. Res

turpis, vel cum aliqua dissimulatione, vel certe transitione tangatur. ut Cic. 3. in Verr. Date hoc et concedite pudori meo, ut aliquam partem de ipsius impudentia recipere possim, sileatur de nocturnis eius bacchationibus et vigiliis etc. Hac ingeniosa sese insinuandi in rebus durioribus ratione Cicero potissimum excelluit, priscisque Oratoribus palmam praeripuit, ut cum in ceteris plures assequerentur, hic par nemo accederet. Tantum refert, non quae reperias ad res pertractandas argumenta, sed quemadmodum iisdem, cum gratia audientium, utaris. in quo praecipuum consistit oratoris artificium. Porro quae ad permovendos animes dispositio recquiratur, infra prolixius, a peroratione, videbimus. Haec universe ad sispositionem sufficiant, nunc singularum attributa partium expendamus.

CAPUT XVI. De Partibus Orationis.

ORatio constat exordio, narratione, seu expositione causae, confirmatione, et (si opus) confutatione ac denique peroratione.

§. 1. Quid sit Exordium, et quae ad illud requirantur. Exor dium est principium orationis auditoris animum idonee comparans, ad reliquam dictionem, dum et benevolum, et attentum, et docilem efficit.

1. Igitur benevolentia comparatur, idque vel a personis, vel a rebus. In personis auditores, nos ipsi, et adversarii, vel clientes sunt. Auditores modesta laude dignitatis aut virtutis alicuius, maxime liberalitatis, iustitiae, fidei et c. tenebit. Se illis Orator conciliabit, si affectum suum erga rempubl. atque ipsos Auditores, vel eriam tenuitatem suam, cum voluntate gratificandi coniunctam, exponat; contra Adversarium vitiorum suspicione gravabit, clientes afflictionem miseratione dignam exponet.

Res ipsae si magnae, utiles, necessariae, iucundae, honestae sint. benevolentiam merentur et amorem.

Exemplis pleraque Ciceronis exordiate erudient. Pro Marcel. et Ligario Caesarem Tullius clementiae ipsius

commemoratione totum occupavit; ut ad misericordiam inflecteret. Ita pro Quinctio Iudicum aequitatem laudat, ut eos ad damnationem adversarii inflecteret. Pro Plancto Iudicum erga se conservandam benevolenmtiam, ut eandem pro amico obtineret. Unde facile intelligis, eam praecipue in auditoribus virtutum extollendam esse, quae ad causae tuae propositum obtinendum faciat.

A persona sua pro Rabir. Cicero auditorem conciliat, tum amicitiae cum Rabirio ius, tum consulare officium quo Reip. obstrictus sit, commemorando. A persona afflicti Clientis pro Rosc. Amerino, uti contra a Chrysogoni adversarii avaritia, ab hoc ad illum animos Iudicum transferre conatus est.

2. Attentionem conciliat, si de rebus vel magnis, vel raris, admirandisque, vel atrocibus, vel magnopere auditori profuturis, vel recens cognitis se dicturum promittat. Haec enim cupiditatem audiendi inflammat. Ita Cic. post Rabir. ait. Post hominum memoriam rem nullam magis periculosam susceptam etc. Potest et historia, aut iucunda [orig: iucundâ] fabula [orig: fabulâ], attentio somniculosi ac fastidientis auditoris tam in exordio, quam progressu orationis excitari; ut Demosthenes a contentione de umbra Asini inter conductorem et Agasonem nata, auditores adcontroversiam longe graviorem de hominis salute excitavit.

3. Docilitatem paramus, si paucis dilucidisque verbis summam rei, de qua oratio instituta est, complectamur; vel simplici eiusdem expositione, vel definitione, aut in suas partes s quae tamen multae ob vitandam confusionem non sint) distributione rei praemissa. Ita Cic. pro Cluent. Animadverti Iudoces omnem occusatoris Orationem in duas divisam esse partes etc. Itaque certum mihi est eandem distributionem invidiae. et criminis servare etc.

Ceterum in causis dubiis, absurdis, ingratis, turpibus inprimis, de comparanda benevolentia; in humilibus, et prolixis de attentione; in obscuris, et incredibilibus, de docilitate Orator debet esse sollicitus, atque in plerisque grata insinuatione, ut supra monuimus, uti, dissimulata re ingrata, vel turpi, donec favorem audientium occuparit. ut Cicero leges Agrarias populo acceptas damnaturus, ab illorum laude et adversarii reprehensione sensim ad rei propositionem delabitur.

quidem opus erit exordiis. Nam si auditor et causae addictus sit, et eiusdem non ignarus; vel si breve rempus, res gravis moraeque impatiens, ex abrupto, sive a reipsa incipere Oratorpoterit. Ut Cic. in Catil. Quousque tandem abutere patientia nostra, Catilina? etc.

§. 2. Unde, et quomodo deduncantur exordia, ut apta sint?

Post totius Orationis corpus repertum apreque dispositum, de exordii primum argumento cogitandum est. Ego, inquit, Cic. lib. 2. de Orator, omnibus rebus consideratis, tum denique id quod primum est dicendum, postremo loco soleo cogitare, quo utar exordio. Nam, si quamdo id primum invenire volui, nullum mihi occurrit, nisi aut exile, aut nugatorium, aut vulgare, atque commune. Principia autem dicendisemper, cum accurata, tum acuta, et instructa sententiis, tum quasi causarum propria esse debent. Prima est enim quasi cognitio et commendatio or ationis. En plerasque exordii dotes, cum illius inveniendi ordine acratione.

Debent enim exordia esse causarum propria, sive ex ipsis causae visceribus, ut aiunt, deprompra. Quare licet ex omnibus inventionum locis ad causam, quam tractas, spectantibus desumi possint argumenta; exlocis tamen proprris atque intrinsecis hausta ceteris praeferuntur. Idque latius plerumque in genere exornativo (quod Cicero parce attigit, hodie vero est frequentissimum) usurpatur. Nam in deliberativo et iudiciali Cicero fere, vel ex sua tantum, vel auditorum aut adversariorum persona, quippiam eruit, quod adpraesens causae institutum pertineret; ut illi, vel favorem, vel odium conciliaret.

1. Universe autem in exordio Orator in singularibus et hypothesi, orationem fere ad genera, authesin convertit. Ut constituisti, vel laudare temperantiam in potu, vel eam suadere adolescentibus, aut ostendere in iudicio Zenonem Imper. ebrium recte ab Ariadna sepulchro inclusum Hic vel a rebus universe sumptis, ut laude temperantiae in genere, imo et virtutis in pulchritudine ordiri licebit: vel a personis ad hanc causam concurrentibus. ut si ostendas, quanta illa sit hominis dignitas, qua [orig: quâ] supra bruta eminet, quanto que illud studio declinandum, quod hanc nobis ereptum eat, vel a causis ebriecatis exempli gratia, vino, ut quanta sit Dei liberalitas, qui non

nobis in vita ad hanc alendam necessaria, sed quaedam etiam cum honesta oblectatione coniuncta, ad solam copiam, indulserit, ut tot sunt ciborum et porus genera. Vel ab effectis, ut quantum bonum sit, tranquillitas domestica et civilis, miserumque insestis illam turoationibus subverti, in se suosque hominem locupletem abstinere, quando tot egentium passim hominum fame sitique afflictantur, quibus iure subvenias.

2. Haec similiaque cum nonnihil argumentando, quemadmodum in ipsa confirmatione solet, diduxeris, aliisque eriam nonnumquam, per ratio cinationem perfectam, argumentis stabilieris atque exornaris, ad minorem propositionem, sive assumptionem sic deflectes, ut dicas exempli gratia (quo ad rem) hanc remperantiae seu virtutis pulchritudinem ab ebrio contemni; (quo ad personam) hanc illius dignitatem per ebrietatem obscurari; (quo ad causas) hanc Dei liberalitatem ab ebrio in hominis exitium converti (quo ad effecta) hanc tranquillitatem ebrios evertere, et (si spectes adiuncta) benignitatem in pauperes enervare. Quae cum moderatem etiam amplificaveris, via trbi vel ad laudem temperantiae in potu, vel ad dissuaden dam ebrietatem, vel ad Zenonem damnandum erit praeparata, ut de tota dein de causa, quae volueris dicere, per brevem dilucidamque propositionem declares.

3. Uti a locis propriis, sic et a communibus argumentum exordii licebit sumere. Verum laude minori, quod non ita proxime intimeque causae iungantur. Sic virtutem felicitatemque bellicam Alexandri pro exordio laudabis, quam deinde ad propositam tibi causam deflectens solam dices ebrietatem pessum dedisse. Sic Veterum testimonia, leges, et iudicia pro exordio inducturus, primo eorum in discriplinis politicis sapientiam extolles, ac deinde quid de temperantia prudenter decreveriot adduces. Simile eriam nonnumquam, aur fabula occasionem dicendi afferet, cui tuae orationis thema aptabis. Quae ut minus semper artis, ita saepe tamen non minus gratiae obtinebunt.

Ceterum, ut ante memini, quae cumque pro exordiis eruuntur, argumenta, et manifesta esse debent, et grata, hoc est, ad docendum et conciliandum auditorem accommodata. Cum hoc solum fine exordia assumantur. ad causam enim probandam instituta est confirmatio.

exordium vulgare sit, quod pluribus queat causis accommodari: ne commune, quod etiam contrariam partem tuenti serviat: aut commutabile, quod leviter inflexum dicenti adversetur: aut longum nimis, quod, velut caput monstrosum, exile corpus dedecoret: aut separatum, quod causae non adhaereat; aut translatum, quod aliud, quam causae genus exigit, praestet; aut contra praecepta sit, ris quae exordium requirit, de benevolentia, attentione, aut docilitate, cum opus est, male neglectis.

CAPUT XVII. De Narratione et Propositione.

NArratio est perspicua probabilisquererum gestarum expesitio. quae si statum aut fundamentum causae complectitur, brevis est, si ad causae confirmationem referatur, suavis, Duplex enim haec apud Oratores reperitur, illa brevis et moderata; haec saepe longior, et figuris interpositis ornata atque accensa illius pro Milone exemplum datur; huius pro Cluentio de Sassiia, et 2. in Verrem de Sopatro. Nos infra quaedam ex Cic. exempla promemus imitationi proposita.

Sit igitur Narratio verbis, atque ordine, cum rerum, tum temporum perspicua sit probabilis, tum ab auctore notae probitatis ac fidei, tum adiunctis personarum locorum ac temporum etc. denique brevis, hoc est succincta verbis, rebusque tantum ad causam instructa utilibus. Quod si tamen confirmationis, simul ad modum comparata, pars sit, suavis molliorum figurarum inductione, etiam reddatur. Quare admirationes habeat, exspectationes, inopinatos eventus, hypotyposes, dialogisinos: iracundia, metu, laetitia incendatur. Qualem in Ver. 7. de Romano cive in foro Messanae virgis caeso videbimus.

Porro in causis generis exornativi et deliberativi, pro Narrationeilla. quae statum complectitur, propositio soleat adhiberi, quae est brevis status totius comprehensio, vel indivisa, vel in partes aliquot distributa. (quas binario aut ternario plerumque numero absolves, quod multitudo confundat:) quinarium certe numerum transgredi, duxero vitiosum. Ita Cicer. Philip. 7. cum dissuaderet cum Antonio pacem, Propositionem

factam sic distribtut. Cur pacem nolo? quia turpis est, quia periculosa, quia esse non potest. Haec tria dum explico, peto a vobis etc.

Solet vero post factam propositionem, attentio plerumque ac benevolentia Auditorum ab Oratore demisse postulari.

CAPUT XVIII. De Confirmatione.

COnfirmatio praecipua Orationis pars est, qua or ator rei propositae per argumenta fidem facit, et si opus voluntatem impellit. Haec nonnumquam Confutationem, saepe etiam Amplificationem, ad promovendos animos admittit, quamquam haec in peroratione potissimum dominetur. Unde et post hanc illus artificium pertractabimus.

1. Primum itaque in confirmatione est, rem quae probanda est; per suas in quas distribuitur partes (si tamen plures sint) sibi proponere. Exemplo nostro de ebrietate utamur. Vis suadere, adolescenti obrietatem vitandam esse. Simplex haec propositio est, quod si diceres, otium atque ebrietatem adolescentiae pestes esse, in duas universe partes esset distributa, ideoque pro singulis harum probandis argumenta invenienda essent. Nos priori simplici insistamus, quae licet in se indivisa per diversas rationes (ut ante in Phil. 7. fecit Cicero) secari poterit. Quaerat itaque argumenta Orator (quod primum sua confirmantis Officium est) et seipsum interroget, quae causa cur ebrietas merito adolescenti fugienda sit: et occurret ex fonte; quia et turpis, et iniucunda est. Pergit igitur, et vel hoc enthymema pro fundamento totius Confirmationis ponit. Ebrietas est turpis, noxia et iniucunda Ergo adolescenti est deoitanda: vel, si aliquanto fusius rem malit diducere, hupc syllogismum statuit. Quidquid turpe noxium atque iniucundum est, hoc merito adolescenti est devitandum, ebrietas est turpis, noxia, atque iniucunda, ergo etc. Prima pars syllogisimi propositio vocatur, et thesin continet; altera assumptio et hypothesin; tertia complexio, quia priores in se complectitur. Dialectici conclusionem vocant.

2. Alterum est, ut hoc fundamento confirmationis, ex argumentis inventis, constituto videas; quid ex illo potissimum, et quomodo proban dum sit. Propositio illius syllogissimi ab

omnibus admittitur, ideoque probatione non eget, sed exponitut tantum; ut existius concessione alia, quae consequuntur, vim habeant. Assumptio vero (seu antecedens in enthymemate propositio) est, quae potissimum negatur, ideoque probanda erit, ut quod ebrietas turpis sit, noxia, et iniucunda, quare ad hano stabiliendum omnes inventionis fontes explorandi sunt, et I. quidem illi parti insistendum est, quod ebrietas turpis sit. Quaeres igitur, ex fonte primo, quid turpe sit? quod, inquam honestati adversatur. Quod si satis nondum explicet, definiendo perge, quid honestati adversatur? Quod, inquam, rationis humanae, et praescriptas virtutis leges violat. At hoc (sic conclude) facit ebrietas, quae rationem obruit, virtutem negligit, eius leges conclucat, vitiis favet, luxuriam alit, etc: Progrediendum enim sensim, per alias aliasque rationes, disserenti est, donec minus certa per certiora abunde probari, atque intellectum convincere videantur, quod difficile futurum non est, si Orator rerum quas tractat, naturam, causas, attributa, effecta; et adiuncta, pleraque, velut in quadam imagine per classes depicta ante oculos habeat. Demum, ad locos communes, hoc est contratia,e xempla, similia, leges, auctoritatesque restificantium (praesertim ubi rationes ex locis propriis minus firmae erunt) sese effundet. Quod si vero haec ratio ex fonre primo ad turpitudinem demonstrandam non sufficiat: quaere ex fonte 2. per quae, aut quos, haec ebrietas causetur? et (si causam efficientem velis) quis auctor? et occurret tibi quod vel Daemon sit, vel prava cupiditas, aut nefaria societas: si finem spectes, quod bruta sensuum oblectatio etc. (Tu de pluribus argumentis sontes consule) Ergo quam turpe sit Daemonem, Ventremque potius, quam Deum eiusque leges, cum omni honestate coniunctas, sectari ostendas. Hanc seque am facile concedent, (quamquam et illam breviter ex opposita utriusque natura, legibus, regno, praemiis poteris demonstrare) ut Daemonem ebrietatis auctorem esse, difficiltus admittent. Huius igitur reddenda erit ratio, quae tum ex hoc sumi poterit, quod omnis vitii suasor auctorque sit Daemon, tum quod violatae temperantiae singularis consultor videatur, quo primum flagitio Adamum, totumque cum ipso humanum genus, praecipitarit. quae ut manifectares est, ita aliis locis communibus ad illustrandum non indigebit. Primam itaque partem, quod ebrietas res turpis sit, vel ex postrema hac solum, vel ex altera simul fontis primi ratione strictim in memoriam recovata, concludere poteris, et ad secundam partem fundamentalis argumenti transire.

Sequebatur, quod ebrietas vitanda sit, quia noxia esset: Quid est noxium esse? nisi multa illam inferre damna. In quibus bonis? naturalibus, eisque vel internis, ut ingenio, memoria, valetudine, forma, etc. vel externis, ut opibus, honore, vita, fama, etc. aut mottalibus, ut quae virtutum plerarumque hostis, tot vitiorum patens. Nec ipsi tantum homini, sed et proximo noxia. neque in rebus solum perituris, sed aeternis quoque. Haec si exemplis (quibus ea potissimum nituntur) tum contrariis aliisque locis communibus exornaveris, nec rationes, nec materia scribenti deesse poterit. Quae ubi rursum aliis alitsque, cum opus erit rationibus, vel ornaveris, vel amplificaveris, ac denique conclusiuncula brevi collegeris, ad ebrietatis incommoda certius inculcanda, hic subsistes, atque ad ultimum te membrum conferes.

Postremum erat, ebrietatem iniucundam esse ideoque iure fugiendam. Quid (quaeres) est iniucundum esse? nisi cum multa coniunctum esse molestia, et afflietione. Quibus igitur in rebus affligit ebrietas? In mente, inquam, ex conscientia scelerum inquieta: In corpore, dum caput turbat, pedes debilitat, stomachum gravat, nauseam creat, morbos plures generat etc. In rebus ad vitam necessariis quas exhaurit: In domesticis quas turbat: In morte, quam et praecipitat, et metuendam efficit: In aeternitate quam durissimam atque infelicissimum in poenis meretur. Ex his, per contraria, exempla, auctoritatesque (si velis) expertorum diductis, ad Conclusionem universalem digredere, et, vel per solas tationes ultimas, vel per graviores omnes enumeratas, ad persuadendum, vires dicendi collige.

En dispositionem confirmationis, per suggesta breviter argumenta, eademque per argumentationem stabilita, quae tam ad prolixas, quam breves orationes possit sufficere. Nam in brevibus satis erit unum aliquod argumentum, sive partem Confirmationis, ita diducere: vel certe omissis, per singulas partes, locis plerisque communibus, tantum propriis insistere. Si prolixior argumentandi materies placear, loca ex proptiis plura licebit excutere, cum ego tantum nonulla attigerim, ut facile colliget, qui exempla locorum a me cap. 3. proposita expendit. In plurium vero argumentationum concursu illud, quod alibi de argumentis monui, teneat, utimbecilliores medium, fortissimae finem occupent, ac denique vi sua persuadeant.

officium est, ut si animi coneitandi sint, atque ad certum propositum impellendi (quod fit in omni oratione, quae non solumad docondum, sed etiam ad agendum quippiam instituta est) amplificationem sive exaggerationem, cum verborum, tum terum non negligat, cuius beneficio auditores inclinet, de cuius artificio: et vi, paulo post videbimus.

4. Quartum postremum est, ut tam in argumentatione, quam amplificatione quaedam varietas observetur ne similitudo fastidium pariat. De huius varietate postea: de illius commutatione sic accipe Non debere Oratorem dialectico ordini alligari, sed licet unius syllogismi formam prae oculis habeat, ramen a conclusione quandoque ordiri posse, finire alias assumptionem nunc simul plures cumulare propositiones, priusquam complexionem subiciat. Quod ipsum varie potest fieri. In ductione scilicet, cum ex pluribus singularibus una generalis propositio infertur, idque vel ex locis propriis, vel communibus, hoc est, exemplis, similibus, aut etiam horum contrariis vel sorite, cum ex una propositione ad aliam velut gradatim transitur, donec spectata denique inferatur conclusio (quamquam hoc genus rarum, fallaxque esse soleat) Adde nunc ratiocinan do haec eadem varie interpolari mutarique posse, si modo propositioni, modo assumptioni, quandoque etiam ratio alia, quam in syllogismo allata est conclusioni subiciatur. Quin et rationes numquam cumulati plures, et ipsius (si multa paucis complectaris) allatae rationis causam aliam, fundamentumque assignari Quae universa exemplis docere velle, prope sit infinitum, atque etiam supervacaneum; cum natura hac abunde sine arte moderari queat, modo tantum sollicitum fueris, ne eadem tractandi methodo fastidium moveas, noverisque immensum quendam patere Oratoribus variandae argumentationis campum. Si quis tamen exempla desi leret, quaevis boni Oratoris dissertatio suppeditabit, et inprimis Cicero rara veritate omnes solitus orationes exornare. Breve tamen exemplum in proposita nobis materia hoc esto. Statuatur ille syllogismus dialecticus Propositio sit. Omne noxium vitandum. Assumptio ebrietas noxia est. Complexio.Ergo ebrieta; est vitanda. Iam rhetorice idem sed strictim prosequamur, Rationes et ingenitae naturae propensio ad hoc erudivit, ut noxia quaeque atqter nimica seluti nostrae vit aremus (en propositio) quid veroperinde potest esse noxiu n atque infestum saluti nostrae, sive illam quae corporis est praeseas, si ve etiam quae animorum futura est

spectemus, quam abominandum illud ebrietatis vitium, quo Germanorum non pauci adhaerescunt? (en assumptio) Hoc igitur quisquis sapienti fugiendum esse negaverit, non ego inter homines esse censeam ratione praeditos, qui quid noxium sit, quid salutare humano generi, considerent, (en complexio) Variabis I. si, propositione neglecta ab assumptione ordiaris. 2. si a complexione incipias hoc modo: Non ego illum interhomines ratione praeditos esse duxero, qui ebrietatis vitium homini neget esse fugiendum Quid enim magis illi poterit esse noxium, si ve vitam hanc corporis, sive animae consideres? Si assumptionem praemittas propositioni. Cave noxium ebrietatis vitium consecteris, nocet corporis, nocet animae incolumitati. Non potes illud non abominari, si quae ratio, quae natura tibi vitanda ostendit, aversaberis. 4. Si plures simul propositiones iungas. unde ista per inductionem sequatur conclusio, ut, fugis quidquid valetudini inimicum esse nosti: fugis quidquid caput affligit, et pedes debilitat; fugis quidquid ingenium hebetat, rat ionem opprimit, mentem inquietat: fugienda itaque ebrietas unde universa haec mala exundant. Variabis 5. rationibus, sive causis, vel propositionis, vel assumptionis, vel utratumque, vel etiam complexionis, appositis unius exemplum sit Fugis quidquid valetudinem laedit, et merito, potissimum enim huius corporis in vita bonum est sanitas, quidnt igitur ebrtetatem devites, quae hoc bonum indigesta cruditate tibi subvertit? En utrique tam antecedenti, quam consequenti propositioni rationem adiunctam 6. Si rationes plures sibi invicem nectas, cum stricta rem totam dictione lubet complecti. ut, quid ni valetu dinem studiose conserves, cum et illa potissimum corporis bonum sit, et membrorum sensuumque usum integrum, mentis alacritatem. vitae totius felicitatem tueatur? Hoc tamen bonum non poteris, nisi devitata ebrietate obtinere. 7. Si illata prompositionis ratio aliis rationibus adductis stabiliatur (quod cum prior ratio minus firma est, frequens esse solet,) ut Euge tuere valetudinem rem sane raram magnamque tueberis. Quod enim bonum illa humano in corpore praestantius est? nam si e iucunditatem spectes, amoena est; sive ut litatem, commoda sine hac cibus parvam adferet voluptatem, lusus exiguam recreationem, pecunia parvam utilitatem. O te igitur ignarum, si non intelligis una haec tibi errpi ebrietate universa. Haec rursum, ut supra, per u(/steron pro/teron conclusione praemissa, eiusque deinde rationibus subnexis, poterunt usurpati, ut Fuge ebrietatem, hoc est serva valetudinem, nulla enim santitati hac una pestis est infest ior, stomachum obruit, cruditates generat, tenuesque atque

edaces per intimos membr orum nexus humores instillat, unde podum manuumque usus atroci dolorie enervatur. 9. Per dilemma idem sic vigere poteris, aut ebrietas fugienda est, aut denique carendum sanitate corporis, atque animae salute, utrum malis elige, brevis ebrietatis voluptas est, longus amissae sanitatis ac salutis dolor: illa levissimo oblectationis sensu palatum oblectat, hic aeterno corpus animumque cruciat, etc.

Longum sit omnem hie argumentandi varietatem expendere. Hi modistrictim percensiti sufficere tam indiligenti, quam industrio huius artis studioso poterunt, et una cum dicendi copia varietatem suppeditare.

CAPUT XIX. De Digressione.

DIGRESSIO est alienae rei, sed ad causae utilitatem pertinentis, extra ordinem excurrens tractatio, d ornandam orationem instituta. Episodiis Poetarum respondet; verum frequens minus et fusa oratoribus tum plerumque usitata, cum res, vel inamoena et sterilis, vel minus grata auditori tractatur. Etenim in hanc quandam ex cognata materia, aut artificiose connexa, vel copiam, vel gratiam transfundere, cum virtute orationis coniunctum est.

Sit igitur res quae per digressionem tractatur, cum causae utilitate coniuncta; netemere accersita videatur: sit deinde eidem vel natura affinis, vel ingenio apte connexa; ne per vim intrusa, et velut in carastam adducta, reluctetur: sit denique amoena et grata, sinc hac enim dote, nec utilis quidem esse poterit; cum quod durum ingratumque est, quantum licet, ex propriis etiam causae partibus proscribendum. Duplex vero, quantum ad materiae genus spectat, potissimum est digressio, altera quae in narratione historica versatur, continetque expositiones rerum gestarum, locorumque, ac personarum descriptiones, qualis est Ciceronis Verr. 2 de laud e Siciliae, et in Verrina 7. plurium historiarum diductio: altera, quae thesin, seu locum aliquem communem, qui pluribus causis porest accommodari, prosequitur: ut sunt quae universe de fortunae, corporisque, atque animi bonis, hoc est, virtutibus eorumque oppositis malis, et vitiis disseruntur. Ita Cicero pro Roscio in Erucium, et Accusat ores incptos digreditur. In his

candidati eloquentiae praecipue exercendi sunt, quod et loei hi ceteris notiores sint, et ad res deinde singulares haud difficulter applicentur.

Quae de Transitione, hoc est modo a parte una orationis ad aliam transeundi, hic nonnulli perscribunt, nobis visum est, alium sibi locum de elocurione opportuniorem requiere. Quare de hac infra dicendum.

CAPUT XX. De Confutatione.

CONFUTATIO pars confirmationis est, qua contrariae adversariorum argumentationes dissolvuntur. quae tamen in diluendis argumentis (cum ord nem licet, sine nota, confundere) viam confirmationi oppositam sectatur. mediocria in fronte aggreditur; ut et par esse possit; et hostile robur non videatur negligere, et fortissima in mediam digerit aciem imbelliora in finem reicit, leviori opere, et tamquam victrici iam manu disicienda.

Triplex vero a Quintiliano lib. 5. c. 13 refutandi ratio aperitur. Nam ait, aut negandum, aut defendendum, aut trunsferendum est quod obicitur. Quod enim falsum est negatur; quod verum admittitur, et velut rectum defenditur, vel deprecatione lenitur, vel explosione aliqua elevatur. quod anceps in adversarium, aut alio transfertur. Quibus in rebus, non tam eloquendi ornatus et copia (ut in Confirmatione reliqua fit) quam ingenii vis, et acumen valebit; tum vibrans quaedam et stricta dicendi ratio, per interrogationes, subiectiones, concessiones ironias, et increpationes adversario intorta.

Quemadmodum igitur negando confutabit? Aut simpliciter negabit, ut Cicero pro Quintio. Negamus te bona Quintii, Sexte Naevi possedisse ex edicto Praetoris: aut certe ex persona, vel adiunctis, convarium verius esse demonstrabit. Sic pro Rosc. Amer. Patrem occidit Roscius. Qui homo? adolescentulus eorruptus, vetus sicarius, homo audax, etc. quod ironice subicit, ut ostendat, qui talis non sit, parenzem occidere non potuisse.

Quomodo defendet factum quod negare non porest? 1 Si nullum petet effogium, atque ex Iudicis arbitrio non ex legum rigore eius remissio: aut etiam, si quantumvis defensum,

adhuc dubium maneat, verumne sit? deprecando, atqui Iudicis clementiam confugiendo tuebitur. Illud Cicero pro Ligario: hoc in variis perorationibus facit 2. Si factum elevemus, vel regerendo par factum, in personam adversatti, ut iccirco haec illi accusatio obesse etiam debeat, si obsit accusato; vel simile argumentum ex reipsa petendo, unde pari arte, et vi adversus Tuberonem accusatorem facit, cum in eodem illum crimine hostilitatis in Caesarem fuisse contendit, cuius Ligarium arguebat. hocpro Caelio agit, ut scilicet, cum luxuriam praeteritam negare non posset, iam saltem ex laboribus actionibusque susceptis, frugi hominem esse, emandato errore doceret. 3. Si hoc quod factum est, vel re factum probemus vel certe ex co minime consequi quae adversarius intendit. utrumque pro Rosc. Cicero coniunxit. Vides, ait, Eruci quantum distet argumentatio tua, abs re ipsa atque a veritate quod consuetudine patres faciunt, id quasi novum reprehendis, quod benevolentia fit, id odio factum criminaris etc. 4. Facetis urbanisque nonnumquam dictis facti gravitatem eludimus, in quo genere egregius artifex Cicero est, sic pro L. Flacco testes Asiaticos facere exagitat, ipsumque manifestis delictis subducit. 5. Cum negari crimen nequit, saltem attenuetur verbis, ut pro sord: do parcum pro maledico liberum fuisse non diffiteamur. Elevemus factum sitnilibus, aliorumque exemplis virorum illustrium, quos una labes non obscurarit. Quae ab adversario facti adiuncta minus urgentia adducta sunt, haec disertissime a confutante, ceteris firmioribus dissimulatis, exponantur, ut facilius vemam mereatur.

Quo pacto factum transferet, adversarium redarguendo? 1. Si factum anceps, non probabile, imo fictum probare conetur. Sic pro Cluent. Cicero. Iam vero illud quam non probabile, quam inusitatum, quam novum, in pane datum venenum? faciliusne potuit, quam in poculo? etc. 2 Si per contraria a se dicta adversarius refellatur, ut pro Caelio, Clodia aurum so Caelio commodasse dicit, quod summi odi. argumentum est. 3. Si adversarii suismet argumentationibus petiti in criminis suspicionem adducantur. Sic pro Roscio, sicatios Sexti interfectores ab accusatoribus potius immissos docet. 4 Si crimina tamquam indigna quae obiciantur, contemptim Orator respuat, ut ibidem Cicero de Erucio. Ille quomode crimen commenticium confirmaret non inveniebat; ego res tam leves quemadmodum infirmem ac diluam, reperirs non possum. 5. Si explodat facinus, vel

stricta interrogatione; vol cum indignatione respuens; vel cum permissione aliquid indulgens; vel cum irrisione reiciens, modo desit immodestia, quod pro Muraena egregie Cicero praestitit, cuius infra exemplo prolixius utemur.

Haec universe de confutatione dicta fufficiant, in qua Cicero supra omnes suae aetatis Doctores, uti et in amplificatione (de qua postea) maxime excelluit. Hanc autem erudite tractare, plus saepe ingenti, quam artis continet. Ego paucis his multa de illa complexus sum, unoque difficulter exemplo, in materia de ebrietate declararem, nisi brevitatis studio absisterem. Nam Germanum pro ebrietate adversus Italum accusantem inducerem, defensioni ille quae dam non importuna reperiret, licet quaedam ingeniosa magis, quam solida. Dicat Italus Germanum vino abuti: hic vel neget: vel etiam ostendat, quam temperanter prudenterque illo ad multa utatur. Dicat Italus nonnumquam vino inebriari: concedat Germanus: et, vel deprecetur lapsum? vel Italos non minus in hoc delinquere, aut in alio gravius etiam prolabi crimine asserat: vel non malo quandoque eventu a Germanis fieri contendat quod amicitia hoc pacto laesa sarciatur, non dum facta colaescat: vel facere explorat, quod mirum videri non possit, si Germanus Rheno vinifero propinquus aliquando sese abluat: aut linguam tardiorem durioremque hoc liquore solvat, ac molliat. Denique tantum minime delictum haberi posse, quod tot tamque gravibus aliorum sententiis praestringatur, cum humanitatis atque hospitalitatis ratio id exigere a Germanis semper visa sit, ut liberali illam haustu, apud gratos sibi amicos contestentur. En delictum qutcumque defensum. Nunc quemadmodum idipsum transferendum sit videamus. Dicat Italus, recte Imperatorem facturum, si ebrietatem ficquentium inter Germanos turbarum caediumque causam, legibus civilibus proscribat ac puniat. Neget Germanus, tum quod anceps sit; plus ne mali an boni ex hac lege secuturum sit? lex autem ferri debeat, ob maius bonum tum quod Italus, cum suo concedat, Germanos inter pocula de maximis rebus agitare consilia, unde vinum sapientiae fomentum esse necesse lit; contra affirmet Germanos maxime delirare inter pocula, qua in re manifeste secum ipse pugnet adversarius: tum quod odia inter vinum sese prodere, atque in caedes nonnunquam erumpere inter Getmanos laudabilius sit, quam inter Italos pluribus haec saepe annis occultata in caedes insidiosas ac

repentinas saepe effundi: tum quod levieula haec sint, aliquando vulnere aliquo accepto datove, contentiones atque odia terminari; neque digna quae in totius generis singularem infamiam trahantur, tum denique quaerat: adeone sancti ac moderati sunt Itali, ut se non aliquando (et quam Germani etiam frequentius) mutuo depectant? an idcirco novis legibus, quam Christiana praescribat charitas, obstringendi videantur. Hoc fore ludibrio leges obicere, de re tantilla legem condere, leges sine lege ferendas non esse. Germanos sine legibus etiam iuxta legem vivere. Dignam hanc Italis fore, qui inter pocula gravius delirarent, etc.

En contentiosae orationis, ultro citroque suis argumentasionibus ductam, per plerasque refutandi vias, materiam; quam, ut par est, ornate dicendo eloquentiae studiosus, exercitationis gratia, poterit.

CAPUT XXI. De Peroratione.

PERORATIO est totius Orationis generalis quaedam conclusio, ad per suadendum accommodata. Haec duabus potissimum absolvitut partibus, enumeratione et amplificatione rerum praecipuarum.

1. Enumeratio hoc fine instituitur, ut totius causae vis, et comprehensio, velut in brevi tabella, memoriae iudicioque auditorum proponatur. Amplificatio, ut rationum fortislimarum, velut in unam collatarum aciem, totus simul impetus animum affectumque auditoris expugnet, nisi una aliqua tam potens sit, ut haec tamquam generosus in exercitu imperator, sola adreportandam victoriam, ceteris tantum stipantibus, maxime contendat. Hic vero omnes eloquentiae nervi ab oratore intendendi sunt, cum supremus ille congressus sit, in quo nisi perrumpat vincatque persuadendo, operam frustra collocavit. Fidem igitur in rebus docendis, affectum etiam in agendis (quae praecipue Orator tractat) obtineat necesse est, si propositum sibi finem assequatur.

2. Providendum vero in Enumeratione erit; quid causa. quid auditor postuler. Si causa, vel obscurior, vel prolixior, auditor eriam rudior, quam ut omnium meminisse rationum possit, articulatius illa disertiusque instituenda est, ut omnia

simul mentiad impetrandam fidem subiciantur, ubin vero, nut brevis, aut clara est, aut etiam satis auditor instructus, summa tantum delibanda erunt rerum capita, quae conclusioni urgendae sufficiant, aptisque sententiis, figurisque exornanda; ne vel illius diffidere memoriae, vel ex repetitione fastidium movere possis. Maxime vero cavendum, ne diserta rationum in ductine, alteram quasi orationem instiruere videaris. Sic igitur de vitanda ebrietate licebit peroranti rationes enum erare. Quare cum ebrietas itaturpis sit, ut omnem honestatem obruat, ita noxia ut gravissima mala inferat, ita iniucunda, ut difficillimis gravet laboribus, procultantum malum a vestris arcere consortiis. nolite oblivisci Christiant nominis, tanto Sanguinis Christi pretio comparati, salutis vestrae tamimpense ab illo quaesitae, felicitatis aeternae, tam bruta voluptate proditae, etc. Invitant vos tot hercum animae remperiantiae laude illustres: suo exemplo prrvocat maiorum pietas. Christus ipse suis et legibus urget, et cohortatione impellit, et vita incitat, etc. Ubi vides, ram ex locis propriis, quam communibus perorantem gravissimas quasque rationes strictim colligere.

3. Rutsum in amplificatione, quae ad motum instituta est, providendum erit, ut non tam multis, quam efficacibus verbis sententrisque propositum urgeas. Quare vehementes amplificationis figurae (de quibus infra) atque inprimis apostrophe, deprecatione Iudicum, Invocationes Dei ac Caelitum, tum etiam nonnumquam prosopopoeiae ad impellendos animos poterunt adhiberi. Ante omnia vero affectum quem Orator auditoribus impressum voluerit, hunc in se exprimat necesse est. quod Cicero in Orat. perfecto, et in se praecipuum ad impellendum auditorem fuisse adiumentum, et in aliis futurem, agnoscit. Iuverit hic imagines rerum absentium vivaci phantasia expressas, velut praesentes intueri, rebusque ut gesta sunt, interesse, quod potentissimum hoc sit, ad excitandos affectus invitamentum, et quandoque etiam auditoribus, ut suis hneamentis ad vivum depictae exhiberi possint, ut in nostro de ebrietate themare. Proponite nunc vobis divitem illum helluonem, post vitam infamem sceleribusque plurimis obnoxium, sic denique in flammis infelicibus Abrahamum compellantem: ille ego hominum miserrimus, qui oltm in purpura ac bysso, in auro et gemmis, inter obsequentes famulantium manus, epularum ac vini consectabar delicias, (heu fluxas nimium voluptates, et erepta cito gaudia) nunc in squalore actenebris, inter hominum as Daemonum opprobria, inter tormenta numquam

finienda, atrocissima siti conficior. affluebant mihi olim ad famens sitimque exstinguendam omnia, nunc vel unica refrigerantis aquae gutta destituor. Damnata sit illa lux, quae meprimum in lucem effudit, aeternae quondam caligini destinatum, damnata nutrix quae suo lacte pavit, nunc siti atque ardoribus sempiternis cruciandum, damnatae opes, quae funestissimum persuasere in mensa luxum, damnata pocula, ebrietatis quondam instrumenta, nunc sitis alimenta perpetuae. Cavete hunc lapsum nepotes vestrique tam infelicis avi posteri, huc animum mentemque, si quam habetis, ad tristissimum hoc spectaculum ardentis astuantis, extremeque inter summos dolores sitientis con vertite: hinc torquet conscientia, inde flamma exeruciat; hinc frigus horrendum et trepidatio, inde ardor, et exurens siccitas, etc.

Porro, et res, et figurae, in quavis oratione, ad illum, quem spectas, affectum concitandum adhibendae sunt. pectatur aurem in genere demonstrativo, vel amor et aemulatio auditoris, tum denique grudium et delectatio in bonis laudati: vel contemptus et odium illius, qui reprehenditur. In deliberativo, si suadeas amor, desiderium, spes confidentia; si dissuadeas, odium, fuga, timor, desperatio obtinendi nascitur. In iudiciali cum accusas, odium; pudor, invidia, tristitia, ira, indignatio: cum defendis, amor, spes, et commiseratio quaeritur. Quorum affectuum illi dominantur, quos Orator sibi in peroratione tamquam scopum dictionis proposuit, ut sunt in demonstrationibus amor, vel odium, seu delectatio, et indignatio: in deliberationibus spes, vel timor: in iudiciis commiseratio, vel aversio, seu indignatio. Ceteri affectus sparsim in suis quique orationum generibus concitantur, idque amplificationis potissimum beneficio, quae in rebus magnis et figuris ardentibus versatur. Quocirca nunc de illa seorsim agendum est, ne quid ad perfectam orationem desideretur.

CAPUT XXII. De Amplificatione.

AMPLIFICATIO est gravior quaedam affirmatio, quae motu animorum conciliat in dicendo fidem. ut Cicero in partit.

Haec duplex est, alia verborum, rerum altera. illa vel in solis consistit verbis, vel in verborum et sententiarum figuris; haec in sola expositione rerum gravium, atque ad illum, quem

specto, affectum rendentium, quadruplici a Quintiliano lib. 8. cap. 4. specie comprehenditur. De singulis videamus.

1. Amplificatio verborum. 1. fit per verba gravia et consonantia, ut, immaneflagit ium, consceleratimortales. 2. per verba translationererum gravium illustria. ut incensus ira, inflammatus cupiditate, charybdis bonorum. 3. per excedentia in aliquo adiuncto. ut, domuisti gentes, immanitate barbaras, multitudine innumer abiles, locis infinitas. 4. per excedentia significatione, sic in Verrem Cicero Non furem, sed raptorem, non adulterum, sed expugnatorem pudicitiae, non sacrilegum sed hostem sacrorum religionumque in vestrum iudicium aedduximus. 5. excedentia comparationis gradu, ut conspectus mihi vester multo iucundissimus, hic locus autem ad agendum amplissimus visus est. 6. epitheta splendidiora ut incredibilis ac prope divina Consulis virtus, ac industria, crudelissimum sivem Catilinam urbe expulit. per periphrasin, seu descriptionem ut P. Lentulus inimicus Clodio, ultor sceleris illius, propugnator sena: us, etc. Turca Tyrannus Asiae, praedo Europae. 6. per verba idem significantia, raro tamen cauteque, ne puerilis videaris, usurpanda, ut Cic. de Caril. Tandem aliquando Catilinam furentem audacia, scelus anhelantem, pestem patriae nefarie molientem ex urbe vel eicimus, vel emisimus, etc.

Amplificatio figurarum diversarum beneficio utitur, qualis est hypotyposis, prosopopaeia, interrogatio, subiectio, exclamatio, exprobratio, etc. de quibus suo loco infra.

2. Amplificatio rerum quadruplici via instituitur. Congerie, ut ait Quintilianus, incremento, ratiocinatione, et comparatione, quae omnes in eo conveniunt, quod res graves et affectibus movendis opportunas tractant; Ceterum ab aliis argumentationibus non dissimiles, et Congeries quidem atque incrementum per omnes intrinsecos, quosdam etiam extrinsecos effunduntur, ratiocinatio in solis oppositis, Comparatio in sibi propria sede subsistit. Omnes in co conveniunt, quod rei magnitudinem subicere animo conentur. Congeries, illam per partes explicando; ceterae easdem, vel inter se, vel cum aliis conferendo. Nos figillatim, primo de earum natura, deinde de rebus ad quosvis affectus postulatis agemus.

CONGERIES est conglobatio quaedam argumentorum diversorum, in re gravi sive definitionum, aut partium rei, sive causatum, aut antecedentium, sive effectuum, aut consequentium, sire attributorum, sive adiunctorum, seu denique pugnantium,

seu parium, aut disparium, seu exemplorum, aut restimoniorum. Per singulorum hic ire exempla longum sit, atque alibi opportunius est futurum. Cum, ut recte sua vi intelligatur amplificatio movens, et ingressum ad illam, et motum (qui praeviis rationibus solide est muniendus, ne velut inermis expugnator hanc arcem animorum in vadas) et ipsum progressum, qui rationes, velut tela acervatim spargit, neque in unius loci amplificatione consistit, sed ad causas, ad effecta, ad adiuncta, eorumque contraria saepe codem calore fertur; denique et eiusdem exitum, qui tamquam iam occupata arce, sensim impetum, ad possessionem capiendam, remattit; necessarium sit cognoscere. Quare, nisi integris orationum membris, hocartificium non licet exponere, ideoque separato ad hanc rem exemplorum libro inferius trademus. Breve illud nunc sussiciat, Cic. pro Milone, quo ex oppositis et descrptione, cladem incensae a Clodianis Curiae ad dolorem et indignationem populi concitandam, deplorat. An ille Praetor, ille vero Consul, si modo haec templa atque ipsa moenia, stare eo vivo tamdiu, et consulatum eius exspectare potuissent? ille denique vivus nihil mahi fecisset, qui mortuus uno ex suis satellitibus Clodio duce, curiam incenderit? quo quid miserius, quid acerbisis, quid luctuosius vidimus? Templum sanctitatis, amplitudinis, mentis, publici consilii, caput urbis, aram sociorum, portum omnium gentium, sedem ab universo populo Rom. concessam uni ordini, inflammari, exscindi, populart? In quo exemplo pleraeque amplificationis virtutes in ipso servandae progressu impetuque elucent. Ut quod brevibus delectetur membris, et incisis, risque plerumque dissolutis (nisi cum multitudo aut varietas reruni significanda est; tum enim frequentantur coniunctiones. Deinde quod acres figuras amet, ut est interrogatio, exclamatio, apostrophe, etc. Denique oppositis frequentatis, et conglobaris definitionibus inprimis concitetur.

Incrementum est conglobatio argumentorum, in re graut, sensim ascendentium. Diffunditur per locos tam proprios, quam communes, ut etiam congeries, sed in hoc ab illa differt, quod vi et magnitudme res dispares conglobet, gradatim per haec ascendens. Maior in hoc quam in sola congerie vis est. Per definitiones diversarum rerum sensim ascendit. Cic Act. 6. in Vert. ob simulacrum Siculis ereptum n. 88. Unum crimen videtur esse, sed plura sunt. Est pecuniarum captarum, quod signum a sociis pecuniae

magnae sustulit: est peculatus, quod publice populi Rom signumde praeda hostium captum, positum Imperatoris nostri nomine non dubitarit auferre: est maiestatis, quod imperii nostri gloriae rerumque gestarum monumenta evertere, atque asportare ausus est: est sceleris; quod in hominem innocentem, in socium nostrum, atque amicum novum ac singulare supplicii genus excogitarit. Idem Tullius ab adiunctis pro Roscio Amer. Iudices ad vindictam incitat n. 12. Petimus abs te Fanni, a vobisque iudices, ut quam acerrime maleficia vindicetis: ut quam fortissime hominibus audacissimis resistatis: ut hoc cogitetis, nisi in hac causa, qui vester animus sit ostendatis, eo prorumpere hominum cupiditatem et scelus et audaciam, ut non modo clam, verum etiam hic in foro, ante tribunal tuum M. Fanni, ante pedes vestros, ludices, inter ipsa subsellia, caedes futurae sint. En gradus. clam, in foro, ante tribunal, ante pedes interque subsollia, caedes fient. Est autem hic locus adiunctorum, pro incremento maxime fecundus, potefrque ex diverso rerum genere augeri, ubi illud in Antonium ebrium Phil. 2. n. 63. illustre est. Tantum vini in Hippiae nuptiis exhauseras, ut tibi necesse esset in populi Rom. conspectu vomere postridie. O rem non modo visu foedam, sed etiam auditu! Si inter cenam in tuis immanibus illis poculis hoc tibi accidisset, quis non turpe duceret? in coetu vero populi Rom. negotium publicum gerens, magister equitum, cuiructare turpe esset, is esculentis frustis vomens, vinum redolentibus. gremium suum, et totum tribunalimplevit. En gradatio in diversis factis, a cena ad coetum populi, et negotium publicum transcendit, ab eructatione ad vomitum, et vomitum tam turpem in sinum et tribunal effusum.

Comparatio amplificans est ex simili vel dissimili rerum gravium, per diversa argumenta, instituta prudenter, adrem augendam. collatio. Huius cum magna ad orationem extollendam vis sit, neque brevibus facilie exemplis innotescat, alibi de ea ex Cicerone prolixius agendum est. Ad has vero diducendas recte Quintilianus monet, utriusque partis inter se conferendae adiuncta, quae maxime augere rem possint, diligenter excutienda esse iuvabitque magis singula conferre singulis divisim, quam omnia iunctim universis ut Cic. pro domo sua Clodium domum suam inconsultis Pontificibus Libertati consecrantem, cum Cassio dedicantem Curiam Concordiae ita comparat. Quaeso, Pontifices et hominem cum

homine, et tempus cum tempore, et rem cum re comparate. Ille erat summa modestia et gravitate censor: hic Tribunus plebis scelere et audacia singulari. tempus erat tranquillum, et in libertate populi. et in gubernatione positum senatus: tuum vero tem pus libertate populi Rom. oppressa, senatus auctoritate delecta res: plena iustitia, saepientia, dignitatis. Censor enim, penes quem Maiores nostri (id quod tu sustulisti) iudicium senatus de dignitate esse voluerunt. Concordia signum Volebat in curia, aram que ei Dea dedicare, ut sine studus dissensionis sententiae dicerentur. si sedem ipsam, ac templum pulchr: consilii, religione Concordiae de vinxisset: tu cum ferro, cum metu, cum privilegiis, cum praesentibus coplis perditorum, absentes exercitus terrore, et minis Consulum societate et nefario scelere, servitute oppressam civitatem teneres, Libertatis signum posuisti, magis ad ludibrium impudentiae, quam ad simulationem religionis, etc.

Porro cavendum in hac collatione rerum, ne immodico augendi studio fidem similitudinemque excedas. ne, ut puerilis, risum pro motu habeas. In mitioribus tamen affectibus saepius locum opportunum invenit comparatio: ut pro lege Manil. n. 36. integritas et temperant a Cn. Pompeii et n. 42. eiusdem felicitas, cum aliorum Imperatorum virtute ac felicitate confertur.

Ratiocinatio amplifieans est, cum expositae rei augmento, alterius partis astimatio augetur. Ita Cic. in Verrina 7. ut crudelitatem Verris extolleret, civium Rom. supplicia graviter exaggeravit. Contra poterit aliquis Maxentii tyranni crudelita tem extollere, ut Martyris Catharinae illustret constantiam. Et Cicero pro lege Manil. ut Pompeii in bello virtutem magis faceret admirandam, belli Praedonum gravitatem exposuit. Sed minor in ratiocinatione, quam ceteris vis est, quod rem ipsam non ita oculis distincte subiciat; sed velut per ambages insinuet, ut iccirco magis tectae amplificationi deserviat.

CAPUT XXIII. De Affectibus generatim.

SEnsim ad nobilissimam orationis partem, et velut sanguinem animamque illius delabimur. De qua ex aequo pene certatinventio, dilpositio, atque elocutio, cui potissimum debeatur; cum omnes in hac una perficienda laborent, Nos hoc

loco eius exponere principia maluimus, ut Orator ab exordio usque ad finem per singulas Orationis partes decurrens, persuasionem (quae affectuum victoriam includit) tamquam scopum sibi haberet propositam. Quam unam si in loco neglexerit, frustra in ceteris omnes nervos contendit: si fuerit assecutus, negligentiam aut ignorantiam in reliquis admissam partibus, hic abunde compensavit. Non referet; qua via, aut arte hostem straverit, modo victor triumphet.

Est autem affectus: motus animi ex apprehensione boni vol mali exortus. Dividitur in pa=nh kai\ h)/qi affectus sensibiles, vehementiores, et lenes morum. illi concitato feruntur impetu, atque ut torrens obvia rapiunt, odium, invidiam, metum, iram, miserationem, desperationem adferunt; hi desiderium, amorem, spem, laetitiam, et quandoque etiam miserationem conciliant. Illi elatam vocem, incisam, abruptamque et inflammatam dictionem, minaces oculos, vultum horrentem, iactara crebro latera, et brachia: hi tardam leniterque fluentem vocem, orationem tractim et circumducte fusam, raros et lentos corporis gestus, submissum placidumque vultum. Utrosque suis locis permiscere nosse, summae artis eloquentiaeque est. ad quam idoneam adferre vocem naturamque oportet ut sine qua omnis illius industria evanescat, nisi quis forte in rebus scribendis eandem collocaverit.

Ad concitandos idoneo motu animos, tria praecipue Oratori consideranda sunt, personae, res et modus tractandi.

1. Quod supra monui, et hic valet maxime, habenda est ratio personarum tam illius qui dicit, quam qui audiunt: non enim omnibus omnia conveniunt.

Orator ipse, nisi a probitate, aetate, scientia vel dignitate commendationem aliquam adferat, parum movebit. Adolescens, nisi ad voluptatem, aut miserationem, vix impellet; dolori et indignationi concitandae inferior est.

Idem quo auditores accendi volet affectu, hoc ante exardescat necesse est. Hic ignis, nisi a tali igne, non concipitur. Quare si crudioris naturae sit, quam qui hos facile ardores in se primo excitet. Duplici ad hoc connitendum via erit. Una quam imaginatio aperit, altera quam ipsa dicendi ratio. illa posita est in viva quadam rerum gravium repraesentatione, qua se illis, vel illas sibi intuendas sistit, defixaque in tales mente orationem rebus conformat, et quodammodo animat

auditoribusque pati, qua contemplatur, vita repraesentat. Haec, ipsam cum persona orationem, velad alios transfert; vel aliorum ad se translatum suscipit. ut si quis D. Magdalenam, dominum suum quaerentem, ipsius verbis suspiriisque, ut potest, expressis, cum Origine, introducat. aut si contra ipse Petri, aut Davidis, suum lapsum dolentis, personam induat; cogitationes, voces, quetelas, vota, desideria, contentiones, deprecationes, lacrimas etiam, si pot est, imitetur. estque hoc ultimum genus, auditores etiam commovendi, tectum atque insidiosum, quo velut per cuniculos expugnatur, et hinc illi tam potentes saepe in tragoediis motus.

Auditor quoque sua nobis indole, conditione, atque inclinatione debet esse perspectus. Equidem, ait Cicero de Orat. n. 186. ad animos Iudicum pertractandos, omni mente in eaecogitatione curaque versor, ut odorer quam sagacissime possim, quid sentiant, quid existiment quid velint, quo deduci facillime posse videantur. Agrest bus saepe hominibus corneae in pectoribus fibrae sunt, nec docti gravesque viri, mollrorum rerum sensu tanguntur, quibus mulieres, iuvenes, senesque inflecti videas. Multum quoque interest, quibus quisque a prima aetate moribus insueverit, quibus parentibus educatus, quo caelo natus sit, Galli humanitate et morum comitate eminent: ingenio ut facili et excitato: ita mutabili irrequieto, gloriae cupido. Hispanorum maior gravitas, consilium tectius, constans fides, honoris ambitio, quem si illis deferas, obtineas omnia, si neges, habeas implacabiles. Germanis ingenium tardius, sed labore ad summa etiam emergens, candor et simplicitas morum commendata, peregrinandi et linguarum gens avida, tam levis in aliorum habitu effingendo, quam constans in sua fide: obsequio prompta; at servitutis impatiens. Itali parem cum ingenio iungunt industriam, omnis belli domique artis capaces, tam faciles offensu quam placatu difficiles. cum degenerant, extremi in vitiis, cum assurgunt in virtutibus Gallos et Hispanos honore, Italos ac Germanos utilitate facilius duxeris. Et aetatem quoque intueri oportet, nam adolescentes rebus iucundis, senes utilibus tenueris. Sic officia cum videris, militeem gloria, mercatorem et rusticum lucro duxeris, ita nobilis honorem commodis, ignobilis commodum honori praetulerit. Universe

vulgus rerum amissione, incendiis, bello, morte percellitur, graviores viri ignominia potissimum, extremisque etiam calamitat: bus impelluntur. Denique et hoc generatim tenendum est, mortales omns adversarum magis rerum impetu, et malarum trepidatione, quam spe atque exspectatione secundarum concitari.

2. Ratio deinde ipsius causae habenda est, videndumque quos illa requirat affectus, et qu bus hi rebus argumentisque praecipue concitand sint.

Demonstrativum igitur Orationis genus, cum dicendo oblectet, nonnisi mollioribus affectibus, amori, laetitiae, benevolentiae et admirationi, in laudibus, aptandum est quod fiet, commemoratione meritorum, earumque quae animos conciliant virtutum, ut sunt illae inprimis, quibus communi patriae, aut aliorum bono prospectum est; pietas erga alios, humanitas, liberalitas, clementia, aequitas, religionis studium. In mortuorum laude ostendes etiam quanto patria, religio, ecclesia, cives, pauperes, liberi, per ipsorum mortem, praesidio spoliat: sint. Si vivos reprehendas (nam mortuis parcendum, nisi corum vitiis posteri innitantur, ac faveant) ad odium indignationemque movendam, opposita his vitia praecipue insectaberis.

Deliberativum genus amore etiam et odio, spe ac metu, pudore, audacia, ac desperatione gaudet. Amorem, spem, confidentiamque suadens accendet, si utilissima quaeque, honestissima ac iucundissima, quae loco, tempori, personisque maxime viderit accommodata, eaque obtentu facilia esse demonstrarit. Contra qui dissuadet, ad odium metumque, ac desperationem obtinendi concitandam locis oppositis inhaerebit. Exemplorum hic vis magna futura est.

Iudiciale genus, cum accusas odio, pudori, indignationi iraeque obnoxium est. quos affectus concitabis, ex malorum aliis illatorum commemoratione: praesertim si perfide, inique, crudeliter in miseros, vel innocentes, saevitum sit, in defensione vero spem concitabis ex concepta emendatione, et misericordiam ex afflictione, quam, vel ex ignorantia delinquens, vel casu fortuito incurrit, tum deinde ipsius merita et benevo lentiam in alios, si qa fuerit, pristinum felicemque quondam illius statum, cum praesenti comparatum exponens, ostendensque calamitatem esse, quae non ipsum solum,

verum alios immerentes, ut liberos, familiam, amicosque simul involvat. quod potentissimum est ad animos penetrandos argumentum, in quo plerumque Cicero triumphavit, ut pleraeque ipsius perorationes testantur.

Universe igitur argumenta affectuum ex communibus locis eruenda sunt, eo tantum delectu; ut res quaeque gravissimae et protempore, loco, personisque, quibus Orator utitur, ad mo vendum potentissimae sunt, adhibeantur. Has autem deligere non tam artis, quam iudicii est.

Sunt autem aliae res magnae natura, ut divina ac caelestia, quaeque in terris, aut ob raritatem et pretium, aut, propter occultas causas, amorem vel admirationem merentur. aliae res propter usum aestimationemque hominum magnae habentur: quae vel bona nobis, vel mala sunt. illa in fortunae, corporis et animi bona dividuntur. quorum si nobis possessionem obvenire posse Orator ostendat, spes et desiderium nascitur: si obrineamus, admiratio, amor, et gaudium existit; si quis illa concetur possessa eripere, timor, tristitia, indignatio ori ur, si amittamus nostra culpa, pudor et dolor; si aliena, ira atque odium; si casu nos, vel alii, tristitia et commiseratio. In malis vero vel imminentibus, vel iam opprimentibus, tristitia, dolor, desperatio, commiseratio, indignatio emergunt.

3. Postremo ratio diligens habenda est, ut intelligas, qua via optime et inducas et producas commotionem affectuum. atque hic duo, postrerum delectum, inprumis observanda videntur; primum est, ne ardenti aliqua figura ad motum componatur oratio, nisi prius thema propositum manifestis argumentis demonstratur fidem auditori fecerit; nullius enim voluntas ad incognitum inclinatur. alterum est ut sive aperte, sive furtim, et quasi per cuniculos (quod plus rtis vitiumque habet) animum auditoris oppugnes, leniori sensim vi impetumque dicendi, tamquam velitatione quadam ad fortissimum congressum, praeludas; neque vim summam, nisi varietate quadam vocis, figurarum at que affectuum producas. Facile enim concepta haec flamma nisi novam ardoris materiam subicias, evanescit. Quare aptis ad flectendum exaggerationibus, figurisque nunc elevanda, nunc rursum inclinanda: nunc praecipitanda, nunc sisten da iterum, ac circumducenda erit ratio. Ad quam rem plurimum in dicente potest apta vocis moderatio, quam, nec praestabunt qui assurgere, secumque

audientis transferre sensim ad summa animum, cum virtute, nequeunt; nec qui ad summum evecti dicendo tonum, remittere, cum opus est. vocem non possunt. Utrumque vitiosum est; vel in medio semper rono sine varietate sistere, vel in summo perpetua contentione luctari.

Ut vero duplex potissimum affectuum genus est, lene, quod amorem, benevolentiam, dolorem, commiserationem, aliosque moliotes animi commotiones amplectitur; et vehemens, quod audaciam, iram, fugam, desperationem, indignationem gravioresque motus continet; ita et diversum iisdem orationis genus, vocisque moderatio est aptanda. Lene, quod in exordiis non raro gratiae conciliandae servit, verbis sententiisque grand oribus ac circumscripto dicendi genere delectatur. voce submissius, tardiusque circumducta gaudet. e diverso vehemens affectus concisis vibratisque inter reperitiones, interrogationes, aliasque ardentes figuras sententiis effervescit, vocis elatae concitaraequeve requirit impetum quae qui negligit, vitam subtrahit orationi, frustraque anim orum regnum affectat.

Haec generatim deaffectibus dicta suffecerint, quibus sigillatim nonnulla adicimus.

CAPUT XXIV. De Natura, Causis, Effectisque singulorum affectuum.

UT Orator in se suisque auditoribus affectum exprimat, illius naturam, causasque, quibus excitetur, aut componatur, tum effecta, quibus cognoscatur, nosse conveniet. Quare haec in plerisque, quamvis strictim, et per summa tantum rerum capita, investigabimus. Qui prolixius haec eadem tiactata desiderat, Aristor. lib. 2. Rhet. cap. 1. usquc ad 18. consulat.

Amor itaque, qui in affectibus regnum tenet, est propensio quaedam animi in rem bonam. ut bona est, quam si alteri cupiamus, amor benevolentiae, sive amicitiae dicitur, si nobismetipsis, seu nostri causa, concupiscentiae appellatur. et hic saepe turpis est, quem Orator etiam dissuadet.

Amor conciliatur, partim natura, partim moribus. natura hos potius diligimus, quos genere, aetate, studiisque, ac periculis etiam communibus, propius accedimus, similitudo enim quaedam amoris est conciliatrix. Familiaritate hic alitur.

Quod si deinde forma et pulchritudo corporis, aetas florens, nobilitas et opes, grata indoles, ingenii iocosi urbanique facilitas adiungatur, plana ad amorem non honestum solum, verum et turpem via est. In moribus utrique etiam amori favet, comis vultus ac sermo, simplicitas et candor animi, fiducia et secretorum communicatio, tum pericula, alterius focietate potiundi causa, animose subita, postremo amor ipse amoris potentissimum illicium, muneribus quoque ac liberalitate culta amicitia. Haec igitur, qui amorem sibi, vel aliis conciliat, aut reipsa praestare debet; aut dicendo praedicare. Quamquam et amoris honesti dignitas, et fructus fsanctae familiaritatis, eiusque mira iucunditas, amandi possint esse incitamentum.

Venevolentiae amor praeter haec singularibus quibusdam stimulis excitatur, ut illius, quem volueris amaii, innocentia, humanitate, mansuetudine, constantia, fidelitate, ac virtutibus penc universis, artium etiam ac scientiarum commendatione.

Concupiscentiae amor, quo vulgus hominum magis capitur, rerum utilium commemora ione accenditur. Quare giatificandi studium, et parata beneficia, et rerum magnarum spes ostenditur.

Impurus amor dissuadetur, si illis, quae amoti huic favent, opposita indoxeris, dissimilem naturam, mores improbos, fallacia fortunae, formaeque bona tum vero etiam huius amoris vilitatem, foeditatemque, delectationem illius brevem, dolorem longum, vitae et valetudinis damna, aliaque eius incommoda descripferis, poenas etiam gravissimis foede amantium exemplis, demonstraveris.

Vis atque effecta amoris varia sunt. Emollit erga amatum, obdurat erga alios animum, in lacrimas oculos solvit, in flammas cor accendit. Mille votis et disideriis exaestuat, rei potius amatae, per affixam cogitationem affectumque praesens, quam sibi; illius etiam vulium, verba, gustus, motus, affectus, hab tum, cum intueri non potest, fingit, magisque est operatione ubi amat, quam ubi animat. Saepe ob desiderium animo loquitur, graviusque amantis cladem sentit, quam si ipse praeferat. Componit sese ad nutum formamqueve alterius: cum amante ridet, dolet, latatur, gemit. ubique obsequitur, illique se submittit, ac profundit in illum omnia. non

aetas, non forma, non honestas, non opes, non vita denique ab illo, divellit, aut detinet; prodigit, ut potiatur, audet, ut assequatur, timet ne excidat. Suspicatur, horret, irascitur, exprobrat, desperat. Litigat et placatur; periclitatur et contemnit, perfringit hostes gladiosque, montes fluviosque penetta. Blandus, liberalis, cand dus erga amatum; gravis, parcus, secretus erga ceteros. Haec aliaque in uno amore deprehendes; qui si tuipis sit, in omnia sese immergit vitia; si honestus, ad quasvis virtutes enititur Nihil grave,aut impervium, vere amanti est. Quare ut hunc suadeas, virtutum inprimis pulchritudinem, prerium ac praemia; contraque ut illum dissuadeas, scelerum turpitud nem exitumque infelicissimum inprimis demonstrabis.

Iuverit has etiam amoris notas effectaque Oratorem nosse ad illustres descriptiones imaginesque amantium per hypotyposin ac prolopopoeiam in oratione, illic praesertim ubi motus spectatur, efformandas. Quare et in ceteris affectibus hunc ordinem servabimus.

2. Odium oppositumamori, est aversio animi a re, qua vel est, vel existimatur maela. Hoc, vel iustum, vel iniustum est; prout in meritos atque immeritos exeri ur. illud in sceleratos ita suadetur, ut vitra, non personam averseris. hoc in emendatos dissuadetur, cum essent vitia. Gravissime autem inflammatur ex sceleribus in allos, ac praesertim rempub, grassantibus, hoc est, calumnia, libidine, avaritia, ingrati animi vitio, superbia, iniustitia, crudelitate, impietate, quorum commemoratione Cicero in Verrem, Vatinium, Catilinam, Antonium, Clodium, aliosque odia concitat.

Ad restinguendas odii flammas origo illius exploranda est, ut fomes moveatur, idque recte n agis, quam aperte, ne cum expugnari se sentiat, fortius resistat. Laudabis in adversario nonnulla in quibus dissentire minus queat. ostendes errore multos in suscipiendis inimicitiis labi, et hoc ipsi evenire in praesonti re posse. rectius igitur ignoscere, quam periculum adire, ne iniuria oderit. errare hic non posse, nisi humanitate et clementia pietatis hoc esse, et Christi exemplo traditum, legibus etiam praeceptum. ut nec inimicum sine scelere odisse liceat; quid igitur, si amicum etiam oderit?

Quod si fortuna hominis, ante felicis, calamitosa fuerit, illius graphice depicta imago animos poterit miseratione inflrctere.

Vis atque effecta oditsunt, dolore, indignatione, furore, spe, desperatione, votis crudelibus, et gaudio demalis inimici, tristitia de successibus, invidiaque complere, linguam vero in minas, exprobrationes, imprecationes, convitia, diras sol vere; seipsum tanto aestu affectuum misere excruciare, atque aeternum infligere vulnus an mae, ubi, nisi immlei corpori, nocere non possis.

3. Desiderium est appetitus boni absentis, quod dicitur cupiditas, si feratur in bonum delectabile, idque si fiat appetitu legibus rationis difformi, erit avaritia, cum spectat opes; ambitto, cum honores; superbia, cum excellentiam; libido, cum voluptates Quamquam vero desiderii et cupiditatis nomen virtitibus aeque ac vitiis competat; tamen hoc fere vitiis, illud virtutibus assignatur.

Ad desiderium igitur in auditore excitandum inflammandumque, illud, quod supra tradidimus, de personarum discrimine, ante omnia est observandum, ut quo quisque moveatur maxime, intelligas: tum vero praestantissima quaeque ex illo benorum ordine, ab honesto utilive, ac denique a facili, erunt proponenda. Consule illa, quae de spe dicentur.

Ad restinguendam cupiditatem mala illius gravissima, inexplebilis ardor, spes saepe fallax, frustratio affligens, prosecutio anxia et periculosa, assecutio non raro noxia, exemplis etiam proposi is, demonstrentur.

Vis arque effecta desiderii et cupiditatis sunt. perpetuis curis, metu, exspectatione, dolore, impatientia, immaturo gaudio, invidia, iniurrisque conflictari; neque ipsam quidem noctem ad quierem habere liberam, laboribus, impensisque saepe irritis fatigari, non frui obtentis, ad heredes illa vel ingratos, vel indignos, vel immemores, aut degentes transferri.

4. Fuga est aversio a malo imminenti, opponitur desideriorei bonae; atque ut hoc ex amore, sic illa ex odio proficiscitur. quare iis, qu bus ad odium argumentis impellis. suadebis fugam; qu bus ad amorem impellis, eandem dissuadebis.

5. Laetitia, seu Gaudium, est exsultatio animi in bono obtento, quod si vanum fit, reprehendenda est, si verum solidumque, laudanda.

Excitatur h caffectus maxime, si quispiam a tristi atque afflicto statu ad meliorem fortunam et felicitatem transeat, tantoque est eminentior, quanto hoc maior permutatio, seu

vera, seu certe apprehensa. Unde Orator ad boni possessi aestimationem extollendam praecipue conniti debet, quod comparat one, tum status praeteriti, tum aliorum miserorum inductione potissimum assequetur. Si praeterea novum et admirandum, si paucis concellum, si cum virtute atque honestate coniunctum, si maioris felicitatis atque ad alios propagandae spe commendatum, si denique insperatum, aut minus promeritum bonum, sit; uberioris inde laetitiae seges crescet. Iuverit hic etiam Oratorem in amcenas descriptiones effundi, atque, exsultanti laetius stylo, quandam in se gaudii ideam repraesentare.

Ad vitiosam porro laetitiam refrenandam mala imminentia exaggeranda erunt, fluxa vanaque nimium mundifortuna, honoris vicissitudo, opum pericula, voluptatis momentaneae longos dolores. vilis describendus animus. qui caelo natus in eis defigatur, tam faedam servitutem serviat, tot curis doloribusque emancipetur, Quantum honoris et gaudii ex honore, opibus, voluptate contempia, et recti conseientia promanet, ostendendum.

Vim atque affecta laetitiae exsultans testatur animus, qui ipsum etiam corpus formamque vivo florentique colore depingit, saepe in tripudia pedes, in plausus, et acclamationes faustas, vocem solvit: rotam non raro mentem ingenuo candore explicat, reium magnarum spem concipit, fortunae suae, aut mentis integntat, fidenter nititur, vota pro se aliisque concipit, ominatur felicia, sibi aliisque gratulatur, delectatur possessis, amorem ac desideria accendit; nonnumquam, aut in lacrimas aut in deliquia, aut in mortem, exundantis gaudii impetu, dissolvitur; ut Chilon Spartanus dum filium videt ex olympicis victorem, Clydamus Atheniensis affluente gloria, Pub. Crassus exorto risu moritur. Tertul de an. c. 52.

6. Tristitia seu Dolor laetitiae et gaudio oppositus, est deiectio animi ob praesens malum ab iisdem existit fontibus undeodium nascitur, unde gravissima quaeque mala, in se, amicos, in familiam, praesertim immerito exundantia, tristitiam doloremque secum deferunt.

Moderaberis huic affectui, si communem hanc vitae conditionem esse tradas, quam cum vitare nemo possit, insanus est, quisquis obluctando non minuit, sed auget molestiam. Si innocens malis premaris, solatium habes ab innocentio; si

nocens, tibi imputes, neque indigne ferendo culpam augeas. An querelae, an llacrymae, an obluctationes, an execrationes, profuturae quicquam sunt? si hinc nul um remedium, cur, etiam cum ignominia, adhibentur? Praemeditatio malorum cuique impendentium, ut fortius excipiantur, faciet. quod a tot millenis mortalium aequo toleratum est animo, generose etiam superatum; cur declinas? An laudem, an gloriae futurae messem, an felicioris vitae statum non intueris? An brevitas te non solatur, et minora non amplecteris mala, ut gravissima atque aeterna subterfugias? Age, tolle haec omnia, sola Dei voluntas sit, quae statuat; an potes recusate? an rectius, iustius, sapientiusque quicquam velle? cogeris, debes, optimum est. Valens igitur lubensque accipe, ut levius, quod ferendum est, perferas; ut cum honore, cum praemio. Subtrahe a cogitanda molestia animum, molestum esse non debet, quod ordinante Numine tibi est saluberrimum. cape ex studiis, ex pietate, ex transcripta ad Dei nutum voluntate; solacium.

En remedia tibi aliisque ad hunc affectum persanandum idonea. Dolor crescit ex pristina felicitatis memoria, ex comparatione felic um, ex inimicitiae alienae sensu, et gaudio hostium, ex cupiditate aliis nocendi, quam nequeas explere, ex vitae taedio, ex desperatione de meliori felicitate. Haec igitur dicendo admove, cum auges; submove cum dolorem imminuis.

Vis atque effecta illius sunt, quod molles, deiectos, stupidos, desperatos reddat animos. Nunc etiam voce querulus, nunc mutus dolor est, squalidus, impat ens, inquietus, iratus.

7. Seps est erectio animi in bonum absens arduum ac difficile, quod potest obtineri. quae ut parum a desiderio abest, itaiisdem impulsibus regitur. Ad hanc concitandam rei inprimis dignitas, utilitas, iucunditas, magnitudo, et facilitas audentibus explicanda. Ostendendae vires, audacia, industria, experientia; multorum subsidia, Dei amicorumque favor, quibus possit obtineri, contra obsistentium vires, ingenium, industria, ac felicitas imminuenda erunt.

Ad spem infringendam contraria omnia extolles, rei utilitatem, incommoda, dedecus, difficultatem. vires aspirantium minuendae, obstantium augendae sunt, etc.

Vis atque effecta spei varia sunt, multos ad ingentes conatus erigit, labores incitat, dolores mollit, miserias solatur, blanda conciliatrix, fallax spe vates et auguratrix, suspensa in dubiis, pertinax confidensque in successibus, virtutis calcar, audaciae fomes, voluptaris et gaudn alimentum.

8. Desperatio spei contrara est, deiectio animidiffidentis se bonum obtinere posse, velmalum imminens evaders. Haec iisdem argumentis depellitur, quibus spes suadetur; iisdem promovetur, quibus illa dissuadetur.

Vis at que effecta ilhus admiranda sunt, ut curam salutis, ita et timorem omnem excutit, mentis securae atque immotae, in ultionem tota hostium, cunctis periculis contemptis, fertur, consilia omnia respuit, et cohortationibus magis etiam exasperatur, solitudine ac privata meditatione sceleris gaudet, efferatat mente, truci vultu, verbis aspera, audacia singulati, vindictae cupida, et eius expletione cum gaudio fruitura, nulla crudelitate satianda. Eius imago apud Senecam Tragoe dum Medea esse poterit.

9. Metus seu Timor est trepidatio animi ex mali noxii et impendentis opinione orta. Hic salutaris est, si a vitiis ad vir. tutem avocet; dam nandus si ab hac ad illa impellit.

Concitatur metus, si mali gravitatem, immanitatemque, tum deinde praesentiam. certitudinemque augeas. Si hominem, qui inferre possint, pravitatem, offensionem, potentiam, voluntatem, insidias, aemulationem extollas: signa et prodigia male ominata proferas, expertos illorum vim, conscios et participes consil orum aperias: denique si nullam passuro resistendi vim, effogia, subsidia relinquas.

Propulsatur idem metus, si declares contraria. vel, si malum certo sit subeundum, ut morbi mortisque; commune illud pluribus esse tradas, neque tam ingens modo Deo conciliatus vivas; imo nullum, si cum gravioribus atque aeternis malis comparetur: fel ci exitu malum terminari posse: metuentem Deum nihil debere aliud metuere. Verbo, quale quantumque demum malum immineat, metu praeconcepto non esse augendum: levius fore, si tum primum feratur cum incumbit.

Vis et effecta timoris sunt. anxium discrutiat animum, mentem confundit. curis, suspicione, diffidentia, votis, praesagiis, exspectatione fatigat; corpus borrore, ac sudoie,

genua debilitate, tremore membra, pallore vultum perfundit, fanitatem, opes, honores negligit

10. Audacia vel Confidenna est erectio animi ad mala ardua impendentia superanda. Haecusdem quibus spes (quam includit) ration bus erigitur, ac deprimitur. quae, si absque consilio vat in pericula, temeritas appellatur.

Ut ad hanc impellas malotum vis imm nuenda, audentis extollenda est. ad quam si bonam causam, favorem caelitum, vi ae probitatem. atque innocentiam, ahorum gravem iniuriam, successum multorum gloriam, fact aeternam, pristinae etiam virtutis memoriam attuleris, aut denique necessitatem perf ingendi attuleris, facilius persuadebis.

Ut audaciam reprimas oppositis insistendum rationibus est, et hinc periculi magnitudo, inde virium imbecillitas, causa iniqua, etc persuadrnda erunt

Vis at quie effecta audaciae sunt, periculorum reddi contemptorem hominem, bellisab ebus arduis delectari, ambirifamam glonamque, securitate animifrui, virtutis existimatione teneri, recum a se gesta um narrat one capi, nonnumquam et superbe effe ri ac despicere ceteros

11. Ira est. flammatio dolentis animi, ultionem ob contemptum, aut iniuriam expetentis. cuius propensio, seu hab tus in nobis iracundia dicitur. Ab odio differt, quod hoc sine dolore, at pertinax; ira brevis saepe, at non sine dolore sit. hoc quovis malo; ira ob iniuriam plerumque moucatur.

Excitabis iram, si iniuriam, concemptumque gravem, cum exsultatione hostis, et gaudio, si in officio nobis debito, si absque causa, si non ignoratione, sed destinatione, si cum fraude etiam ac maledictis, si cum generis samiliaeque, aut factorum nostrorum despicientia, illatum doceas: Si deinde, vel a persona abiecta in honore dignam, ab ingrata in bene meritam, a consanguinea in propinquam. Si in consortio plurium honestorum, aut subditorum alteri, iniuria data sit, gravius urgebit, quam ad rem etiam opportunum tempus erit, si vel corpus, vel animus hominis concitan di iam aliquo dolore aegrescat, facilius enim erit iam inclinatum impellere.

Placabis iram, atque ad miserendum, seu ignoscendum, inclinabis, si contra in iuriam contemptumque eleves, si ex officio, vel religione, vel mala instructione, aut errore, aut non iniquo animo, aut corrigend, studio, aut lacessitum, vel etiam

impotentem sui, inductum asseras: Si deinde personae laedentis conditionem exponas, quod vel iuvenis, aut mulier imbecillis, vel Rex, aut pater, aut Dominus autotitate praeditus; vel denique vir improbus (qui enim probus noceat?) contemptus, humilis, alirs poenam daturus; postiemo deprecans. paenitens, extieme afflictus sit. Contra quod persona laesa in paribus, aut maioribus etiam, si non homines, certe D um offenderit, a quo tamen miserationem spectet.

Ipsius vero irae turpitudo, quae magnos nequaquam viros deceat, damna quae ipsum inprimis iratum premat, dum quietem sibi ad mit, conscientiam laedit, scelus scelere vindicat, per suum iugulum hostem petit, sunt exponenda. Taceo, hac potissimum inimicitias, beila, caedes, extremum multorum exitium oriri. Captanda porro ad leniendos animos opportunitas temporis, si potest; nam laetus, et honore aliquo vel lucro, successuque rerum, caprus, vel hilaritate convivantium recreatus, facil us emollietur. Mulier etiam, ut blanda est illecebia formae et facundiae; tum viri Deo consecrati, ut religionis quaedam in omnibus reverentia est, fortius obluctantem animum, quam alii, impellunt.

Vis atque effecta irae sunt. Mentem suo officio statuque dimovet, ut sine consilio iud cioque ruat, indignatione, ulciscendi cupiditare, desperatione, aut certe inconsulto gaudio vindictae, exaestuet. Linguam in convitia, contemptum, imprecationes. minas, execrationesque solvit: Oculos accendit, frontem exasperat, ind gmsque homine totum corpus gestibus foimat.

12. mansuetudo seu Clement a irae adversatur, est enim traductio animi ab inordina is irae commotionibus ad quietem. iisdem igitur argumentis, quibus iram placamus, suademus mansuetudinem. His accedere poterit, commendatio insignis clementiae, et heroici animi seipsum vincentis magnitudo, quam praeclare in Caesare pro Marcello extollit Cictro. ostendatur et clementiae ingens fructus et favor, et gloria apud mottales universos. Despectus illorum, qui ab ira superantur, etc.

Dissuadetur, cum ostendimus alios lenitate abuti ad vitia, aut incommoda gravia reipublicae immites ipsos. ferosque, hanc minime promereri. Mansuetudinem non esse, sed missionem atque ignaviam, aequam severitatem negligere, etc. Vide, quaeitam suadeant.

Vis atque effecta clementiae sunt, compositus semper animus, vultusque, blanda vox et grata familiaritas, suave amoris illicum, gaudium, et pacis quieta possessio.

13. Misericordia est inclinatio dolentis animi, erga afflictum malu, quibus premt, velipse, in so, vel in aliis chari possunt. Unde facile miseratione ranguntur, qui velipsi similia tulerunt, aut reformidant; vel certe alium, cuius miserentur, inter charos numerant. Amor enim facit, ut velimus ab amicis abesse omne malum. Qui igitur, vel in extrema calam itate vivunt, ubi nullius gaudent amicitia, nec gravius malum exspectant: vel in suprema felicitate, ubi nec amicos respiciunt, nec timent miseriam, non tanguntur miseratione.

Concitabis misericord am, iisdem fere argumentis, quibus componis iram Calamitatem quam fert miler inprimis exaggerabis, sive illa ex malis fortunae nata sit, sive corporis, sive animi; quae per comparationem, congeriem, at que incrementum extolles, valetque inprimis morsatque orbitas, sive in parentibus, praesertim senibus, sive in liberis aliorum praecipue host litate appetitis: tum vero fortunae prioris commemoratio, si illa florentiusus sit.

Deinde va'et peisonae afflictae dignitas, aetas, innocentia: vel, si nocens sit, deprecatio, submissio, emendatio, squalor: contra affligentis vis, dolus, nequitia, indignitas, arrogantia, contumacia, aliorum contemptus, etc. quae per hypotyposes, ethopopoeias, apostrophas, dialogismos ad Ciceronis imitationem in perorationibus inprimis effingens.

Vis et effecta miserationis sunt, quod animum mansuetudine emolliat, prae al is sollicita sit, amorem conciliet, doloris alieni sensum trahat, querelas. deprecationesque suscipiat.

14. Indignatio est exacerbatio animi ob bonum alteri imminenti collatum. ut sunt bona fortunae: nam virtutis, scientiarum, et naturae immerenti non censentur obvenire.

Concitabitur igitur, si ostendas indignum esse his opibus, honoribus, potentia, favoribus, amicis hominem; idque vel ob pristinas vitae sordes, et abiectam conditionem; vel ob mores profligatos, ob prodigalitatem, superbiam, hdibinem, aut periculum reip. aliis ab illo imminens.

Mitigabitur indignatio commemoratione oppositorum, atque excusatione datae offensionis. Si vilis homo fuerit, ingenii naturaeque donis; Deo ita ordinante, emersisse asseres; aut

certe labore, studio, virtutibus. Si quae obiciantur scelera, aliorum invidia augeri, vel humani laboris lapsus nunc ab eo corrigi aut si haec defuerint, vel genus, vel merita et virtutem extolles, quibus illa sorte dignus videatur.

15. Invidia est rristitia animi, ob bonum alterius paris, quo nostrum velexcedere, vel obscurare creditur. Differt ab indignatione, quod animum deiciat; quodque inter pares fere sit: nam inter dispares cessat invidia; quod tam dignum, quam indignum illis, quae aestimantur, bonis respiciat; quod non solum fortunae, sed et naturae virtutumque bonis, quae laudem merentur, excitetur. Ab Aemulatione vero etiam distinguitur; quod haec ex alieni boni consideratione, ad par illius acquirendi studium inflammetur; cum invidentia illud sublatum oppressumque cupiat.

Invidia, ad iustam alienae felicitat is repressionem, accenditur, si, ut ait Cic. 2. de Orat. n. 209. doceas bona non esse virtute parta, deinde etiam vitiis atque peccatis: cura laborem et pericula, turpi etiam gratia. Non esse tanti ulla merita, quanta sit insolentia hominis, ceteros prae se despicientis. praereptos aliis honores, qui digniores fuerint. aliorum damno emersisse. Laborandum omnibus, ut penes antiquas familias, penes optime de rep. meritos, non penes novos sibique tantum natos, haec decora maneant, ad aliorum oppressionem horum spectare gloriam.

Restinguitur ab oppositis, si magno labore, periculis, virtute, meritis in rem publicam parta bona asseras; toll que omnem virtutis stimulum ac mercedem, nisi emergere ita sordibus etiam novos liceat. Obetentis moderate illum uti, atque ad bonum convertere publicum; nec sine calamitatibus hanc eius fortunam censeri, Turpe esse, et vilium humque iacentium animorum, invidere aliis, quod, vel nequeas. vel nolis obtinere. tormentum esse abiectis dignum hominibus, quo seipsos maxime torqueant, magnisque praebeant sceleribus alimentum; alteri nihil noceant; nisi quod eius felicitatem magis testentur, suamque prodant ignaviam

Vis atque effecta illius sunt, quod acerba animi dilaniatio sit invidentia; quae, ut vipera, ipse quibus concipitur visceta discerpit, et aliena felicitate torquetur, dolet, stupet, tingitur. virtutum hostis, vitiorum adulatrix, ut vultur, faetidis tantum

assueta cadav eribus, nec honestae patiens laudis obtrectationis et convitiorum magistra, odiorum, impatientiae, irae plena. Diabolo familiaris, cruoris etiam fraterni cum Caino sitiens, ore exsanguis, vultu tiistis, verbis deiecta.

16. Aemulatio est ardor consequendi boni, quo alii fruuntur, et' nos, cum dolore, caremus. Haec plerumque inter virtutes habetur. quamquam mala sit, vel alienam felicitatem destructam cupiat; vel in bonis non honestis aemuletur; vel cum inimicitiis, contentionibusque coniuncta sit. et haec fere simultatis nomine solet usurpari.

Provocatur aemulatio virtutis, quae proponitur aestimatione, ac pretio, laude, gloria, aeternitate, generosi animi commendatione, qui ad hanc enititur. Maiorum gloria quisibi posterisque illustre generis decorisque ornamentum peperere, aeternumque virtutis in caelo fructum.

Reprimitur aemulatio cum noxia est, Si vanam tantum esse doceas virtutis, aut felicitatis, ac gloriae, quam in aliis admiratur, imaginem, personam vilem, ac vitiis sordidam, fortunas illius multis subiectas calamitatibus. et quod nemo hac via ad solidam laudem felicitatemque penetraverit.

Vis at que effecta illius, si improba sit, cum invidiafere conveniunt; si proba, animum accendit, nec quiescere patitur; nunc spe, nunc desperatione aestuat: nunc ingentia promittit, nunc rursum dolet eripi, quod alios videt assecutos laudis ac gloriae stimulis ad audendum concitatur,

17. Pudor, seu Verecunda, est perturbatio quaedam animi, ex apprehen sis malis infamiam causantibus, sive praesentia, aut sint, quae sua recordatione confundant; sive praesentia, aut etiam futura, quae ad inhonestam actionem destinata, detegantur.

Incuritur pudor igitur ex omnibus consiliis atque actionibus, quae merentur infamiam. Qua'ia inprimis sunt. prodita amico fides, et inconstantia levitasque in verbis factisque, quae Germanus summo habet dedecori. Ignavia, qua mulierum, senum, aut puerorum fortitudini cedimus, atque inferiora his praestamus, Ignorantia artis aut scientiae, quam iaetanter profitemur nudata, furtum, aut iniquitas, aut libido furtiva in lucem protracta, quae tanto turpiora censentur, quanto dignior qui patravit.

degenerat; cum sint, quos bonorum etiam operum pudeat, quando a perditae vitae hominibus ridentur, malorum vero pudeat societatem detrectare; quando ab impudentibus ad illicita provocantur. Quod vitium rudiori aetati non parum infestum est.

Exaggeranda igitur huius tam imbellis pudoris abiectio et turpitudo est, per quam virtus omnis, et coniuncta illi honestas eliditur, animus ad vitia enervatur, damna, nullis temporibus, tam scientiae neglectae, quam innocentiae perditae, reparanda, incurruntur. Exemplis vero iuventus urgenda est, ut generoso Hippolyti, inter profanos, et Iosephi inter sacrae historiae adolescentes facinore; quo ille Novercam, hic Dominam inverecunda postulantem vercunde fortiterque sui capitis discrimine reiecit. Graecos miseram sibi denique servitutem accersivisse Demosthenes asserebat, quod Philippo Regi Maced. unum et respondere, turpipudore, ausi non fuerint.

Denique ad pudorem noxium excutiendum, honestum ingenerandum, valebit quandoque generis conditionisve ratio, sapientum et gravium virorum, quos vereri deceat, notitia et existimatio, quin et tacitus aliorum ad scelus provocantium sensus, qui illam secreta animi veneratione virtutem admirari cogentur, quam verbis factisque aversantur, tanta conscientiae vis est, etiam cum contemnitur.

En, mi Lector, has breves affectuum praecipuorum in quavis oratione tabellas, quibus summa tantum retum capita sum complexus. quae singula suis diducere exemplis pene sit infinitum quaevis illa Ciceronis dabit oratio, ex quibus et nos infra lectissima quaeque daturi sumus, cum brevia esse non possint, et seorsim extra sui corporis partes exhibita, tamquam soluta nervis iuncturisque membra, minus artis viriumque ostendant. Si quis tamen avidius illa poscat, Palatium Elo quentiae Exercit, 6. consulat, cuius et nobis, in hac materia, diligentia profuit, et placuit ordo. Nos tamen unum hic in proposita nobis de ebrietate materia exemplum applicemus.

CAPUT XXV. EXEMPLUM ALEXANDRI, ITA DOlentis se Clytum sibi amamissimum per ebrietatem occidisse; ut vix a violentis in se manibus abstineret.

ORditur ab effectu amoris, meminitque cum donorum naturalium, tum virtutum, tum fructus ex amore percepti, ob quae Clytum complexus sit, et nunc desiderio amissi exaestuat.

Egone te Clytum sic odisse potui. tantamque in te iram concipere, ut funesta lance a suavissimam mihi animam extorquerem? nihilne me aetas florentissima, nihil generis aviti nobilaas, nihil communis sanguis et patria, nihil amoenissimum et regia consuetudine dignum ingenium, nihil illa oris gratia; ille verborum lepos, ille potens suadendi ardor, illa virtutis praestantia, qua tot hostium cuneos, tot adversas acies macum victor perfregisti, nihil, inquam, haec potuere universa, ut crudelissim am de manu nostra sicam excuterent? O felicem tot donis iuvenem, mea solum amicitia infelicem! Quanto te in acie cadere, iucundius tuis Manibus, mihi futurum erat honestius! iaceres hostili perfossus spiculo, rueres,) quae tua est virtus) non inultus, occumberes cum gloria; nunc ab amico, nunc inter pocula, nunc cum ignominia cecidisti. O qualis quantusque hostium terror, quam consilio perspicax, manu promptus, fortis pectore! qualis Alexandro amicus! quanta fide, quam stabili, quam sincera! quanta in Regem observantia, in socium candore, in amicum charitate! quoties il. lud, quod tibi impie confodi pectus, hostium pro me telis ob iecisti! quoties illum quem nunc totum ex hausi sanguinem pro mea vidi fundi gloria! quoties ista, quam sceleratissime extorsi, vitam meam protexisti! O me tot beneficiorum immemorem hominem, et semelmaiori ab ebrietate victum ignominia, quam toties hostium victorem factum gloria! Quantum admisi facinus Alexander, quando fidelissimum suavissimumque amicorum Clytum interemt! Iam recurrit illa magnanimi oris species, illa verborum comitas, illa morum humanitas, oculi, vultus, gratia vel in hoste amplexenda. quo te meque praecipitavi, quando haec uno ictu sustuli universa! quando fructum dulcissimae consuetudinis, quando indivisum bactenus fortunae vitaeque comitem, quando salutis meae constantissimum propugnatorem crudeli ferro

mactavi. Quin eadem te via manuque consequor, qua inferis immolavi? quin violati a me amoris poenas exigo, tuisque dignam Manibus ultionem? Date illam ministri lanceam, qua Clytus cecidit, iungantur mortui, qui vivi amplius non possunt nullus iam hostis vindicandus Alex andro superest prater sespsum.

En amoris affectum, sensim ad summum impetum, per supra praefixos titulos, et figuras infra commemorandas, productum. Vix longius progredi in affectus (ne languescat) saepe brevius licebit abrumpere. Idem affectus paucis mutatis, sic ab Oratore in Alexandro concitari potuissent. Ergone, o Rex, tu Clytum odisse poteras, tantam in illum iram concipere, tam funestam lanceam stringere, etc.

Pari ratione ad descriptionem amantis Alexandri iuverir, vim atque effecta amoris considerasse. Ipse igitur secum in amoris affectu progrediatur.

Heu quantos aestuantis animi fluctus flammasque perpetior? quis Oceanus tot montibus, quis Euripus tot flexibus, quae Aetna tot incendiis iactatur? Ille meis adhuc versatur in oculis Clytus, quem truculenta manis confeci, ille suavissimos osten dit vultus, et rursum subtrahit; ille pristinae familiaritatis fructum exhibet, et surripit; ille fidelissima obsequia regerit, et exprobrat, ille pro me pericula adita, suscepta pro me vulnera obicit. Hic ego tam durus sim, ut non emolliar, tam ferreus, ut in lacrimas non dissolvar? En rursum occurrit sordibus oblitus, sanguine cruentatus, ingenti vulnere saucius, aperto pectore, truculenta lancea diviso. Meum hoc facinus est meum o Clyte. ego hoc intor si ferrum, ego oblitus communis patriae, consanguinitatis a vitae, fidelitatis praestitae: ego mortalium crudelissimus, et infelicissimus, post tot inimici cruoris fusum, ami corum etiam caedibus manus pollui. Euge satisfaciam violatae, o Clyte, amicitiae, vindictam, quando aliii desunt, ipse pro te exigam. valeant opes, regna, amici ceteri, vita ipsa; quando aliter non licet, iungemur mortui. Hoc uno laeto, quod eodem, quo te confodi ferro, cadere liceat, etc.

Hanc vero ethopoeiam facilius usurpabit de Alexandro alius, qui ipsum, in omnes se amantium formas, gestusque, ac habitus vertentem describat.

O quantos aestuantis animi fluctus Alexander sustinet, etc. Ipsum sese redivivum ab inferis Clytum, truculenta manu confectum, credit intueri; ille notos ostendit vultus, etc. Quanta amoris vis, atque in uno animo affectuum vicissitudo: nunc

taecita contemplatione factorum defixus, suaque immanitate obstupefactus haeret; munc in suspiria, vota, exclamationes, lacrimas solvitur, terram quatit, Clytumque velut ab inferis excitatum intuetur, inanemque eius umbram amplexatur, nunc velut praesente, gaudet, laetatur, exsultat, verba eius excipit, sermonem reddit; nunc ut fugientem consequitur, revocat, seque ist exanimem in terram effundit. Iam surgit, atque ardentibus oculis suum ipse execratus fatinus, in se ultionem exposcit, ferrum quaerit, in mortem ruit spontaneam. Prohibete nefas famuli, submovete tela et enses: ne tot gentium barbarum victor, barbaro magis facinore seipsum tracidet, quam amicum, et tanta victoris gloria uno scelere exstinguatur.

Sed haec, si tamquam de re praesenti, instituatur oratio, scenae propior est, quam cathedrae, et Poetis quam Oratoribus magis frequentata. In prosopepoeis, tamen Rhetorum locum occupabit.

Poterit idem Alexander extremum concipere erga ebrietatem odium, a quo tantum mali in se aliosque promanet. Quin et iusto dolore perstringi, quod tantis ex uno facinore malis obruatur. postremo sibimet indignari ob illatam amico iniuriam. Brevius aliquanto, om issis prosopopoeis, singulos affectus, iuxta rationes supra allatas, prosequamur.

Odium in ebrietatem sic licebit exprunere. Turpe Alexandro facinus, immane, vel in barbaro, inauditum in Rege per ebrietatem occidere hominem, eumque et amicum, et consanguineum, et ducem fortissimum, et ipsius vita regiae propugnato. rem, quis talem tantamque, tot sceleribus cumulatam, ebrietatem non execretur? illum, quem consilio praesse ceteris decuit, omni ratione ecuit, quem aequitatem subiectis administrare iniquissimo parricidio obruit, quem imperare reliquis digna oportuit. hunc indigna grassari caede in immerentem, violare leges, iura, sceptra, pietatem, Deos fecit. Potestne fera ulla crudelior, bellua fingi immanior, quae in proprium grassetur genus, quae non parcat amantibus, quae suos defensores violet, discerpat, opprimat? Vah portentum in ultimas terras amandum! vah labes nostri generis! vah humanaeamicitiae pestis! vah excidium virtutum omnium! vah gurges vitiorum ebrietas! quot immerentium una hominum foederis sanguine, quam fortes heroas bello subtrahis, fideles reip. cives tollis, nobilissimos suvenes orco immolas, regna integra pertur batione confundis, et funestas caedibus! te ego non

oderim, non execrer, non diris omnibus, ipsisque quibus accendevis, inferorum furiis devoveam? Moriar ante, quam in illius me rursum soeleris insaniam prae ipitem.

Hic affectus cum vehementior sit sensim, ut vides, per incrementum, a minoribus ad maioratransit, ardentesque simul excalamationis figuras, incisis, saepius periodis, frequentae.

Dolorem ob Clytum interfectum! hacratione prosequetur, si prist nam felicitatis memoriem, cum praesenti statu componat etc. Tune ille es fidelissime amicorum Clyte, quem intueor exanimem, nudum, desertum ab onibus, meo ferre oruentatum, meo profligatum soelere? Quote florentissime iuvenum, quo te mra praecipitem egit, tam immanis insania? ille, pro dolor! flos nobilitatis Macedonicae; illud Maiorum suorum decus, illa ausae nostrae gloria, illud fulmen militiae, illa nivea candoris anima, illa rupes constantissimae fidei, deiecta, prostrata, contempta in morte iacet! Comparate fortunam praesentem et pristinam felicitatem, unde excidit, cum hac calamitate componite. Ex opulenta sorte, et regiae vix impari, ad hanc nuditatem devoluvitur, ex honore post Regem praecipuo, adtam despictae mortis ignominiam recidit, ex suavissima amicorum societate, ex mediis gaudus. inter ipsa pocula, contentione, maerore, funere obruitur. Quam iucunda mihi quam cateris macedonum tua erat Clyte consuetudo, quantum comitatis in sermone, urbanitatis in moribus, amoenitatis in oculis, humanitatis in obsequio, quem nunc in squalore aversantur, in pallore horrent, in foetore subterfugiunt. Sedtalem, tam miser andum detestandumque mea te fecit crudelitus heu quoties, hac mihi tam abominanda. per somnum, per ipsas vigilias occurris imagine! quoties hoc pectus inter medias hostium acies impavidum subito terrore exanimas! quoties frigido horrore perstringis, sudore proluis! quae me satis unda purgabit, quaenam expiabit hoc nefas hostia! O quis dolor, quae lacrimae, lamenta, planctus miserum expedient! aut quae satis mors absolvere poterit, nisi ipse tuis imperiis cadam victima, et sanguine diluam proprio, quod alieno contrai flagitium?

Iam denique ad acerbiorem rursum affectum, indignationem, odio haud dissimilem, accedamus, qua seipsum, suumque facinus Alexander detestetur. Ergone hoc denique regium existimas, et suprema potestate dignum, ita in nobilissimos Macedonum grassari, et fidissima etiam ferro confodere pectora? Hoc Rege dignum est, et tot terrarum Domino, tot gentium

victori, qui ferrum propatria, contra eius insidiatores, pro amicis contra hostesinduit? quem Dii non aliter his donarunt opibus, quam ut suos tueretur, his extulerent honoribus, quam ut vitaret ignominiam, his viribus, quam ut contra inimicos uteretur, hac potentia, quam ut aquitatem propugnaret apud populares, apud exteros propagaret. O indignum his opibus, hoc honore hac vi, hac potestate Regem; tum abusus ob ebriet atem oputentia, ad dedecus gloria, ad violentiam virtute, ad crudelitatem potentia est, at que amantissimum suae patriae civem, fidelissimum suicorporis custodem, fortissimum militia Ducem, parricidali manu confecit! Quin crudelissimam hanc e manibus hastam abicis, unius magis clade amici foedatam, quam tot hostium nobilitatam caedibus? quin sceptrum deponis, coronam relinquis, purpuram exuis, quae ab uno plus scelere dedecoris, quam ab omni retro iactorum gloria dignitatis participant! Vah te probrosum tuis Macedonibus. iam terrarum Dominis, Regem, qui, inter proelia victor, succumbis inter pocula; in campo inimicorum prostrator: stratus in ebrietate domi; inimicorum pernicies in acie, amicorum in trielinio es: illic miles; hic latro: illic Rex, hic tyrannus. Potestne cuiquam Alexander placere amplius, qui hac immanitate amicis, sibi. Diis invisus est? Tollite tam ingratum mortalibus atque immoratlibus e terris portentum Macedones, vel si vo bis animus et ferrum d est, Alexandro suppetit.

Vides hic per affectus diversos, molliores duos, ut amoris et doloris; alios asperiores odii et indignationis, ad eundem pene desperati hominis exitum Alexandrum ferri. Tractatio in affini materia singulorum affectuum distincta est. Amoris impetus per Congeriem, doloris per incrementum, odu per comparationem, indignationis per admixtam comparationi rationcinationem extollitur; a Regis enim dignitate aucta crescit facinoris, tanta persona indigni, gravitas.

Quates. Unde sumendi affectus int? et, quando potissimum usurpandi? Respondeo ad primum. Ex locis, unde graviora quaeque argumenta petuntur, etiam affectus desumendi sunt. E. g. Agis contra ebrietatis vitium, et finis tuus est, ut hoic dissuadeas, pro affectu igitur praecipuo fuga tibi, vel odium ebrietatis debet esse propositum, quare illa quae turpitudinem ebrietatis, atque inde promanantia mala gravissime inculcant, erunt per amplificationem, modis ante positis, exaggeranda. Quod silongior oratio fuerit, pluresque per

eam affectus eidem proposito servientes spargere conveniat; Vide quid opponatur rei, quam tradis (ut hic est sobrietas, vel, temperantia) oppositumque fugae, atque odio affectum, hoc est, de siderium, aut amorem temperantiae excita. Poteris et causas, effecta, attributa, vel adiuncta ebrietatis adiungere. ut quod amor carnis et voluptatum ad hanc impellat, quae causa est) ideoque huius odium congestis rationibus; aut etiam oppositum Dei, caelestium que rerum amorem perurgere. Ita si effecta ebrietatis spectes, illos, quos ante in Alexandro dedimus affectus, merito concitabis Si denique attributa consideres; quod turpis est atque inhonesta; aut adiuncta, quod Christiano maxime, aut mulieri indigna; aut consequentia, quod gravissimas in hac, at que in altera vita poenas adferat, indignationem contra huius vitii sectatores, metum ob mala impendentia, audaciam ad superandas eius vincendae difficultates, gaudium ob eadem mala devitata, et sobrietatis bonum obtentum, licebit excitare. En quot affectuum materiem res una subministret.

Ad secundum Resp. Universe affectibus moderate utendum est, ut ne que nimii sint, neque nulli: illo enim auditor obruitur, hoc nihil ab eodem obtinetur. Demonstrativum vero genus cum rariores affectus, tum mitiores; Deliberativum et Iudiciale frequentiores, gravioresque plerumque poscit. Sed nullibi ad effectus, nisi rebus ante per rationes solide probatis, est progrediendum. Nimis enim puerile est, voluntatem impellere velle, priusquam intellectum fidem faciendo convicisti.

CAPUT XXVI. DE LATINI SERMONIS ELEGANTIA, geminisque Elegantiaedotibus, puritate, et perspicuitate.

ORatoris boni est recte invenire, disponere, et eloqui. Inventionem saepe et Dispositionem natura sufficit, ab arte perficiendam. Elocutionem potissimum ars praestat, et scholarum disciplina; siquidem Romano nobis sermone uterdum sit.

inventam accommodatio. Quae duabus potissimum orationis virtutibus perficitur. Elegantia, et Ornatu. De his igitur Eloquentiae dor bus paulo disserendum fusius, quas si assecutus mente studioque fueris, plana invenies cetera. Vide Cic. lib. 3. de Orat, ubi in ceteris quaerit §. 7. Quinam igitur dicendi modus est melior, quam ut Latine, ut plane, ut ornate, et ad id, quod agetur, apte congruenterque dicamus?

§ I. De Latini sermonis Elegantia, et inprimis Puritate.

Elegans sermo is est, qui in verbu sententiisque, et sua latinitate purus, et claritate perspicuus nitescit. Elegantia igitur in duobus, puritate et perspicuitate consistit, de quibus hic paucis, in Palaestra styl pluribus actum est.

Primo igitur quidquid Latine purum non fuerit; id est, aureo illo argentoeque, excultae apud Romanos Eloquentiae, saeculo non receptum; hoc ab oratione proscribatur.

Cuiusmodi sunt 1. antiquata et absoleta ab Ennio, Pacuvio, Plauto aliisque traducta, ut donicum pro donec cum, foras betere, hoc est, excedere, Dapsilia comisse, id est, lauta edisse, quae licetin comicis ad captandum risum nonnumquam serviant, extia banc scenam displicent, nisi forte in iocoso seribendi argumento sit locus. Nam et Ciceroni suo loco placuit, averruncare, muginari, tricari, noctuabundus, raudusculum.

2. Novata, quae recentium scriptorum ingeniis formantur, non nisi raro circumspecteque adhibenda. Formantur autem, vel imitatione rerum, ut pipire, bombizare; vel derivatione, ut Ramosa dixit Virg. invideor, Horat Aduncitas. Disparilis, Debitio, beatitas, Mulierositas, Syllaturire, Proscripturire. Cicero. Quae tamen tursum suo loco poterunt tolerari, Certe Gazaeus scite lepideque in Hilariis S cazonticis non raro est usus: vel Compositione, ut Vitilitigatores, Plinius, Campascuus ager, Cicero. Repandirostrum,. Incurvicervicum pecus, Pac. Turpilucricupidus, Dentifrangibula, Plaut. Quibus iterum comici, et Gazaeus noster opportune utuntur. vel extensione, aut etiam fictione vocum ad res novas significandas, ut in rebus sacris in Ecclesiam Catholicam introductis, Philosophicis quoque ac Theologicis olim incognitis, quandoque barbare usurpantur; Sic Casula, Antipendia, Agni Dei,

indulgentiae, in Sacris: substantialitas, ubicatio, haecceitas in Philosophicis, quae in culto sermone, non nisi cum excusatione admittenda essent.

3. Peregrina, vel barbara, ut gaza Persicum, Amptmannus Germanicum, Parlamentum Gall cum, Mastruga Sardum; vel Graecum, quae orationi Latinae citra necessitatem non magis misceri conveniet, quam Graecae Latina. Quibus tamen nomina artium, herbarum, morborum, et si quae Romano iam pridem foro donata sunt, suo iure eximuntur. Neque doctis, inter epistolarum commercia, inconcessum Graecis vocibus gnomisque significantibus ludere. Modo ostentationem vitent, ubi nulla necessitas. A qua certe non absunt quidam, horum temporum in fide Novatores, qui passim. putida affectione vocum, graecissant, et hebraizant; ne vel ipsam nobis romanam linguam incorruptam relinquant. Quod plerumque minus peritorum, aut certe ineptientium, est vitium; quales hodiedum eos deprehendimus, qui Germani sermonis candorem Latinis Gallicisque vocibus, tamquam stulti alicuius cucullum, depingunt. Ut iam Prisci Teutones nihil suum, ne linguam quidem, retinere videantur.

4. Sordida velipso sono ut vacca, vel etiam significatione, ut cacare. Sic et cetera, quae natura tegi voluit, suis et am velis honeste teget oratio.

5. Poetica, ut sunt audaciores Synecdochae, Metonymiae, Metaphorae, Periphrases. Sic non recte Crustum, aut Cererem pro pane, squamigerum gregem pro piscibus, Libitina immolari pro mori usurpabo. Hoc disticho quidam vitandae complexus est.

Soraida, prisca, nova, antiquata, poetica, dura, Turpia, rara nimis, et peregrina cave.

§. 2. De Perspicuitate sermonis.

Alterum Elegantiae munus est, ut perspicuam rationem reddat, hoc est, tamquam limpidum fontem, omnium oculis pervium, obiciat. Quod fiet.

1. Si verba sententiaeque, seu proprie, seu tropice adh bitae, non alia, quam usitata doctis significatione usurpetur.

Unde ex Lexicis aliorumque instructione, propria verborum significatio diligenter haurienda: nec quaevis ex imperitioris vulgi usu ad sermonem traducenda. Sic v. g. devotum male pro pio seripsseris, et humilem proimodesto aut demisso: cum illa vox numquam, haec raro inter doctos ista significatione adhibeatur.

2. Ambiguae interpretationis verba sententiaeque suo sensuper adiuncta ita definien daesunt, nec audientem legentemque incertum relinquant. Ita vox sacer, tam pro consecrato, quam execrato; vox gallus tam pro homine, quam volucri accipi poterit. Ut siga lum ab aliquo captum asseras. Ita si lupum te dixeris tenere; piscem an quadrupedem intelligas, nemo discernet, nisi aliquid ad tollendam ambiguitatem adieceris. Quo et oraculum illud amphibologicum spectat: Aio te. Aeacida, Romanos vincere posse.

3. Quidquid obscuritatem parit ab oratione submovendum est ut praeter obsoleta, novata, peregrina verba, (de quibus antea) etiam nimia affectario vetustioris historiae, rituum, adagiorum, at que aenigmatum introductio. Haec enim ornamenta quaedam sunt, at extra nebulas obscuritatis, clara in luce doctorum, exprimenda. Cavendum praeterea, ne, vel incisis nimium membris, invarium spargatur sensum, tamquam dissipato corpore, oratio; vel circumductis in immensum periodis, intentum auditoris animum fatiget: nam, ut praecipitatio omnis evitasque desultorii sermonis, sic et cunctantis nimium, immorantisque eidem sententiae tarditas odiosa est. Iustis itaque membris periodus, ad optimorum scriptorum, in loquendo scribendove mensuram, exigatur. Mediocritate nihil habetur laudatius.

4. Res ac verba ordine ad rationis atque artis praescriptum collocentur. Undetraiectiones vocum, insertae longius frequentiusque parentheses, digressiones ante rem formatam, evitentur. Ita arti natura, ars vicissim naturae, ad compositam perspicuamque elocutionem, subveniant.

Qui de his enucleatius erudiri voluerit, Palaestram styli libro 2. et 5. adire poterit, ubi haec pressius, diversis etiam styli exemplis pertractantur. Illud universe ad perspiecuam orationem requiritur, ut verba usitata, non ambigua, obscura, aut multa generalia sint: Phrasis minime peregrina, aut verborum turbata sit ordine; periodus, neque prolix nimium, neque confusa.

CAPUT XXVII. DE LATINI SERMONIS ORNATV, ET prima ipsius parte, hoc est, illustratione per tropos, ac figuras.

§. 1.

ORnatus dicendi est apta partium orationis, et inter seinvicem, compositio, et cum rebus, de quibus loquimur, convenientia. Ex ista compositione sermonis concinnitas suavitasque nascitur; ex hac convenientia illius decorum ermergit, vis item, ac dignitas. Compositio tribus potissimum conciliatur, recto or dine. Iunctura et Numero, Convenientia verbis, sententiisque lectissimis, quae rei naturam illustri quodam troporum schematumque lumine, oculis quodammodo subiciant. Cum vero, ex natura schematum, numerio non raro et iunctura varianda sit: pauca ante de ornatu, qui ex tropis, ac figuris orationi accedit, quam de cultu ex compositione nato agemus.

§. 2. De ornatu Troporum.

Orationis igitur ornatus, qui ad res illustrandas adhibeturvel in verbis alienis cum virtute traductis. vel in propriis concinne dispositis consistit. Ille cropicus, his figuratus dicitur. Tropicus ille ornatus quidquid habet pulchritudinis, vel ab illustri similitudine, per Metaphoram, velab opposita dissimilituaine, per lroniam, veldenique ab affini re nobili, per Synechdochen, Antonomasiam, aut Metonomyam ducitur. Si quid praeter haec troporum fingitur, hunc in ordinem cogendum est. Universe igitur Tropus est verbi unius, velplurium, a propria significatione, ad aliam rem similem, velconiunctam significandam aptatraductio. ut exemplis per sigulos mox tropos productis, intelliges.

1. Metaphora est verbi a significato proprio ad aliud simile, cum vitute, traductio. sic ridere prata dices ab homine. virere vel florere iam a pratis. Illustrior vero nullus orationi universim ornatus, quam ex hoc tropo petitur. Valet etiam mirifice ad res cum augendas, si a nobilioribus sumatur translatio, tum imminuendas, si a rebus traducatur vilioribus. Est enim argumenti instar a similitudine ducti, quod in verbo uno

sententiaque totum oculis subicitur. Quocirca res inanimae magnopere extolluntur, ductis a rebus viventibus Metaphoris. quae Poetis, ob remotam et audacem traductionem, magis sunt familiares, ut iratum mare. Indignatus Araxes (fluvius) contra vero animata, per inanima, vehementer deprimuntur; aut si quem hominem stipitem aut peponem, ob stupiditatem, nuncupes. Quod etiam tam ad augendam quam minuendam significandi dignitatem spectat, si a rationis expertibus ad hominem, contraque translationem ducas; ut cum, pro viro fallaci, perfidam dicis vulpem; aut pro cane blandienti, assentatorem. Qaeterum quo res quaeque maxime in sensum cadt, illustriusque eminet, hoc aptior Metaphors est. Sordida viliaque nisi ad risum despectumque, adhibenda non erunt: ut neque humiliarebus magnis, aut res magnae humilibus applicandaesunt. sic verrucam saxeam, prorupae; aut rupem caineam, pro veriucain genis, usurpare, aeque sit ridiculum. Par in similitudine cavenda est ratio: nam si vel laboriosum rusticum formicae; vel formicam rust ci nomine compelles, exploderis: nisi forte risum captes, nam licet in labore sit paritas, nimia tamen in mole disparitas est. Plura de recto vitiosoque Metaphorarum usu (prona enim in hoc genere offensio) vide in Palastra Eloquentia lib. z. cap. 4. et seq. Regula explorandroptima est. Siresoluta in similitudinem Metaphora, expendas; aptamne illa, et per quam illustrius exponatur, similitudinem involvat.

Quod si Metaphora per absolutam continuetur sententiam aut periodum, Allegoria erit, in qua cavendum, ne plura similia confundas, et qui ab incendio coepisti, in naufragio abfolvas. Quod si brevis, ac scita Allegoria fuerit, ut dol um pertusum, pro homine profuto, Paroemia appellabitur, si nimio excessu efferatur Metaphora, Hyperbole dicitur. ut, ferit aurea sidera clamor. Si in locum transeas, ubi propria vox deest, ut, gemmare vites; aed ficare naves, Catachresis futura est. Quare hi tropi frustra a Metaphora separantur.

2. Ironia est verbi vel sermonis a proprio significato ad contrarium cum virtute traductio. ut si narcissum pro detormi. Herculem pro imbelli sumas. Notum illud. Opraeclarum custodem ovium, ut aiunt, Lupum.

teto: tropus Poetis, quam Rhetoribus usitatior, cum copiam magis, quam ornatum adferat. Sola quando que raritate placere possit. Fit autem si vel genus pro specie, aut contra ponitur, ut quadrupes pro equo, contraque Sabellicus sus, pro quovis sue. vel pars integrans pro toto, aut contra, ut fontem ferebant, pro aqua; durum pectus, pro homine. caesus Hannibal, pro Hannibalis exercitu. vel cum pars naturae pro tota, contraque sumitur. ut, Carolum sepeliunt, pro corpore: cadaver viri, pro homine contempto. vel cum numerus unus pro alio substituitur. ut, Rom anus praelio victor, id est, Romani. Orator es visisumus, id est, visus sum.

Antonomasia huic affinis est; quae, vel commune aliquid a genere, patria, aut artibus desumptum adbibet loco proprti, ut est Anchisiades pro Aenea; Mantuanus vates, pro Virgilio, Philosophus pro Aristotele: vel, proprium loco communis usurpat, ut est Croesus pro divite, Codrus pro paupere, Venus pro formosa, cretensis pro mendace. Quae Oratoribus etiam ad ornatum serviunt. Hic igitur tropus, cum vel genus aliquod accidentatium, pro subiecta specie: vel hanc, contra, pro illo usurpet, non est cur a Synecdoche separetur.

4. Metonymia, seu Hypallage est traductio nominis ex rebus sibt in vicem cennexis. Haec autem connexio, vel est inter causam et essectum, ut si Mars pro bello, Virgilius pro scriptis: aut contra scelus pro scelerato, Eversor Carthaginis pro Scipione sumatur. sic et pallida mors dicitur, quae pallorem causat, a suo effectu. Vel inter continens et contentum, (quo etiam consunctio subiecti et attributi, possessoris acrei possessae spectat) ut Athenae, Roma, Italia, pro Atheniensibus, Romanis, et Italis: et vicissim. Vel inter signum, et rem designatam, ut tega pro pace, sagum pro bello, fasces pro Magistratu. Huc spectat Metalepsis, quae audacior quaedam traductio est, ex remote tantum sociatis, ut post aliquet aristas, id est, aestates.

Ceterum Onomatopoeia, quae nomen aliquod fingit, ut coaxare ranas, et Hyperbaton, quod voces trafecit, ut me cum. et septem subiecta Trioni. Periphr asis, quae rem ex adiunctis describit, ut, Romanae urbis conditor, ac Mimesis, quae sermonem alienum moresque imitando exprimit, vel tropi non sunt, cum verba usurpent propria: vel ad alium, ex dictis iam tropis, ut Periphrasis ad Metonymiam,

Mimesis etiam ad figuram Ethopoeiam, revocantur. Frustra igitur, et citra necessitatem, multiplicantur.

CAPUT XXVIII. DE ORNATV FIGURARUM IN VERBIS ac sententiis universis. Ornatum verborum, et sententiarum paucis, velut in tabella, quam ante oculos scriptorem habere convenit, complectitur in suo Oratore. §. 27. CICERO HIS VERBIS.

SIngulorum verborum et collocatorum lumina attigimus: quibus sic abundabit, ut verbum ex ore nullum, nisi aut elegans, aut grave exeat: ex omni genere frequentissimae translationes erunt: quod eae propter similitudinem transferunt animos, et referunt, ac movent huc et illuc: qui motus cogitationis celeriter agitatus per se ipse delectat. reliqua ex collocatione verborum, quae sumuntur, quasi lumina, magnum afferunt ornatum orationi, sunt enim similia illis, quae in amplo ornatu scenae, aut familiae, appellantur insignia: non quod sola ornent, sed quod excellant. Eadem ratio est horum quae sunt orationis lumina, et quodammodo insignia: cum auto duplicantur iteranturque verba, aut breviter commutata ponuntur, aut ab eodem verbo ducitur saepius oratio, aut in idem conicitur, aut in utrumque, aut adiungitur idem iteratum, aut idem ad extremum refertur, aut continenter idem verbum, non in eadem fententia, ponitur: aut cum similiter vel cadunt verba, vel desinunt: aut multis modis contrariis relata contraria: aut cum gradatim sursum versus tenditur: aut cum demptis convictionibus dissolute plura dicuntur; aut cum aliquid praetereuntes, cur id faciamus, ostendimus: aut cum corrigimus nosmetipsos quasi reprehendentes: aut si est aliqua exclamatio, vel admirationis, vel conquestionis: aut cum eiusdem nominis casus saepius commutantur.

Sed sententiarum ornamenta maiora sunt: quibus quia frequentissime Demosthenes utitur, sunt qui putent iccirco eius eloquentiam maxime esse laudabilem. Et vero nullus fere ab co locus, sine quadam conformitate sententiae, ab eo edicitur: nec aliud quicquam est dicere, nisi omnes, aut certe plerasque

alique specie illuminare sententias: quas cum, tu Brute, teneas, qu id attinet nominibus uti, aut exemplis. Sic igitur dicet ille, quem expetimus, ut verset saepe multis modis eandem et unam rem, et baereat in eadem commoreturque sententia: saepe etiam, ut extenuet aliquid: saepe ut irridatur: ut declinet a proposito, deflectatque sententiam: ut proponat, quid dicturus sit: ut cum transegerit iam aliquid, definiat: ut se ipse revocet; ut quod dixit iteret: ut argumentum ratione concludat, ut interrogando urgeat, ut ruisus quasi ad interrogata sibi pse respondeat: ut contra, ac dicit, accipi et sentiti velit: ut addubitet, quid potius aut quomodo dicat? ut dividat in partes: ut aliquid relinquat ac negligat: ut ante praemuniat: ut in eo ipso, in quo reprehenditur, culpam in adversarium conferat: ut saepe cum iis, qui aud unt, nonnumquam etiam cum adversario, quasi deliberet: ut hominum sermones moresque describat: ut muta quaedam eloquentia in ducat: ut ab eo, quod agitur, avertat animos: ut saepe in hilaritatem risumque convertat: ut ante occupet, quod videat opponi: ut comparet similitudines: ut utatur exemplis: ut aliud alit tribuebs dispertiar: ut interpellatorem coerceat: ut aliquid reticere se dicat: ut denuntiet, quid caveant: ut liberius quid audeat: ut irascatur etiam, ut obiurget aliquando, ut deprecetur, ut supplicet, ut medeatur, ut a proposito declinet aliquantulum, ut optet, ut execretur: ut fiat iis, apud quos dicet, familiaris, atque alias etiam dicendi quasi virtutes sequatur: brevitatem, si res petet, saepe etiam rem dicendo subiciet oculis: saepesupraferet, quam fieri possit: significatio saepe erit maior, quam oratio: saepe vitae, naturarumque imitatio. Hoc in genere (nam quasi silvam vides) omnis eluceat, oportet eloquent ae magnitudo. Sed haec. nisi collocata, et quasistructa, et nexa verbis, ad eam laudem, quam volumus, adspirare non possunt.

§ 1. APPENDIX AUTORIS.

Haec ex Tullio adferre placuit, ut de figurarum ornamentis universalem quandam Lector disciplinam hauriret. qua [orig: quâ]

instructus, etiam sine peculiari singularum figuratum cognitione, variare, ac diversum orationi habitum haud difficuiter queat induere. Neque enim magnopere refertad eloquentiam, tot figurarum in verbis sententilsque, quot hic multi formant, discrimina pervidisse. Satis est aptos quosdam in omnem partem vultus, mutusque orationi, ad rem quae dicitur accomodate posie tribuere. Nos tamen more Rhetorum hunc figurarum apparatum distribuemus.

Verborum cultus, quam rerum aliquanto est levior. Utroque tamen oratio enitescit, illo, ceu regia quadam veste, hoc tamquam vultu, gestuque ac motu tot us corporis: illo delectat, oculosque animi grato velut spectaculo detinet; hoc tamquam in arena gladiator, in omnem se partem versat, pugnat, impellit, extorquet victoriam. Priotem apparatum elegans grammatica et syntaxis tribuit; hunc viva agilisque quaedam animi vis per Rhetoricam excitata at que exercitata. quo fit, ut hic cultus, verbis mutatis, etiamnum persistat; ille, velut detracta veste, evanescat.

Est igitur figura Ratio quaedam loquendi, supra vulgarem consuetudinem, verbis, vel propriis, vel tropicis elevata, quae vel in verbis, vel in rebus, sive sententiis, reperitur, illa a Graecis le/cios, haec Dianoi/as sxh/mata appellantur.

De figuris verborum ordior, exemplisque Tullianis hic strictim utor, cum nisi ex diversa non suppetant dicendi materia. Qui de eadem re paria voluerit (ut sunt ad docendum magis accommodata) consulat Palaestram styli lib, 2. cap. 5.

§ 2. De figuris Verborum per Adiectionem.

Verborum figurae fient, si vel praeter usum communem, orationi quippiam adicias, idem saepius repetendo; aut detrahas quaedam usitata subtrahendo, quae auditor facile ex dictis subintelligat; aut denique inter similes sono, dissimiles vero significatione voces apposite ludendo haereas. Videamus in exemplis singula.

Adiectio figurata est eiusdem, velre, vel significatione, vocis, cum virtute, iteratio.

Haec fit 1. in principio, et dicitur Repetitio. [note: (a) a)nafora\ vel e)pibolh\.] ut Nihil te

nocturnum prasidium palatii, nihil urbis vigiliae, nihil timor populi, nihil consensus bonorum, nihil horum ora, vultusque moverunt? Cic. in Catil. 1.

2. In fine idem repetitur, et dicitur Conversio. [note: (a) e)pifora\ vel e)pistrophe\.] ut, ex quo tempore concordia de civitate sublata est, fides sublata est, amicitia sublata est, respublica sublata est. ad Heren. lib. 4.

3. In principio simul et fine eaedem voces iterantur, et dicitur Complexio, [note: (b) e)pana/lhyis vel sumplokh\.] [note of the transcriber: in the print: sumplozh\] ut de Publii Clodii servis rogas? Quss eos postulavit? Appius. quis produxit? Appius. Unde? Ab Appio. Cic. pro Mil.

4. Eadem vox vel oratio quocumque loco geminatur, et dicitur conduplicatio [note: (c) a)nadi/plosis] idque vel coniunctim, ut in Catil vivis et vivis, non ad deponendam; sed ad confirmandam audaciam. vel disiunctim, ut pro Marcello, vidimus tuam victoriam praliorum exitu terminatam, gladium vagina in urbe vacuum non vidimus. Idem in pluribus fieri potest vel retrograde [note: (d) e)pa/nodos.] ad Her. 4. Nunc etiam audes in horum conspectum venire proditor patriae? pro ditor, inquam, patriae, venire audes in horum conspectum? vel disiunctuim, ut in Verrem. Quid Cleomenes facere potuit (non enim possum quenquam insimulare falso) quid, inquam, Cleomenes magnopere facere potuit? Quae geminatio plus gratiae habitura est (quamvis minus virium) sialternantc et mutato verborum fiat ordine. [note: (e) plokh\.] ut, Vestrum hic factum reprehenditur. P. C. non meum; at pulcherrimum factum, verum, ut dixi, non meum, sed vestrum.

5. Species quaedam conduplicationis est, si coniunctiones eaedem geminentur, et dicitur Polysyndeton: ut, Et inimico proderas, et amicum laedebas, et tibi ipsi non consulebas. Ad Her. 4. Sic, aliae particulae. ut, qua, qua; tum. tum; vel, vel; aut, aut; et c. sed que, que; apud Poetas inprimis duplicatur, ut tectumque, laremque, Armaque, etc. Virg. Georg. 3.

Hae quinque figurae adiectionis easdem re et significatione voces, diversa tantum ratione multiplicant; subicio nunc tres alias, quae vocibus immutatis modostringunt, modo tantum ludunt venustatis gratia. In his censetur

utitur. Idque in casibus, aut temporibus. Cic. pro Deiot. Nulli parietes nostram salutem, nullae leges, nulla iura custodient. Et pro L. Flacco. Civis civem a civibus communis huminitatis iure, et misericordia deprecarer. et hoc polu/ptwton quoque seu casuum commutatio dici solet. quae latius sumpta figuris his merito submovetur.

2. Gradatio seu climax [note: (a) Kli/mac.] quae repetitis quibussdam, ad alia, velut gradatim, pergit ut ad Heren. 4. Africano virtutem industria, virtus gloriam, gloria aemulos comparavit. Rara haec esse debet, ne affectata videatur oratio.

3. Synonymia, [note: (b) sunwnumi/a.] quae ad rem exaggerandam pluribus eandem vocibus, sed aliis post alias gravioribus repetit. ut sit quaedam quasi rei eiusdem repetitio. Cic in Catil. 2. Catilinam furentem audacia, scelus anhelantem, pestem patriae nefariam molientem, ex urbe, vel eiecimus, vel emisimus, abiit, excessit, evasit, erupit. Puerilis haec figura erit, nisi simul cum verbis crescat oratio, magis magisque rem exponens.

Universim haefigurae, si repetitionem, polysyndeton, et traductionem demas, raritate placere, frequentia solentoffendere.

§. 3. Figurae per Verborum detractionem ortae.

Detractio adiectioni opposita, tollit in vulgari quaedam oratione usitata, et vel subintelligit, vel ad unam vocem, sensum complentem refert, brevitatis et virtutis gratia.

1. Adiunctio, sive Zeugma est cum ad idem verbum plures referuntur sententiae: idque, vel in principio; [note: (c) proto/zeugma.] ut, Vicit pudorem libido, timorem audacia, rationem amentia, vel in fine. [note: (d) u(po/zeugma.] ut Cic. in Catil. Nec enim is es, Catilina, ut te, aut pudor e turpitudine, aut metus a periculo, aut ratio a furore revocarit. Vel in medio, [note: (e) meso/zeugma.] ut formae dignitas, aut morbo deflorescit, aut vetustate. Apparet itaque hanc unam, tribus Adiectionis figuris Repetitioni, Conversioni, ac Complexioni suo modo opponi.

Alii eandem Disiunctioni hoc loco inter figuras productae opponunt; ut quae singula orationis membra suis verbis

concludat. Sed haec vel schema non est, cum usitati sermonis sit; vel ad sequentes similitud nis figuras spectat ut hoc quod adducitur ex Arch. exemplum. Ita vivo, ut a studiis nullo me unquamtempore, aut commodum, aut edium abstraxerit, aut voluptas avocarit, aut denique somnus retardarit. cum sit similiter cadens ac desinens.

2. Synecdoche. vel Ellipsis est. [note: (a) sunekdoxh\.] cum aliquid intelligendum. cum virtute subticetur. ut, mirari ille, stupere gaudio, subaudiendum est coepit. Et Virg. Sed vosqui tandem? subintellige estis. Habet haec quandam cum Reduplicatione oppositionem. uti et sequens figura.

3. Synoeceoesis [note: (b) sunoikei/wsis.] est, quae res oppositas sub eodem verbo coniungit. ut, tam deest avaro quod habet, quam quodnon habet.

4. Dissolutio, sive Asyndeton Polysyndeto oppositum est, cum dempiis coniunctionibus plura, ad vim orationi conciliandam ponitur, ut Cic. Sit in eius tutela Gallia, cuius virtuti, fidet, felicitati commendata est.

Quinque igitur prioribus Adiectionis figuris, haec Detractationis schemata opponuntur. Utraque autem, tum ob raritatem, tum praecipue ob vim, atque acrimoniam quandam Oration conciliandam, adhibentur.

§ 4. Figurae ex verborum similitudine ductae.

Similicudo [note: (c) o(moi/wsis.] verborum, vel in singulis inesse debet vocibus, vel in coniunctis. Singulae vocum vel significatione vel sono convenient. Idem de coniunctis dicendum. Nos hic vocum praecipue in sono convenientiam expendemus: quia significatio terum est, de quibus postea.

Paronomasia, seu Annominatio est, quae vel similes, vel nonnihil immatatas inter se voces, significatione tamen dissimiles, confungit. Igitur 1. in vocibus eisdem reperitur. ut, amari iucundum est, si curet ur ne quid insit amari. Iterum. Hoc cura, ut absolvaris omni cura, quibus parce. et numquam in rebus gravibus utendum. 2. In verbis nonnihilimmutatis est plerumque gratior. ut, Amentes plerique amantes. Ex oratore arator factus est. Et non exigo, ut immoraris

legationi; sed immorare. Emit morte immortalitatem. Homo navus, an vanus est? Animad vertis, opinor, addendo, detrahendo, aut transferendo haec immutari.

1. Phrasium vero similitudo vel ob quandam paritatem in terminatione oritur, et d citur o(moiote/leuton similiter desinens, cum plura membra orationis iisdem syllabis (sive tempora et casus pares sint, sive dispares) terminantur. Cic. pro Mil. Non modo ad salutem eius exstinguendam, sed etiam gloriam per tales viros infringendam.

2. Vel ob casus et tempora eadem: est o(moio/ptwton similiter cadens, cum plura iisdem casibus efferuntur. (sive terminatio syllabarum eadem sic, sive diverta) Cic. pro lege Man. Quanta innocentes debent esse imperatores! quanta deinde in omnibus rebus temperantia! quanta fide! quanta felicitate! quanto ingenio! etc. et 1 in Verr. Est idem Verres, qui fuit semper, ut ad audendum proiectus. sic paratus ad audiendum. Non igitur semper etiam casus in finem membrorum cadunt.

3. Vel ob paritatem in membris, et dicitur compar, seu Isocolon, cum membra orationis aequalia sunt, ut Cic. pro beilo Pompeii, extrema hieme appara vit, ineunte vere suscepit, media aestate confecit.

Aliae hic aliis figurae verborum, ut Contrapositum, Commutatio, Correctio, Dubitatio. Sed has ad sententiarum figuras reicimus; quod non verborum tantum, verum et rerum oppositionem, mutationem, correct onem, ac dubitationem instituant; et si quid in verbis praeterea similitudinis occurrat, hoc prioribus figuris sit adsciibendum, ut Annominationi, cum dicitur cedam inermis armatis, innocens nocentibus. Nihil enim prohibet plures simul figuras in eandem periodum incurrere Haec igitur de figuris verborum suffecerint, ex quibus illae, quaesola ludunt similitudine, plus ad delectationem, quam motum faciunt, non, nisi moderate, usurpandae.

CAPUT XXIX. DE ORNATV FIGURARUM IN REBUS sententiisque.

§. 1.

FIgurae sententiarum minime vulgari modo res ipsas animis contemplandas subiciunt, et, verbis licet mutatis, eadem

praestant, partim ad delectandum, partim ad movendum comparatae: ut iccirco easdem divissim malim proponere. Sitae autem sunt quasi in quodam Oratoris habitu gestuque, quo res ip sas apprehendens, versat; nunc cunctanter haerens interrogando, et respondendo, dubitando, communicando, corrigendo, reiciendo, praetereundo, concedendo, conferendo, sustinendo, contrariaque opponendo: nunc velut procurrens, exclamando, optando, comminando, exprobrando, mortuos et inanima excitando, personas inducendo, dicta, facta, actionesque imitando; ut modo delectet, modo flectataudientem.

§. 2. Figurae ad delectandum inprimis idoneae.

Interrogatio [note: (a) e)rw/thsis.] generalis quae dam figura est, adomnem etiam motum idonea, quae tamen in his schematibus non interrogandi, sed vel urgendi, vel imperandi fit gratia; qua etiam indignamur admiramur, haeremus. ut, quid agam? quo me vertam?

2. Responsie [note: (b) a)nti/krisis.] hic est, qua insperatum aliquid, sed tamen ad causam spectans respondetur, et in dialogismis locum habet. ut, hominemne occidisti? Latronem, inquit.

3. Subiectio [note: (c) u(pobolh\.] est, cum Orator, et interrogat, et sibiipse respondet. quod sipraeter, vel contra opinionem cadat responsio, perquam est grata ut, quid tam novum, quam adolescentulum privatum, exercitum difficili reip. tempore conficere? confecit. huic praeesse? praefuit. Remp. optime suo ductu gerere? gesit. Cic. pro!. Man. Valet ad motum quoque, Cic. de Harusp. resp. Tu meam domum religio sam facere potuisti? ecqua mente? qua in vaseras: qua manu? qua disturbaras: qua voce? qua incendi iusseras.

4. Dubitatio [note: (d) a)pori/a.] est cum quid, quoquo loco dicendum Orator ambigit. Quid dicam, quo me vertam nescio, negem fuisse infamiam iudicii corrupti? etc. Virg. Eloquar? an sileam, etc.

5. Communicatio, [note: (e) a)nakoi/nwsis.] cum adversarios iudices auditoresve consulimus. Tu denique, Labiene, quid faceres, tali in re ac tempore, etc.

6. Occupatio, sive Prolepsis [note: (a) pro/lhyis.] cum obiic enda nobis praeoccupamus. At enim istum soli Siculi per equuntur, Cives Romani defendunt, diligunt, salvum esse cupiunt Primum si esset: tamen vos sociorum querimon as audire oportet. etc. Cic. Actio 3 in Verr.

7. Correctio [note: (b) e)pano/rqwsis.] quae dicta aptiori ad probandum sententia corrigit. ut, Poenam dedit, quamquam non tam poena quam prohibitio sceleris fuerit. Et, Domum conduxit, nisi offieinam nequitiae malis aicere.

8. Concessio, [note: (c) sunxw/rhsis.] Permissio [note: (d) e)pitroph\.] est, cum vel gratis, vel ad graviora inferienda quaedam aliis indulgemus, ut Cic, in Verr. Act. 5. Levia sunt in hoc rao crimina. Metum virgarum Navarchus pretio redemit; humanum: alius ne condemnaretur, pecuniam dedit usitatum, etc. Va et cum ironia. Ageperfrica frontem, et fac te digniorem, qui Gonsul fieres, quam Catonim.

9. Reiectio [note: (e) a)podi/wcis.] est, qua adducta ab aliis tamquam indigna responsione aspernamur. Quid enim odisset Clodium Milo, segetem ac materiam gloriae suae?

10. Licentia [note: (f) parrhsi/a.] est, cum aliqua dicendi libertate cirra offensionem utitur Cic. Phil. 1. Quid? de Reip malis licetne dicere? mihi verolicet et semper licebit dignitatem tvert, mortem contemnere Phil. 10 Grave dictu, sedtuendum tamen, etc. Cic. ibid. Erumpat aliquando vera, et me digna vox, etc.

11. Reticentia, [note: (g) a)posiw/phsis.] cum abrupta oratione tacetur, quod subintelhgi potest. Quos ego. Sed motos praestat componere fluctus. Virg. Ego te furcifer si vivo. Terent. Cic. ad Her. 4. Tu quinuper alienae domus: non au sim dicere, ne cum te digna dixero meindignum quippiam dixisse videar.

12. Praeteritio, [note: (h) para/leiyis.] cum illa quae exponimus, nos pratervehi silendo fatemur velle. ut Cic. in Rullum: Non queror diminutionem vectigalium, non flagitium huius iacturae atque damne, praetermitio illa, quae nemo est, quin gravissime ac verissime conqueri possit.

13. Sustentatio [note: (i) u(pomenh.] est, qua suspensi inter deliberationem Oratoris causam facti investigantis, tandem ad inspectatum aliquid deducuntur.

Observa quatuor haec, quae sequuntur genera schematum. plane ad illustrandam dictionem rara esse atque ex mia. quamvis a non nullis inter has figuras non cen eantur.

14. Gnome [note: (a) gnw/mh.] est, quae generali oppositoque pronuntiato orationem concludit. Cic. in Catil. Hoc mmo semper fui ut invidiam virtute partam, gloriam, non in vidiam putarem. Gnome haec ad singulare quippiam applicata fit Noema. [note: (b) no/hma.] ut si dicas Ciceroni. Invidiam quam virtute peperisti, tuam esse gloriam interprctor. Quod si idem tamquam excrema quae dam approbatio rei narratae adhibeatur, Epiphonema [note: (c) e)pifw/nhma.] erit. ut, Tanta est virtutis dignitas, ut ipsam quoque invidiam maiori gloria possit obruere. De hoc schematum genere consule Palaest Eloq. lig. lib. 2. c. 13. Ubi facilem illorum inventionem tradidi. His adduut Emphasin, cum latens aliquid ex dictis eruitur. ut de Cyclope Virg iacuitque per antrum immensum. Ubi ex antri magnitudine, corporis vastitas cognoscitur.

15. Symbole [note: (d) sumbolh\.] sive collatio [note: (e) peribolh\.] vel est comparatio similium inter se, vel dissimilium, facta per Compar, vel Dispar: vel partim similium, partim dissimilium [note: (f) a)namoi/wsis. diafora\.] sive animata invicem, sive cum inanimis, aut haec eadem secum conferantur, idque aut simpliciter, cum particulis tamquam, velut, instar, ut Cic. pro domo: Cum tu in hoc vuintre, tamquam unguis existeres et vocatur [note: (g) ei)kw\n.] Icon: vel cum protasi et apodosi: ut, dissimilis est pecuntae debitio et gratiae: nam qui pecuniam dissolvit, statim non habet id, quod redaidit; qui autem debet, is retinet alienum; gratiam antem qui refert, habet, et qui habet, in eo ipso quod habet, refert. Verum hic latissimus campus, et exempla passim obvia Elegantiores illae collationes sunt, quae cum oppositione miscentur, ut Cic. 6. in Verr. Conferte hanc pacem cum bello; huius Imperatoris adventum, cum illius victoria; huius cohortem impuram, cum illius exercitu invicto: huius libidines, cum illitis continentia, abillo, qui cepit conditas; ab hoc, qui constitutas accepit: captas dicetis Syracusas. Ornant etiam comparata gnomen maxime Ita Seneca: Otium sine litelis mors est, et vivi hominis sepultura.

Exemplum sive para/deigma tunc dicitur, cum docendi gratia factum alteriproponitur, ex cuius similitudie instruatur ad vitandum quippiam, aut sequendum.

10. Distributio (dicta Graecis merismo\s) est, cum vel simpliciter res in suas partes distribuitur, ut Cic. pro Mar. Nihil sibi ex ista laude Centurio, nihilpraefectus, nihil cohors, nihil turba decerpit, etc. Vel uni cuique parti sua laus vel reprehensio subicitur, ut Cic. pro Amer. His de rebus tantis, tamque atrocibus, neque satis me commode dicere, neque satis libie vociferari posse intelligo. Nam commoditati ingenium, gravitati atas, libertati tempora sunt impedimento.

17. Antithesis sive Oppositio aut Contrapositum est in qua verbavei bis, aut sententiaesententiis opponuntur. idque, aut simpliciter, aut conversim, sive id fiat in contrariis, sive in negantibus, sive in repugnantibus, sive denique tantum in diversis eadem etiam hic omnium lex est. Haec pene omnium figurarum est illustrissima: quod contraria iuxta se posita maxime elucescant Quareal quod earum subiciam. simpliciter opponuntur; [note: (a) a)nti/qesis. vel a)nti/qeton] vel singula singulis. ut Cicer. z. in Cartil. Hoc vere quis ferre possit inertes homines fortissimis viris insidiari, stultissimos prudentissimis, ebriosos sobriis, dormientes vigilantibus. Et Verr. 6. conferte Verrem; non ut hominem cum homine compareus; (ne qua tali viro mortuo fiat iniuria) sed ut pacem cum bello, leges cum vi. forum et iurisdictionem cum pace et armis, ad ventum et comitatum cum exercitu et victoria conferatis. Et pro Quinct Plus huius inopia possit ad misericordiam, quam illius opes ad crudelitatem. Et pro Posthumio. Egentes in locupletes, perditi in bonos, servi in Dominos armabantur. Et ante Exil. Cedam inermis armatis, innocens nocentibus.

Vel plura opponuntur pluribus ut Cic. Philip. 8. Antonii promissa cruenta, tetra. Diis hominibusque invisa, nec diuturna, nec salutaria; nostra vero contra, integra, honesta, gleriosa, plena laetitiae, plenapietatis.

Vel miscentur hae oppositiones. [note: (b) meta/qesis iuncta a)nti/qesi] ut Cic. pro Mil. Est enim haec non scripta, sed nata lex, quam non didicimus, accepimus, legimus verumex natura ipsa arripuimus, hausimus, expressimus, ad quam non docti, sed facti, non instituti, sedimbuti sumus.

Elegans oppositio est, cum in eadem repraeter exspectationem diversa coniunguntur. ut Cic. pro Ligar. Si in tanta tua fortuna, lenitas tanta non esset, quantam perte obtines, acerbissimo luctu redundaret ista victoria quam multi enim essent de victoribus, quite crudelem esse vellent; cum etiam de victis reperiantur? quam multi qui cum a tenemini ignosci vellet, impediret clementiam tuam, cum etiamii, quibus ignovisti, nolint te in alios esse misericordem. Et pro lege Manil. Neque enim potest exercitum is continere Imperator, qui seipsum non continet; neque severus esse in iudicando, qui alios in se severos iudices non vult.

Conversim opponuntur, per commutationem [note: (a) a)ntimeta/qesis] singula plerumque singulis. ut Cic. pro Deiotaro. Fit in dominatis servitus, in servitute dominatus. et Plin de Traiano Non ideo vicisse videris, uti triumphares; sed triumphare, quia vinceres. Cic, pro lege Man Hoc tantum bellum, tam turpe, tam vetus, tam late divisum, quis unquam arbitraretur, aut ab omn bus Imperatoribus vao anno, aut omnibus annis ab uno Imperatore confici posse? Pro Cluent. Illa definitio iudiciorum aequorum, quae nobis a maioribus tradita est, retineatur: ut in iudiciis, et sine invidia culpa plectatur, et sine culpa invidia ponatur. Pro Quinct. lugulare civem, ne iure quisquam bonus vult. mavule enim commemorare, se, cum posset peradere, pepercisse, quam, cum parcere potuerit, perdid sse. Et post Reditum Mihifratrem amantissimum, me fratri amantissimo; liberis nostris parentes, nobis liberos reddidistis.

Praeter haec et aliud genus oppositionis peracutum est, quod o)cu/mwron Graeci dicunt, cum fatuum videatur, et tamen acutum sit. quando scilicet idem negatur de seipso. ut Cic in Catil, Cum tacent, clament Et in Bruto. Tum etiam ipsa de qua disputare ordimur, eloquentia obmutuit. Et Mart. 1. 12. epist. 72. Quisquis ubique habitat, Maxime, nusquam habitat. Sed ut haec aliaque dispositionum genera argute dictis serviunt, ita de his latius in Argut. Epig. egimus, quo avidum lectorem remittimus.

Tantum suffecerit de oppositis, quae potissimum in Oratione florent ad delectationem instituta, quae quo magis artem ingeniumque sapiunt, tanto in permo vendis animis minus erunt adhibenda. Ceterum Hypotyposis et Ethopoeiae

quandoque etiam ad oblectandum valent; sed cum graviot ea um in movendo sit virtus postea de illis agendum erit.

CAPUT XXX. DE FIGURIS AD MOVENDOS ANImos comparatis.

INterrogatio et Subiectio, Dubitatio et Correctio, Concessio, Licentia, et Reticentia ad motum valent; sed quod delectarent quoque, ac naturali quodam ordine figuris ceteris necterentur, supra paucis exposui.

2. Exclamatio [note: (a) e)kfw/nhsis.] ad movendum inprimis idonea, est ad eri alicuius propositam magnitudinem, in admiratione, ira, miseratione, dolore laetitiave erumpens oratio. Cic. Phil. 2. O audaciam immanem! tu ingredi illam domum ausus es? tu illud sanctissimum limen intrare? Ironiae quandoque servit. ut in Ant. 3 O praclarum custodem ovium, ut aiunt, lupum! custosne urbis an direptor, et vexator Antonius?

3. Optatio [note: (b) eu)xh\.] est, vehementis desiderii, quo publicae, aut privatae cuividam rei, bene cupimus, expositio. Cic. pro lege Man Utinam virorum fortium atque innocentium tantam copiam haberemus, ut haec nobis deliberatio difficilis esset, etc. Pro Mur Dir faxint, ut meus Collega vir fortissimus hoc Catilinae nefarium consilium armatus opprimat!

4. Deprecatio [note: (c) de/hsis.] est, qua postrei patheticam expositionem sliquid ab Auditoribus vel adversariis obnixe petimus. Cic. pro Mil. Quid restat, nisi ut orem obtester que vos, ut eam miserieordiam tribuatis fortissime viro, quam ipse non implorat, etc. Pro Deiot. Per dextram te istam oro, quam Regi Deiotaro hospes hospitiporrexisti, istam, inquam, dextram, non tam in beliis et proeliis quam in promissis, et fide firmiorem.

5. Imprecatio [note: (d) kata/ra.] malum alicui imprecatur; sed Christiane usurpanda erit. Cic. Phil. 13 Quin tu abis in malam pestem, malumque cructatum? ad te quisquam versiat, nisei Ventidii similis?

6. Ominatio [note: (e) mantei/a.] futurorum aut bonorum, aut malorum expositio est. Cic. pro Mil. Erit, erit illud profecto tempus, cum

tu et amicissimi hominis benevolentiam, et gravissimi beminis fidem, et unius post homines natos fortissimi viri magnitudinem animi desideres. Pro Mur Illa pestis immanis, importisna, Catilina prorumpet, in agros suburbanos repente davolabit. versabitur in castris furor, in curia timor, in foro coniuratio, in campo exercitus, in agris vastitas; omni autem in sede ac loco ferrum flamm amque metuemus.

7. Exprobratio [note: (a) o)gei/disis.] est, qua vel praeteritam, vel praesentem levitatem per insultationem obicimus. Cic. pro Rosc. Quid ergo nunc adfers, quare id factum puremus? finge aliquid saltem commode, ut ne plene videaris idfacere, quod aperte facis, etc. In unc superbe, virginum thalamos pete, contemme matres.

Incrementum sive auxesis est, cum ab imo velut per gradus ad summum itur. ut Cic. in Ver. Facinus est vincere civem Rom. scelus verberare, propeparricidum necare, quid dicam in crucem tollere. Et pro Quinct. Miserum est exturbari fortunis omnibus, miserius est iniuria, acerbum est ab aliquo circumveniri, acerbius a propinquis, etc. Quod si contra, ut in desension solet, descendatur et remissioribus res veibis mitigetur mei/wsis erit.

Hypotyposis [note: (b) u(potu/pwsis.] est rerum gestarum tam diserta expressio. ut oculis quodammodo subici videantur. Cic. in Ant. 2. Personabant omnia vocibus ebriorum, natabant pavimenta vino, madebant parietes, etc. In Ver. 7. Procedit iste repente de de praetorio, inflammatus scelere, furore, crudelitate: in forum venit, Navarchos vocariiubet, hominibus miseris innocentibusque inici catenas imperat. Implorare illi fidem popul. Rom. et quare id faceret interrogare. etc.

9. Ethopoeia [note: (c) h)qopoii/a.] mores et verba personarum fingit. Cic. Quinct. Quid Naevius ad haec? ridet nostram amentiam scilicet, cum ab eo officia boni viri desideramus. Et quemadmodum natus, inquit, et quemadmodum educatus sum memini. Vetusest, de scurra divitem facilius multo, quam patrenfamilias fieri posse. Et contra Rull. lam designatus (Tribunus plebis) alio vultu, alio vocis sono, alio incessu esse meditabatur, vestitu ob soletiore, corpore inculto, et horrido, capillatior quem ante

barbaque maiore, ut oculis et aspectu denuntiare vim tribunitiam et minitari Reip. videretur. Quae. si facta essent, ad hypotyposin spectarent.

Dialogismum, [note: (a) dialogismo\s.] sive sermocinationem, alii huic addunt, quando videlicet sermo inter duos pluresve exponitur. At hic si verus, ad hypotyposin, si sictus, ad ethopoeiam aut prosopopoeiam spectabit.

10. Prosopopoeia [note: (b) proswpopoi/ia.] etiam personas fingit, rebus inanimis verba actionesque tribuens. Hac et mortui vitam: urbes, virtutes, ac vitia vocem acciptunt Cic. pro Caelio. Caecus ille profecto (Appius iam mortuus) siextiterit, sic aget, sic loquetur. Mulier quid tibi cum Caelio? quid cum homine adolc scentulo? quid cum alieno? cum aut tam familiaris huic fuisti, ut aurum commodares? aut tam inimica; ut venenum timeres? Sic in Catil. 1 patriam secum loquentem inducit. Etenim si mihi patria, quae mihi vita mea multo est charior, si cunctae italia, si omnis Respubl. sic loqueretur; M. Tulli quid agis? Tune eum quem hostem comperisti, quem ducem belli futurum vides, auterem sceleris, principem coniurationis! Et in Verr. Sitilia totae si una voce loqueretur, haec diceret, etc. Et in Ant. Quod si nunc ille Brutus reviviscat, et hic ante vestros pedes adsit, nonne hac uteretur Oratione? Ego Reges eizci, vos tyrannos introducitis; ego libertatem, quae non erat, peperi, vos partam servare non vultus; ego capitis mei periculo patriam liberavi, vos liberi sine periculo esse noncuratis. Pro Balbo. Utrum enim inscientem vultis contra foedera fecisse, an scientem? si scientem, o nomen nostri imperit! opopuli Romani excellens dignitas! o nationes, urbes populi, Reges, Tetrarchae, testes Cn. Pompei, non solum virtutis in bello, sed etiam religionis in pace! Vos denique, mutaeregiones, imploro, et sola terrarum ultimarum, vos maria, portus, insulae littoraque, etc. hunc quisquam incredibili quadam atqueinaudita gravitate, virtute, constantia praeditum, foedera scientem neglexisse, violasse, rupisse dicere audebit? Rariores haetres figurae, ad delectandum iuxta ac monendum idoneae sunt, et posterior quidem cauta inductione praemunienda tum deindeuberi eloquentia est prosequenda, ne frigida fictione evanescat.

11. Apostrophe [note: (c) a)postrofh\.] est aversus a Iudice sermo. ad Deum, homines, aut etiam inanimata. Valet inprimis, cum Adversarios

urgemus. Cic. in Cat. 1. Quousquetandem Catilina abutere patientia nestra, quamdiu nos etiam iste tuus furor eludit? Et in Pilon. Iamne vides bellua, iamne sentis, quae sit hominum querela frontis tuae? etc. Haec itaque figura, minatur, hortatur, ridet, impellit, misererur etiamtut pro domo: Te Quinte Catule, patremne appellem, an silium? etc. Quandoque autem, in aliorum persona compellata, quid Iudicibus aliisuc gravioribus viris faciendum sit, Orator consultius ostendit. Sic pro Roscio Cicero ab adversatio Chrysogono potius, quam Iudicibus aequitatem postulat. Orat te, Chrysogone, si nihil de patris fortunis amplissimis in suam rem convertit, si nulla in re te fraudavit, si tibi optima fide sua emnia concessit, adnumeravit, appendit: etc. ut sibi per te liceat innocenti, amicorum opibus vitam in egestate degere. Ad Deum etiam caelitesque Oratio pathetice convertitur. ut Cic. pro domo. O Dit immortales, vos enim haec audire cupio, P. Clodius vestra sacracurat? Vestrum Numen horret? res omnes humanas religione vestra contineri putat? Conversae ad res inanimatas orationis exemplum habes paulo ante pro Balbo. Vos mutae regiones, imploro, etc. qua ratio ad dignitatem exaggerandam valet. O leges Porciae, legesque Semproniae! etc.

12. Repetitio etiam ex verborum figuris, quae verba iunctim conduplicat, tum Asyndeton, atque etiam Synonymia ad motum inprimis serviunt, cui Polysyndeton tunc accedit, quando res magnitudine sua extollenda est, ad illius gravitatem exprim endam.

CAPUT XXXI. DE APTA PARTIUM CONNEXIONE, et figurarum inductione per Oratorias Transitiones in eodem exemplo, ad faciliorem apprehensionem, propositas.

HActe nus cum inveniendi, tum eloquendi artificium prosecuti sumus nunc, ut aptis inter se partes orationis nexibus haereant, ornatulque ille figurarum ad facilem usum traducatur, videndum est. Quae sane observatio plurimum ad ornatum varietatemque orationis momenti adfert. Cum haec

tam ad idoneam rerum destributionem distinctic nemque, quam ad opportunum figurarum cultum viam praestet, usuque compertum sit, hic plerumque non satis peritis a quam haerere. Quare hac in re exemplo varie in una eademque materia inflexo, ad faciliorem apprehensionem memoriamque utamur.

Vinculum hoc Orationis, quo vel una pars cum alia, vel una ratio cum altera connectitur, transitio appellari consuevit.

Transitio a parte ad partem est, qua erg ab exordio ad narrationem, aut prepositionem, ab hac ad confirmationem, etc. transitur.

Transitio a rationibus, vel est ad rationes proximas, sive primas; vel ad remotas, sive ultimas. Demde ea est, qua ab uno argumentorum genere ad aliud transitur; ut ab effectis ad causas, ad contratia, similia, testimonia, etc. idque vel simpliciter, vel sigurare.

Transitio ab una partium Orationis ad alteram, debet esse clara, etd stincta; ideoque plerumque non figurata. Quod locum etiam habet. quando ab uno confirmationis membro praecipuo, transitur ad alterum, erg. a rei honestate, ad alterum. Ratio est, quia nisi haec planissime proponantur, distributio obscura erit, neque auditores memoriae ordo, acrobur argumentorum, insidebit. Undemagno artificio hic opus non est, sed aperte, quid velis, profitendum, Exemplo sit. Constituisti aliquem laudare ab Eloquentiae studiis. Primum ab ingenio et facultatibus naturae, deinde a diligentia et artis perfectione, denique etiam a virtute, honoribus, opibus, per cloquentiam comparatis; sive ab utilitate et honestate Eloquentiae poteris extollere, ac si apertetransire: Dixi de ingenio, nunc de eius diligentia accipite.

I. Adnarrationem, seu propositionem transibis simpliciter, postquam in Exordio benevolentiam attentionemque captaveris, bac similve methode.

Dicam quantum in Eloquentiae studiis Muretusprofecerit, quantum ab iisaem illi accesserit ornamentum, quo in dicendi genere tenuitatem meam vestra amnium benevolentia sublevandam spero. Primum itaque, quo ad hoc studium ingenio, quibusque naturae facultatibus praeditus accesserit; deinde quae diligentia ad huius perfectionem artis penetraverit; denique

quibus opibus, honoribus, ac virtutibus per illam auctus fuerit, videbimus. Atque ut ab ipso Eloquentiae fonte, hoc est, ingenio ac ratione, mea quoque proficiscatur oratio, Muretum sentio inter prastantissima huius saeculi ingenia ad elequentiam natum fuisse, ille enim, etc.

Vel. Cum multa in Mureto commemoratione dignu, quibus et Rempubl. Ecclesiasticam ornavit, etc literariam amplifica vit, tum illud mihi inprimis Eloquentiae studium, ex quo pleraque manarunt catera, visum est laude dignissimum in quo, ante omnia, eius veneror ingenium, diligentiam admiror, opes, honores, virtutesque inde profectas suspicio. quae proinde singula dum fusiori aliquanto oratione prosequor, vos de Eloquentia minus eloquenter dicentem, benevola vestri favorit aura recreate. Ingenium ego Muretipraeipue veneror, siquidem is, etc.

II. Ad Confirmationem, sive causam rei, quam probamus, transitur, vel simpliciter, per particulas Nam, Enim, Enimvero, siquidem. Et si factum aliquod dictumve approbetur, praemitti solet, Et recte. Recte enimvero. Et profecto sapientissime. Et saneprudenter. Nec absque causa. ratione, consilio. Gravissimis de causis. Nec levibus de causie. Non le ibus inductus argumentis. Et iure merito, optimo. Nec iniuria, immerito; siquidem diligentia illa est, per quam ad Eloquentiam connitimur, etc.

Vel figurate, per praeteritionem, si plures simul rationes occurrant. Nam ut memorandi vim pratereum, nec illam tangam iudicii acrimoniam, quanta illius sit, et in subtilissimis quibusque rebus apprebendendis celeritas, et in discutiendis perspicacia, experientia didicim, etc.

Aut per sustentationem. Et vero quid existimatis hanc illi persuasisse diligentiam: an forte inutili curiositate rerum novarum abreptum? aut inani sciendi voluptate captum? aut denique vanissimis impulsum gloria studiis? Nequaquam sane. maior illum Reip. utilitas, vitaque cum virtute traducendae honestas provoca vit. Vidit omnino quantum in literis commodi, etc.

III. Ad Confutationem serviunt particulae, At, sed, verum, verum tamen, Enimvero, verum enim vero, Sed enim, Opponit, Occurrit, Obstat hoc loco quorundam in videntium imparsuna loquacitat, quicispiditate magis gloriae, quam amore

Eloquentiae Muretum ductum autumant. Falluntur tamen at que aberrant graviter. Etenim, ut is ambitione vanissima ductus sit, qui tanta contentione pro Virtute egit, nemo mibi facile persuaserit. Reclamant illae disertissimae voces, etc.

Vel figurate transitur. Per Apostrophen. Audite nunc vaenissimum bominem tum operte, sese Veritati opponentem. Muretus inquit, plus aluit cupiditatis in pectore, quam eloquentiae, etc. Apage bis vocibus, in videntiae plenissimis.

Per communicationem. Vaer um quid tam sanctum, numerisque absolutum omnibus, quod non carpat in vidia? Te hic ego Maevi consulo, de Mureto quid sentias? quo ille tibi fructu versatus putetur in literis? Quid haeres, quin genuinos illos tuo: in illum mordaciter exeris? Non is est, au ditores, qui parcat innocentibus, viri illi gravissimi existimationem bis audet dicteriis proscindere, etc.

Per Ironiam. Reliquum est, ut ex Mae vio tanti viri prae conium audiamus. Rarum ille aliquid ad illius existimationem tollendam, dicam, extollendam, adfert. Quid tgitur? arrogantem atque inanis gloriae cupid: ssimum hominem Muretum nuncupat. O plenas impudentiae voces! Illum tu arrogantem, etc. dixeris, qui, etc. Vide quae infra tradidic 33. n. 4. de oppositis rationibus.

Corrigendi se ipsum ratio his iisdem formatur particulis, et figuris extollitur. Sed quid diligentem appello, quim diligentissimum dictum oportuit, etc Verum nimium ego parcus laudator sum, etc. At enim a proposito longius evagatus sum, revertar, etc.

IV. Ad Conclusionem venies simpliciter, per particulas. Ergo, Igitur, Itaque, Quapropter, Quare, Quaecirca, Quamobrem, Ideo, Iccirco, Proinde. Vel etiam si aperte profitearis. Sed iam finem dicendi facio. Ad finem denique procurrit oratio. His concludo. Quae cum ita sint, finio. At ne vestra abut ar patientia, hic libet sub sistere. Recolligite nunc mecum, auditores, unim hominis tantam in dicendo copiam, in persuadendo vim, etc. At contrabamus denique effusae nimium orationis habenas, etc. Ex quo intelligitur, conficitur, constat. Quo fit, etc.

Vel figurate, per interrogationem. Et quisnam sit, qui dubitare au sit? Dubitabit is igitur Auditores?

Per Apostrophen, exoptando, adhertando, detestando, etc. conclud tur. Vos igit ur adolescentes utinam illud ae stimetis

eloquentiae studium, quod in Mureto summam gloriam cum summa virtute coniunxit, etc. Videte nunc, quid vobis faciendum sit. Quapropter vos nunc oro, adolescetes, obtestorque, per illam spem, quam de vobis excitastis, Mureti vestigius insistite etc.

Per Ironicam concessionem. Ite nunc, adolescentes, et plenam in lucem stertite, quando ipsum solem praeoccupare etiam Muretus venientem solebat, ite ac diem otio consumite, etc. Negligite igitur, si vultis, Eloquentiam, quae et opes tantas, et iam raros honores, etc. reconciliat. Fovete nunc desidiosorum adolescentum otia, etc.

Per Prosopopoeiam. Quocirca nullum tempus erit, quo te animorum nostrorum decus Eloquentia non amt lectar at que exosculer. Tu meorum eris unica laberum meta, quae tantam Mureto et virtutem conciliasti, et gloriam, etc.

Per Epiphonema etiam breviter concluditur. Adeo nihil tam vile est, quod ab Eloquentia dignitatem non possit accipere. Tantum est eloquentiae in teneris adolescentsae annis omnem operam adhibuisse.

CAPUT XXXII. TRANSITIONES AD DIVERSA membra partium.

PRaeter has orationis partes, sunt alia quaedam eiusmodi membra, quae in Nartatione longiori, et praesertim in Confirmatione aut Confutatione occurrunt. Ut si eandem rem, e. g. Eloquentiam probemus utilem, honestam, et iucundam, vel in eodem homine ingenium, et diligentiam coniungamus.

I. In his transimus vel simpliciter ut. Quanta ipsius ing enii facultas fuerit audistu; nunc qua fuerit diligentia accipite. Hdctenus de utilitate Eloquentiae; nunc ipsius in rebus humanis dignitatem cognoscite. Attendite, Videte, In: aelligite, Cognoscite Expendite. Considerate, nunc Eloquentiae d gnitatem. Utilitatem vidimus, dignit atem expendamus. Nunc ad eloquentiae dignitatem festinat, properat, anhelat oratio. Utilitas iam sacis perspecta est, diligentia omitti, negligi, praeteviri silentio non debet.

exspectare videmini, ut de eius dignitate pauca d cam. Sentio vos exspectare, ut sitanta in Eloquentia utilitas, quanta eius sit dignitas, audiatis. At que ut modum in dicendo servemus. Ne in immensum excrescat oratio. Ne vestra abutar patientia. Ne vestris auribus gravis sim, ut taed o audiend: sublevem, Quoniam temporis urgent angustiae, Ne, consuetae orationis terminos praetervebar, de eius dignitate nonnulla adferam. Sedme dignitas Eloquentiae invitat, raepit, sua irabit pulchritudine.

II. Vel tropice, idque fere Metaphorice, in florenti magis oratione transitur. ut: Nunc ipsius Eloquentiae florem pulcherrimum, hoc est, honorem illi impend: solitum delibemus, depingamus, adumbremus. Nunc imaginem, dignitat is illius, quae ex eloquentia subnascitur, oculis subiciamus. Superest, restat, Reliquum est, ut oratio velis, remisque in ipsius Eloquentiae dignitatem excurrat. Subeamus nunc illud amoenissimum Eloquentiae viridarium, cultissimum hortum, in quo eius efflore scit dignitas, etc.

Nunc porro in amoenissima non hortorum, sed Eloquentiae spatia sese effundat oratio, in quibus de illius dignitate concertatur. Ad extremum superest, ut favoris vestri aura provecti ad illam, quae dignitate ipsius propria est, partem appellamus.

III. Velfigurate per interrogationem. Quid? quod dignitas husus disciplinae singularis, etc. lam vero, num quisquam in Eloquentia honestatem desiderat?

Per correctionem. Sed quid tamdiu de Eloquentiae utilitate tamquam de re ignota dissero? quid im moror utilitati! ad dignitatem propius veniamm. Sed finis sit disceptationis institutae, qua de commodis quaeritur. Sed de utilitate nimis fortasse multa, etc.

Per praeteritionem. Mitto plurima, quae de utilitate dicipossunt. Tempus me deficeret. Dies abiret, Nox occuparet omniae de Eloquentiae commodis per sequentem, Omnes utilitatis articulos discutientem, Momenta ponderantem. Supersedendum his igitur, ut dignit atem eius contemplemur. Cetera, quae utilit atis sunt propria, transeo, omitto, praetereo, ne fastidium, nauseam creem generem, adferam, etc.

Per comparationem. Componamus, conferamus, etc. hanc dignitatem cum utilitate, et utra sit potior videamus. Magna eius utilitas, sed dignitas maior, hand sane minor, inferior. Atque ut Eloquentiae commoda, sic hone statem potiori iure

admirari potest, aestimabitis, etc. At quam ut Eloquentiae utilitas vestrum incitare laborem, sic dig nitas amorem poterit inflammare.

Pro prolepsin, vel ante occupationem. Saed erit fortasse aliquis, qui honestatem hac in arte desiderat, cui ego et rationem ipsam, et proclarissimorum hominum sententiam obiciam. Sed existimabit nonnemo, vilium tantum animorum esse nil nisi utile consectari, cui ego coniunctam cum utilitate dignitatem in Eloquentia ostendam. At vero inveniemus divites huiusce utilitatis contemptores, quibus ego facile quantum in Eloquentias honestatis insit, demonstravero.

Per concessionem Sed esto, minor sit Eloquentiae, hac atate inforo utilitas, dignitas est certe maxima. Verum fortasse nunc de eiw dignitate commorare otiosum fuerit, quod plerique utiliae honestu praeferant. Esto, reperiantur qui bloquentiae studium despiciant, certe qui eius honestate non tangunt ur, paucos futuros existimo.

CAPUT XXXIII. TRANSITIONES AD DIVERS AS rationes et argumenta partium, sive membrorum Orationis.

UT variis rationibus argumentisqui;, ex locis propriis commumbusque deductis, pars quaeque membrumque Orationis probatur ac stabilitur; sic etiam Transitionibus exornatur. Quare et hi articuli nexusque minorum partium neg igendi non erunt. Quia ab ipso cuiusque membri aditu cultuque totius plerumque dissertationis successus ornatusque dependet.

Rationes autem, vel proximae sunt, ad quas primo; vel remotae, ad quos transitur post alias.

Ad rationes proximas transitur 1 simpliciter, eis fere particulis, quae supra in confirmatione allarae sunt. Nam Confirmatio in principio est transitus quidam ad rationem proximam, usurpando. Nam, quia, quod, propterea, quod, quando, quandoquidem, quoniam, Ut qui, cum quippe. Ucl per asseverationis notas. Nae, profecto, certe, certe quidem, sane. ucl ab ipsa propositione rationis ordiendo. Manifesta hic nobis ratio suffragatur. Neque temere affirma vi, apertares est. Causa est. Argumento est. Neque ambigere in re clarissima licet.

utilitate discipline dubitabimus, quae a vitiis sceler atos quosque retrahit, ad virtutes accendit? Etenim honores ab Eloquentia fluere quis inficiabitur? etc.

Per i onicam exceptionem. Nisi, N si forte, Nisi vero, Nisi fortasse hanc esse neget Reip. utilitatem sceleratos coercere, ti midos impellere, etc. Nisi vero nullum sit emolumentum, opibus affluere, honoribus extolli, etc.

Per ubiectionem. Nam quid illi Eloquentiae studium sontulit? opes auxit, necessarium vitae humanae subsidium. Quid tam novum at que inauditum, quam summorum occupare Principum animos, atque ad omnem suum nutum inflectere? Hoc ille Eloquentia est consecutus.

II. Ad rationes remotas transitur, vel simpliciter per particulas Iam vero, Deinde, Adhac, Amplius, Praeterea, Insupir, Adhaec. Tum vero. Sequitur nunc. Porro. Si tamen fere po stremaesiat rationes, servient. Denique, Demum. Adda quod Accedit. Siomnino postremae sint. Postremo. Ad extremum, Ultimum.

Vel figurate. Locus enim hic est figuris pene omnibus, post praemissas illas particulas. excepta praeteritione, quae in ultima ratione locum non habet. Per Apoftrophen. Ponite vobis nunc ob oculos, quantum praesidium ad omnem virtutem adferat Eloquentia.

Per communicationem Iam ex Vobis quaero, vel obsecro, ut quantum ad virtutem Eloquentia pondus adferat, commomoretis.

Per concessionem. Verum age, fociamus nihil ab eloquentia nobis esse praesidn: an quod virtutem suadea: conservet que, sacis non est, etc.

Per Gradationem. Magna fateor ab Eloquentia ad honorem praesidia, maiora ad virtutem.

Per Correctionem. Eloquentia nonnullis ob diffi ultatem displicet; sed et tis virtus displiceat necesse ost. Sed frustra compertis immoror, progrediar ad virtutem.

Per Prosopopoeiam Vitnam nunc istorum voces au dire liceret, qui ex profundo vitiorum ad virtutis apicem Eloquentia duce emerserunt, etc.

III. Ad duas, vel plures rationes, vel simpliciter transitur, his particulis adhibitis. cum, tum; Tum, tum; Tam, quam; Qua, qua, Et, et; Aut, aut; Vel, vel, Non, solum, sed et am: Non modo, verum, etiam. Vel figurate.

Per distributionem. ut, Duae res sunt, quae ab Eloquentia proveniunt, opes et honores; opibus, pptentia, honoribus, benevolentia multorum confirmatur: illa lautam vitam, hi fplendtdam praestant, etc.

Per Praeteritionem. Nihil de opibus, quns Eloquentia auget, loquar; de honoribus sermo est; illis locupletatur, his ornatur.

Per Comparationem Quid de eloquentia dicam? opibus, an honoribus magis comparandis aptam? an ex aequo utrisque augendis idoneam?

Difficile sane dictu est, plus opibus, an honoribus augendis conducat Eloquentia.

Per concessionem. Finge nihd lad opes parandas esse prasidii ab Eloquentia, quod nemo nisi amens dixerit; nonne ad honores viam facilem muniunt?

Per rem otionem causarum. Quid tandem obstat, quin omne studium Eloquentiae impendimus? an quia opibus parandis non admodum idonea est? at re nulla perinde facile cumulantur divitiae? an quia honoribus parum opportuna est? at nihil ad illas obtinendas expeditius.

IV. Ad oppositas disparatasque rationes, ac sententias, vel transitur simpliciter, per particulas: Tamen, Attamen, Verum tamen. Sed. Sed tamen, Attamen, Verum enim vero, Quamquam, Etsi, Tamesti. At enim dicet aliquis. Sed inquies; Sed quosdam audire hic videor, etc.

Ad disparatas fere, ut rationes remotas, transitur, per particulas: Ac, Atque, Age, vero, Age sis nunc, Et quidem, Et vero. At at, Et sane. Et certe, At vero Porro, Porro autem. Quid? quod, Quid vero, Sedne illud praeteream. Ne memoriae excidat.

Vel figurate. Per dubitationem. Quid ergo? an oloquentiae res adeo difficilis est? Sit sane. Difficilia enim quae pulchra.

Per Apostrophen. At negas tibi ad eloquentiam ingenium a natura datum esse. Nae iu mihi graviter hallucinari videris. Tuam appello facilitatem. etc.

Per exceptionem. Nisi forte laborem subterfugias. Sed quid absque labore? Vide supra de Confutatione.

V. Ad contraria rationum, vel simpliciter transitur per particulas. Contra, Contra vero, Aliud plane, Secus tamen, Aliter longe res habet, Sed, Veruntamen. At vero, etc. Verum non nisi vigilantibus haec scientia provenit, nihil exspectandum intertibus.

Vel figurate, idque per memoratas antea figuras. A postro phen inprimis ubivis requiritur. Vos hic inertes ac desides appello, edicite, quid a tam utili honestoque vos otio seducat? etc.

Per concessionem. Age vero concedamus amoenissimum illud adolesicentioe tempus otio prodigas, quantum in re ad reliquam aetatem manebit detrimentum?

Per optationem. Utinam somnolentiomnes, et vigiliarum osores, adole scentes hac ratione ducerentur, damnarent inertiam, etc.

VI. Ad similia transitur, vel simpliciter, vel particulas: Quemadmodum, Ut, Uti, Velut, Sicut, Vut enim. Non dissimilis studioso apis, etc.

Vel figurate. Per interrogationem. Annon illud faciune brutae an mantes, atque inprimis florum illae populatrices apes? Prima [orig: Primâ] ad laborem luce se conferunt.

Per Apostrophen. Vos melligeras ego apiculas compello, quid ost cur primo vos diluculo in campum effunditis, etc. Ad apes, vos ego somnolentos, provoco, has illucescente iam d. e centemplemini, etc.

Per sictam personae inductionem. Eienim si ipsae vobiscum apes humana voce loquerentur, vestram accusarent inertiam, suo vos damnarent exemplo, etc. sic dentque vobiscum agerent. Nos quarum labor aliorum magu utilitati, quam propriis emolumentis impenditur, et quas non ratio, sed natura instruit, solerti tamen industisa opus nostrum aggredimur, etc.

Per praeoccupationem ironicam. Nisi forte ab apibus et brutis animantibus ad illa, quae rationi conformia sunt, instruendi estis.

Per descriptionem. Fingite vos modo ante oculos habere suae insudantem tela oraneam. Deum immortalem, qua ta ad opus

perficiendum solertia utitur! etc. Vos araneae non estis, sed homines, qui sibi, qui posteritati, qui Deo laborant, etc.

VII. Ad exempla et testimonia transitur, vel simpliciter. Quae res, ut exemplis stabiliatur, demenstretur, clarior, evidentior, apertior, sit, socratem attendite, videte, antelucanas etiam operas antevertentem, etc. Caererum iisdem exempla, quibus similia particulis gaudent. Non tamen test monia. Sed in his a re ipsa simpliciter o d mur. ut, Suffragatur, Favet, Adstipulatur Poeta, dum, inquit, Dii laboribus omnia vendunt.

Figuris pene iisdem gaudent, quibus similia. Rariores tamen qualdam praeterea, m ubernma messe, adiicaim.

Per Prosopopoeiam. Si Cicero pro me redux hoc ex loco peroraret, ita loqueretur. Nam siip sa tecum sic ageret Eloquentia, pro me Cicero omnem iaborem suscepit. Reviviscat Demosthenes. Ciceronem audiamus, qui iicet per mortem nobis ereptus sit, verba ipsius etiamnum vi xunt, etc.

Per Ironiam: Quae si falsa sint, derideatur Cicero, Accusandus erit erroris Demosthenes, quitantum eloquent ae tribuit, laboris impendit, etc. Amens So rates fuerit. Nisi forte Ciceronem dementem arbitremur, et c.

Per Concessionem. S d erra verit Socrates, nos etiam cum eodem hallucinemur; at Salomonem mortalium sapientissimum. nemo errare fecerit, et c.

Per hypotyposin, seu descriptionem. Facite vos modo audire, aut intuer: Socraiem, alta [orig: altâ] etiamnum nocte somnum oculis excutientem, ad Musaeum sese transferentem. Non illum uxor detinet, non arduus labor deterret, et c.

Per Communicationem. Equidem vos interrogo, num Socrates vobis sapiens, num Cicero laudandus videatur? Quod si mecum senseritis, audite illorum verba, ad illorum vigilantiam attendite, et c

Per comparationem parium, ut, Id sensit Demosthenes. Demosthenem imitatus est Cicero. Idem Demostheniat que Isocrati visum, uurique suffragatus est Cicero. Imparium Necfacile dixeris. plusne in Uemosthene copiae, an in Cicerone acumenis? Illius maior ubertas, huius potior ornaius. Ille hertatur, hic cogit: ille copiose, hic etiam culte loquitur.

Per remotionem causarum. Quid enim eloquentiae studiosum deterreat? an labor? at hic Ciceronem non terruit. an desidiosorum exempla? sed neque ii sdem retardatus est Cicero, et c.

Ex his, nisi fallor, promptum cuique erit, quemcumque figurarum ornatum, et mente complecti, et ad scribendi dicendique usum traducere.

Ut vero expeditos ea in re discipulos Magister habeat. Iubeat nonnumquam dimidiae unius horae exercitatione simile aliquod exemplum varia figurarum inductione exornare; nunchac nunc alia Transitionum parte assumpta.! Nonnumquam unam etiam illustriorem figuram ex Tullio propositam, simili in materia, imitando adumbrare. Ita denique nihil hac in re, arduum, sed prona omnia, ad facilem copiosamque eloquendi facultatem experientur. Et quamvis principio non idonco semper loco his ornamentis luxuriabunt; aetate tamen iudicioque hunc facile errorem corrigent; cum ieiunae atque inornatae dictionis ariditatem maturior ratio numquam fecundet.

CAPUT XXXIV. DE ORATIONE TOTIUS COMPOSITIO. ne eiusque varietate.

COmpositio alia est partium Orationis inter se, alia cum rebus ipsis. Inter se cohaeret oratio, iunctura, ordine, et numero; cum rebus ipsis per tenuitatem, gravitatem, aut modiocritatem dicendi apte congruit, componiturque; pro rerum videlicet, aut tenuium, aut gravium, aut mediocrium na. tura. Et hinc potissimum illa scribendi dicendique varietas existit, ac distinctio. Quod a Salustio, Caesar, ab utroque Livius ac Tacitus, ab omnibus his in scribendo dissideat Cicero, uni praecipue compositioni haud immerito tribuas. Verba illis Grammatica, et Syntaxis fere communis est, compositio membrorum ac periodorum diversa. Ipse Cicero quod sibi in epistolis, o ationibus, totoque eloquentiae apparatu dusimilis sit compositioni non minus, quam tropis figurisqui; imputabitur. Adeoque hac parte Romani sermonis diligenter post alias expensa [orig: expensâ], futurum est, ut quemvis scribendi characterem haud difficultet aemuleris.

§ I. De Orationis compositione, ex variis partibus sensum complentibus.

Non agimus hic de oratione fusa liberaque, quae nullis fertur numerorum legibus, et ab Aristot lib. 3. Rhetor. cap. 9. ei)rome/nh, sive interminata, dicitur, ac dithyramborum more, sine numero, atque ordine fertur, donec res exposita finem modumque imponat; nec de illa, quae Poeticis illigata metris, harmonico quodam concentu autes detinet; quod haec nimia oblectatione verborum, illa prorsus nulla, a retum consideratione avettat animum: haec lenocinio quodam dictionis, illa horrore frangat. Uriccirco recte ad Brutum in Oratore n. 195. Cicero Neque numerosa esse, ut poema; neque, extranumerum ut sermo vulgi est, debet oratio. alterum nimu vinctum est, ut de industria factum app areat; alter um nimis dissolistum; ut pervagatum, ac vulgare videatur. Poucis Quint. 1. 9. c. 4. Nihil, inquit, intrare potest in affectum, quod in aure, velut quodam vestibulo, statim offendit. Quare cum ad persuasionem impulsumque quendam animorum instituta sit otatio; de illa nobis sermo est, quae lenissima numerorum, per incisa sua, ac membra, inflexione, ductuque aud entium an mis illabitur, usque, velut sine sen u, ac per insidias occupatis, veritatem imprimat.

Hoc igitur statuendum. quod oratio quaevis absoluta ex periodis, periodus ex membris, membra ex incisis, incisa ex verbis, uno aut pluribus, conflentur Periodum Latini comprehensionem, circumscriptionem, ambitum, et c. vocant; membra Graeci cola, incisa, commata dicunt. Quae aliter apud Grammaticos, aliter apud Rhetores (ut mox intelliges) d stinguuntur. Grammatici enim integiam constructionem, quae nomine et verbo completur, membrum orationis vocant; ncisum partem talis membri, ob alias voces interiectas, divisam. Periodum, quae plura membra, inter se, ad tendem senten iam absolvendam. Signa vero illis distinguendis fete adhibent diversa; utinc so tale, quod comma appellant: membrotale: quod colon dicitur, cui tamen semicolon hocsigno; substiturtur, si verbo eodem, cum vicina periodi parte, ad sensum absolvendum utatur: imo solo c'auditur commate, si incisa in periodo desint. Periodus

vero puncto. absolvitur, maiuscula [orig: maiusculâ] consequente litera [orig: literâ] si a proxima periodo eius sententia non pendeat; sin autem, minuscula [orig: minusculâ]. Hic igitur signorum distinguentium ordo est. Comma distinguit in periodo incisa, vel cum haec desunt, ad membra etiam transfertur: Semicolon membra minus perfecta, perfectiora colon, (ideoque in oppositis membris eius usus praecipuus est) punctum claudit periodum. Quod si incisa, aut membra, talia sint, quae seiuncta a periodo seipsis absolvant sententiam, punctis utraque clauduntur: solentque inter Grammaticos periodi appellari: inter Rhetores vero nomen suum, quod in periodo numerosa occupant, extra illam non amittunt.

Unde incisim, vel membratim dicere illi maxime dicuntur, qui minutulas eiusmodi vibrant sententias, quae seipsis possunt intelligi. ut, Domus tibi deerat? at habebas. Pecunia superabat: at egebas. Nunc singulorum naturam videamus.

Periodum Arist. 1. 3. Rhet c. 9. ait esse, le/cin e(/kastan a)rxh\n kai\ teleuth\n, kai\ me/geqos eu)su/nopton, orationem, quae principium finemque habeat, et magnitudinem uno obtuto spectabilem.

Debet itaque I. periodus oratoria in principium finemque (alii pro/tasin et a)po/rosin vocant) vel commate, vel semicolo, ut minimum, interiecto distingui posse, idcoque ex hac compositione aliquam corporis magnitudinem obtinere, ut, quemadmodum Cicero ait, velut in orbem, a principio scilitet ad finem, procurrat oratio. Unde si dixeris: Animadverti omnem accusatoris orationem in duas divisam esse partes, non erit perio dus, seu membrum longius Schinotenes; una [orig: unâ] tamen voce per incisum adiecta, periodum feceris. ut, Animadverti, Iudices, omnem accusatoris, et c. quae inter minimas periodos, mono/kwlos, seu unius coli, vel membri dicta.

Debet 2. periodus talem habere magnitudinem, quae simul animo obici perlustrarique facile possit; qualem esse censent illam, quae a monocolo ad tetracolon, hoc est, quatuor membrorum comprehensionem, extenditur.

Neque enim infra membri unius, neque supra membrorum quatuor, mensuram, volunt assurgere; ita ut, vel mono/kwlos, seu a)felh\s, simplex, sit, vel di/kwlos vel tri/kwlos, vel denique tetra/kwlos habeatur.

Quod si tamen, vel rei exponendae magnitudo, vel dicentis impetus viresque (ut non rai o fit) periodum quadrimembrem excedant, suo tamen in orbe numerosa feratur oratio; prior quidem periodica seu peribolh\, posterior pneu=ma, seu oratio pneumatica vocabitur; quod dicentis spiritum exhauriant. Denique si hunc etiam vindicat, ut respirandum sit (quod scite, nonnumquam intersistens Orator admonet) katafora\, seu impetus in rebus vehementioribus, tasis, seu extensio, in moderationibus, appellabitur.

§ 2. De membris et incisis.

Membra atque incisa periodum componentia duplicis sunt generis, alia quae extra periodum (particula connectente, si adsit, sublata) sensum aliquem absolvunt, cum candem in illa ob connexionem suspendant; alia quae non nisi in periodo (ob nominis, aut verbi, aliis periodi membris inclusi, defectum) sententiam exhibent. Illa igitur perfecta, haec imperfecta, periodi, quam componunt, naturam variant. vixque apud Rhetores (qui a Grammaticis hic discedunt, ut Quintil lib. 9 cap 4. observat.) alia definitione universe describi possunt, quam quae ex magnitudinis mensura desumitur. ut, membrum fit pars periodi, ab hemistichio ad hexametrum versum usque, suis numer is assurgens; incisum vero pars membri, velperiodi (si haec membris destituatur) quod ab una voce ad hemistichii mensuram queat ascendere; ut sit octo, aut quod extremum est, novem syllabarum: si quid ultra accedat, in membris censebitur. Ita membrum, si hexametri, vel syllabarum octodecim mensuram superet, alia voce Schinotenes, id est, furnis instar productum membrum, dicitur. quod nisi per incisa extendatur, plerumque vitiosum est. Ceterum in concitata oratione fre quens illius, per incisa producti, usus est; in moderata ac gravinonnumquam per epitheta vocum, quandoque etiam per membra (membris, velut inparenthesi, inserta) longius evagatur.

Haec vero cumprimis studioso Lectori sunt observanda, tum ut cuiuslibet, quem sibi imitandum duxit; orationis habitum facile distinguat; tum in locis, rebus remporibusque

dictonem aptare, et nunc caesim, nunc membratim, nunc etiam numerose ac circumscrip: enorit [orig: enôrit] incedere.

Exemplis rem ordine tradamus. Incisum vel magnitudine sua, ut magnum parvumve: vel sensu, ut perfectum imperfectumve spectatur. Quare aliud mmus est, idque in voce una, ut, veniunt, discumbitur, bibitur; aliud plenum, ut, Veniunt hospites, discumbitur ordine graeco more bibitur. Et haec singula perfecta sunt incisa, quia seipsis absolvunt sententiam. At si dixeris: Non venirem, discumberem, biberem, nisi invitatus. imperfecta erunt, quia feipsis plenum sensum non finiunt, sed ad finem suspendunt: ideoque haec oratio minima periodus monocolos est. Illud proprie est caesim; hoc circumscripte, per incisa, dicere: illud narrationibus, et exhortation bus. hoc amplificationibus, et affectibus opportunum est. Utriusque vis singularis est.

Narratio caesim facta a Cicer. Ver. 3. Mature veniunt, discumbitur, fit inter eos sermo, et invitatio, et graeco more bibitur, hospes hortatur, poscunt maioribus poculis, celebratur omnium sermone latitiaque convivium. Quamquam membris duobus haec oratio claudatur.

Exhortation est pro Sextio. Amemus patriam, pareamus Senatui, pareamus honis, praesentesfructus negligamus, posteritati et gloriae serviamus, et c.

Amplificat haec oratio commoda, aut incommoda, vitia, virtutesque, et c. caesim exponendo. Ut pro Archia Cic. Haec studia, ait, adolescentiam alunt, sonectutem oblectant, secundas res ornant, adversis per fugium ac solatium praebent, delectant domi, non impediunt foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rusticantur. Talis oratio oppositione maiorem vim exserit. ut Cic. in 2. Catil. Ex hac enim parte pudor pugnat, illma petulantia: hinc pudicitia, illinc stuprum: hinc fides, illinc frandatio: hinc pietas, illine scelus: hinc constantia, illinc furor: hinc honestas, illinc turpitudo: hinc continentia, illinc libido. Hinc aequitas, temperantia, fortitudo, prudentia, virtutes omnes cortant, cum iniquitate, cum luxuria, cum ignavia, cum tem eritate, cum vitiis omnibus. Postremo copiae, cum egestate, bona ratio, cum perdita: mens sana cum amentia: hona denique spes cum rerum omnium desperatione confligit. In qua oratione tres sunt partes, prima quidem membrum est schmotenes per incisa productum; sed non est proprie dicta periodus: quia

veibo praemisso, in singulis oppositis sensum absolvit. Quod si verbum pugnat; vel in medium, ut certant: vel in finem ut confligit, reiectum esset, non minus monocolos haec periodus, quam utraque consequens existeret.

Porro repetitio, interrogatio, a iaeque vibrantes figurae caesim dictis magnam vim inprimunt. ut in Philip II. Neque alienus ab eo essem; nisi ille vobis, nisi moenibus, patriae, nisi huic urbi, nisi Diis penatibus, nisi aris et focis omnium nostrum, nisi denique naturae et humanitati in ventus esset inimicus. Quae est periodus di/kwlos makro/kwlos, hoc est, bimembris, verum ultimo membro longiori perschinotenes extensio quod laudabilius censetur, quam cum mu/ouros illa fit, ac notabili brevitate finis claudicet.

Est enim ad disputandum aque excogitando adversatios magna in ca sim dictis vis. Unde Cicero in Vatin. De teit so, homine et arrogantissimo, et mihi inimictssimo, quaero, Vatsni: utrum tandem putes, huic civitati, huic reipublicae, huic urti, his templis, aerario, curiae, Viris his, quos vides, horum honis fortunis, liberis civibus, ceteris denique Deorum immortalium delubris, auspiciis, religionibus, melius fursse, et prostabilius, me civem in hac civitate nasci, an te? et c Et in Pison. Dimittendi vero exercitus quam potes afferre causam? quam potestatem habursti? quam legem? quod senatus consultum? quod ius, quod exemplum? Quid est aliud furere, nisi non cognoscere homines, non cognoscere leges, non senatum, non ci vitatem? cruentare corpus suum? maior haec est vitae, famae, salutis suoe vulneratio. Ubi ex utroque discursu patet, a membris re ctius inchoari et finire orationem incisam, ut his velut! mitibus includatur. Sed neque ornatum alium, quam qui a figuris est, haec dictio requirit, praecipua illius vis in partium, retumque circumstantium enumeratione consistit.

Membrum, si magnitudinem spectes, aliud breve est decem, aut duodecim syllabarum; aliud medium, octodecim; aliud denique maximum schinotericum, quod certam mensuram non habet, cum aliquando longam periodum expleat. Deinde, et simplex aliud, quod nullis incisis componitur; aliud e diverso ex his compositum. Breve simplexque membrum est, obsequium umicos. verit as odium parit. I erum, si membrorum lensus spectatur; aliud persectum est, ut

utrumque iam propositum membrum; aliud imperfectum, ut si illa eadem periodo sic inclusa efferantur. Cum ob sequio amicos, Veritate odium conciliari intelligas; nonnulla tibi in vitiis amicorum dissimulinda sunt; nulta vero obsequia, cum tempus postulat. facile praetermittenda. Quae periodus trimembris est, et primo quidem, ultimoqui; membro composito. Haec vero compositio rursum distinguenda est, in illam, quae simplex po estate, et multiplex centetur. illa ex solis incisis conflata in unius solummodo membri partes dissolvitur: haec involuta. In unius pronuntiationis ductu, plura membra complect tur. Ut pro Roscio Cic. Quontam cuius consilio occisus sit Video; cuius manu sit percussus, non laboro. Duo hic membia sunt, quae in quatuor resolvi sic potuerunt Quonidm non obscure video; cuius hic home consilio occisus sit: non magnopere laboro, cuiusnam sit manu percussus. Pati ratione, et illud supra d ctum resolves. cum vero tempus ita postutat; nulla facile obse quia sunt praetermittenda. Quod si vero dixeris; e g Quoniam, cuius fraudibus homo innocentissmus circumventus, sceleratoquam consilio, a nefartis sicariis occisus sit, et c. facile animadverto: Membrum schinotericum efficies, non incisis, sed aliis membris insertis productum, in quae etiam resolvipoterit. Cuius membri usus in rebus ornatis gravibusque est; nam in vehementi affectu incisa in schinotericis, aut certe membra breviori impetu vibrata, magis impellunt. Ut sunt illa, quae habet Cicero de lege Agtar. contra Rull. Soll icitam mihi civitatem suspicione, suspensam metu, perturbatam vestris legibus, et concionibus, et seditionibus tradidistis, spem improbis ostendistis, timorem probis iniecistis; fidem de foro, dignitatem de republ. sustulistis. Prior huius discursus pars, duo cum totidem incisis membra absolvit in periodo: reliqua membratim dicta sunt, uno inciso temperata. Quae subicio membratim tantum feruntur. Omnes, qui se incolumes volunt, sequuntur auctoritatem Consulis, soluti a cupiditatibus, liberi a delictis, cauti in periculis, non timidi in contentionibus. Ornantur haec acuunturque etiam oppositis in Cicer. Ver. 7. Vide quae intersit inter tuam libidinem, maiorumque auctoritatem; inter amorem furoremque tuum, et illorum consilium, atque prudentiam. Illi aditum littoris Syracusanis ademerunt; tu maritimum imperium concessisti, et c.

breviora, ad incisa acce dunt propius, tanto oratio maiori impetu fertur. ut pro M. Caelio. Detur aliquid aetati, sit adole scontia liberior;; non omnia voluptatibus denegentur, non semper superet vera illa ac directa ratio: vincat aliquando cupiditas voluptasque rationem; dummode illa in hoc genere prascriptio, moderatioque teneatur: parcat iuventus pudicitiae suae, ne spoliet alienam, ne effundat patrimontum, ne probrum castis, labem integris, infamiam honis inferat, ne quem interimat, ne intersit insidiis, scelere careat.

Ubi incisis membratim dicta concluduntur, quod inprimis est elegans. Recte etiam permiscentur, ut pro Flacco. O conditiones miseras administrandarum provinciarum, in quibuc diligentia plena est simultatum, negligentia vituperationum, abi severitas periculosa est, liberalitas ingrata, sermo insidiosus, assentatio perniciosa, frons omnium familiaris, multorum animus iratus, iracundiae occultae blanditiae aperta, et c.

Quod si membra haec, aut etiam incisa suis vinculis interse, aut in periodo colligentur, gravior erit oratio arque exornativo generi dicendi serviet; praesertim si oppositis misceatur. Ita Plin. in Traiano. Enituit aliquis in bello, sed obsolevit in pace: alium toga, sed non arma honestarunt; ille quaesitam domi gloriam, in publico; hic in publico partam, domi perdidit, postremo adhuc nullus extitit, cuius virtutes nullo vitiorum confinio laederentur. Et Cicero de Pomp. de lege Man. Qui plura bella gessit, quam ceteri legerunt: plures pro vincias confecit, quam alii concupiverunt. Cuius adolescentia ad scientiam rei militaris, non alienis praeccptis. sed suis inprimis; non offensionibus belli, sed victoriis: non stipendis, sed triumphis est traducta. Priorem discursum ultimum una claudie periodus, illa brevior, haec aliquanto longior, cetera membratim dicuntur.

§. 3 De periodo et eius distinctione.

Quae de periodo reliqua sunt, facile ex dictis assequetis. Siquidem Periodus I. iuxta magnitudinem dividitur, in Monocolon, dicolon, et c. Monocolos, sive unimembris est, quae a principio ad fine aliquo orationis flexu ac distinctione

fertur. Unde licet membro, quando que maior non sit flexu tamen ab illo separatur. ut si dicas: apud Imperatorem magnd valet gratia; membrum erit. sin ita: magna valet, apud imperatorem, gratia; periodus est, quia gratia per incisum separata, ad principium suum, magna valet refertur.

Dicolos, seu bimembris periodus est, quae duo inter se membra aliquo vinculo ita inter se connectit, ut unum sine altero intelligi nequeat; resolvi tamen hoc vinculo sublato, in duas propositiones distinctas (ut | sunt quae verbum habent cum nomine) possunt. Vincula autem, quibus no ctuntur, vel sunt particulae, quae aliquam includunt conditionem. ut est si, postquam, cum, quandoquidem, et c. vel quae redditionem aliquam involvunt, ut sunt. Hic, ille, iste, qui quae, quod tantum, quantum, toties, quoties, ita ut, et c quo etiam optativi ac coniunctivi modi spectant. Vellem sibi attenderent; cum hoc agant, et c. Quare haec periodus bimembris est. Haec ratio ac magnitudo animerum in maioribus fuit, ut in privatis rebus suisque sumptibus minimo contenti viverent. (Adde quod sequitur, et trimembris futura est) in imperio ac publica dignitate omnia ad gloriam splendorem que revocarent. (denique monocolo periodo sic concludit) Quaeritur enim in re domestica continentiae laus, in dublica dignitatis. Pro L. Flacco.

Tetracolos, scu quadrimembris haec est pro Caecin. Si quantum in agro locisque desertis audacia potest, tant um in foro atque in iudiciis impudentia valeret, non minus in causa cederet A Caecinna Sext, Aebutiis impudentiae quam in vi faciendae cessit audaeciae.

Dividitur 2. periodus ratione membrorum inter se collatorum in i)so/kwlon, seu membris inaequalem (ut ferunt supra allatae) et a)/nison inaequalem. quae vel makro/kwlos est, cum posterius membrum est longius (quam ceteris inaequalium praeferunt) vel mu/ouros, cum idem est brevius: prioris exemplum est pro Aul Culent. Ita flagrare caepit amentia, sic inflammata ferri libidine. ut cam non pudor, non pudicitia, non pietas. non macula familiae, non hominum fama, non filii dolor, non filiae maeror a cupidit ate re voc aret.

Haec de distincta certis membris periodo, quae cum monocolos et dicolos est, maxime servit epistolis, historiis, didacticis, ac rebus moralibus, quae freuquenti gaudent

sententiarum apparatu, tricolos ac tetracolos in exornativo dicendi genere inprimis florent: quamvis utrobique, ne satietas fastidium pariat, apta varietate tempetentur, et quo breviores plerumque periodi sunt, tanto longioribus membris, in ornata praesertim dictione, proferantur, amate enim haec oratio aliquem epithetorum et phrasium cultum. Ceterum aliae sunt pneumaticae periodi, quae per tasin et cataphoram has membrorum metas praetervehuntur, frequentesque sunt, cum vel totum in suas partes tribuitur, vel rerum adiuncta, causae effectus, commoda, incommoda, et c. enumerantur.

Dilatantur igitur fundunturque late periodi per omnes amplificationum locos, serviuntque | ad hunc luxuriantis dominantisque orationis cursum eaedem sepius repetitae particule, ut pro leg Man. Non illum avaritia, ab instituto cursu, ad praedam aliquam revocavit, non libido ad voluptatem, non dmoenitas ad delectationem, non nobilitas urbis ad cognitionem, non denique labor ipse ad quietem. Quae periodus ab illo principio (non illum eximia vis remigum) ducitur, et huc per diversa membra ad unum a iquod verbum spectantia, excurrit. Sic post reditum ad Quirites. En ego tot testimoniis, Quirites, hac auctoritate Senatus, tanta consensione Italiae, tanto studio bonorum omnium, agente P Lentulo, deprecante Cn. Pompeio, omnibus hominibus faventibus, Diis denique immortalibus frugum ubertate, copia, vilitate reditum meum comprobantibus, mihi meis, reipubl. restitutus, tantum vobis, quantum facere possum, Quirites, pollicebor. ubi decem membra censentur. Hoc igitur pneumate, maxime Orator in animis auditorum dominatur. Verum haec in praxi styli cuiuslibet apte formandi magis clucescent. de qua Palae stram styli consule.

§. 4. Dissertatio Ciceronis de numerosa et varie beneque composita oratione. In Oratore perf. §. 37. et seq.

Ostendit 1. numerum Oratorium a Poetico differte. 2. in demonstrativo genere dicendi numerose circumscriptam orationem requiri. 3. Eandem aliquando in iudiciali inter descriptiones et amplificationes locum habere. 4. Varietatem delectare tradit. 4. Concinnitatis habendam rationem

6. Docet quid si incise et membratim dicere, et ubi locum repetiat. 7. Quae cavenda sint Oratorii in numeris vitia, concludit denique 8. exemplis dissolutae et compositae ad numerum Orationis, apte dicere, magni ad eloquentiam interesse.

1. Neque numerosa esse, ut poema, neque extra numerum, ut sermo vulgi est, debet Oratio. Alterum nimis est vinctum, ut de industria factum appareat, alterum nimis dissolutum, ut pervagatum ae vulgare videatur: ut altero non delectare, alterum oderis. Sit igitur permista, et temperata numeris; nec dissoluta, nec tota numerosa, poean maxime (quoniam optimus auctor ita censet Aristoteles) sed reliquis ctiam numeris, quos ille praeterit, temperata. Quos autem numeros, cum quibus, tamquam purpuram, misceri oporteat, nunc dicendum est, atque etiam quibus Orationis generibus sint cu que accommodatissimi. Iambus enim frequentissimus est, in iis, quae demisso atque humili sermone dicuntur; Poean autem in amplioribus, in veroque Dactylus. ita, in varia et perpetua oratione, hi sunt inter se miscendi et temperandi. Sie minime animadvertetur delectationis aucupium, et quadrandae Orationis industria: qui latebit eo magis, si et verborum et sententiarum ponderibus utemur. Nec vero nimius is cursus sit numerorum. Orationis dico (nam est longe aliter in versibus) n hil ut fiat extra modum: nam id quidem esset poema; sed omnis, nec claudicans, nec quasi fluctuans, sed aequaliter constanterque ingrediens, numerosa habetur oratio. Atque id in dicendo numerosum putatur, non quod totum constat, e numeris; sed quod numeros proxime accedit: quo etiam difficilius est oratione uti, quam versibus. quod illis certa quaedam et definita lex est, quam sequi sit necesse: in dicendo autem nihil est propositum, nisi ut ne immoderata, aut angusta, aut dissoluta, aut fluens sit oratio. Itaque non sunt in ea, tamquam tubicini percussionum modi, sed universa comprehensio, et species Orationis, clausa et terminata est.

Solet autem quaeri. Totone in ambitu verborum numeri tenendi sint, an in primis partibus atque in extremis? plerique enim censent cadere tantum numerose oportere terminatique sententiam. Est autem, ut id maxime deceat, non id solum. Ponendus est enim ille ambitus, non

abiciendus. Quare cum aures extremum semper exspectent, in coque acquiescant, id vacare numero non oportet, sed hunc exitum tamen a principio ferri debet verborum illa comprehensio, et tota a capite ita fluere, ut ad extremum veniens ipsa consistat. Nec in numeris magis, quam in reliquis ornamentis Orationis, eadem cum faciamus, quae Poetae, effugimus tamen in oratione poematis similitudinem. Est enim in utroque et materia, et tractatio; materia in verbis, tractatio in collo catione verborum. Ternae autem sunt utriusque partes: verborum, translatum, novum, priscum. nam de propr is nihil hoc loco dicemus: collationes autem eae, quas diximus, compositio, concinnitas, numerus. Sed in utroque frequentiores sunt, et liberiores Poetae. nam et transferunt verba, cum crebrius, tum etiam audacius; et priscis libentius utuntur, et liberius novis; quod idem fit in numeris, in quibus, quasi necessitati parere coguntur.

2. Ergo in historia, et in eo, quod appellamus E pidicticum, placet omma dici Isocrateo Theopompeoque more, illa [orig: illâ] circumscriptione ambituque, ut tamquam in urbe inclusa currat oratio, quoad insistat in singulis perfectis absolutisque sententies. Itaque postquam est nata haec vel circumscriptio, vel comprehensio, vel continuatio, vel ambitus, (si ita licet dicere) nemo, qui aliquo esset in numero, scripsit orationem generis eius, quod esset ad delectationem comparatum, remotumque a iudiciis, forensique certamine, quin redigeret omnes fere in quadrum numerumque sententias. Nam cum is est auditor, qui non veratur, ne compositae orationis insidiis sua fides attentetur, gratiam quoque habet Oratori, voluptati aurium fervienti.

3. Genus autem hoc Orationis, neque totum assumendum est ad causas forenses, neque omnino repudiandum. Si enim semper utare, cum satietatem adfert, tum quale sit etiam ab imperitis agnoscitur. Detrahit praeterea actionis dolorem, aufert humanum sensum actoris, tollit funditus veritatem et fidem. Sed quoniam adhibendum nonnumquam est, primum videndum est, quo loco; deinde quamdiu retinendum sit; tum quot modis commutandum. Adhibenda est igitur numetosa Oratio, si, aut laudandum est aliquid ornatius, ut nos in accusationis secunda de Siciliae laude diximus de consulatu meo; aut exponenda narratio, quae

plus dignitatis desiderat, quam doloris: ut in quarto Accusationis de Ennensi Cerere. De Segestana Diana, de Syracusarum Situ diximus. Saepe etiam in amplificonda re, concessu omnium, funditur numerose et volubiliter orario. Id nos fortasse lnon perfecimus, conati quidem saepissime sumus, quod plurimis locis perorationes nostrae voluisse nos, atque animo contendisse declarant. Id autem, tum valet, cum is, qui audit, ab Oratore iam obsessus est ac tenetur. Non enim id agit, ut insidietur, et observet, sed iam favet, processumque vult, dicenoique vim admirans, non inquirit, quod reprehendat. Haec autem forma retinenda non diu est, in reliquis orationis partibus.

4. Nunc quot modis mutentur comprehensiones, conclusionesque dicendum est. Fluit omnino numerus primo, tum incitatius brevitate pedem, tum proceritate tardius. Cursum contentiones magis requirunt: expositiones rerum tarditatem. Insistit autem ambitus modis plurimis, e quibus unum secuta est Asia maxime, qui Dicho eus vocatur, cum duo extremi chorei sunt, id est, esingulis longis et brevibus. Non est ille quidem sua sponte vitiosus in clausulis, sed in Orationis numero nihil est tam vitiosum, quam si semper est idem. Cadit autem per se ille ipse praeclare, quo etiam satietas formidanda est magis. Me stante Caius Carbo. Caii Filius Tribunus plebis in concione dixit, his verbis, O Marce Druse, Patrem appello. Haec quidem duo binis pedibus incisim, dem membratim ternis, Tu dicere solebas, sacram esse rempublicam. Haec ita membratim quaternis; post clausula ambitus. Quicumque eam violavissent, ab omnibus esse ei poenas persolu as (dichoreus est, nihil enim ad rem, extrema illa, longa sit an brevis) Deinde Patris dictum sapiens, temeritas filii comprobavit. Hoc dichorco tantus clamor concionis excitatus est, ut admirabile esset.

Quaero. Nonne id numerus effecerit: Verborum ordinem muta, fac sic. comprobavit filii temeritas: iam nihil erit, etsi temeritas ex tribus brevioribus et longa est, quem Aristoteles, ut optimum, probat, a quo dissentio. At eadem verba, eadem sententia. Animo istuc satis est, auribus non est satis. Sed id crebrius fieri non oportet. Primum enim numerus agnoscitur; deinde satiat: postea cognita facilitate contemnitur. Sed sunt clausulae plures, quae numerose et iucunde cadant,

Nam et Croticus, Spondeus, lambus, Dactylus Dochimus adhiberi poterunt, ut occurratur fatietati, et c.

5. Et quia non numero solum numerosa oratio, sed et compositione fit, et genere concinnitatis: Compositio potest intelligi, cum ita structa verba sunt, ut numerus non quaesitus, sed ipse secutus esse videatur, ut apud Crassum: Nam ubi libido dominatur innocentiae leve praesidium est. Ordo enim verborum efficit numerum, sine ulla aperta Oratoris industria. Itaque si quae veteres illi (Herodotum dico et Thucydidem totamqui; eam aetatem) apte numeroseque dixerunt, ea non numero quaesito, sed verborum collarione ceciderunt.

6. Sequitur, ut videamus, quae sint illa, quae supra dixi incisa, quae membra; haec enim, in veris causis, maximam partem Orationis obtinent. Constat enim ille ambitus, et plena comprehensio, e quatuor fere partibus, quae membra dicimus, ut et aures impleat, et ne brevior sit, quam satis est, neque longior. Quamquam utrumque nonnumquam, vel potius saepe accidit; ut aut citius insistendum sit, aut longius procedendum; ne brevitas defraudasse aures videatur, neve longitudo obtudisse. His igitur fingulis versibus quasi nodi apparent continuationis, quos in ambitu coniungimus. Sin membratim dicere volumus, insistimus, idque cum opus est, ab ipso cursu invidioso, facile nos, et saepe disiungimus. Sed quae in cisum aut membratim efferuntur: ea vel aptissime cadere debent; ut est apud me: domus tibi deerat? at babebas. Pecunia superabat? at egebas; Haec incise dicta sunt quatuor: At membratim quae sequuntur. Incurristi amens in columnas; in alienos insinus insanasti. Deinde omnia, tamquam in crepidine quadam, comprehensione longiore sustinentur. Depressam, caecam, iacentem domum pluris, quam te, et fortunas tuas aestimasti. Incisim autem, et membratim tractata oratio, in veris causis plurimum valet, maximeque his locis, cum aut arguas, aut refellas. ut in nostra Comeliana: O callidos homines! ôrem excogitatam! ô ingenia metuenda! membratim adhuc, deinde caesim diximus. rursus membratim: Testes dare volumus. Extrema sequi comprchensio, sed ex duobus membris, qua [orig: quâ] non potest esse brevior, quem quaeso nostrum fefellit, ita vos esse faecturos? Nec ullum genus est dicendi, aut melius, aut fortius, quam binis aut ternis ferite verbis, nonnumquam singulis, paulo alias pluribus.

7. Qui vero in compositione fugerit, ut neque verbum ita traiciat, ut id de industria factum esse intelligatur; neque inferciens verba quasi rimas expleat; nec minutos numeros sequens, concidat delumbetqui; sententias; nec sine ulla commutatione in eodem semper versetur genere numerorum is omnia fere vitia vitaverit.

8. Quantum autem sit apte dicere, experiri licet, si aut compositi Oratoris bene structam collocationem dissolvas, permutatione verborum aut si alicuius inconditi arripias dissipatam aliquam sententiam, camque ordine verborum paulum commutato in quadrum redigas. Age sume de Gracchis, apud Censores illud. Abesse non potest, quin eiusdem hominis sit probos improbare qui im probos probet. Quanto aptius, si ita dixisset: quin eiusdem hominis sit, qui improbos probet, probos improbare? Res autem sic se habet (ut brevissime dicam, quod sentio) composite et apte sine sententiis dicere, insanta est; sententiose autem, sine verborum et ordine, et modo, infantia; sed eiusmodi tamen infantia, ut ea qui utuntur, non stuli homines haberi possint.

CAPUT XXXV. DE FUNCTURA, ORDINE AC Numero Oratorio.

QUod in Orationis compositione praecipuum est, vidimus. quomodo vid licet incisis, membris, periodisque ad circumductum aut concisum, aut med um dicendi genus formanda sit oratio, que res exemplis magis, quam preceptionibus est inculcanda. Reliquum est ut de iunctura vocum inter se, earumque ordine, ac numero pauca dicamus. Sed haec prioribus recte intellectis prona sunt, auriumque magis iudicio, quam scriptis legibus definienda.

1. Iunctura est, per quam apto nexu inter se haerens oratio facili curfu fluit. estque in literis, syllabis, ac dictionibus. Qua in re 1. pondus, gravitas aclevitas literarum, syllabarum, vocumque est expendenda. Inter literas vocales eminent; deinde consonantes, post mutae, obtusioris prae ceteris soni, sequuntur. Unde haec ducitur regula, quod vox, quae grandiores includit vocales, sit et ipsa grandior sonantiorque

reliquis, ut aio, quam dico. Nam a et o inter vocaies gravi, e et i exili, y et u mediocri sono efferuntur. Unde, cum rebus aptanda oratio sit, haec lex nascitur, ut in arduis a et o quaeramus, in exilibus e et i Sic viae alta atque ardua contraque, Accipiunt inimicum imbrem, dixit Virg. Ex his igitur, quae syllabae, vocesque sint graviores, facile colligitur: nam et syllaba, quae plures eiusmodi literas, et vox, quae plutes eius generis syllabas complexa tuerit, grandior quoque est futura: quae exiles, paucasque, vel literas, vel syllabas; levior. Idem esto de tota dictione iudicium. Vide haec enucleatius tractata in Poeticis meis l. 2. c. 2.

2. In iunctura, vitanda eiusdem literae, syllabae, vocisque crebra repetitio. Offendit enim plerumque, nisi cum vel res ardua, aut dura ex ponitur, ut supra, via alta, et c. vel stridulum quippiam per R. aut sibilans per S. exprimendum: ut, horrendum infremeaes, et serpens sibilaet; aut sordidum quid per contemptum; ut vaecca. aut Rhythmicum carmen, ut, Optanda sors, pulchra mors; ligatae orationi magis, quam solutae proprium. In qua multa similiter cadentia facile displicent, ut, gementes dolentes, fugientes, et ingrata sunt usdem ducta principiis. ut, vestra vos voluntas, et c. Eadem de causa aures laedit recurrens saepius consonans duplex. ut, Zelus Xenophanis, Rex Xerxes. Durum quoque si literae contratio oris motu efferendae concurrant, ut si B P. M. quae os claudunt, cum N. K. F. R. quae aperiunt, collidantur: ut, Mnemosynon, sub mente, sub ficu, Abnepos, subfero, sub Rege, ob Pamthilum, et c. Durum postremo, si concurrant elisione mutua vocales a et e: o et a: ut. Alta erigo, Obscuro agit carcere.

Ex his duabus observationibus facile intelligitur, quae verba phrasesque consonantiores sint, quae suaviores asperioresque habeantur. nam verbalia absolutis, superlativa positivis, composita simplicibus, universim verba omnia, quae et longioribus, et plutibus extenduntur syllabis, ceteris consonantiora sunt; ita conser vatrix, ornatissimus, consceleratus, timpestivum, magis sonant, quam conservans, omans, sceleratus, tempus. Adhaec voces quae gravioribus implentur literis, ut, magnanimus sono gravius, quam generosus, heroa quam heroem, immanitas quam crudelitas. Syllabae etiam longae, quae plures involvunt literas, ut tempestas, gravior vox, quam procella; licet haec vocalium granditate vincat.

Ceterum lenior asperitatibus vitatis fluet oratio. In quo studio necillud observatu indignum est, quod M N et L. ut in medio vocis umus gratiam obtinent, sic candem m concursu vocum amittant. Ita illecebraemolles; Annuit immensus, placent; sed imperium moderans; Sollunaque lucens, tardam pronuntiationem suspendunt.

3. In iunctura observandum, quae qualesquc ad compositionem voces adhiberi soleant. Ex octoenim Orationis partibus, verbum semper ac substantivum aliquod requiritur. His adverbia et praepositiones modo ad necessitatem, modo etiam ad ornatum iungi possunt. Hpithetorum frequens etiam ob utramque causam usus. Interiectionem et pronominum rarior, nec sine energia dictionis, usurpatio. Horum neque multa nimium in membrum unum congerenda, ut spirnum dicentis, audientisque vim exhauriant; neque ieiunis subsultantibusque passim membris excludenda: cum illud sit gravitatem astectare, hoc negligere.

4. Ordinis in iunctura habenda est ratio. Cuius unica (ut supta tradidimus) haec est regula praecipua, ut aut a generaliotibus, quaequem nus determinatam significandi vim habent; aut certe a minus significantibus ducatur ad finem oratio: ita emmi quo auditor, lectorve, plura audit, legitve, plus intelligendo pioficit, suspenditurque animus sciendi avidus, dum ad exitum decurrat oratio, quaelex ut in periodis, sic in membris quoque singulis obtinet. Ex qua regula variae praeceptiones duci possunt. Ut quod verbum complet vim sententiae, eius plerumque finem debeat obtinere. Unde rectius d ces: pueri currunt, quam currunt pueri. Deinde adiuncta suis esse subiectis anteponenda consequitur. ut, illustris gloria; non gloria illustris. quia, dum audis gloriam, facile quo dillusti is sit mente assequeris. at vero dum illustrem accipis, de gloria nihil hinc infers. Quod si tamen adiunctis, vis quaedam, aut distmctiva, aut significativa maiorlatiorve insit, eadem substantivo pone subi ci poterunt. quare divisa, distributiva, ac numeralia, tum superlativa, et comparativa, atque universim negantia, ut nemo, nullus, ornatius post substantivum, et haec postrema quoque postverbum, in oratione adhibentur. ut, glor in qua vera est fugienda, possidetur. Hostis quilibet molestus. Annus quintus agitur, Honor illi delatus est maximus. Nibil bec viro modestius. Bonorum aversatur neminem. Haec einm

dixeris elegantius, quam si, vera gloria: quilibet hostis, etc. pronuntiaveris. Ceterum inter adiectivum eiusque substantivum ornate quippiam interponitur, ut, Ingens profecto labor. Arx hostium munitissima. Annus agitur quintus. Quae tamen opponuntur, haec se invicem tangant, ut firmis infirma, parva magnis stabilitas Denique ex eadem regula concludimus, infirmiora quaeque, cum verba, tum substantiva, in oratione praecedere, ut sensim crescat oratio. (nisi cum destruendo Adversarii dicta extenuamus, quod contraria lege facimus) ut, Multa sceler ate ac flagitiose homo iste ausus est, ac perpetravit, Flagitium enim maius scelere, et perpetrare plusquam audere est. Hac tamen praeceptione natu ae ordo, rerumque dignitas confundenda est. Sic ortum ante occasum, virum ante soeminam collocabis.

4. Numerus hic est orationis apta modulatio, ex brevium longarumque vocum varietate consurgens. Huius in membris quidem singulis, sed in cleudenda inprimis periodo habenda estratio. Probarur autem in fine Diehoraeus, ut comprobavit: Creticus et Dichoreus, cum victoriam praeferatis: duo Dichorei per iriennium dederunt: Poean quartus et Ditrochaeus, ut, Siciliam nominaevit. Tum his, quos subicio pedes fimiles. Vitia damnartont. Amicos tenes. Virum condemnarunt. Vicit amatos. Universim polysyl aba, quasi fatigatum iam dicentis spiritum commode terminabunt. Vitandatamen, quae carminum finem referunt. ut, candida cer vix. Sponte cadentibus, etc tum quae, vel ex multis nimium brevibus constant, ut itineribus: velpluribus longis confl intur: ut, immanem tempestatem. Vatietas syllabarum, ut in ipso periodi decursu, sic in fine est optima.

Altera numeri cura principio Orationis, quam vis minor, adh benda est. Hic praecipue commendantur Creticus, Anapaestus, Molossus, Poean prim us, et Dochimus. Medio cura debetur minima. universe res graves tristesque spondaeis, ceterae, pro ingenio quaeque suo, pedibus magis ex peditis gaudent. cavendum vero, ne caedem saepius quantitate recurrant. ut, improbus perdidit viri optimi filium.

Ceterum, quis numerus incisorum, membrorum, ac periodorum in oratione esse possit, supra cum praeceptis, tum exemplis tradidimus. Leges haetamen Rhadamantheae non sunt, quas aliquando Orator transire nequeat, cuius ita est ex

arte dicere, ut celet artificium: cum illud studiose nimis quaesitum audientis animum a rebus, ad sermonis cultum observandum transferat: Oratoris vero finis non in delectatione potissimum, sed persuasione sit collocatus. Quare ut nec horrida debet esse oratio, quam auditor aversetur, sic nec culta nimium, qua [orig: quâ] tantum pascatur. diligentia hic quandoque neglecta, et cultus quidam sine cultu emmet. Qui difficilis non erit observanti varietatem illam, quae in ornatu ac compositione proponitur. Consule Cicer. in Oratore perfecto §. 34 et seq.

CAPUT XXXVI. DE DIVERSO SCRIBENDI CHARACTEre pro diversitate materiae, usurpando.

SUperest, ut postquam orationem in sua resolutam principia expendimus, eiusque in forma vidimus diversitatem, hoc postremo intelligamus; quo scribendi dicendive charactere, qua in materia potissimum utendum sit. Est enim sermo humanus velutimago quaedam rerum, ac tamquam vestis, quae omnium corporum non est eadem, sed in brevibus brevis, in magnis magna, ineptus sit, quisquis eadem meniura omnes definiat.

§. 1. De charactere tenui.

Triplici vero materia pene res universas sub rationem humanam cadentes circum scribimus. Vel enim ad docendum praecipue est comparata; ut in Dialogis, Epistolis, et quibusdam Didacticis, artes varias disciplinasque complexis, et hinctenuem, aut humilem dicendi characterem assignamus: vel ad delectandum potissimum est instituta, et huic temperatum, seu medium scribendi genus tribuimus; vel postremo ad movendum auditorem, aut Lectorem spectar, et huic sublimem atque incitatam dictionem assignamus. Qui quidem character Orationis triplex cum illo, quem supra in periodorum distinctione adhibuimus, non erit confundendus. Suo emm, ut mox patebit, discriminc separatur.

Poteris etiam hac super re consulere Cicer. in Oratore perfecto ad Brutum, cuius verba alibirecitavimus.

Character tenuis, parcetropis ac figuris utiturr. verbis brevibus, propriis, claris, nervosis delectatur, acutis gaudet sententiis, paroemiis, axiomatis (unde et acutum) ac subtile hoc genus dicendi appellatum est) Concursum vocalium et diphthongorum asperiorem vitat numerum sere negligit, concisa dicendi ratione, membrisque ac periodis succinctis sertur. In Dialogis haec maxime, atque illo dicendi genere, quod mores instruit, consectatur; illic tamen paroemiis, hic gnomis locus est potror, Epistolae haec cum delectu, et citra affectationem amant. Cetera scribendi ratio, quae in disciplinarum artiumque expositione versatur, aliquanto membris periodisque solutior, illo adagiorum sententiarumque cultu distituitur, sat docta, si cum proprietate perspicua. Quo in genere, nihil Cicerone exquisitius, post quem Quintllianus palmam obtinet.

Historia ad eundem characterem spectat, quo drerum gestarum expositione posteritatem erudiat, cum tamen ad delectationem quoque sit comparata, in temperato scribendi genere magna sui parte occupare locum meretur; quin etiam in rebus concitatis, praesertim orationibus ad motus animorum regendos dispositis, sublimi dictione assurgit; ut proinde, supra genus tenue, membris periodisque aliquanto ferri possit, modo circumscriptius, modo etiam vehementius. Eius nitorem dignitatemque nemo Curtio propius est assecutus, cui Liviani ubertas et illimata quandoque copia, Salustiana brevitas, et subsaltantes, hinlcique non raro numeri, iure postponuntur. Taciti, ut in maturis aptisque ad mores sententiis magna laus, ita styli inamoena asperitas, et obscura raritas, non magnopere comendanda. Curtius et arguta brevitate subtilis, et illustri dictionis ornatu a vulgo secretus, et perspicuo candore limpidus, et aequabili lenitate fluidus, et neglecto quodam numerorum cultu suavis concinnusque devolvitur. Cui si quis Taciti in sententiarum pondere granam maturitatemque nonnumquam adhibuerit, nihil in historia dare poterit exquisitius. Quaedam etiam familiaria Poetis illis quoque indulsero. ut est vestem fratris induitur, apud Curt. libro 10. Incerta fortunae. Livius; A via saltuum, Tacitus; cum aequalibus cursucertare,

equitare, iaculari. Salustius, id est, certat, equitat, etc. Quamquam nolim esse in his tam frequentem, quam ille est. Quidquid enim raritate placet, frequentia displicet, atque hoc quod est, esse desinit. Cicero libro secundo de Oratione, in h storico stylo suavitatem requirit; ut suo loco de stylo hist. circumscripta, et seorsim etiam de historia vidimus in Palaestra styli.

2. Vitia tenuis huius characteris sunt, 1. Ruditas styli. 2. Ieiunitas et siccitas. 3. Abrupta brevitas. 4. Dissolutio atque inconstant a. Ruditas vel in verbis nimium exilibus, quae rei dignitatem non exprimunt; vel in neglecta verborum constructione ac compositione invenitur. Illius hoc in Cicer. 4. ad Her exemplum est. Ad hunc dixit, servus tuus me pulsa vit, etc cuiusmodi sunt quaedam Sanctorum historiae. Hoc errore peccatur, cum inter aurea sententiarum lumina quaedam miscentur quisquiliae, ut solent rudiores adolescentes, ex consarcinatis bonorum auctorum d ctis centones conficere. Affine huic vitium sermonis ieiunitas, in quam inflati tumidiorisque styli osores, Atticismiac proprietatis sectatores, facile incidunt, cum medium non assequuntur. haec omni orationis flore dictionem spoliat. Si quis igitur illo styli genere, quo ad Atticum Cicero in Epistolis utitur, historiam prosequeretur: hanc labem non evitaret. Par fere abruptae brevitatis vitium. quale in suis Oratiunculis incurnt nonnumquam Salustius. Lege illam C. Marii ad Quirites. Scioego, Quirites, plerosque non iisdem artibus imperium a vobis petere, et postquam adepti sunt, gerere. Primo industries, supplices, modicos esse, deinde per ignaviam, et superbiam aetatem agere. Sedmihi contra videtur, etc. Nam et prima, et secunda periodus sine idonea cumsequenti connexione abrumpitur: necipsa inter se membra satis cohaerent. plane magis perspicua haec esset oratio. Scio ego Qutrites, plerosque non iisdem artibus imperium a vobis petere, quibus illud consecuti administrant. Prime industrios supplices, ac modicos: deinde ignavos superbos atque immodicos experimur. Ubi abruptim nihil, sed suo quaeque nexu leniter perspicueque volvuntur. Porro dissolutum styli genus illud est, quod aptis, pulchreque coeptis, inepta, atque inconcinne haerentia admiscet; puris verbis sordida, sonantibus dissona: membra etiam numerosque in periodis nunc absolvit, nunc truncat, clara obscuris confundit, importune digreditur, reditque, ordinis propositique immemor. His non

raro peccat Tacitus quamvis sensu verbisque grandior, priori tamen cum Salustio errori obnoxius, et abruptis, hiulcis, obscurisque sensibus egregia sententiarum decora obruens. Sic lib. 17. An. Piso contra Othonem loquitur. Falluntur quibus luxuria speciem liberalitatis imponit, perdere iste sciet, donare nesciet, etc Haec principatus pramia putat, quorum libido ac voluptas penesipsum sit, vubor ac de decus penes omnes. Non enim unquam imperium flagitio quaesitum, bonis artibus exercuit. Quid hic praeter ultimam gnomen laudabis? prima enim sententia obscura est, abrupta altera, tertia dura simul et tecta. clarius veriusque locutus sic esset. Falluntur, quibus prodiga opum luxuria specie liberal tatis imponit, per dere magis, quam donare facultates solita. Principatus illa sui existimat praemium, quod hunc libidine administret propria, rubore ac de decore ommum. Nec mirum: cum nemo unquam, etc. Sed haec brevi adeo exemplorum appositione vix satis docentur, ipsi auctores fusiori lectione evolvendisunt. quosiccirco non carpo, ut dissuadeam, sed ut eorum tibi usum saniorem reddam

§. 2. De Charactere sublimi.

Cum Charecter sublimis in iis, quae ad movendum spectant, versetur, at que ad hoc requiratur primo, ut res graphice descripta oculis, quodammodo spectanda subiciatur; Deinde, ut ad odium, aut amorem, miserationem, aut indignationem impellantur animi: diversa quaedam, in his atque illis scribendi ratio nobis est observanda. Utenim res magnifice proponatur, verba sint sonantia, splendida, vim sensumque explanantia, minime vulgaria, suisque adiunctis ornata. Ita consonantius est obluctari, quam resistere, obsecundare, quam parere; splendidius est maiestas orationis, quam dignitas; fulmina belli, quam decora, quia ab illustri re transferuntur. Significantius est, si proditorem dicas sceleratum ac perfidum, quam, nequam et infidum hominem. Minus vulgatum est quidquid aut usurpatur rarius, ut scaturigo aque, quam fons: aut aliqua ratione novatur; seu per tropum, ut caput aquae, pro fonte; seu per dissolutionem, ut postea vero quam, pro posteaquam vero; seu coniunctionem, ut, interiacens moenibus, id est, iacens inter

Adiunctis res ornatur, vel simpliciter, ut Eloquentissimus Cicero; velresoluto in periphrasim epitheto, ut, Romanae eloquentiae Princeps Cicero. Haec in verbis observanda. Membra vero plena numerose, sine multis incisis, fluere, periodos circumductas, explicatasque ad maiestatem, esse convenit; Sic enim ad rerum magnitudinem suo proxime habitu aptabitur oratio. At vero ubi iam ad impellendos animos sese orator converteret, minus exquisitus verborum apparatus sit, ne in his defixus auditor haercat, incisa cadant frequentia; modo dissoluta, cum celeritas et multitudo rerum explicanda erit; modo crebris vincta nexibus, cum magnitudo. Membra etiam minus plena, et quandoque aspere collisa postulat, quamquam suis in oratione periodis inclusa. Sed haec, cum odum indignationemque Oratorspectat; ad amorem enim et praesertim miserationem tardior et minus subsultantia incila, et membrafaciunt. Ceterum, ut ad orationis maiestatem figurae ornamentorum; ita ad illius concitationem illae, quae affectuum sunt, adhibentur. In quibus repetitio, et conduplicatio, interrogatio, et exclamatio inprimis valent; illae addictionis velocitatem, hae ad vehementiam. de quibus, quae supra cap 2. tradidimus, erunt consulenda. In hoc genere dicendi versantur Orationes. Cic. in Verrem et Catilinam, in Vaticinium, Pisonem, pro Roscio, Cluentio, et Rabirio.

Vitia huic characteri vicina duo inptimis sunt. Inflatio et frigiditas. illa tumidis, poeticis, allegoricis, antiquatis, novatisque audacius verbis orationem implet, tum epithetis ac periphrasibus, supra necessitatem facit affluere: haec alienis e re, loco, ac tempore vocibus sententiisque, praeter veritatem abundat.

Sic Florus, ceterum non aspernan dus scriptor, de Decio Bruto Hispaniam obtinente. Non prius arma convertit, quam cadentem in maeria solem, obrutumque aquis ignem, non sine quodam sacrilegii horrore, deprebendit, id est, cum solem occidentem cerneret. Ubi alterum membrum poeticum, ultimumfrigidum atque alienum exhyperbole est.

Sic et Ammianus Marcel. Vigore communi Romanis agminibus, quoties libet Rhenum pervium feci, contrarumorem fremitus, gentiumque validarum excursus stando immobilis, virtutis vestrae nimirum firmamente confisus. quam hic friget,

vigore et agminibus, et rumorum fremitus, quae minus; et pervium feci, quod plus aequo significat! cetera vero quantum tument! pergit. Et haec, laborum quos exhausimus Galliae spectatrices, post funer a multa iacturasque recreatae, diuturnas et graves, posteritati, per aetatum examina, commendabunt. prius inflatum, ultimum etiam frigidum. His affines Ennodius in Panegyr. Tellus concita tremuit concussione Cornipe dum. Excepit te sonipes lituerum desideriis inquietus, et lancearum im ber caelum obtexit. quae poetice omnmo tument. In his igitur sublimitas orationis affectata, vis movendi nulla est.

§. 3. De charactere temperato.

Character medius sive temperatus est, qui tenuem sublimemque inter hac moderatione fertur, ut quae in ipso humiliora sunt, quaeque in hoc maiestatis et vehementiae plena declinet: adeoque pulchro quodam et circumscripto orationis flexu, amoenis tropis, figurisque tamquam floribus, cultus exspatiatur; cum ad delctationem potissimum sit institutus. Eius usus in locorum describtionibus, rerumque naturalium ac morum exornationibus est. Verborum igitur sententiarumque delectus quidam instituendus, asperitas omnis in compositione vitanda, numerose et apte membris periodisque cadens concinnanda oratio, quae neque spondaeis tarda sit nimium, neque iambis trochaeisve claudicans. qualis Cicero pro lege Manilia, Archia et Marcello est. Figuris ornamentorum omnibus hic florere stylus debet. inprimis vero, per apposita isocola, et repetitiones ornari periodus, paria respondere paribus, et relata relatis. Funditur hic character latissime ad ea omnia, quaecumque laudem, reprehensionemve aliquam, seu factorum, seu rerum, seu personarum spectant; atque in demonstrativo potissimum dicendi genere dommatur.

Vitia huic affinia sunt 1. quidem dissolutio, et fluctuans inconstantia, in stylo humili notata. 2. Frigiditas in charactere sublimi reprehensa. 3. Affectatio ac puerilitas: quarum illa in immodico similium ornamentorum usu, haec in imperita corundem usurpatione consistit. Ita Sidonius

Apollinar. ut Celtarum nobiles oratorio et poetico stylo excultos diceret, fcigidis lusit metaphoris. Sermonis Celtici squamam depositura nobilitas, nunc oraiorio stylo, nunc Camenalibus modis imbuitur. Sic et Ennodius affectate Epist. 9. Dum favos loqueris, et per domos cereas, eloquentiae nectare. liquentis elementi mella componis, peregrinum labits meis saporem epulis divinis infudisti: id est, tua eloquentia delectatus sum quaeridicula nimium affectatione figurantur. Puerilis Apuleii lusus est. Erat intonsus, et genis gratus, et corpore glabellus, crines eius pramulsis antiis, promulsis caproneis, antevenduli, et propenduli. Quid? quod et lyras eius auro falgurat, ebore candicat, gemmis variegat? Cui non sordeat, formosus ille at que intonsus hac descriptione Apollo? Cavendum igitur, ne his ineptis cultu vilescat oratio.

Gravis hic Doctorum virorum est concertatio, dum in hoc medio charactere ad laudes reprehensionesque comparato: alii numerosum circumscriptumque dicendi genus, quale laudat sequiturque Romanae Princeps Eloquentiae: alii concisum acutisque vibratum sententiis postulant, quali olim Plinius Secundus ad Traianum, Ausonius ad Gratianum usus est: alii denique minus quidem concisum, tamen nec Tulliano more circumductum, sed grandius ac poetico stylo propius amplectuntur, illi, quod olim Arbiter, atque haec proxima aetate Barclaius in sua Argenide excoluit, haud dissimile.

Verum argutum illud scribendi genus, ut multis ad inveniendum difficile, ita, si longa oratione continuctur ad audiendum quoque est grave. Quare illud quidem, cum inamoenis quibusdam censoribus, quibus facultas a natura, aut arte, ad hanc dictionem negata est, non proscribo; sed ita moderandum censeo, quemadmodum a Cicerone supra capite tertio factum docui. De altero vero grandiori sic statuo loco illud ac tempore usurpatum, cum in rebus novis fictisque, tum in grandibus ac magnificis laudem admirationemque promereri. Utrumque tamen scribendi genus, non facile ab aliis, quam provectae iam eloquentiae maturique iudicii scriptoribus usurpandum, quod prona utrobique sit in vitia prolapsio: nam, qui passim eiusmodi dictionum venantur aculeos, vel ineptiunt fringentque, vel affectatione, aut puerilitate vilescunt, Qui vero raritatem illam ac

magnitudinem, tum verborum tum phrasium consectantur, modo affectati frigidique, modo etiam ampullati tumidique superbiunt, paucis, nisi sibimetipsis, placituri.

Verbo ut in omni re, sic in oratione nihil mediocritate habetur salubrius, varietate gratius. Reliquum est, ut de eadem dicendi scribendique varietate Ciceronem eloquentissime disserentem audiamus.

§. 4. Dissertatio Ciceronis ad Brutum in Oratore perfecto. Quaesit optimae species et figura dicendi.

1. Exorditur a persona et postulatione Bruti, cui hanc dissertationem petenti, fas non fuerit, hoc amici officium denegare.

2. Proponit deinde quaestionem, ac veretur, ne si perfectum Oratorem descripserit, plurium animos desperatione consequendi fractos, ab hoc studio dimoveat. Verumtamen, numquam defuisse, qui ad optima quaeque contenderent, ostendit. Perfectum itaque Oratorem se indagaturnm.

3. Ostendit porro §. 3. et 4. Tria esse dicendi genera, in quorum singulis aliquifloruerint. Omnium vero Oratorum excellentissimum proponit Demosthenem Attice inprimis eleganterque loquentem, in quo tamen navi aliqui deprebensi fuerint. cum omnino perfectus Orator fingi quidem animo possit, inventus nondum fuerit.

4. Denique §. 5. Varios esse tradit variorum de forma dicendi sensus, et in Epidictico scribendi genere praefert reliquis Isocratem.

CICERO AD BRUTUM.

1. Utrum difficilius aut maius esset, negare tibi saepius idem roganti; an efficcre id quod rogares, diu multumque, Brute, dubitavi. nam et negare ei, quem unice diligerem, cuique me charissimom esse sentirem, prae ertim et iusta petenti, et piaeclara cupienti, durum admodum mihi videbatur: et suscipcretantam rem, quantam non modo facultate

consequi difficile esset, sed etiam cogitationi complecti, vix arbitrabar esse eius, qui veretur reprehensionem doctorum atque prudentium. Quid enim est maius, quam cum tanta sit inter Oratores bonos dissimilitudo, iudicare quae sit optima species, et quasi figura dicendt? Quod quoniam me saepius rogas aggrediar: non tam perficrendi spe, quam experiundi voluntate. Malo enim cum studio tuo sim obsecutus, desiderari a te prudentiam meam, quam si id non fecero, benevolentiam. Quaerisigitur, idque iam saepius, quod eloquentiae genus probem maxime, et quale mihi videatur illud, cui nihil addipossit, quod ego summum et perfectissimum iudicem?

2. In quo vereor, ne si id, quod vis, effecero, eumque Oratorem, quem quaeris, expressero, tardem studia multorum, qui desperatione debilitati, experiri id nolent, quod se assequi posse diffidant. Sed par est omnes omnia experiri, qui res magnas et magnopere expetendas concupiverunt. Quod si quem aut natura sua, aut illa praestantis ingenii vis forte desiciet, aut minus instructus erit magnarum artium disciplinis, teneat tamen eum cursum, quem poterit. Prima enim sequentem honestum est in secundis tertiisque consistere. Nam in Poetis non Homero soli locus est (ut de Graecis loquar) aut Archilocho, aut Sophocli, aut Pindaro, sed horum secundis, vel etiam infra secundos. Nec vero Aristotelem in Philosophia deterruit a scribendo amplitudo Platonis: nec ipse Aristoteles admirabili quadam scientia et copia ceterorum studia restrinxit. Nec solum ab optimis studiis excellentes viri deterriti non sunt, sed ne opifices quidem se artibus suis removerunt, qui aut iasyli, quem Rhodi vidimus, non potuerunt, aut Coae Veneris pulchritudinem imitari. Necsimulacro Iovis Olympii, aut Doriphoristatua deterriti, reliqui minus esperti sunt, quid efficere, aut quo progredi possent, quorum tanta multitudo fuit, tanta in suo cuiusque genere laus, ut cum summa miraremur, inferiora tamen probaremus.

In Oratoribus vero, Graecis quidem, admirabile est, quantum inter omnes unus excellat; attamen cum esset Demosthenes, multi Oratores magni et clarifuerunt, et anteafuerant, nec postea defecerunt. Quare non est, cur eorum, qui se studio eloquentiae dediderunt, spes infrigatur, aut languescat

industria. Nam neque illud ipsum, quod est optimum, desperandum est: et in praestantibus rebus magna sunt ea, quae sunt optimis proxima.

3. Tria autem sunt omnino genera dicendi, quibus in singulis quidam floruerunt: peraeque autem (id quod volumus) perpauci in omnibus. Nam et grandiloqui, ut ita dicam, fuerunt, cum ampla et sententiarum gravitate, et maiestate verborum, vehementes, et varii, copiosi, graves, ad pervertendos et convertendos animos instructi, et parati. Quorum ipsorum alii aspera, tristi, horrida oratione, neque perfecta, neque conclusa: alii laevi, et instructa et terminata. Et contra tenues, acuti, omnia docentes, et dilucidiora, non ampliora facientes, subtili quadam et pressa oratione limati, in codemque genere alii callidi, sed impoliti et incosulto rudium similes, et imperieorum. Alii in eadem ieiunitate concinniores, id est, faceti, florentes etiam et leviter ornati. Estautem quidam interiectus, intermedius et quasi temperatus (character) nec acumine pesteriorum, nec sulmine utens superiorum. Vicinus amborum, in neutro excellens, utriusque particeps, vel utriusque 9si verum quaerimus) potius expers. Isque uno tenore, ut aiunt, in dicendo fluit, nihil adferens praeter facilitatem et ae quabilitatem, aut addit aliquos, ut in coronatoros, omnemque orationem ornamentis modicis verborum sententiarumque distinguit. Horum singulorum generum, quicumque vim in singulis consecutisunt, magnum in Oratoribus nomen habuerunt. Atque utinam in Latinis talis Oratoris simulacrum reperire possemus, esset egregium non quaerere externa, domesticis esse contentos. Sed ego idem, qui in illo sermone nostro, qui est expositus in Bruto, multum tribuerim Latinis, vel ut hortarer alios, vel ut amarem meos, recordor me longe omnibus unum anteferre Demosthenem, qui vim accommodarit ad eam, quam sentiam, eloquentiam, non ad eam, quam in aliquo cognoverim. Hocnecl gravior extitit quispiam, nec callidior, nee temperantior. Semper Oratorum eloquentiae moderatrix fuit auditorum prudentia. Omnes enim, qui probari volunt, voluntatem eorum, qui audiunt, intuentur, ad eamque, et ad eorum arbitrium, et nutum totos se singunt et accommodant.

minimeque elegantes sint, adsciverunt aptum suis auribus opimum quoddam, et tamquam adipatae orationis genus, quod eorum vicini (non ital late interiecto mari) Rhodii numquam probaverunt. Graeci vero mulio minus, Athenienses vero funditus repudiaverunt, quorum semper fuit prudens sincerumque iudicium, nihil ut possent, nisi incorruptum audire et elegans. Eorum religioni cum serviret Orator, nullum verbum insolens, nullum odiosum ponere audebat. Itaque hic quem praestitisse diximus ceteris, in illa pro Cresiphonte Oratione longe optima, submissius a primo: deinde, dum de legibus disputat, pressius: post sensim incedens, iudices ut vidit ardentes, in reliquis exsultavit audacius. Ac tamen in hocipso, diligenter examinante verborum pondera, reprehendit Aesch nes quaedam et exagitat: illudensque, dura, odiosa, intolerabilia esse dicit. Quin etiam, quaerit ab ipso, cum quidem cum belluam (ki/nades) appellet. Utrum ea verba, an portena sint? Aeschini ne Demosthenes quidem videatur Attice dicere. Favile est enim verbum aliquod ardens (ut ita dicam) notare, idque restinctis iam animorum incendiis, irridere. Itaque se purgans iocatur Demosthenes, negarque in eo positas esse fortunas Graec ae.

4. Sed in omn ire difficilimum est formam (quod xarakth\r Graece dicitur) ex ponere optimi: quod aliud aliis videatur optimum. Ennio delector, ait quispiam, quod non discedit a communi more verborum. I acuvio, inquit alius: omnes apud hunc ornati elaborat que sunt versus, multa apud alterum negligentius. Fac alium Accio; varia enim sunt iudicia, ut in Graecis, nec facilis explicatio, quaeforma maxime excellat. In picturis alios horida, inculea, abdita, et opaca. Contra alios nitida, laera, collustrata delectat. Quid est, quo praescriptum aliquod aut formulam exprimas, cum in suo quodque genere praestet, et genera plura sint? Hac ego relig one non sum ab hoc conatur repulsus. existimavique in omnibus rebus esse aliquid optimum, etiamsi lateret, idque ab eo posse. qui eius rei gnarus esset, iudicari.

Sed quoniam plura sunt Orationum genera. eaque diversa, neque in unam formam cadunt omnia, laudationum, setiptionum, Historiarum, et talium suasionum, qualem

Isocrates fecit panegyricum, multique alii, qui sunt nominati Sophistae, reliquarumque rerum formam, quae absunt a forensi contentione, eiusque totius generis, quod Graece e)pideiktiko\n nominatur, quod quasi ad inspiciendum delectationis causa comparatum est, non complectar hoc tempore. non quo negligenda sit, est enim ea quasi nutrix eius Oratoris, quem informare volumus, et de quo molimut aliquid exquisitius dicere.

Ab hac, et verborum copia alitur, et eorum constructio, et numerus liberiore quadam fruitur licentia. Datur etiam venia concinnitati sententiarum, et arguti certique et circumscripti verborum ambitus conceduntur: De industriaque et non ex insidiis, sed aperte et palam elaboratur, ut verba verbis quasi dimensa et paria respondeant, ut crebro conferantur pugnantia, comparenturque contraria, et ut pariter extrema terminentur, eundemque referant in cadendo sonum, quaein veritate causarum et rarius multo facimus, et occultius. In Panatheanico autem Isocrates ea se studiose consectatum fatetur. non enim ad certamen; sed ad voluptatem aurium scripserat.

Haec tractasse Thrasymachum Chalcedonium primum, et Leontium ferunt Gorgiam, Theodorum inde Byzantinum, et quosdam alios, quos logodaida/lous appellat in Phedro Socrates. quorum satis arguta multa, sed ut modo primumque nascentia minuta, et versiculorum similia quaedam, nimiumque depicta. Quo magis sunt herodotus Thucydidesque mirabiles, quorum aetas, cum in eorum tempora. quos modo nominabam, incidisset, longissime tamen illi a talibus deliciis, vel potius ineptiis, abfuerunt; alter enim sine ullis salebris quasi sedatus amnis fluit: alter incitatior fertur, et de bellicis rebus canit etiam quodammodo bellicum, primisque ab his (ut ait Theophrastus) historia commota est, ut auderet uberius, quam superiores, et ornatius dicere. Horum aetati successit Isocrates. cumque ei concisus Thrasymachus minutis numeris videretur et Gorgias, qui tamen primi traduntur arte quadam verba iunxisse, thucyd des autem praefractior, nec satis, utita dicam, rotundus: primus instituit dilatare verbis, et mollioribus numeris explere sententias, In quo cum doceret nos, qui

partim in dicendo, partim in scribendo principes extiterunt, domus eius officina habita eloquentiae est. Dulce igitur Orationis genus, et solutum, et effluens, et sententiis argu um, verbis sonans est in illo Epidictico genere, quod diximus proprium Sophistarum: pompae quam pugnae aptius; gymnasiis et palaestrae dicatum: spretum et pulsum foro. Sed quod educata huius nutrimentis eloquentia ipsa se postea colorat, et roborat, non alienum fuit de Oratoris quasi incunabulis dicere.

§. 5. Dissertatio eiusdem Cicer. ibid. §. 12. et seqq. Quis sit Orator omnium perfectissimus, et quomode a Philosophi, Historici, ac Poetae dictione separandus?

1. Exquisita ipse elo quentia Oratorem a Philosophis, Sophistis, Historicis, ac Poetis ipso genere dicendi distinguit.

2. Oratori iuxta triplex propositum triplicem dicendi characterem tradit esse eb servandum.

Ceterarum rerum, quae sunt in Oratore, partem aliquam sibi quisque vendicat, dicendi autem, id est, eloquendi maxima vis soli huic conceditur. Quamquam enim et Philosophi quidam ornate locuti sunt (siquidem et Theophrastus divinitate loquendi nomen invenit, et Aristoteles isocratem ipsum lacessivit, et Xenophontis voce Musas quasi locutas, et longe omnium quicumque scripserunt, aut locuti sunt, extitit, et ubertate, et gravitate Princeps Plaro) tamen horum Oratio, neque nervos, neque aculeos oratorios, ac forenses habet. Loquuntur cum doctis, quorum se dare animos malunt, quam incitare. Sic de rebus placatis ac minime turbulentis docendi causa, non capiendi loquuntur: et in eo ipso, quod delectationem aliquam dicendo aucupentur, plus nonnullis, quam necesse sit, facere videntur. Ergo ab hoc genere non difficile est hanc eloquentiam, de qua nunc agitur, secernere. Mollis est enim oratio Philosophorum et umbratilis, nec sententirs, nec verbis instructa popularibus, neciuncta numeris; sed soluta liberius, nihil iteratum habet, nihil

invidum, nihil atrox, nihil mirabile, nihil astutum: casta, verecunda, virgo incorrupta quodammodo. itaque sermo potius. quam oratio dicitur. Quamquam enim omnis locutio oratio est tamen unius Oratoris hoc proprio signata nomine est. Sophistarum magis distinguenda similitudo videtur, qui omnes eosdem volunt flores, quos adhibet Orator in causis, persequi; sed hoc differunt; quod cum sit his propositum non perturbare animos, sed placare pot us, nec tam persua dere, quam delectare, et apertius id faciunt, quam Oratores, et crebrius. Concinnas magis scientias exquirunt, quam probabiles, a re saepe discedunt, intexunt fabulas, veiba apertius transferunt, eaque ita d sponunt, ut pictores varietatem colorum: paria paribus referunt, adversa contrariis, saep ssimeque similiter extrema definiunt. Huic generi historia finitima est, in qua et narratur ornate, et regio saepe aut pugna describitur, interp onuntur etiam Conciones, et Hortationes: sed in his tracta quaedam et fluens reperitur, non haec contorta, et acris oratio. Ab his non multo secus, quam a Poetis haec eloquentia, quam quaerimus, sevocanda est. Nam etiam Poetae quaestionem attulerunt; quidnam esset illud, quo ipsi differrent ab Oratoribus? Numero maxime videbantur antea et versu (nam id quidem orationis est vitium) numerus vocatur, qui Graece r(uqmo\s dicitur. Itaque video visum esse nonmullis, Maronis et Democrati locutionem, etsi absit a versu, tamen quod incitatius feratur, et clarissimis verborum luminibus utatur, potius Poema putandum, quam Comicorum Poetarum, apud quos, nisi quod versiculi sunt, nihil est aliud quotidiani dissim le sermonis. Nec tamen, id est, Poetae maximum: ersi est co laudabilior, quod virtutes Oratoris perse quitur, cum versu sit adstrictior. Ego autem etiam si quorundam grandis et ornata vox est Poetarum tamen in eacum licentiam statuo maiorem, quam in nobis, faciendorum iungendorumque verborum, tum etiam nonnullorum voluptati, vocibus magis, quam rebus inserviunt. Seiunctis igitur Orator a Philosophorum eloquentia. a Sophistarum, ab Historicorum, a Poetarum, explicandus est nobis qualis futurus sit.

2. Erit igitur eloquens is, qui in foro causisque civilibus ita dicet, ut probet, ut delectet, ut flectut. Probare id necessitatis est, delectare sua vitatis, flectere victoriae, nam hoc unum

ex omnibus ad obtinendas causas potest plurimum. Sed quot officia Oratoris, tot sunt genera dicendi; subtile in probando, medium in delectando, vehemens in flectendo, in quo uno vis omnis Oratoris est. magningitur iudicii, summae etiam sacultatis esse debebie, moderator ille et quasi temperator huius tripartitae veritatis. nam et iudicabit, quid cuique opus sit; et poterit, quocumque modo postulabit causa, dicere. Sed est eloquentiae, sicut et ceterarum rerum fundamentum sapientia. Ut enim in vita, sic in oratione, nihil est difficilius, quam, quid deceat, videre. pre/pon appellant hoc Graeci, nos sane dicamus decorum. Est autem quid deceat Oratori videndum, non in sententiis solum; sed etiam in verbis. Non enim omnis fortuna, non omnis bonos, non omnis auctoritas, non omnis aetas, nec vero locus, auttempus, aut auditor omnis, eodem aut verborum genere tractandus est, aut sententiarum: semperque in omni parte orationis, ut vitae, quid deceat considerandum. Quod inre, de qua agitur, positum est et in personis, et eorum, qui dicunt, et eorum, qui audiunt. In omnibus rebus videndum est, quatenus. Etsi enim suus cuique modus est, tamen magis offendit nimium quam parum. In quo Apelles pictores quoque eos peccare dicebat, qui non sentirent, quid esset satis. Aliud porro est, utrum decere, an oportere dicas. Oportere enim perfectio nem declarat officii, qua et semper utendum est et omnibus, decere quasi aptum esse consentaneumque tempori, et personae: quod cum in factis saepissime, tum in dictis valet, in vultu, denique et gestu, et incessu. Sed cum hoc tantum sit, quid in causis, eorumque quasi membris, Oratorfaciat, viderit. Illud quidem perspicuum est: non modo partes orationis; sed etram causas totas alia atque alia dicendi forma esse tractandas.

Sequitur ut cuiusque generis nota quaeratur et formula. Magnum opus et arduum, ut iam saepe diximus; sed ingredientibus considerandumfuit, quid ageremus, nunc quidem iam quocumque feremur, danda nimirum vela sunt. Ac primum informandus est ille nobis, quem solum quidam vocant Atticum. Summissus est et humilis, consuetudinem imitans, ab indisertis re plus, quam opinione differens. itaque illum qui audiunt, quamvis ipsi infantes

sint, tamen illo modo confidunt posse se dicere, nam orationis subeilitas imitabilis, illa quidem videtur esle existimanti, id nihil est experienti minus. Etsi enim non plurimi sanguinis est, habeat tamen sucum aliquem oportet, ut etiamsi illis maximis viribus careat, sit, ut ita decam, integra valetudine. Primum igitur eum tamquam e vinculis numerorum eximamus. Solutum quiddam sit, nec vagum tamen, ut ingredi libere, non ut licenter videatur errare. Verba etiam verbis quasi coagmentare negligat. habet enim ille tamquam biatus concursu vocalium molle quiddam, et quod indicer non ingratam negligentiam hominis, de re magis, quam de verbis laborantis. Sed erit videndum de reliquis, cum haec duo ei liberiora fuerint circuitus conglutinatioque verborum, illa enim ipsa contracta, et minuta, non negligenter tractanda sunt. sed quaedam etiam negligentia est diligens. nam ut mulieres esse dicuntur nonnullae inornatae, quas idipsum deceat; sic haec subtilis oratio etiam incompta delectat. Fit enim quiddam in utroque, quo sit venustius; sed non, ut appareat. Tum removebitur omnis insignis omatus quasi margaritarum, ne calamistri quidem adhibebuntur, sucati vero medicamenta candoris, et ruboris omnia repellentur: elegantia modo et mundicia remanebit. Sermo purus erit et Latinus, dilucide planequedicetur, quid deceat, circumspicietur. Unum aderit, quod quartum numerat Theophrastus in orationis laudibus, ornatum illud suave et affluens, acutae crebraeque sententiae ponentur, et nescio unde ex abdito erutae, atque in hoc Oratore dominabuntur. Verecundus erit usus Oratoriae quasi lupel ectilis. nec in faciendis verbis erit audax, et in transferendis parcus, et in priscis reliquisque ornamentis, et verborum, et sententiarum demissior. Translatione forrasse crebrior, qua frequentissime sermo omnis utitur, non modo Urbanorum, sed et Rusticorum: si quid est eorum, gemmare vites, sitire agros, laetas esse segetes, luxuriare frumenta. Illam vero concinnitatem, quae verborum collarionem illuminat, his luminibus, quae Graeci, qu si aliquos gestus orationis, sxh/mata appellant, (quod idem verbum ab his etiam in sententiarum ornamenta transfertur) adhibet hic subtilis; sed paulo parcius. Num sic, at in epularum apparatu, a magnificentia recedens,

non se parcum solum, sed etiam elegantem videri volet; eliget quibus utatur. Sunt enim pleraeque aptae huius ipsius Oratoris, de quo loquor, parsimoniae. Nam illa, de quibus antedix huic acuto fugienda sunt, paria paribus relata, et similiter conclusa, eodemque pacto cadentia; et immutatione literae quasi quaesitae veaustates, ne elaborata concinnitas, et quoddam aucupium delectationis manifesto deprehensum appareat. itemque si quae verborum iterationes contentionem aliquam, et clamorem requirent, erunt ab hac submissione orationis alienae: ceteris promiscue poterituti. Continuationem verborum modo relaxet, et dividat, utaturque verbis quam usicatissimis, tanslationibus quam mollissimis. Etiam illa verborum lumina assumat, quae non erunt vehementer illustria. Non faciet Rempubl. loquentem, nec ab inferis mortuos excitabit, nec acervatim multa frequentans una [orig: unâ] complexione devinciet. Valentiorum hasc laterum sunt, nec ab hoc, quem informamus, aut exspectanda, aut postulanda. Erit enim, ut voce, sic etiam oratione suppressior. Sed pleraque ex illis convenient, etiam huic tenuitati: quamquam iisdem ornamentis utetur, horridius, talem enim inducimus. Accedit actio, non tragica, nec scenae, sed modica iactatione corporis, vultu tamen multa conficiens, non hoc, quo dicuntur os ducere, sed illo, quo significent ingenue, quo sensu quidque pronuntient. Huic generi orationis aspergentur etiam sales, qui in dicendo nimium quantum valent, quorum duo genera sunt, unum facetiarum, alterum dieacitatis. Utertur utroque; sed altero in narrando aliquid venuste, altero in ia ciendo mittendoque ridiculo. Cuius generis plurasunt; sed nunc aliud agimus. Illud admonemus tamen, ridiculo sic usurum Oratorem, ut nec nimis frequenti, ne scurrile sit, nec subobscoeno, nec mimieum: nec petu anti, ne improbum: nec in calamitatem, ne inhumanum: nec in facinus, ne odii locum risus occupet: neque aut sua persona, aut iudicum, aut tempore alienum haec enim ad aliud indecorum reservatur.

Uberius est aliud, aliquantoque robustius, quam hochumile, de quo dictum est: submissius autem, quam illud, de quo dicetur, amplissimum. Hoc in genere nervorum est quam minimum, suavitatis autem est quam plurimum. Huic omnia dicendi ornamenta conveniunt. In quo multi floruerunt apud Graecos; sed Phalereus Demetrius meo iudicio

praestitit ceteris, cuius oratio cum sedate placideque loquitur, tum illustrant eam, quasi stellae quaedam, tralata verba atque immutata. Tralata ea dico, ut saepe iam, quae persimilitudinem ab ea re, aut suavitatis, aut inopiae causa transferuntur. Mutata, in quibus pro verbo proprio subicitur aliud, quod idem significet, sumptum ex re aliqua consequenti, ut horridam Africam terribili tremere tumultu: cum dicit Ennius, pro Afris immutat Africam. In idem genus orantionis (loquorenim de illa modica, et temperata) verborum cadunt lumina omnia, multa etiam sententiarum: latae eruditaeque disputationes ab eodem explicantur, et loci communes sine contentione dicuntur. Hoctotum e Sophistarum fontibus defluxit in forum; sed spretum a subtilibus, repulsum a gravibus, in ea, de qua loquor, mediocritate consedit.

Tertius est ille amplus, copiosus, gravis ornatus. in quo profecto vis est maxima. Hic est enim, cuius ornatum dicendi et copiam admiratae gentes, eloquent am in civitatibus plurimum valere passae sunt. Sed hanc eloquentiam, quae cursu magno sonituque ferretur, quam suspicerent omnes, quam admirarentur, quam se assequi posse diffiderent; huius eloquentiae est tractare animos, huius omni modo permovere. Haec modo perfringit, modo irrepit in sensus, inserit novas opiniones, evellit insitas. Sed multum interess inter hoc [orig: hôc] dicendi genus et superiora. Qui in illo subtili et acuto elaboravit, ut callide arguteque diceret, nec quicquam altius cogitaret, hoc uno perfecto, magnus Orator est, si non maximus; minimeque in lubrico versabitur, et si semel constiterit, numquam cadet. medius ille autem, quem modicum et temperatum voco, si modo suum illud satis instruxerit, non extimescer ancipites dicendi incertosque casus: etiam si quando minus succedet, ut saepesit, magnum tamen periculum non adibit, alte enim cadere non potest. At vero hic noster quem Principem ponimus, gravis, acer, ardens; si ad hoc unum est natus, aut in hoc solo se exercut, aut huic generi studet uni; nec suam copiam cum illis duobus generibus temperavit, maxime est contemnendus. Ille enim submissus, quod a cute et veteratorie dicit, sapiens iam: medius suavis: hic autem copiosissimus, si nihil est alind, vix fatis sanus viderisolet. Qui enim nihil potest tranquille, nihil leniter, nihil partite, definite, distincte, facete dicere; praesertim cum causae partim totae

sint eo modo, partim aliqua ex parte tractandae: si is non praeparatis auribus inflammare rem coepit, furere apud sanos, et quasi inter sobrios bac chari vinolentus videtur.

Is igitur erit eloquens, qui poterit parva submisse, modica temperate magna graviter d cere. Tota mihi causa pro Caecinna de verbis interdicta fuit. res involutas deficrendo, explicavimus: ius civ le laudavimus, verba ambigua distinximus. fuit ornandus in Manilia lege Pompeius, temperata oratione ornandi copiam persecuti sumus. Ius omne retinendae maiestatis Rabir i causa continebatur, ergo in omn genereamphficationis exarsimus.

CAPUT XXXVII. DE MEMORIA. Dissertdtio Antonii apud Cicer. lib. 2. de Orat. §. 48. De Arte memoriae, et eius usu.

Deinde ostendit i. hanc artem in imaginibus, quae res ipsas tamquam leterae signent, per certa locadistributis consistere.

2. Magnum docet esse huius artis emolumentum ad perficiendaem memoriam naturalem.

3. Imagines illas, seu siguras, dicit esse desumendas a rebas, sensibus ac visu: posissimum, subiectis, quaeque acres sint, per certa loca ea que illustria et modicis intervallis distincta. D fficilius autem aliquanto est verborum, quam rerum sententiarumque imagines fingere. quarum ille personis, hae imaginibus, ordo vero omnium locis facile comprehenditur.

Refutat denique illorum opinionem, qui existimant artificiali memoria naturalem obrui.

M. ANTONIUS.

NOn sum tanto ego, fateor, ingenio; quanto Themistocles fuit, ut oblivionis artem, quam memoriae malim;

gratiamque habeo Simonidi illi Chio, quem primum ferunt artem memonae protulisse. Dicunt enim cum cenaret Cranone, in Thessal a, Simonides, apud Scopam fortunatum hominem, et nobilem, cecinisse id carmen, quod in eum scripsisset, in quo multa ornandi causa Poetarum more in Castorem scripta, et Pollucem fuissent, nimis illum sordide Simonidi dixiffe: se dimidium illius rei, quod pactus esset, pro illo carmine, daturum: reliquum a suis Tyndaridis, quos aeque laudasset, peteret, si ei videretur. paulo post esse ferunt nuntiatum Simonidi, ut prodiret, iuvenes stare ad Ianuam duos quosdam, qui eum magnopere evocarent: surrex sse illum, ipsum prodisse, vidisse neminem. Hoc interim spatio conclave illud, ubi epularetur Scopas, concidisse: ea ruina ipsum oppressum cum suis interisse. quos cum humare vellent sui, neque possent obtritos internoscere ullo modo, Simonides dicitur ex eo, quod meminisset, quo eorum loco quisque cubuisset, demonstrator uniuscuivique sepeliendi fuisse. hac tum de re admonitus invenisse fertur ordinem esse maxime, qui memoriaelumen afferret.

1. Itaque its, qui hanc partem ingenii exercent. locos esse capiendos, et ea, quae memoria tenere vellent, effingenda animo, atque in his locis collocanda: sic fore, ut ordinem rerum locorum ordo, conservaret: res autem ipfas rerum effigies notarer, atque ut locis pro cera, simulachris pro literis uteremur.

2. Qui sit autem memoriae Oratori fructus, quanta utilitas, quanta vis, quid me attiner dicere? tenere quae didiceris in accipienda causa, quaeipse cogitaris, omnes fixas esse in animo sencentias, omnem descriptum verborum apparatum: ita audire vel eum unde dicas, vel eum, cui respondendum sit, ut illi non infundere in aures tuas orationem, sed in animo videan ur inscribere. Itaque soli, qui memoria vigent, sciunt quid, et quatenus, et quomodo dicturi sint, cui responderint, qui supersit, idemque multa ex aliis causis aliquando a se acta, multa ab aliis audita meminerunt. Quare confiteor equidem huius boni naturam esse principem, sicut earum rerum, de quibus ante locutus sum omnium, sed haec ars tota dicendi, sive artis quaedam imago est, et similitudo, habet hanc vim: non ut totum aliquid, cuius in ingeniis nostris pars nullasit, pariat,

et procreet: verum ut ea, quae iam orta suntin nobis, et procreata, educet atque confirmet. Veruntamen neque tam acri memoria fere quisquam est, ut non dispositis notatisque rebus ord nem verborum, aut sententiarum complectatur: neque vero tam haberi, ut nihil hac consuetudine, et exercitatione adiuvetur. Vidit enim hoc prudenter sive Simonides; sive alius quis invenit, ea maxime animis effingi nostris, quae essent a sensu tradita, atque impressa: acerrimum autem ex omnibus nostris sensibus esse sensum videndi. quare facillime animo teneri posle ea, quae perciperentur auribus, aut cogitatione, si etiam oculorum commendatione ammis traderentur: ut res coecas. et ab aspectus iudicio remotas, confirmatio quaedam, et imago, et figura ita notaret: ut ea, quae cogitando complecti vix possemus, intuendo quasi teneremus. His autem formis atque corporibus, sicut omnibus rebus, quae sub aspectum veniunt, sede opus est: etenim cor. pus intelligi sine loco non potest.

3. Quare ne in re nota, et pervulgata multus et insolens sim, locis est utendum mul is, illustribus explicatis, modicis intervallis. Imaginibus autem agentibus, acribus, insignitis, quae occurrere, celeriterque percutere animum possint. Quam facultatem et exercitatio dabit, ex qua consuetudo gignitur, sim lium verborum conservata, et immutata casibus, aut traducta ex parte ad genus mutatio, et unius verbi imagene totius sententiae in formatio, Pictoris cuiusdam summi ratione, et modo, formarum varietate locos distinguentis. Sed verborum memoria, quae minus est nobis necessaria, maiore imaginum varietate distinguitur. multa enim sunt verba, quae quasi articuli connectunt membra orationis, quae formari similitudine nulla possunt: eorum fingendae nobis sunt imagines, quibus semper utamur. rerum memoria propria est Oratoris, eam singulis personis bene positis notare possumus, ut sententias imaginibus, ordinem locis comprehendamus. Neque verum est, quod ab inertibus dicitur, opprimi memoriam imaginum pondere, et obscurari etiam id, quod per se natura tenere potuisset. Vidi ego summos homines, et divina prope memoria. Athenis Carneadem, in Asia, quem vivere hodie aiunt, Sceptium Metrodorum; quorum uterque tamquam literis in cera. sic se aiebat imaginibus, in iis locis, quos haberet, quae meminisse vellet,

perscribere. Quare hac exercitatione non eruenda memoria est, si est nulla naturalis: sed certe, si latet, evocanda est.

CAPUT XXXVIII. DE PRONUNTIONE. Dissertatio Crassi apud Cicer. lib. 3. de Orat. §. 32. De actione ac moderatione vocis corporisque in dicendo.

Exorditur ab actionis praestantia in Oratore, ostenditque dicere Oratorem et Auditorem flectere, ut varios animi motus vario corperis, vultusque atque inprimis oculorum habitu exprimat; ita quidem, ut post vocem eiusque variet atem atque inflexionem, ante omnia vultus, eiusque ardor, aut remissio, atque in oculis eminens animi affectu valeat.

§. 1. CRASSUS.

ACtio in dicendo una dominatur. Sine hac summus Orator esse in numero nullo potest: mediocris hac instructus summos vero superat. Huic primas dedisse Demosthenes dicitur, cum rogaretur, quid in dicendo esset primum: huic secundas, huic tertias.

Quid fuit in Graccho, quod me puero tantopere ferretur? Quo me miserum conferam? quo vertam? in Capitoliumne? at fratris sanguine redundat. An domum? matremne? ut miseram, lament antemque videam et abiectam? Quare sic ab illo acta esse constabat, oculis, voce, gestu; inimici ut lacrimastenere non possent, etc. Omnis enim motus animi sui quendam a natura habet vultum, et sonum et gestum totumque corpus hominis, et eius omnis vultus, omnesque voces, ut nervi in fidibus ita sonant, ut a motu animi quoque sunt pulsae. Nam voces, ut chordae, sunt intentae, quae ad quemque

tactum respondent, acuta, gravis, cita, tarda, magna, parva, quas tamen inter omnes est suo quoque in genere me diocris, Atque etiam illa sunt ab his delapsa plura genera, lene, asperum: contractum, diffusum: continenti spiritu, intermisso: fractum, scissum: Flexo sono attenuatum, inflatum. Nullum est enim horum similium generum, quod non arte ac moderatione tractetur. Hisunt Acton, ut pictor, expositi ad variandum colores. Aliud enim vocis genus iracundia libi sumat, acutum, incitatum, crebro incidens: aliud mi seratio ac maeror, flexibile, plenum, interruptum, flebili voce: aliud metus, demissum, haesitans, abiectum: aliud vis, contentum, vebemens, imminens quadam incitatione gravitatis: aliud voluptas, effusum, lene, tenerum, bilarum, ac rem issum: aliud molestia, sine commiseratione grave quiddam, et uno pressu ac sono obductum. Omnes autem hos motus subsequi debet gestus; non hic, verba, exprimens, scenicus; sed universam rem et sententiam, non dem onstratione, sed significatione declarans. Laterum inflexinone, hac forti et utili; non a scena et histrio nibus; sed ab armis, aut etiam a palaestra. Manus autem minus arguta, digitis subsequens, verba non exprimens: brachium procerius proiectum quasi quoddam telum orationis, supplosio pedis in contentionibus aut incipiendis aut finiendis. Sed in ore sunt omnia, in eo autem ipso dominatus est omnis oculorum. Animi est enim omnis actio, et imago animi vultus est, indices oculi: nam haec est una pars corporis, quae quor animi motus sunt, tot significationes et commutationes possit efficere. Nec oris nimium est mutanda species, ne aut ad ineptias, aut ad pravitatem aliquam deferamur. Oculisunt, quorum tum intensione, tum remissione, tum coniectu, tum hilaritate motus animorum significemus apte, cum genereipso orationis. Est enim actio quasi sermo corporis, quo magis menti congruens esse debet. O. culos autem natura nobis, ut equo et leoni setas, caudam, aures ad motus animorum declarandos dedit. quare in hac nostra actione, secundum vocem, vultus valet. is autem oculis gubernatur. Atque in his omnibus, quae suntactionis, inest quaedam vis a natura data: quare etiam hac imperici, hac vulgus, hac denique barbar maxime commoventur, Verba n. neminem movent, nisi qui eiusdem linguae societate coniunctus est: sententiaeque saepeacutae, non acutorum

hominum, sensus praetervolant: actio, quae per se motum animi fert, omnes movet, iisdem etiam omnium animi motibus concitantur.

Ad vocem autem in dicendo obtin endam, nihil est utilius, quam crebra mutatio, nihil perniciosius, quam effusa sine intermissione contentio. Quid ad aures nostras et actionis suavitatem, quid est vicissitudine, et varietate et communtatione aptius? Itaque Gracchus servum sibi ad manum cum eburnea solitus est habere fistula, qui staret occulte postipsum cum concionaretur, peritum hominem qui inflare celeriter eum sonum, qui illum aut remissum excitaret, aut a contentione revocaret. In omni enim voce est quiddam medium, sed suum cu que voci. Hinc gradatim ascendere vocem utile et suave est. Nam a principio clamare, aggreste quiddam est; et illud idem ad firmandam est vocem salutare. Deinde est quiddam contentionis extremum, quod tamen inferius est, quam acutissimus clamor: quo te fistula progredi non siner, et tamen ab ipsa contentione revocabit. Estitem contra quiddam in temissione gravissimum, quoque tamquam sonorum gradibus descenditur. haec varietas, et hic per omnes sonos vocis cursus, et se tuebitur, et actioni adferet suavitatem. Sed fistulam domi relinquetis, sensum huius consuetudinis vobiscum ad forum deferetis.

§. 2. In Oratore perfecto ad Brutum §. 10. sic habet.

Volet ille, qui eloquentiae principatum petet, et contenta voce atrociter dicere, et submissa leniter, et inclinata videri gravis, et inflexa miserabilis. Mira est enim quaedam natura vocis, cuius quidem e tribus omnino sonis flexo, acuto, gravi, tanta sit, et tam suavis varietas pertecta in cantibus. In quo illud notandum mihi videtur, adstudium persequendae suavitatis in vocibus, ipsa enim natura quasi modularetur hominum orationem, in omni verbo posuit acutam vocem, nec una [orig: unâ] plus, nec a postrema syllaba citta tertiam; quo magis naturam ducem ad aurium voluptatem sequar industria Ac vocis quidam bonitas optanda est, non est enim in nobis, sed

nisi in summis affectibus, capitis altitudinem non excedant. Numeros partesque rerum. dextra manua a laevo in dexterum latus, tamquam leniter fluctuando ducta [orig: ductâ], per modica locorum intervalla, distinguit. res oppositas dextra sinistraque [orig: sinistrâque], alternatim elata [orig: elatâ], signat. Manibus, vel supra pectus complicatis, vel ad utrumque expassis latus supplicat: reiecta in aversam partem manu denegat: obiectarogantibus, cum reducto capite, aversatur: aversa [orig: aversâ] celeriterque mota admittit ac reicit: explicata [orig: explicatâ] porrectaque [orig: porrectâque] dextram admirtit. prona anre pectussensimque depressa, annuente vultu, confirmat: supina rarius graviusque sublata [orig: sublatâ] hortatur, crebrius velociusque agitata [orig: agitatâ] urget: extensa [orig: extensâ], sine iactatione, interrogat. Prona [orig: Pronâ] manu leniter mora [orig: morâ] componit, ac mitigat: celeriter ex alto depressa imperat: utraque sic adpopulum clara [orig: clarâ], admiratur: quassata recusat, tremente trepidat. Adlatera reductis dolet ac miseretur; in pugnam collectis, aut ferociter iactatis irascitur. cavis contiguisque manibus paucitatem: supinis atque in orbem sensim circumductis multitudinem indicat. erecto motoque saepius indice minitatur, verso in latus, aversoque, una subsidente vultu, ironiam denotat. Quae paucis designare placuit, ut inter prima dicendiexercitamenta rudis etiamnum Oratorhis ductibus assuescat, ne sero adversus pravam consuetudinem nequic. quam obluctetur.

LIBER II. Palaestrae Oratoriae. Deductio practica ad eloquentiam per exercitia progymnastica, et exempla eloquentium. PROOEMIUM.

BReve iter per exempla, per praecepta longum est, vere nonnemo dixit. His igitur solum traditis, si manum submovissem de tabula, videri nonnullis possem oneri operique coepto, re imperfecta, cessisse. Dedi proinde operam, ne hac in parte Eloquentiae canditatis meum quoque studium deesset. Idque tanto copiosius diligentiusque praestui, quanto alios hac in re tenuius versatos animadverterem; plerosque etiam viam minus tenuisse securam commodamque; quando per exempla, et progymnasmata suo ex calamo deprompta, hanc palaestram instruere arque exornare conati sunt; quod ex optimorum Auctorum, quiomne punctum eloquentiae ferrent, multo erant facturi consultius. Aphthonius, Sophista inter Rhetores veteranus, huius olim methodi fundamenta haud inutili labore posuit: quamvis Aristotelis illum magis vestigiis haesisse vellem. Sed in hunc suis exprimendum ectypis nimium sese imperiti languidique eloquentiae Magistri proxima aetate effudere, qui praeter nonnulla veterum exempla dignis illum coloribus parum apte effingerent. In quibus cum multa occurrant, vix ulli sonptorum, ea, qua praeeunt lege, usurpata: censui ex optimis potius doctorum hominum exemplis scribendi nobis leges formandas esse, quam ad fictas dicendi leges exempla esse traducenda. Ita enim praeceptiones olim natae

sunt; ita potissimum discentibus sunt in culcandae. In his vero cum Ciceroni praecipua sedes honorque deferatur, per ipsius scripta, in quovis eloquentiae genere secunda, nosita effundemus; ut optimis quibusque ad usum imitation emque selectis, a faciliori argumentorum in differendo genere ad magis ardua sensim nos transferamus. Et hoc quidem libro illis, quae classi, ut vocant, Humanitatis, et incipiendi Oratori maxime setviant, adhaerere decretum est; ideoque, praeter Ciceronem, suavissimum quendam ex Graecis scriptorem Maximum Tyrium a Daniele Heinsio Romanae donatum linguae adhibebimus. qui et modo, et argumento scriptionis studio saeiuventuti perquam erit accommodatus. Linguam facili elegantique dictione, mentem etiam, quamvis ethnicus, bonis moribus imbuet: ut non minus recte vivere, quam loqui doceatur.

Moneo tamen non ubique in exemplis, cum M. Tulli, tum Maximi Tyrii me continuatum eorum discursum secutum esse; sed nonnumquam media orationisi intervalla (quae minus illustria, aut ad meum propositum non satis accommodata) reliquisse. Quod selectissima quaeque ex illis dare voluerim, praeterire cetera. Quem in finem tuo bono, mi Lector, non semel evolvi.

Quod si quis iuxta haec exempla (quibus materiam imitationiidoneam plerumque subicio) aliquam diu fuerit scribendo exercitatus: is deinde quemvis etiam Auctorem alium, Graecum Latinumve, quandoque et Poetam, cum grandiori oratione delectabitur, secure assumet; ut aemulationc quadam ornatuque contendat; nonnumquam et victor hac in palaestrafuturus, sinaviter constanterque huic sese exercitio tradiderit.

Iuvabit de his ad eloquentiam progymnasmatis Ciceronem more suo, hoc est, erudite sapienterque, disserentem auscultasse; ut cumtradentem eloquentiae praecepta legimus, haec ipsa observantem intucamur.

CRASSUS APUD CICERONEM lib. I. de Orat. §. 39. Quae exercitaetiones eloquentiae studiosis conveniant.

3. Poetam aut Oratorem eximium aliis verbis et oratione transferendum, licet caute, ne deteriora secteris.

8. Interea Poetarum et Historicorum Lectionem, iurisque civilis cognitionem adiungendam, facetiarum denique lepezem negligendum non esse.

DISSERTATIO CRASSI. Ad Sulpitium et Cottam.

EQuidem probo illa, Sulpici et Cotta, quae vos facere soletis; ut causa aliqua posita consimili causarum earum, quae in forum deferuntur, dicatis quam maxime ad veritatem accommodate. Sed plerique in hoc vocem modo, neque eam scienter, et vires exercens suas, et linguae cleeritatem incitant, verborumque frequentia delectantur in quo falliteos, quod audierunt; dicendo, homines ut dicant, efficere solere. Vere cnim etiam illud dicitur; perverse dicere, homines perverse dicendo, facillime consequi. Quamobrem in istis ipsis exercitationibus, etsi utile est, etiam subito saepe dicere, tamen illud utilius, sumpto spatio ad cogitandum paratius, atque accuratius dicere.

2. Caput autem est, quod (ut vere dicam) minime facimus est enim magnilaboris, quem plerique fugimus) quam plurimum scribere.

Stylus optimus et praestantissimus dicendi effector, ac magister. Neque iniuria. Nam si subitam et fortuitam orationem commentatio, et cogitatio facile vincit: hanc ipsam profecto assidua, ac diligens scriptura superabit. Omnes enim sive artis sunt loci, sive ingemi cuiusdam, atque prudentiae, qui modo insunt in ea re, de qua scribimus, inquirentibus nobis, omnique acie ingenii contemplantibus, ostendunt se, et occurrunt; omnesque sententiae, verbaque omnia, quae sunt cuiusque generis, maxime illustria, sub acumen styli subeant, et succedant, necesse est: tum ipsa collocatio, et conformatio verborum perficitur in scribendo, non Poetico, sed quodam Oratorio numero, et modo. Haec sunt, quae clamores et admirationes in bonis Oratoribus efficiunt, neque ea quisquam, nisi diu, multumque scriptitarit, etiam si vehementissime se in his subitis dictionibus exercuerit, consequenter: et qui a scribendi consuetudine ad dicendum venit, hanc affert facultatem, ut, etiamsi dicat, tamen illa, quae dicantur, similia scriptorum esse videantur: atque etiam si quando in dicendo scriptum attulerit aliquid, cum ab eo discesserit, reliqua similis oratio confequetur. ut concitato navigio cum remiges inhibuerunt, retinet tamen ipsa navis motum, et cursum suum, intermisso impetu pulsuque remorum: sic in oratione perpetua, cum scripta deficiunt, parem tamen obtinet reliqua oratio cursum, scriptorum similitudine et vi concitata.

3. In quotidianis autem cogitationibus equidem mihi adolescentulus proponere solebam istam exercitationem maxime, qua C. Carbonem, nostrum illum inimicum, solitum esse uti, sciebam; ut, aut versibus propositis quam maxime gravibus, aut oratione aliqua lecta ad eum finem, quem memoria comprehendere possem, eam rem ipsam, quam legissem, verbis aliis, quam maxime possem lectis, pronuntiarem. Sed post animadverti, hoc esse in hoc vitii, quod ea verba, quae maxime cuiusque rei propria, quaeque essent ornatissima, atque optima, occupasset, aut Enmus, si ad eius versus me exercerem, aut Gracchus, si eius orationem mihi proposuissem. Ita, si iisdem verbis uterer, nihil prodesse: si aliis, etiam obesse, cum minus idoneis uti consuescerem.

4. Postea mihi placuit, eoque sum usus adolescens, ut summorum Oratorum Graecas orationes explicarem. quibus

lectis hoc assequebar, ut cum ea, quae legerem Graece, Latine edder m. non solum optimis verbis uterer, et tamen usitatis, sed etiam exprimerem quaedam verba imitando, quae nova nostris essent, dummodo essent idonea.

5. Iam vocis, et spiritus, et totius corporis, et ipsius linguae motus, ex ercitationes, non tam artis indigent, quam laboris: quibus in rebus habenda est ratio diligenter, quos imitemur, quorum similes velimusesse. Intuendi sunt nobis non solum Oratores, sed etiam Actores, ne mala consuetud ne ad aliquam deformitatem pravitatemque veniamus.

6. Exercenda tamen est memoria, ediscendis ad verbum quam plurimis et nostris scriptis et alienis. Atque in ea exercitatione non sane mihi disciplicet adhibere, si consue veris, etiam istam locorum, simulacrorumque rationem, quae in arte traditur.

7. Educenda deinde dictio est ex hac domestica exercitatione, et umbratili, medium in agmen, in pulverem, in clamorem, in castra, atque aciem forensem. Subeundus usus omnium, et periclitandae vires ingenii: et illa commendatio inclusa, in veritatis lucem.

8. Legendi etiam Poetae, cognoscenda Historia, omnium bonarum artium Scriptores ac Doctores, et legendi, et pervolutandi, et exercitationis causa laudandi, interpretandi, corrigendi, vituperandi, refellendi; disputandumque de omni rein contrarias partes, et, quidquid erit in quaquere, quod probabile videri possit, eliciendum atque dicendum. Perdiscendum ius civile, cognoscendae leges, percipienda omnis antiquitas, Senatoria consuetudo, disciplina reip. iura sociorum soedera, pactiones, causa imperii cognoscenda est: libandus est etiam ex omni genere urbanitatis facetiarum quidam lepos: quo tamquam sale, perspergatur omnis oratio.

APPENDIX. Sententiam Auctoris einsque brevem universalemque institutionem continet.

QUae illa, quae in Palaestrastyli, de elocutione praesertim, diximus, utcumque fuerit assecutus, ac deinde ex primo

libro rudem saltem de Inventione, perfectiorem vero aliquanto de tropis, figurisque cognitionem hauserit, hunc stylo manum adhibere convenit: et quod pictores solent, in partium adumbratione prius versari, quim totius aliciius corporis lineamenta, colores, umbrasque exprimere; sic Eloquentiae candidatum diversas ante partes, suis quamque inventionum fontibus depromere, apusque figuris, tamquam coloribus, exornare fas est, priusquam corpus aliquod orationis integrum formet producatque. Cautehic sensimque incedendum est, neque statim elatis cum Icaro alis altissima quaeque sunt pertendanda. Ab humilioribus ad grandiora enitemur, ne praecipites ab utrisque excidamus. Quare ita quemque praeviis exemplis ducam, ut ab ipso mine Humanitaris ac Rhetoricae incedendum per varia exercitamenta arbitror. Quia tamen ardua videndum in re, ut optimorum Doctorum exemplis sulciamur, neque quisquam nobis ante Ciceronem esse possit ac debeat, eius nobis vita tempusque, atque occasio illorum, quae in manibus sunt scriptorum, inprimis orationum, erunt pernoscenda. Quae cum alii breviori quam sufficere nobis possit compendio: alii longiori, quam properanti ad digniora placere queat, circuitu essent complexi, media quadam ratione itastrinxi, ut levioribus praeteritis, graviora quaeque, atque ad eloquentiam maxime profutura, stylo etiam Oratoribus propriore, comprehenderem; nerebus tantum, sed et genereipso scribendi lecturis prodessem. Qui pluribus haec disertiusque suis adiunctis exposita volet cognoscere, ex priscis de vita Ciceronis Plurarchum, ex recentioribus Fabricium Marcoduranum enucleate singula ex pendentem consulat. ipse etiam Cicero diversis in locis vitae suae scriptorumque rationes exponet. Ego rotam vitae historiam per suas aetates distinguam.

FACULTAS ET APPROBATIO R. P. Provincialis SOC. IESU.

AD LECTOREM. De causa, usuque instituti Operis.

INTRODUCTIO In PALAESTRAM ORATORIAM, QUA AUTHOR Rationem instituti a se operis, eiusque opportunum usum complectitur.

LIBER I. Palaestrae Oratoriae De praeceptis bene dicendi.

CAPUT I. De natura et causis Rhetoricae.

CAPUT II.

De inventione.

§. 2. De sedecim locis argumentorum intrinsecis.

§. 3. Loci extrinseci Argumentum.

§. 4.

CAPUT III. RATIO INVENIENDI. Ex locis propriis, sive intrinsecis.

FONS I. LOCORUM PROPRIORUM. Ad quaestionem Quid res sit? natura rei exponitur?

FONS II. LOCORUM PROPRIORUM. Ad quaestionem, per quae res sit? causae exponuntur.

FONS III. LOCORUM PROPRIORUM. Ad quaestionem, quale quid res sit? attributa rei exponuntur.

FONS IV. LOCORUM PROPRIORUM. Ad quaestionem, quid efficit? effecta rerum proponuntur.

FONS V. LOCORUM PROPRIORUM PER Adiuncta. Ad quaestionem Quid rei accidit? universe explicatur.

CAPUT IV. Inventio locorum communium, sive extrinsecorum.

§. 1. FONS I. Contra.

§. 2.

§. 3. FONS II. Inventionis Communium Par.

§. 4.

§. 5. FONS III. Testes.

§. 6.

§. 7. FONS IV. Leges.

§. 8.

§ 9. FONS V. Cum Iudice, Fama.

§. 10 [correction of the transcriber; in the print 19].

§. 11.

§. 12. APPENDIX I.

§. 13. APPENDIX II. USUS FONTIUM PROGYMNASTICUS.

CAPUT V. De triplici Orationum genere, Statibus diversis, inveniendi et argumentandi ratione singulari.

§. 1.

§. 2.

§. 3.

§. 4.

CAPUT VI. Ratio inveniendi in genere Demonstrativo.

§. 1.

§. 2. Laus, aut vituperium substantiarum.

§. 3.

§. 4.

§. 5.

§. 6.

CAPUT VII. Laus attributorum substantiae.

§. 1.

§. 2.

§. 3.

§. 4. Appendix ad rationem inveniendi Perutilis.

CAPUT VIII. De Prudentia.

§. 1.

§. 2.

§. 3.

§. 4.

CAPUT IX. De Iustitia.

§. 1.

§. 2.

§. 3.

§. 4.

§. 5.

§. 6.

§. 7.

§. 8.

§. 9.

§. 10.

CAPUT X. Fortitudo.

§. 1.

§. 2.

§. 3.

§. 4.

CAPUT XI. Temperantia.

§. 1.

§. 2.

§. 3.

§. 4.

§. 5.

§. 6.

§. 7.

§. 8.

CAPUT XII. De genere Orationis Deliberativae, et ratione inveniendi.

CAPUT XIII. Variae Deliberativi generis formae.

CAPUT XIV. De genere Orationis Iudicialis, atque in eo inveniendi ratione.