FAMILIARIUM ARGUTIARUM Honestae, et eruditae recreationis LIBER I. Introductio, causas et rationem scribendi complectitur.

QUos argutae urbanaeque, cum dictionis, tum actionis fentes superioribus repertos annis, ad publicum usum excitaveram; ut familiaris hominum vita et conversatio ad honestam instrui formarique voluptatem posset: hos jam majori ubertate fluenres seorsum dare placuit, neque, ut hactenus, grammaticis arguriis immistos: tum quod maturiori aetate porius, quam illi epigrammatum lusus, conveniant; tum quod recena vulgatum autorem, in arte sua Apophthegmatica, hisce Argutiarum fontibus, tanquam abs se inventis, usum videani. ideoque, vel me, vel illum Plagii crimine, a prudente Lectore, quisquis utriusque scripta legerit, onerari necesse sit. Ue justae defensionis partes, mihi ratio et causae aequitas imposuerits ne et in his, et in ceteris scriptis, cum symbolicis, tum oratoriis, sacris profanisque, quorum (si Deus tempua Iucemque dederit) conceptus quoslibet ratiores ex his inventionis derivo fontibus, alteri debere authori, nec tamen tribuere videar. Non pudet aliena instructione uti; at mihi vendicare, ac sublegere, tanquam proprium, quod alienum sit, illius omnino puderer.

Ergo fontes argutae dictionis actionisque dedi, in arta nova, ut inscripseram, argutiarum, anno 1649. Coloniae apud Ant. Kinckium edita; septennio post, hoc est, ann. 1655. sequitur alter, qui artis apophthegmaticae fontes Notimbergae vulgat, iisdem principiis erutos, nisi quod everso ordine numeroque, ex meis fontibus quatuor, ipse [his in suas partes divisis] decem excitet: multo eriam plures, si singulas excussisset partes [quas ego venas appellavi] daturus. Quars cum hic author ab aliis, id factum observantibus, ad me

delatus esset, atque haec in praefatione ad primam ejus parstemn. 11. verba legerem: utamur privilegio, quibus omnium artium novis inventoribus, uti concessum est, ut inventis addere liceat: quisquis enim artifex debet augere artem suam: ideoque is sibi hanc inventionem vendicet; seorsum mihi cum hac admonitione, familiarium argutiarum fontes dare placuit: non ut alium insimulem, cum quo nulla mihi inrercedit aemulatio; sed ne ego aliena, tanquam proptia, dissimulato authore ac nomine, videar inique usurpasse. Hasta Palladis abstineo, clypeum tautum justae defensionis obrendo. Indignari jure illa queat; cum casta et virgo sit, quae corruptores ferre non possit: Sed cum rudi hanc rem Minerva tentarit apophthegmatum digestor, neque ullam attis, quam profitetur, regulam tradiderit, mitiori admonitione perstrictum, velut novitium hujus scholae discipulum, abre dimittet, et cautiorem deinde esse jubebit.

Ne si forte suas repetitum venerit olim
Grex avium plumas, moveat cornicula risum
Furtivis nudata coloribus.

Horat. ad Celsum in Epist.

Illud equidem miror, decem illum excitasse fontes, et nec decem quidem his complecti omnem apophthegmatum varietatem, quam quatuor ego fontibus strinxi. Iterum miror, quod argure facta, quae a me introducta sunt, in apoplathegmatum seriem ab illo transportentur: cum haec omnium Doctorum judicio, solis argute fapienterque dictis illustrium virorum contineri censeantur. An hic ego cum Martiale cogar dicere?

Quem recitas meus est, o Fidentine, libellus:
Sed male dum recitas, incipit esse tuus.

Lib. 1. Epig.

Voluit nimirum apophtheg matum titulo hanc et artis distributionem, et rerum diversitatem Lectori offerre; ac alieni usurpator audiret.

Quae si ipsi mutatio ad sui defensionem, mihi cerre ad mei propugnationem sufficere visa non est: ut idcirco hane animadversionem relinquendam putaverim, nulli injurius, dum propria tuebor.

Non culpo scriptorem alienis utentem, si profiteatur authorem: ne sibi arroganter vendicet non suum. In exemplis ignoscendum, quanquam et hic aliena fide, praesertim

veterum, primorumque Scriptorum, quam mea uti malim.

Tutius ex ipso fonte bibuntur aquae.

Non verebor, ubi ex authore illo se quicquam his tabulis opportunum modo obtulerit, ipsius authoritate fignate: ita enim pro me fidem scriptis praestare tenebitur. Quidquid hac lege alienum est, diligentiae, opinor, laudem in Scriptore merebitur potius, quam cujusquam reprchensionem.

Quod ad argumenti a me suscepti tractationem attinet, tribus illud libris ita comprehendam: ut in primo rectum usum familiarium argutiarum in vita humana tradam, in altero artem suis exemplis propositam, in tertio conviviorum hilaritarent hac potissimum eruditione, atque ingeniorum lusu condiendam esse doceam, quo multa evitentur vicia, quae in familiarem sese hominum conversationem, cum enagna integritatis arque animarum clade, insinuant.

CAPUT I. Ad quem usum hi fontes eruditae recreationis excitati sunt.

QUem ex opere hoc meo fructum ab amico lectore sperem, non dissimulabo; ut ranto magis, suum ipse etiam studium, cum hoc meo desiderio conjungere dignetur: Multis hac opella mea, quamvis exili, servire volui. Cum enimplerorumque mortalium ingenia, ad remissiora illa studia, quae sale, facetiis, atque urbanitate quadam aspersa sunt, propendeant, magisque arrectis haec animis excipiant, quam quae cum severitate quadam ex disciplina Catonis. aut Heracliti cujuspiam profecta videntur: illorum, hac im re, propensa avimi inclinatione utendum censui: ut quam multos facillime ad scurillitatis, ac levitatis vitia prolabi compertum est, eadem illos ad honestae utilisque exercitationis otium inflecterem. Ad quod provocabunt vel argure, vel sapienter simul ac lapide dicentium, agentiumque non obscoena invitamenta, nec invenustae illecebrae. Cutiosis jucundum dabirur ingeniorum pabulum; frigidis lectoribus aliquod legendi irritamentum, fatigatis inter severiora studia, aliquis remissioris occupationis campus: otiofis labor minime molestus subjicietur, quo fallant taedium. Universis palaestra quaedam historicae eruditionis aperietur, qua animum tam instruendo reficiant, quam instruant reficiendo. Invenient enim in his argute dictis factisque, quae mores Christiano et politico homine diguos excolant; quae viria sapienter perstringant, errores corrigant; ad vittutem et

honestatem invitent; animum quoque inter severiora laxent studia, et institutis jucunde symposiis ac conviviis serviant: eruditae denique ac familiati inter homines conversationi non injucundam mareriam suppeditent. Quae ut assequatis plenius, et prudentem opportunumque in usum transferas, paulo de his prolixius erit disserendum.

CAPUT II. Quid ad familiarem hominum conversationem honeste et jucunde transigendam maxime faciat.

QUantum intersit ad familiarem hominum vitam, quae in negotiis publicis privatisque, inter seria, et remissa transigenda est, honestae conversationis rationem habere, nemo ignorare poterit, qui turpis ac decori, vitii virtutisque discrimina noverit expendere. Ab hac enim potissiinum hominum mores formantur, et pronissima est ad exitium via, si improbis atque ab honestate alienis socieris.

Politicum homo animal est, societarem quaerit. Solitarius homo, ait lib. 1. suis in Politicis Philosophorum magister: aut Deus, aut bestia est: aut nullius indiget, aut nulli convenit. Et Romanns Sapiens, suis in Epistolis: Nullius, inquit, rei sine socio jucunda est possessio. Non magis utditatiest ager cum reditibus amplis, quam vicinus aequalis cum moribus bonis. Ille etiam latinae eloquentiae princeps, postquam a foro et curia, a doctorum hominum consortio, ab amicorum consuetudine per exilium separatus esset, ad Senatum repersus: Amicitia, inquit, consuetudines, et vicinitates, quid habeant voluptatis, carendo magis intelligimus, quam fruendo. Huic igitur familiari hominum societati recte utiliterque, ac cum honesta simul voluptate transigendae, si quam ego operam attulerim, lectorque harum rerum impenderit, hanc utrimque optime collocatam existimo. Nihil autem, vel jucundius, vel fructuosius ad familiares hominum congressus, quam illam historiarum animam, quae in sapienter dictis gestisque Majorum nostrorum consistit, adferri posse, ipsam mecum puto experientiam manifeste restari. Etenim nihil est, quod majori aviditate audientium excipiatur; nihil quod altius imprimatur animis; nihil quod in actiones mortalium efficacius influat, quam brevis, arguti sapientisque dicti energia; aut rarioris atque eximii facti memoria. Haec sua dignirate et pondere exstimulant, non ignavi aut degeneris hominis animum, seu perstringantur vitia, seu virtus suadeatur.

Quare cum omnis humana societas ad hoc inftituta sir, ut ab altero alter emolumentum capiat, infirmus a firmo sublevetur, indigentiam unius alter fulciat, in eruditione, in opibus, in honore communicent: nihil vero in hac vita, aut facilius, aut praestantius sola eruditione aliis communicari possit, ut qua instructus ad honestatem vittutemque [in qua summa est hujus vitae felicitas] proficiat; instructor vero sine jactura cujusquam boni prodesse soleat: ad hoc cuique jucundae honestaeque conversationis studioso connitendum est, ut optimis lectissimisque ad illam Majorum dictis factisque imbutus veniat, quo fructum laudatae consuetudinis ad alios transferat et honesta omnes voluptate perfundat, qua hujusmodi societates, tanquam glutino quodam animorum coalescunt. Menandri prudens monitum est:

Nil possidetur pulchrius scientia.

Praeclarum et illud Senecae praeceptum est, quo nos, de quatuor Virtutibus disserens, ad mutuae conversation is usum instruit. Quae nosti, ait, sine arrogantia imparties: quae nescis, sine occultatione ignorantiae tibi postula impartiri. Ita tua alii eruditione proficient, tu aliorum. Athenae omnium olim disciplinarum commune diversorium, ad eruditam factorum, dictorumque inter Graecos, rationem habendam, in Dioneo sexaginta virorum concilium instituere, qui mutua hanc etiam disciplinam exercitatione alebant, et cum aliis communicabant Ut si quod lepide acuteque dictum audiretur, dicerent
[Gap desc: Greek words]
. Sexaginta viri dixerunt.

CAPUT III. In jucunda conversatione sales nonnisi cum delectu et modaratione adhibendos.

QUamvis Stoicos in conversatione ingenuorum hominum mores ubique non probem, qui nihil remissioris studii, inter urbanos sales jocosque versantis admittant; tamen nec illam nugandi licentiam probare libet, quae modestiae verecundiaeque transgressa limites, ad scurrarum dicteria ac procacitatem sese abjicit. Laxetur quandoque arcus, ne constanti rigore languescat; sed chorda solvatur, non dissiliat. Non aberravit a scopo, qui de arcu dixit et animo:

Arcum frangit intentio, animum remissio.

Tum videlicet, cum haec atque illa nimia est. Extrema uletutum vitia obtineni. Moderata remissio semper laudatut. Lucanus ad Pisonem suo hic more fecundus facundusque in disserendo est, dum sic canit:

---Nec enim facundia semper
Adducta cum fronte placet: nec semper in armis
Bellica turba manet: nec semper Cnossius arcus
Destinat, exampto sed laxat cornua nervo.
Et galea miles caput, et latus ense resolvit.

Resolvitur ensis, non abjicitur, aut frangitur. L. Cornelium Sylla haec non vitasse immoderatae severitatis ac remissionis vitia, author nobis est Plutarchus. Nam quem inter seria negotiosum tristemque depingit; hunc, ubi ad convivia histrionumue ac morionum consortia ventum esset, adeo format dissolutum; ut cum iis certasse dicteriis, ac ludendi prorervia asserat, aetatis atque imperii majestate posthabita. {[a] Plut, in Sylla.} Est modus in jocis adhibendus, quem qui assequitur, is urbanus festivusque, qui omnino respuit, agrestis et rusticus, qui excedit, levis ac scurrilis habetur.

Cavendum quoque est, ne affectati nimium sales sint, ne frigidi, et sine omni lepore, magisque per vim accersiri, quam ex re ingenioque felice nati, haec enim non honestae tantum voluptatis gustu destituuntur; sed molesto quodam fastidio excipiuntur: dum concitata exspectatio fallitur, et qui saltum promittit hinnuli, vix pulicis assequitur. Cum desunt sagittae, noli arcum intendere, atque in scopum collimare. Stultum est ad omnia risum captare, et cuivis flori suos velle aculeos subnectere, qui rosis tantum conveniunt. Infames eo in genere fuere Tirinthii, qui cum ejusmodi levitate se vilesere aliis nationibus cernerent, prasertim quod ipsi immoderato omnia risu exciperent: oraculum Apollinis consuluere; quo pacto ab hoc vitio expediri possent! respondit Delphicum illis Numen, si Neptuno, sine risu, taurum ad litus sacrificassent, fore liberos. Ergo, ne quis sua levitare seriam hanc actionem imerpellaret, voluerunt procul esse pueros. At caveri non poterat, quin unus aliquis curiosrtate ductus sese immisceret bovem jam immolaturis: quem dum submoverent sludiosius: quid, inquit ille, vobis esto? an timetis, ne

victimam ego vestram devorem? quo dicto in risum soluti, intellexerunt morbum inveteratum non facile curati {(a) Athen, l. 6. c. 6.} Siculi etiam a nimia dicacitate, et ludendi, nugandique notati, jam olim frequentati sunt. Unde illud de gerris Siculis manavit proverbium: nam cum in expugnatione Syraensatum Atnenienses crebrius gerras, hoc est crates vimineas, sub quibus et pugnabant latentes, poscerent: ideoque Siculi irridentes, gerras quoque ingeminarent, haesit vocis ememoria, ut nugamenta levissima getrae dicerentur, et congerrones, qui mutua sese nugacitate oblectant. Vilescunt naque hae immoderatione homines, qua cum parce circumspecteque utuntur, gratiam non exiguam merentur. Quo vero persona quaeque gravior ex munera, aut dignitate habetur, co rarius iisdem utendum est. M. Tullio Ciceroni turpe fuit, immodicis seria etiam jocis confundere, et magis saepe mordacibus, quam utilibus delectari. Ita dum Consul Muraenam a Catone accusatum defenderet, Caronis ingenium, sectamque Stoicorum ridiculis dicteriis insectatus est, ut Caro exclamaret: Dii boni, quam ridiculum habemus Consulem? Vatinius quoque acerba illum compellatione, consularem scurram nuncupare auditus sit. Indecorum hoc etiam Philippo Macedonum Regi fuit, quod seria quaevis jocis saepe importunis perturbaret, neque locia temporisque, ac personarum rationem expendetet. Ut iccirco proprius eum Morio, quo ad jocos risumque ab illo captandum utebatur, dum profusius in illum Rex luderet, jactisque seso oblectaret dicteriis, hoc dicto perstringeret: Ego te non alo. Ac si dicerer, ego Rex non sum, qui te tanquam morionem meum alam; noli igitur meum occupare officium. {[b] Plut. in Symposd. 2. 6. 8.} Phocylidis dictum est:

Neque modum edendo, neque loquendo negligas.

CAPUT IV. Mordax dicendi libertas in argute et jocose dictis est devitanda.

MOrdacitas in hac quoque argute dicendi ratione cavenda est, ne, dum oblectare volueris, laedas, dum prodesse, noceas, dum placere, displiceas. Quanquam nonrunquam eveniat, ut, quo multis places, pluribus etiam displiceas; aur quo nonnullos recreas, occulto alios vulnere saucies, quod tanto profundius figitur, quanto argutius jacitur, aut majorem auditoribus risum excutit. Jucundum

est aliorum vitia aculeatis dictis confixa, atque ad ludibrium proposita intueri; sed excipere haec tela gravissimum est. Cum Plutarcho haec dissero. Est, inquit, cum salibus magis quam conviciis exagitamur; cum haec ab ira inconsulto saepe proficisci videamus: illos non ex necessitate, sed studio contumelia et malignitate. Magis autem sales, seu dicteria mordent, quae instar hamatorum telorum diutius inhaerent; molest aque est enorsis oblectatio elegatniae, grata audientibus. {(b) Ibid.} Qua in re eidem placuit exemplo Ciceronis uti, qui dum ad Octavium verba faceret [quem ex Africa ortum memorabant, quibus subula perforatas aures habere consuetum] ille se dicentis verba negabat intelligere: atqui mirum illud, ajebat Cicero, qui aurem habes performatam. Fuit haec vero Tullio dicacitas adeo in proclivi, ut nec amicis quidem parceret. Ita cum civili in bello inter Caesarem et Pompejum fervente, quidam Gallorum miles, ad hunc a Caesare transfugisser, ideoque a Pompejo jure Civitatis Rom. donatus esset. O bellum hominem, exclamavit Cicero, Gallo civitatem promittit alienam, nobis nostram reddere non potest! Et sane haec tam mordax dicendi libertas, qua perstrinxit quamplurimos cicero, tam amicos, quam inimicos, multos ab illo alienabat, ac mortem denique eloquentissimo viro peperit. Nihil enim perinde Antonius illius hostis sensit, quam aculeatam dicendi vim, in se gravissimis ictibus libratam; ut iccirco mortui funere satiari non potuerit, sed linguam illam, quam velut pugionem toties sibi intentatum horruerat, acubus Fuiviae, impotentis conjugis, configendam tradidit.

Potentioribus inprimis hoc dicacitatis genere non facile illudendum est, nam cum suae dignitatis contemptum non negligant, et promptam in manu vindictam ferant, persaepe feriunt. Memorat Suetonius Tiberium Caesarem legata, populo a Caesare Augusto facta, post mortem non esse exceutum. Quod cum ferrent nonnulli gravius, Mimus quispiam publico in funere, quo mortuus ante Caesarem deferebatur, elata voce compellans defunctum, perge, ait, refer Augusto, nondum pro ejus legatis satisfactum populo. Ergo Tiberius semet ictum sentiens, Mimum accersit, et quod illi ex legaro debebatur exsolvit: ac mox lictoribus interficiendum

tradidit, mandato adjuncto, ut nuntiatum tret Augusto, jam coepta esse ejus legata persolvi. {[a] Suet. in Tiber.}

Sed nec corporis vitia, quaeque natura, aut sors homini negavit, facile sunt exprobranda. His enim non tam hominem, quam ipsum naturae authorem acousare et perstringere videris, penitusque haec dicteria animum laesi subeunt, ut vel graviori se convitio vindicet, vel poena etiam inflicta ulciscatur. Est in his naturae vitiis perstringendis mirum quidpiam, ut qui iis afficitur, ultro quandoque in suos ipse defectus, cum aliquo etiam sensu voluptatis ludat; ubi tamen ab aliis eosdem rangi senserit, immodico nonnunquam dolore in furorem vertatur. Erat monoculus Rex Antigonus, neque hoc inse vitium dissimulabat, ut edicto quandoque grandioribus sibi literis oblato, quo commodius legeret, joco illud a porrigente exeiperet, asserens: vel a caeco id legi posse: verum Theocritum Chium idem vitium exprobrantem, non rulit, sed necari jussit. Ille enim cum liberius in Regem jocatus esset, spes tamen eidem gratiae fieret, modo ante oculos Regispervenisset: adductusque exclamaret, spem sibi salutis ademptam, quod oculos Regis non videret: suo judicio ab indignante Rege damnatus est. {(b) Plut. Simp. l. 2. c. 1. et Macrob. l. 7. c. 3.} Quocirca si quis ejusmodi lusibus delectetur, videndum inprimis, quis ille sit, quocum ludat, et quis ipse a quo hic lusus proficiscatur. Sunt a quibus feramus haec ludicra; sunt quos in iisdem non toleremus. Nosti quod in fabulis est: observasse quandoque asinum, quod canis assule tibus ac morsiunculis herus abblandiens magnopere oblectaretur. Quare idem hanc gratiam occupare cupiens, dum insultat, morsibusque dominum vellicat, pro herilibus blandimentis fustuarium promeritus est. Ne similem impingas stimulum, tibi erit providendum.

CAPUT V. Patienter in communi hominum consuetudine excipiendum est, si quid fuerit acerbius intortum.

JUvat Senecae de honesta conversatione praeceptiones hoc loco paucis inducere Omnes, ait, tibi pares facias; sed inferiores superbiendo non contemnas: superiores recte vivende non timeas. In reddenda officiositate neque exactor, neque negligens appareas. Cunctis esto benignus, nemini blandus,

paucis familiaris, omnibus aequus. Severior esto judicio, quam sermone: et vita, quam vultu, clementiae cultor, clemens ultor, saevitiae detestator. Famae bonae, neque tuaeseminator, neque alienae invidus, rumoribus, eriminibus, suspicionibus minime credulus, vel malignus; sed potius his qui per speciem simplicitatis ad nocendum aliquibus subrepunt, eppositissimus. Ad iram tardus, ad misericordium pronus: in adversis firmus, in prosperis cautus, et humilis, occultator virtutum, sicut alii vitiorum. Si jocos exigis, hos quoque cum dignitate sapientiae gere; ut te nec gravent tanquam asperum; nec contemnant tanquam vilem. Non erit tibi scurrilitas, sed grata urbanitas. Sales rui sine dente sint, joci sine vilitate, risus sine cachinno, vox sine clamore. {(a) Sen. de 4. virt. t. de cant.} Epictetus hominem, cui nos familiari usu sociamus, vel ut praestautiorem, vel ut minorem, vel ut aequalem considerandum asserebat: praestantiori submisse auscultandum, minori modeste persuadendum, aequali vero esse consentiendum. {(b) Stob. ser. 3. de tomp.} Quam personarum rationem si cum illa Senecae admonitione junxeris, non poterit non honcsta arque utilis tua esse, sive in seriis, sive in remissis inter socios conversatio.

Illud vero ex praesenti instiruto nostro inprimis monendus es: ut si quid facere in cujusquam personam dixeris, etiamsi comiter intortum telum evoler, ad recapiendum ictum plerumque graviorem patientia obarmatus consistas. Nihil indignius, quam nonnullos esse, qui impune in quoscumque sibi ludere, concessum esse velint; ad levissimum quemvis ictum retortum impallescant. Qui pilam projicit, ut reverberetur expectandum est. Non illepidum in hoc genere est, quod Danti Aligerio tribuitur: qui Veronae exulaus, cum inter Canem Scaligerum juniorem senioremque assideret medius, et vel casu, vel industria servorum ossa ex carnibus unte illum cumulata essent, versrdenique convivae jocose ad Dantem quaerunt, mirantutque; unde illa ante ipsum praecipue ossium reperiatur congeries? quibus ille, nihil mirum esse, quando ranes ossa comedant, ipse non potuerit eadem digerere? {(c) Poggius in facet.} Jocus ille, ut amice jactus, ita pationter exceptus est, quamvis graviori impulsu recidetet.

Quod si vero interrogatione aequa, aut modesto joco, acerbius in te vibretur dicterium, quam aut aequitas, aur

persona tua merere videatur; tamen majori tibi laudi vertetur, si dissimulante animo tuleris, quam si cum stomacho nut scommate exceptum ulciscaris; praesertim si ulcus aliquod tuum tetigerit, quo possis dolere. Laudata illa fuit Nicephori Phocae patientia, qua militis, avaritiam exprobtantis, excepit convitium {[a] Cedren, de Phoca.} Ad milites lustrandos in campum progressus, canum inter ceteros senem reperit, qui militiae nomen offerret: quid, inquit, tu in hac imbelli aetate militiam cogitas? multo respondit ille, jam validior sum, quam quondam fuerim adolescens: olim enim frumento unius aurei duos onerabam asinos, nunc ipse solus fero, quantum duobus aureis comparatur. Sensit dicterium Imperator seque negligentiae atque avaritiae vitio perstrictum doluit, sed dissimulatione maluit, quam vindicta excipere: ne quanto exclamaret vehementius, ranto magis ulcus tactum prositeretur.

Sunt nonnulli leporis amanres, qui aliorum sese vitia, liberiori posse joco perstringere existimant. Verum si rales illi sint, qui authoritate, aut potestare in delinquentem sibi concessa hoc factum non tueantur, plerumque non sanant, sed exasperant, ac parem alteri libertatem dicendi offerunt, quam sibi indulserunt. Ita cum Demades Atheniensium orator aegrius ferret a Demosthene sese agendi leges accipere, ideoque indignans exclamaret: me Demosthenes? sui Minervam? atque excepit Demosthenes, haec Minerva nuper in adulterio est deprehensa. {[b] Plut, in Demesth.} Quo dicto notam hominis levitatem acerbe traduxit.

Jam si quisquam tam insolens suis in dicteriis fuerit, ut immerentium, quamvis leviter, existimationem perstringat, is sane nisi ad omnem se tolerantiam obarmaverit, non semel mihi insanire videtur Fuerat Petrus Luna quorundam factiosorum hominum sentenriis declaratus Pontifex, sed meliorum voluntate rejectus: ad quem dum ex Constantiensi Concilio duo Ordinis Benedictini Praesules ableg arentur, arque ille, quid hi sibi corvi vellent? sciscitaretur; alter corum respondit, mirum non esse,si ad ejectum cadaver advolarent corvi.{[c] Poggius in sao.} Quo illius a Concilio damnationem illi exprobrabant. Ergo, repeto cum Seneca, sales tui sine dente sint, joci tui sine vilitate. Tuo te gladio dicteriorum feries, si imprudenter in alterius existimationem strinxeris. Neminem laedas, ut a nemine laedaris.

CAPUT VI. Dicteria Adversariorum, cum opus est, moderate tantum, et circumspecte elidenda.

AD retorquenda vero dicteria, cum justa sese ratio offerre possit: ut, si vel aliquod intorquentis vitium corrigendum sit, vel authoritas impediti defendenda: cavendum inprimis est, ne justae defensionis, aut honestae correctionis, aut etiam jucundae conversationis limites excedantur. Qua in re circumspecto exercitatoque judicio opus est. Excessere in hoc genere Philosophi, hospites Liberti Regis Antigoni: quos cum lepidis ille quaestiunculis ad risum convivis creandum exercere, atque inter cetera quaereret, cur ex nigra et alba faba pulmentum unius efficeretur coloris? Aridices philosophorum unus hoc ad irridendam philosophiam spectare ratus, acerbius, quam par erat hospiti, et convivae respondit postulare se, ut vicissim Symposiarcha edisserat: cur ex albis et nigris loris in tergo vapulantium similes maculae gignantur? quo dicto homini servitutem pristinam et vibices a Domino acceptas, nimium importune exprobrabat; atque omnes ingenuos couvivas in ruborem debat. {(a) Macrob. l. 7. Sat. c. 3.} Mitius erat quaesitum hospitis, quam ut tam immiti quaesito refelleretur, et invitantis humanitas, et convivarum reverentia, et hilaritatis non interturbandae ratio, philosophum hunc scurrilis dicacitacis, non amoenae lepiditatis arguunt.

Plus gratiae ac verecundae observationis in amico habuit, quod celeberrimus in cantu tibiarum Ismenias praestitit; ille enim cum tibiis inrer sacrificandum plauderet; tardiusque sub lusu ad aram litaretur victima: conductor arreptis tibiis absurda satis harmonia litantibus plausit, atque interea, [corona ingratum tibicinem aversante) deproperatum sacrificium est, ut cantor, velut re ex voto coufecta sibi-ipsimet ad vulgus refellendum, gratularetur, et divina, inquit, res est gratiose canere. Ad quae verba subridens Ismenias, me canente, ait, Dii oblectati fecere moram sacrificio, te vero ut missum facerent, propere sacrificium acceperunt. {(b) Plut. Sympos. lib. 2. p. 1.} Ita sine cujusquam vulnere urbane cantu verbisque hinc inde lusum est.

Non tamen diffiteor fieriposse, ut amariori aliquante lixivio diluatur, quod joci gratia intorquctur, si vel defensionis

ratio postulet, vel inurbanitas ludentis: ita M. Livius (quo Praefecto, Tarentum Hannibali proditum erat) honoribus. Q Fabio Maximo ob urbem receptam decretis invidens: cum se ad ejusdem recuperationem suam quoque contulisse operam putaret, aliquando inter Senatores in haec verba erupit: sua potissimum virtute Tarentum esse receptum. Ad quem Fabius renidens dixit: recte inquisinam nisi tu amisisses, ego non recepissem. {(a) Liv. des. 3. l. 7.} Quo pacto hominis arrogantiam cum plausu omnium repressit. Plus mansuetudinis ac venustatis habet, quod Scholae Antiochenae Moderator Libanio Sophistae gentili, et Juliano Apostatae ob eruditionem in deliciis respondit: cum ille in Christum contumeliose dicax quaereret: quid agit fabri filius? hoc nomine Servatorem despiciens) Non otiatur, inquit, o Sophista, jam enim Juliano tuo luculum fabricatur. {(b) Tripar; hist. l. 6. c. 44.} Et sane Vates fuit, cum a Persis haud multo post bello victus, caesusque indignantem animam inter has voces effuderit: vicisti Galilaee, vicisti. Hac igitur retorsione convitii non tantum non offendit, sed gratiam quoque ac laudem tulit. Quanquam futura, quaeque nostram potestatem aut scientiam excedunt, non facile intentanda sint: cum Deus horum sibi eventum reservarit

Illud multo aptissimum retorsionis genus est, quod ipse ex suis dictis, qui jocatur importunius, instruxisse videtur. Ita male vestitus homo, Regis nescio cujus, Aulicos convenisso pro auxilio memoratur, cumque parum apparerer spei, recordatus Asinorum, quos nuper in pompa pretiosis viderat stragulis vestitos: postulavit hoc saltem sibs gratiae fieri, ut illorum intercessione atque ope, inter Regis Asinos haberi possit, ac nuditatem suam horum stragulis cooperire: Id vero, inquiunt, non erit impetratu difficile, modo commune cum illis pabulum, et elitellas, ac sape, fustuarium non detrectes. Tum ille contractis humeris, inde unde venerat relegere viam coepit, suaque se argutia perstrictum intellexit.

CAPUT VII. Ratio personarum in jocis et argute dictis, seu intorquendis, seu refundendis habenda est.

PErsonarum vero inprimis et dignitatis habenda est ratio, quibus enim reverentiam ac honorem debes, in

hos acceptum quoque convitium retorquere, ut indecens, ita periculosum est. Hoc non ignoravit Romanus Pollio, in quem cum Augustus Caesar Fescenninis lusisset versibus, monereturque, respondendum esse Caesari: at ego inquit, taceo: non est enim facile in eum scribere, qui potest proseribere.{(a) Marcrob. l. 2. Sat. c. 4.} Sunt tamen viri Principes, qui ejusmodi jocis delectentur, et lacessant alios, ut quippiam refundatur, quorum ingenio ad hanc rem licebit uti, non abuti ramen: ne crabrones irritentur. Talis erat Philippus Rex Macedonum, talis ipse Augustus, talis Alphonsus Rex Arragonum, talis Matthias Corvinus Rex Hungarorum, ralis Rudolphus Caesar Austriacae primum in imperio geneis decus, talis et Leo Pontifex ejus nominis X. quos reciprocus ille jocandi lusus magnopere oblectabat. Et nonnulli quidem corum, quae videbantur factu dictuque jucundissima, referri in diarium ad memoriam volebant: ut ab Alphonso Morioni aulae principi commissum erat, qui non facta tantum Aulicorum, sed et Regis magis ridicula signabat. Inter quae, cum nonnunquam retulisser illud, quod Rex Maurum hominem ex aulae famulitio diu fidum, cum magna pecuniae vi in Africam ad comparandos equos destinasset, subjecir ita signatae in tabulis historiae: Hoc factum Rex hodie commisit stultissimum. Quod cum ex more ad Regem vesperi in tabulis referret. Quid, inquit Rex, hoc factum stultissimum censes! Censeo, inquam, reponit Morio. At si Maurus pro pecunia mihi ex Africa equos reduxerit, quid dicturus es? Manebit tamen, ait ille, facti historia: verum subjiciam, reverso Mauro: factum hodie longe stultius noster admisit Maurus, qui tanta sibi credita pecunia, ad Dominum redierit.{(a) Corrozet et alti.} Quo lusu Rex magnopere est oblectatus Quanquam Morione ad similia non omnino temere utendum senserit. Neque enim facile id cuivis suaserim, ut ejusmodi libertatem remerario id hominum generi faciat. Ausus est homo dicaculus, qui Rudolphi Imper facetam humanitatem non ignorabat, illi publice obvius in via restare; cumque moneretur ab aulae proceribus, ut transitet. Nequeo, inquit, nam suo Imperator naso obstat (qui illi oblongus, et aquilinus erat) elusit humanitate dictum Caesar. Ergo, ait cedendum est, reductoque per manum naso, age, inquit

progredere, jam nasus tibi meus cessit {(a) Cuspin. in vita.} Ita evenit, quod Teutonico fertur in adagio, qui Molitoribus se commiscet, farina conspergitur. Gravius hac in re Corvinus Rex, et illudere suum sibi domesticum tonsorem sensit, et vicissim eidem illusit. Familiariter illo Rex ad jocos animique remissionem utebatur, quare hac fretus Regis benevolentia. cum Arragonius Cardinalis insigni ministrorum comitatu, qui defluentibus ad talos vestibus incederent, Corvino inter epulas adessent: tonsot promissiora Italorum pallia, in anteriori conclavi relicta, praesecuit; ut exituri sua omnes pallia, tam repentina metamorphosi decre visse, et mirarentur ipsi, et alii profuse riderent. Rex ejusmodi hospitibus ita illusum esse indignatus, diu inquirit, vel ignorantibus, vel dissimulantibus aulicis; dum ipse suum ronsor facinus ridendo detegeret, Verum Rex. ut ludibrium perpertua vindicaret memoria, et exemplo insolentiam castigaret, homini ita labia naresque praeputari fecit, ut ridentis deinde speciem, aliorum ludificationi expositus, prae se ferret. {[b] Fulgos. l. 6, c, 3.} Risus profecto miserabilis: cui suas tonsor lacrimas nonnunquam admisceret. Quisquis igitur honesto atque ad recreandos animos idoneo te aliosque lusu oblectare volueris, personae et tuae et aliorum rationem ne depone, cum dignioribus excedere periculosum, cum vilied ribus indecorum est.

CAPUT VIII. An Moriones recte Principum mensis ad convivas suis oblectandos dicteriis adhibeantur?

PRincipibus familiate saepe viris est, Moriones inter opulas nugantes auscultare, ut lepidioribus eorum dictis, tum ipsi, tum hospites recreentur. Qui tum indocti, crassiorisque judicii, ac linguae protervioris sunt, inamoenus hic, et parum ingenuis auribus animisque dignus lusus est. Evenitque nonnunquam, ut hospites admissi cum gratia, cum offensione dimitrantur. Notum est illud ludibrium, quo in aula Germani Principis Legatus, naso aliquantum crassiore deformis, summo omnium convivarum risit exceprus est.

Morio enim qui mensam obibar, occasionem nugandi speculatus, circa hunc aliquamdiu hominem intentis oculis meditabundus substitit, donec cum admiratione denique

exclamaret. pro Deum immertalem, quantus iste nasus est? Risere convivae, ringebatur et erubescebat Legatus. Princeps ut hanc Morionis dicacitatem castigaret, jussit abductum flagris hoc convitium luere. Rediit deinde abstersis utcumque verbetibus, et ut dominum hospitemque sibi demereretur. ac delictum corrigeret, renidenti ad legatum ore, extenuataque voce ingeminat, pro Deum, quantillus iste nasulus est! Jamque magis confuso omnia risu implevit; ita ut ad immitiora iterato verbera abstractus, non parum suum dolorem planxerit: demum, cum luisse se jam nospitis illius gratia non parum indignaretur, torvo vultu ac voce aspera praeteriens hoc illum dicterio vellicavit: sen nasum, sive nasulum in fronte gestes, ego latrinae eum devo vero. Ita abs Morione confusus hospes, atque ex unius ludificatione omnium traductus risu excessit convivio, documentum ceteris, ut vel ipsi a Morionibus, vel a se Moriones velint esse remotissimos.

Neque tamen si incidere contigerit, illud hominum genus contemptu aliquo perstringendum putes. Nihil patitur indignius. Stultum laudibus facilius, quam vituperio frenes. Joanm ferdinandi III. Imper. quamvis non insipidum Morionem, illud tamen aulici Principis dictum in consortio aliorum pupugit: quod diceret, cum stulo non loquor: excepit enim repente ille; at ega cum tali loquor, petrexitque insistere colloquio, utalteri cum rubore essec cedendum.

Leo Pontifex X. mire favit Poggio seni scriptis eriam facetiis celebri, tum vero Morioni nobili a gulae intemperantia [cum Jovio loquor) articularibus doloribus distorto, et Brnadino equiti, Marianoque Sannioni, facetissimis helluonibus, et in omni genere popinalium deliciarum eruditissimis. Nam inter alia portenta infamantis gulae, lucanicas concisis pavonum pulpis fartas, commenti fuerant: quod obsonii genus mox successor Hadriaaus VI. vir Baraviae frugalitatis mitabundus expavit. Verum festivissimis corum facetiis sall isque et perurbanis scommatibus magis, quam ullis palari lenociniis oblectabatur. Hi certis anni temporibus cum genio liberius esset indulgendum, in exsrema inferioris mensae parte, ea conditione regnabant; ut contumelias, quas citra valetudinis incommodum architricilini et structores inferrent, aequissimis animis paterentur.

Multa enim eorum palato ac aviditati aliena cibaria falsa gratissimatum rerum specie concinnate. ut simias et corvos, coenantibus apponebant. Quae tametsi jucunda omnibus, ac urbano nobilique Principe digna erant, in eo ramen, qui augusti Pontificis dignitatem sustineret, a severis et tristibus notabantur. {[a] Jovius in Leone X. l. 4.} Andreas Maro ex Poetatum extemporalium choro, sed non minor Bacchi, quam Apollinis cultor, eidem Leoni in deliciis erat. Qui cum Archi-Poeta creatus, aliquando gloriabundus hoe carmen profunderet:

Archi-Poeta facit versus pro mille Poetis

Reposuit ad haec eadem satis expeditus Pontifex.

Et pro mille aliis Archi Poeta bibit.

Doctorum ac lepore quodam eruditionem condientium inter epulas consuetdinem sapientissimi quique probarunt: at parasitis, bibonibus, helluonibus, morionibus, mimis, scurris delectari. hoc soluti magis animi, quam ingenui est argumentum. Ita enim foventur non pauca vitia huic hominum generi familiaria, et probantur quandoque authoritate, atque applausu illorum, quorum essent animadversione corrigenda. Quod si enim otiosa etiam verba supremi Judicis sententia castigantur, quo pacto hi lubricis, sordidis, adularoriis, contumeliosis honorem, inter probos Christianos, conciliare poterunt?

Henricum III. Imper. Rom. adeo huic generi hominum adversum fuisse memorant, ut cum Agnetem Guilielmi Pictaviensis Principis filiamduceret, eamque regalibus sibi nuptiis Ingelhemii, haud procul Moguntia soeiaret, maximam hominum morionum et histrionum rurbam, ad exhilarandas hasce epulas confluentem, sine cibo potuque vacuam ac maerentem dimiserit.{(b) Crantz, l. 4. met, c. 32.} Ita citcumspectus Princeps Corvos delusit hiantes.

Fridericus III. Caesar eodem animo ingenioque sapuir. Interrogatus enim a ministris: nunquid moriones ad convivium admitrendos censeret? Neque stultis, inquit, delectari possum, neque superbis esse amicus.{(c) Aen. Sylvius l. 2. de rebus gest. Alphonst.} Vox prudente Imperatore digna! quid enim a stultis speres nisi stultum, atque adeo indignum sapientibus. Alphonsus Arragonum Rex, quanquam esset liberalissimus, et eruditi lepotis amantissimus;

tamen paucis, eisque parce morionibus usus est,, quod cisternis vimosis persimiles diceret, quas ut nullus impleret imber, sic hos nulla satis impendia exsatiarent. {(a) Fontanus de liberalit.} Quare et haec jactura rerum, ejusmodi hominibus male impensarum, abhoc studio revocabit. Sed et ipsa nobis ratio ac natura, ad hoc mortalium genus fovendum obniti videtur: quid enim indignius homine est, quam illa, quae ab hominum, cum ratione agentium, consuetudine aliena sint, atque ad brutalem quandam amentiam degenerant, non modo probare et sectari, sed magnis etiam impendiie alere? Certe homo erhnicus Anacharfis hanc suo exemplo verbisque Christianorum hominum damnat infaniam. Ad morionum enim ludibria, et dicta factaque ridicule composita, immotus ac sine risu inter convivas adesse visus est. Verium ubi deinde simia ad triclinium introducta, gesticulatione sua luderet, a risu non temperavit, causamque reliquis mitantibus dixit. quod hanc natura ad tam ridicula instruxisset: homo ad diversa et rationi consentanea instructus, fingeret. {(b) Athen. l. 14. c. 2.} Non igitur putavit hominis esse sapientis, illis delectari quae a sapiente essent homine aliena.

CAPUT IX. Deo, rebusque sacris, per argutos jocos salesque, illudendum non est.

SAerarum rerum dignitas ac reverentia hoc ab omnibus exigit: ut vel nullis illa jocis tangantur, vel certe cum adjuncta aestumatione illarum hoc fiat. Non fuit impunis illa plerumque hominum licentia, quae in Divorum contumeliam, linguam insolenter jocosam exeruit. Notum illud ex Cornelio a Lapide {(c) Corn. in Lev. c. 24.} exemplum est, quod hujus saeculi initio evenisse compertis ille restibus accepit, dum miles Batavus, jam religione mutata, adversus Deipatae Aspricolensis, celebria id temporis miracula, consor esset iniquior. Hunc enim locum cum transiret, equo monoculo insidens per contemptum Dei Parentem invocat, et si quid, inquit, potes o Mariola; fac equus hic meus utrisque videat oculis. Mirum dictu, vix sacrilegas preces absolverat, et equus alterum recepit in fronte oculum, ipse perdidit, soeiis in stuporem et exemplum, quorum unus Weertae in

Brabantia captus interfectusque, hoc factum publicis testatum signatumque tabulis reliquit. Neque valde illud dissimile quod ad Hallas Lipsius evenisse memorat, cum Oliverius Tempelius Hallensis oppidi in eadem Brabantia obsidionem aditet. Etenim nonnemo militum Joannes Zvvickius triumphum ante victoriam concinens, se mulierculae Hallensi (ut probrose Deiparam compellabat) nasum ablaturum minatus est. Venit, arque ad primum urbis conspectum glande salutatus plumbea, nasum amisit, risumque multo tempore sociis praebuit: qui si quid in illum joci spargerent, ad Hallensem abire mulierculam jubebant, ut nasum reposceret. {(a) Lips. in Hist. de Virg. Hall s.u.}

Inter gentiles homines etiam, quos nulla Religionis divinae virtus, sed ratio sola, et idololatrica superstitio ad observantiam Deorum suorum instruxerat, Diis rebusque sacris illudere probrosum fuit, inflictisque saepe caelitus poenis castigatum. Ita Dionysii Syracusani Tyranni impietas, qua Deorum fana ac simulacra ornamentis pretiosioribus denudabat, inter dicteria et ridiculas ludificationes, multorum calamo traducta est, ac divinis etiam poenis perstricta. Ille pocula aurea a manibus statuarum auferebat: dictitans, nefas videri, si quis e Diis oblata nolie acceptare. Mens as eorum argenteas, quibus more Veteris Graeciae inseriptum reperit: bonorum Deorum, auferebat, dicens, bonitate illorum utendum esse {(b) Cic l. 3. de nat, Deor.} Fuit et olim illa recepta inter Graecos consuetudo, ut postremo in conviviis poculum boni daemonis hospitibus praebiberetur, atque itae conclusis epulis, mensae tolli juberentur. Dionysius igitur in templo Aesculapii, instituto super mensam illius convivio, denique ipsi Deo poculum boni daemonis propinavit, et mox, velut terminatis rite epulis mensam argenteam tolli transferrique domum jussit. {(c) Athen.l. 25. Dipnos.} Ita cum ludificater ille Tyrannus probrose illusisset Diis: hi rursum illuserunt homini, ut execrationi ipse multis; filius veto deturbatus solio regnoque ad infimam trivialium Magistellorum sortem abjectus fuerit, ubi pro sceptro ferulam tractare coactus est, et collecto, ex scholastico pulvere lucro, vitam inopem traducere. Diis, hominibusque, et ipse ridendus, et posteri, qui ante omnes deriserat. Non vane Horatius l. I. Od. 24.

------ Valet ima summis
Mutare et insignem attenuat Deus.

Possumus hoc loco illud Dapsidae Sophistae accensere. Qui Delphico oraculo illusurus, cum nullius equi possessor suisset, Apollinem adit, et per Vatem sciscitatur; nunquid equum suum reperturus videatur? cui Otaculum respondit: fore ut propediem equum suum inveniat. Recessit ille exultans de comperta vanitate Apollinis, sed in via Rex Attalus homirem, multorum in se convitiorum reum apprehendit, mortique addictum, ex vertice montis, qui ab equo nomen habebat, egit praecipitem.{(a) Cicero de fato.} Ita ofaculo sua constitit veritas, contemptori poena Haec si ficta illa potuere Numina, quid a vero scurriliter spreto non reformides? Fuit Philippinis ex insulis an. 1613. homo Christianus, ut locuples, sic apprime tenax. Hic monitus ab amico, opibus melius ad sahitem utendum, cum Deus scelerum vindex non desit, qui diluvio totum quondam orbem merserit. At, inquit alter: hinc opes colligo, ut si diluvione rursum mergendi essemus, scalas aquis altiores fabricari queam, quibus me eripiam. Verum jocularis hic derisor, non muito post, rivulum transitutus lansu praeceps, exigua suffocatos aqua interiit. {[b] Philep. Monettus in Annuis Philsp.} Ludebatur Bononiae iuter epulas convivasque joeis parum liberalibus, atque in ceteris unus praelectorum, postquam gallum igne rostum multas in partes hospitibus dispertiendas secuisset. Hunc, inquit, gallum D. Petrus ad vitam cantumque nunquam resuscitet. Id vero, excepit alter. nec Christo quidem possibile. Mitum dictu, ad has voces Gallus collectis repente partibus, sumptisque cum vita alis integer, evolavit, plausitque ac jus omne ad improbe dicacium ora effudit, qui contracta inde leptae hereditaria puairi sunt. {(c) Vincent, l. 25. c. 64.}

Deus non irridetur D. Paulus ad Gal 6

Posset fortasse simplicitati quorundam ignosci, aut inter jocandum iucogitantiae. Vetum et in his ex usationena reperire quandoque difficile est. Quae nonnemo respondit Oratori sacro, qui pro Concione D. Christophorum magnis laudibus efferebat, quod Christus sese illius humeris portandum dedisset, haec vix censuram impietaris subterfugiunt. Quaerebat ille; ecquis tandem esser, qui

pari beneficio sibi a Deo praestito glotiari posset; et repente adstantium quispiam: Asinus, inquit, qui Christum ejusquive Matrem in Aegyptum transtulit, quae responsio, ut inexspectata, risum quidem conciliavit ceteris; potuitque absque Sancti despectu, ad refellendum solum oratorem, subito excidere minus cogitanti: tamen injuria non defuit eriam praeter dicentis intentionem divo homini illata, et rebus praesertim sacris in frequentia multitudinis irrogata. Ut quocumque demum pallio tam dissoluta in rebus sacris jocandi libertas velari non possit. Sed universim illa hic veterum lex linguis profanis fixa esse debeat, do qua Horat. in odis.

Odi profanum vulgus et arceo

CAPUT X. Verba sacra ad argutam ludendi materiam raro sine noxa traducuntur

PRoclivis multorum lingua est, ad sacras literas rerune ludicrarum facetiis interponendas, qui lusus omnino periculosus est, anque a reverentia verbo Dei habenda alienus. Hac improba dicacitate usus annis superioribus nonnemo in electione Alexandri VII. summi Pontificis fuit, qui in solenai illa Purpuratorum Patrum congregatione plerorumque famam ex intortis S. Scripturae sententiis confixerat; quibus suo ita colore depingebat singulos, ut integram non paucis apud vulgus existimationem hac censura adimeret. Operae pretium erit hae de re Concilii Tridentini sensum expromere, quem reliquit sess. 4. in fine de libr. sacr. cditionis, Temeritatem, inquit, illam reprimere volens sancta Synodus, qua ad profana quaeque convertuntur; et terquentur verba et sententiae S. Scripturae ad scurrilia scilicet, fabulosa, vana, adulatienes, detractiones, superstitiones, impias et diabolicas incantationes, divinationes, sortes, libellos etiam famosos; mandat et praecipit ad tollendam hujusmodi irreverentiam et contemptum, ne de cetero quisquam quomodolibet verba sacrae Scripturae ad haec et similiae audeat usurpare: ut omnes hujus generis homines temeratores, et violatores verbi, juris et arbitrii poenis per Episcopos coerceantur. Familiaris ille Germanorum de Germanis ad epularem solennitatem convenientium lusus est, quo illos ferunt convivium Neli celebrare, qua voce complectuntur initiales literas quatuor sententiarum Scripturae S.

Nam ut principio epularum taciturnos, ac deinde sensim ad profusam garrulitatem, 7 clamores sese effundentes describant: primo illud psalmi usurpant: Non sunt loquelae neque sermones: Secundo illa de Apostolis dicta: Exiit sermo inter fratres: Tertio. Loquebantur variis linguis t Quarto. In omnem terram exivit sonus eorum. Quae quamvis sat apposite Germanorum in conviviis indolem ac consuetudinem exprimant; plane tamen indigua usurpatione ad hanc consuetudinem describendam traducuntur, neque illam Concilii censuram subterfugiunt: quia ad profana et vana, sine debita Scripturae reverentia, atque emendationis fructu adhibentur. Quod si ad salubrem moderationem epularum ac gulae spectarent, laudem etiam ferre possent, quae modo reprehensionem merentur. Ut si dicas inter amicos convivium Judaeorum Manhu instituendum esse, hoc est, recolenda esse sapientum virorum monita, in sacris literis convivantibus data. Primo, Prov. 16. Melius est voc ari ad olera cum gaudio, quam ad vitulum saginatum cum odio Secundo. Eccl. 31. Aqua vitae vinum hominibus; si bibas illud moderate. Tertio. Eccl. 37. Noli avidus esse in epulatione; in multis enim escis erit infirmitas. Quarto. Marc. 9. 49. Habete in vobis sal. (id est sapientiam) et pacem habete inter vos. Quinto. Eccl. 31. 35. Vinum in jucunditatem creatum est, et non in ebriet atem ab initio Haec omnia ad tectam institutionem convivantium spectant, ideoque extra abusum arque offensionem versantur. Quia omnis Scriptura divinitus inspirata, utilis est ad docendum, et arguendum. 2. Timoth. 3.

Crassior ista superiori est. jocularis illa cujusdam hominis perversio, qua ex glorioso Deiparae Virginis Psalmo per haec verba: Esurientes implevit bonis, et divites dimisit inanes, pauperiorum et divitum men sas ita compatavit ut diceret: esurientes implevit bobus, et divites dimisit in aves. Quae ut parum ingenii, ita multum habeut perversitatis. Mira hac in re quorundam otiosorum hominum Romae audendi fingendique libertas, quam in summa etiam orbis et Ecclesiae capita ex S Literis stringunt, Marforio ac Pasquino, famosissimis ad haec ludibtia Statuis, per affixas schedas loquentibus, in quibus illud de Pontifice, magna diu sanctitatis opinione Ecclesiam moderaure, ac demum humano aliquo casu prolapso, jam diu celebratum

est: cum probrose hae statuae objectarent; quod in Symbolo fidei de Christo dicitur: Et homo factus est: atque iccirco ubi deprehensus quispiam, tanquam author hujus facti plexus estet, verus author subjecit: Passus etiam pro nobis. Quo lusu homo ille plus salis, atque acuminis, quam reverentiae erga res sacras ostendit. Ita quibusdam peccare etiam inter delicias et voluptatem habetur. Et summae profecto impudentiae est, illa quae de salutis nostrae authore, verbis adeo venerandis adorandisque Ecclesia celebrat, hac tam perversa calumniandi licentia, in aliorum famam et perniciem detorquere.

Constanti Martinus Pontifex indignatione Siculos oratores rejecit, quando illi pro sua gente, qui sub vesperis paschalibus Gallos omnes praesidiatios conjurato studio mactaverant, apud summam sedem Ecclesiastico ipsos anathemate fulminantem supplices facti: Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis, identidem ingeminarent: et Judaeis illos similes praedicabat, qui coronam simul Christo spineam imponerent manibus, simul verbis ut Regem honorarent. {(a) Aemil lib. 7. hist.} Ergo sacra loqui et profana agere, ne quidem cum digna satis veneratione sacrarum Scripturarum conjunctum est. Quamvis citra bujus facinoris adjuncti improbitatem, hisce verbis compellare Pontificem, quae soli Christo, non Vicario competant, plane insolen: ineptumque videbatur.

Ad hoc genus criminis, referri et illa debet Gallorum militum simulatarum precum fictio, qua JoanniFernelio Regio Medico, in suburbanis Lutetiae agris, illuserunt. Perebant ab illo in coenam symbolam, male sibi solutum abs Rege stipendium ad hanc non sufficere causati. Fernelius cum sibi deesse pecuniam diceret, idque fingi milites sentirent. Igitur, inquiunt, Deus nobis in necessirate orandus est, tantum digneris nobiscum precari, forte preces tuae acceptiores Superis futurae sunt. Post orationem mutuo loculos excutiunt, cumque apud Fernelium plures aureos reperissent, tanquam votis potito gratulantur, et cum illo pecuniam dividunt. Medicus Henricum H. Gallorum Regem de injuria sibi Superisque irrogata questum adiit; sed cum authores indicare non posset, jucundam Aulicis praebuit ridendi materiam. {(b) Guillel. Aragosii Acroam.}

Sed tamen Superi hanc perversitatem diu impunitam non sustinent. Uno hanc rem exemplo signasse, in hac, quam spectamus brevitate, juverit. Kenelmi Regis Merciorum soror, extremis a fratre odiis dissidens, ideoque illius etiam caedis machinatrix, cum ejus praesens corpore exequiis, mente ab illis aveisa, execratione potius, quam precibus fratri adsisteret, dissimulanter functa pietatis munere, Psalmum Davidicum 108. in detestarionem illius etiam retrograde legerer, Deus tantam impietatem repentino sanguinis per oculos ipsos erumpente prosluvio ultus, cruorem extor sit pro lacrimis, et utrumque simul lumen sustulit, ut jam caeca suam certius calamitatem intueretur, sanguinis notis in ipso Psalterio ad memoriam facti relictis. {[a] Ranulphus l. 5. hist. c. 23.} Cave igitur, me sacris Literis absque reverentia utaris. Deus sibi contemptum illum irrogatum sentir, quo verbum ipsius spernitur.

CAPUT XI. Hominibus ingenuis prorsus indignum est argute dictis in re obscoena inverecunde ludere.

NIhil magis obvium. quam in illa jocandi arque argutandi libertate ad obscoena devolvi: nihil magis ingenuis hominibus turpe, ac noxium. Nam ut naturae vitio ad illa propendemus, quae honestati adversantur; ita verbis in apertum proferre, quae factis occultantur, hoc omnino inverecundi est; illa etiam ornare dicendo, quae nefas est saciendo prosequi, hoc prorsus est profligati. His pudor verecundae frontis deteritur, honestas spernitur, virtus despicitur, scelera commendantur: gravissima plerumque animarum clade, si in Adolescentum consortio jocandi tam scurrilis liccntia usurpetur. Hi enim cum ad naturae inclinationem, aliorum lenocinia vident accedere, suilque hos verhis exemplisque blando sceleri favere, amb abus ulnis suavissimam hanc perniciem amplectuntur, et Sirenum his cantibus adhaerescunt. Non frustra Ambros lib 1. offic. c. 18 admonet. In nostro vero officio, nullum verbum, quod inhoneste cadat, non incutiat verecundiam. Et non solum nihil ipsi indecorum loqui, sed ne aurem quidem debemus ejusmodi praebere dictis, sicut Foseph ne incongrua suae audiret vecundiae, veste fugit relicta, quoniam, quem delectat audire, alterum loqui provocat. Igni in materiam fomentorum aridam immisso

simile est verbum lascivum et procax, incendit, ubicumque adhaerescit, pulcherrimum castitatis decus animaeque innocentis ornatum destruit, sive scripto, sive orespargatur, atque in miserandum denique prorumpit incendium, O ignis infernalis luxuria, exclamat D. Hieronymus in Epistolis, cujus materia gula, cujus flamma superbia, cujus scintillae prava colloquia, cujus fumus infamia, cujus cinis immunditia, oujus finis gehenna est.

Legimus de S. Wallerico Episcopo hoc illum improbae levitatis consortium ferre non potuisse, et cum verbis corrigere non posset, fuga declinasse. Conceslerat ille viator ad diversorium vesperi, in quo dissolutis moribus presbyter una cum hospite in obscoenas hasce nugas, quibus animum oblectabant, effusi, ab Episcopo, ad eundem ignem ob frigus recepto, semel iterumque de scutrilitate hac amovenda moniti, non obsequebantur. Ergo Praesul se Deumque spretum dolens, collectis sarcinis domo cedit, asserens sibi aliquanto frigus tolerabilius fore, quam hanc verborum lasciviam. Vix se moverat, cum hospes repentina se caecitate, presbyter gravi ad inguina ulcere percussum sensit, frustraque deinde viro sancto supplices, hanc poenam deprecati sunt, hic esiam vitalibus sensim putredine corruptis tristissimam mortem perpessus est, ut impuritatem quam ore volverat, corpore dissoluto expiaret.{(a) Surius in vita Waller.}

Ratio sola Ethnicum hominem Epictetum ad hanc probitatem instruxit, ut inter aurea illa, quae reliquit, morum praecepta, hoc unum sit. periculosum est ad orationis obscoenis tatem progredi, Cum igitur tale quid inciderit, aut (si feret opportunitas) objurgabis eum, qui sermonem illum injecerit, aut taciturnitate saltem. et rubore, vultuque ostenaes, eam tibi orationem displicuisse. {[b) Epict, in Enchir. c. s s.} Nos Christiani ab Apostolo ad Eph. s. Praeceptum habemus: Fornicatio et omnis immunditia nec nominetur in vebis, sicut decet Sanctos. Nam corrumpunt bonos mores colloquia prava. 1. Corinth. 15.

Erat vit egregiae probitatis Petrus Danus, Comes Scrinnensis, sed levior una linguae prolapsio, ad quam provocatus a Uladislao II. Polonorum Rege fuit, magna illum calamitate pressit. Fuerat ille cum Rege tota die prosecutus in silvis seras, jamque tenebris et fatigatione occupati, excitato in silvis foco, et cibo aliquo refecti, humi stratis ad quietem

penulis incumbebant; cum Rex Pettum interpellans, inquit, Melius tua uxor modo cum Sorinnio cubabit, quam nos. Cui Petrus ut jocum retorqueret, et tua, inquit, cum Dobesto, qui erat primariae nobilitatis non inelegans in avia juvenis, ob familiaritatem cum Christina suspectus. Pupugit hoc dictum Principis animum, neque uxorem reversus celavit. Regina vindictae cupiditate flagrans, Petrum ex filiae nuptiis abstractum carceribus includit, linguam, sul lubricitate lapsam, praescindit, oculum utrumque effodit: qui lenta deinde tabe, inera quinquennium piacularis suae offensionis hostia, confectus est: documentum posteris, quam caute cum Regibus jocandum sit. {[a] Cremer. l. 6.}

Vix ejusmodi dicta excusationem admittunr, nisi forte extorqueat quandam loquendi libertatem necessitas, qua Graeca mulier in bellis Italicis non illaudabili audacia usa memoratur. Anno salutis 922 Beneventanus Dux a Graecis oppugnatus Theobaldum Spoletanum Ducem in auxilium accersiverat, qui Graecorum bello victor, quos interceperat, hos castratos, neque ad Eunuchorum redactos sortem, Imperatori Graecorum remittebat, dictitans Spadones sese, quos ipsi in deliciis esse viderat, honoris causa offerre. Mulier ergo Graeca cum in terceptum ab hoste virum in eodem versari periculo videret, Theobaldum adit, queriturque, hoc cum mulieribus bellum illi potius, quam cum viris sasceptum esse; cum viros sibi captos remitteret. Unde Dux cum proceribus in risum solutus, jussit intactum illi virum restitui. {(b) Sigon. 6. regni Ital.} Quod necessitas hoc pacto extorquet, aliquam potest excusationem mereri: citra hanc procaciter dictis excusationem non facile reperies.

CAPUT XI. Scurrilitas omnis atque illa potissimum, quae in parum honestis rebus versatur, ab argutis jocis proscribatur.

NOn sola obscoenitas, verum etiam scurrilitas, quae prona esse solet, ab hac liberali argutandi et jocandi disciplina ableganda est. Romani Oratoris monitum est. Ludo, ait, et joco, uti illo quidem licet, sed sicut somno et quiete, tum oum gravibus seriisque rebus satisfecerimus. Verum, ut pueris non omnem ludendi licentiam damus; sed eam quae ab honestatis actionibus non sit aliena: sic in ipso joco aliquod

probi ingenii lumen eluceat. Nam daplex est jocandi genus: alterum illiberale, petulans, flagitiosum, obscoenum t alterum elegans, urbanum, ingeniosum, facetum.{(a) Cicer.lib 1. offic.} Adjiciam huic Apostoli consilium, Colos. 4. ut sacra non minus, quam profana authoritate ad hoc studium compellaris. Sermo, inquit, vester semper in gratia sale sit conditust ut sciatis, quomodo oporteat vos unicuique respondere. Eutrapelia hic praecipue necessaria est, quae decorum hoc in sermone atque actione nostra ita moderetur, ut nec profusa dicacitate scurriles, nec stupida taciturnitate morosi dicamur.

Quae de Gonella, histrione petquam faceto, et Ferrariensi Principi grato, memorantur, multum saepe scurrilitatis habent. Cum Stercutium ille inter agrestia Numina sibi valde haberet familiatem; ut cum nonnemini esset pollicitus, certo aliquo pretio deposito, se illi divinandi scientiam, intra horam, unius pilulae sumptione, traditurum. Assensus alter, haud multo post accepit porrectam ore pilulam, quae cum se odore ac sapore suo proderet; ilque exclamasset; stercus est, quod porrexisti Tum Gonella, vere, inquit, divinasti: teneris igitur ad divinationis pretium mihi exsolvendum. Alterum pudore excitato, cum is perstrictus naribus, hoc quod erat, factum diceret, se divinum fecisse jactitabat. {[b] Gogipanus joc.} Quod factum nonnemo imitatus est, postquam hoc aenigma suis collegis proposuisset, ut sua illud obscuritate eruerent, et enodarent. Res est. inquit, quae nequae mortalis est, nec im mortalis: vivitque, sed neque ut Deus, neque ut homo, neque ut animal, neque ut Angelus. Cum nascatur in praesentia, perit in praesentia: invisibilis omnibus, nota tamen omnibus. Cujus aenigmatis investigatione cum aliquamdiu praesentes fatigasset: tandem Gonellae modo nodum solvit. Quae ut ab omni ingenua honestate aliena sunt, ita procul ab omni etiam familiari hominum consortio sunt proscribenda. Jure Ambrosius nos commonefacit: Caveamus, ne dum relaxare animum volumus, solvamus omnem harmoniam et concentum virtutum. {(c) Ambr.l. 1. offic. c. 30.}

Quanta obsecro illius scurrae libido fuit alios illiberalibus jocis oblectandi, qui sepulchrali cpigraphe nugari

etiam post fata voluit. Sergius is Polus fuit, sepultus in Istria, qui in prolixa insoriptione tumuli haec etiam apposuit:

Si vixi vitam tam gratam vobis,
quam notam orbi et urbi:
Adeste mihi et favete, edictoque hoc mea
subscribite, et obsignate.
Si quis sibi vesicam onustam senserit,
Domum suam onus hoc reportet in cloacam.
Et arenti meo cineri
Cantharo piaculum festinet vinarium.

Potestne hac scurrili levitate inconsultius quicquam reperiti, quae ad ipsum traducta sepulchrum, tam funesta spectacula in ludibrium convertat? Et tamen, haec pro dolor ludendi insania, ita mortalium occupavit animos, ut vix effusior inter familiares, quam ad ejusmodi jocos laetitia reperiatur. Martinus Arragonum et Siciliae Rex jam moriturus Borrae Morionis oblectamentis etiamnum pascebatur. borram enim ingredientem conspicatus, cur tamdiu abfuisset? interrogat: umque is diceret se hinnulo suo ex ficu per caudam, a quopiam suspenso in periculis adfuisse: Rex in risum solutus, mox egit animam, laeta videlicet morte defunctus. {(a) Valla lib. 2. hestor.}

Turpior ille neque a Deo impunitus B. Gangulphi uxoris jocus: Ad hanc enim, um post funebtia a Clero populoque solenni ritn persoluta, ancilla quod acciderat, retulisset; multos scilicet aegrorum ex contactu funeris ipsius convaluisse: atque improbe dicax mulier subjiceret: Maritus meus ita faciet mitacula, sicut podex meus cantat: evenit deinde, ut quoties illa ad loquendum verba depromeret, toties solveretur in crepitus, idque constanter sexta feria, qua martyrium Gangulphus subierat. Ut Pipinus Rex explorandae veritatis gratia, accersitam mulierem, non sine admitatione facti, audierit. {(b) Vineent.lib.23.c. 259.} Qua poena si scurrilitas omnis plecteretur, plurium ora, aut honestas contineret, aus soluta pudor confunderet. Consulte suos Ephesios c. 5. osque cum illis, Paulus hortatur, Omnis immunditia nec neminetur in vobis: aut stultiloquium, aut scurrilitas, quae ad rem aeou pertinet.

CAPUT XIII. Argutandi facultas, ad aliorum irrisionem et subsannationem vertenda non est.

QUibusdam inter jocos argutiasque familiares mira inest ridendi subsannandique alios voluptas, his rugare nasum, ironice torquere verba, explodere per cachinnum aliorum dicta usitatum est, atque in his nugis ingeniose ludete, aculeatisque, seu dictis, seu factis aliorum existimationi illudere, pro oblectamento habent. Quae altius quandoque animum, quam aperta convitia penetrant, quod non ex offenso concitatoque ingenio, sed meditato proficiscantur, et lepore quodam omnium in se mentem convettant. Talis ille Ciceronis per Ironiam jocus fuit, quo Caninium Revilium unius tantum diei Consulem notavit: Vigilantem, inquit, habuimus Consulem, qui in toto consulatusuo somnum non vidit. Idem de Vatinio paucorum dierum Consule, sic lusit: Magnum ostentum anno Vatinii factum est, quod illo Consule, nec bruma, nec ver, nec aestas, nec autumnus fuit. {(a) Macrob.l.2.Satur. c. 3.} Sic aliorum fortunae, rusticitati formae, moribus, ingenio, generi, vitae illuditur, ut risui et ludibrio habeantur, quae tanto plerumque gravius feriunt, quanto minus in nostra sunt potestate. Hoc genere scurrilitatis inptimis delectatus est Heliogabalus, qui hospitibus nonnunquam in conviviis follicatas sedes apposuit, ut sensim subsiderent, ac sub mensis accumbere, et prandere cogerentur, quoa aliorum deinde irrisioni exponebat. Nonnunquam octo calvos, octo nigros. octo luscos, octo surdos, octo longos, octo pingues, octo podagrosos, angustiori mensae, quam quae omnes caperet, assidere jussit, ut dum pro loco et ferculis certamen esset, risune cieret, inter hominum tam disparem habitum, moresque. Parasitis in mensa altera saepe figurae tantum esculenrorum, in cera, marmore, ligno, ebore scite adumbratae ad spectaculum appositae, ut aliis edentibus esuritent ipsi, ac falsig santum ciborum imaginibus luderentur. Tam volupe illi erat, aliis fallendis ridendisque sese impendere. {[b] Lampridius in Heliog.} Parasitos quandoque rotis aquaticis illigaros, nunc submergebas undis, nunc rursus in altum extollebat. Cum aliquando velut ad ingens spectaculum multos admisisset, millena aliquot murium emisit, tamque incompositis ipse omnia

cachinnis excipiebat, ut unius inter omnes risus facile emineret. {(a) Sabell. l. 6. En: 7.}

Ironiis haec deridendi acerbitas valde acuitur. Ita Crassus Orator,{[b] Eras. l. 5. Apoph.} cum pro Aculeone reo adversus Aelium Lamiam accusarorem, hominem deformem plane atque indisertum, diceret. Et Lamia dicentem odiose interpellasset: Audiamus, inquit, pulchellum hunc puerum. Cui dicto cum arrisissent omnes: iterum ait: Audiamus etiam disertum; et multo arrisum vehementius est, ita ut hac exsibilatione confusum eliuguemque adversarium redderet. Quod quidem in defensione illa suscepta gratiam habuit, quam extra hanc non obtineret, plus tamen scurrilitatis sapit, quam ingenuum propugnatorem deceret.

Quod si quis ridiculo quopiam facto, aut quod stultum quendam errorem complectatur, ad risum improviso concitet: ut ille, {[c] Giloert. Cognatus l. 1. Narr.} qui vesperi a pulicum vexatus morsu his utcumque fugatis, ne se rursum deprehenderet, lumen extinxit: aut qui ollam dormituriens supposuerat capiti, eamque, quo mollius cubaret, implebat paleis: aur qui in navi festinans, ut celerius hanc promoveret, funem malo alligatum omni ipse conrentione in eadem trahebat, talis prosecto justo omnium risu excipitur, sive sicto, sive vero errore his factis deliret. Neque enim ad haec ipsa nos Stoa jubeat esse agelastos. Sine causa ridere stultorum est, cum ratione etiam sapientum. Tantum, juxta Comicum:

Risus levis grave est malum mortalibus.

Pacis illud bellique temporibus compertum est. Hugo Capetus Gallorum hoc princeps docuit, postquam Othonis Germanorum Regis vires ridicula aspernatione sprevisset. Nam cum ad liberandum Ludovicum Franciae Regem Affinem suum, quem Hugo carceribus manciparat, Legatum Otho misisset, et Hugo Saxones tanquam effeminatos sperneret, ac plura sibi arma esse diceret, quam Otho vidisset; renunciavit Hugoni, se stramineos illi pileos ostensisrum plures quam vidisset hactenus, pro ipsius etiam capite congruum submissurum. Eduxitque brevi legiones triginta duas: omnes tali usas pileo, in quo colos femineas subtili arre tornatas, una cum susis gestabant, ut probrum Gallocum, sibi objectum exprimerent.[ uti nunc quandoque

hastis caudae vulpium appenduntur] Hugoni vero femineus hic exercitus tantum incussit terrorem, ut Ludovicum ipse demiserit liberum, Remisque Hugonis nepos ab ipso constitutus Pontifex, vero subrogato, eliminatus sit, ac terrorem late Orho circumferret, hoste ubique intra moenia recondito. Hoc scilicet multorum ludificatorum ingenium est, ut martem tantum in lingua circumferant.{(a) Crantz l. 3 Saxon. c. 23.}

Par aut etiam deterior Flandros Regis Galliarum irrisores poena afflixit. Ludovico illi Comiti rebelles arma sumpserant: Qui cum Philippum Valesium Galliarum Regem in auxilium advocassent, Gandenses Gallum in vexillo militari pictum cum hac inscriptione praeserebant, cum hiae Gallus cecinerit, Rex repertus [sic Philippum velut illegitimum nuncupabant] Casletum occupabit. Sed non tantum Casletum, verum et alia illorum loca, caesis propemodum ad 20. Flandrorum milibus, occupavit.{[b] Ex Annalib. Francis.} Quam vere Sapiens monuit. Prov. 19. parata sunt derisoribus judicia. et mallei percutientes corporibus stultorum.

Quid illusoribus Pattum Societatis Jesu Antverpiae factum sit, Bredenbachius memorat.{(c) Collas. sacr. lib.7.c.6 1.} Factiosorum illic hominum insolentia Patres ex Collegio recens condito abegerat; cum nonnemo e Calvini grege in domum penetrans, colligat straminis fasciculum, ex fenestra suspendit, tanquam contagiosa domus lue [ cujus hoc ex more gentis signum ] infecta esset. Collegii foribus, ex composito, alter ejusdem religionis mox adfuit, impellitque ostiume dum alter e fenestra prospectans: Ut quid foribus, inquit, hisce melestus es, an non vides pestilentiae hic grassantis appensum signum ? Quidquid hic ost hominum, corripuit pestis. Ludibrium illud non omnino vanum homo sensit, codem die, nullibi illic compertam hausit pestem, domuique propriae intulit, manifesto argumento, parata esse irrisoribus judicia. Quod alii de eadem Patrum ejectione insolito plausu exultantes senserunt. Illi enim cum in vicos cochlearum circa elixum petasonem convivali licentia essusi, de infesto illo sibi hominum genere, ut ajebant, submoto, mirifice gratularentur: pestis quadraginta facile homines illic occupavit, ut Libitinae hoc epulum videri posset. Ipse deludet illusores, et mansuetis dabit gratiam. Prov. 3.

Heraclitum igitur te, quam Democritum inter homines praestabit esse, nisi irridere magis vitia, quam homines dediceris. Bias Philosophus cum Halyatro Regi Lydorum ludibrio esse nollet, invitanti ad Rege cuntio dixit. Ego Habyattum cepas velim edere. Hoc est, flere, cum cepae ad morsu lacrimas eliciant.{(a) Erasm. in adag.} Aliud ipse Regi, quam parmeniscus Metapontinus vir locuples sibi optabat; postquam ex Trophonii luco rediens, omnis maesto risus excussus esset. Percunctatus enim oraculum Apollinis, quo pacto risum amissum reciperer, accepit responsum:

De risu percunctaris me difficilis vir:
Ipsa tibi mater dabit: hanc venerare reversus:

Ergo ad Latonae Matris Apollinis simulacrum contendens, cum praeter spem, desormem ligneamque Latonae reperisset imaginem, in risum solutus, quod optabat, inexspectato eventu reperit, magnisque Deum muneribus honoravit. {(b) Athen. lib. 14. c. 2.} Risus illi laetabilis, at Philomeni jam Seni lethalis fuit, qui cum Asinum ficus a puero relictos devorasse cerneret ac mox supervenientem puerum monuisset, ut sitienti quoque merum praeberet, tam lepido senex spectaculo in risum effusus, simul ruptis vitalibus animam prosudit. Ut nec rilus quidem intemperans prudenti sit homini admittendus. {[a] Eras. 6. apoph.} Vulgatae veritatis versus est:

Per risum multum poteris cognoscere stultum.

CAPUT XIV. Argute dictis aliorum famae per detractionem illudere improbum est.

ARgutus malevolentiae magister, ipso se prodens nomine Diabolus, ab hac schola urbanitatis, ad quam se miro ingenio atque arte penetrat, est proscribendus. Ne illud in hujus palaestrae et magistri discipulos cadat. Psal. 141. Acuerunt linguas suas sicut serpentes, venenum aspidum sub labiis eorum. Christianos imprimis Paulus monet: Gal. 5. Si invicem mordetis, videte ne ab invicem consumamini Et sine hoc venusinus te etiam Vates ad honestos sales, et alienae famae non iniquos, instruet. serm. 4.

------ absentem qui rodit amicum.
Qui non defendit alio culpante: solutos
Qui captat risus hominum famamque dicacis.

Fingere qui non visa potest: commissa tacere
Qui nequit: hic niger est, hunc tu Romane caveto.

Detractores arguti apes sunt, quae aculeum allis cum dolore inflgunt, sed amisso in vulnere spiculo male intereunt: aliorum famam, suam conficjunt animam: levem plagam infligunt, gravissimam sentiunt. Nunquid, ait D. Bernardus, non lancea est lingua ista? profecto acutissima, quae tres penetrat ictu uno. {(a) Ber. de tripl. custod.} Una enim eademque detrahentis lingua, et loquens, et Auditor, et is demum de quo loquitur, vulneratur, hujus existimatio, illorum laeditur conscientia. Ratus ille casus est quo Godefridus Bullionius Lotharingiae Dux Hierosolymam obsidens, uno jaculo in Turrim Davidicam directo, tres aves transfixit, hodicdum in Lotharingicis insignibus conspicuas: at quotidianus inter familiaria animi laxamenta, salesque et facetias ille jactus convitiorum est, quo terni simul configuntur. Quare Augustinus sibi suisque hospitibus cautum volens, hoc disticho a suis conviviis illud hominum genus proscripsit, quod expressis in tabella versibus affixit:

Quisquis amat dictis absentum rodere famam,
Hac mensam vatitam noverit esse sibi.

Sed ut lubrica mortalium lingua est, evenit nonnunquam, ut familiares in mensa Antistites, hujus immemores Legis, ad carpendos aliorum mores delaberentur, quibus libere Augustinus denuntiavit: aut illo temperandum sermone, aut sibi illisve cedendum, aut hanc tabellam refigendam esse. {(b) Possidius in vita.}

Ingenuo homini illa obtrectantium alienae famae petulantia ingrata est. Memnon Rhodius suis in castris militem adversus Alexandrum multa calumniose evomenrem audiit, indignatus arreptam lanceam in caput dicacis inflixit: Ego, inquit, te alo, ut pugnes, non ut maledicas {(c) Plutarch. in Imp. apoph.} Zoilus natione Macedo, homo ad maledicendum omnibus natus, cum laudatissimo Poetarum Homero suam invideret gloriam, obtrectatore calamo sese ejus speravit luminibus posse obstruere. Quare versibus malignis ejus coepit existimationem perstringere, librumque homero-Mastygem, spe magna laudis ac praemii, Prolomaeo Philaelpho

dedicavit et obtulit. Vetum hic postulanti aliquod delati officii praemium. Mirum, inquit, sit, te egere vivum, atque ipso Homero majorem; cum ille minor te Vates, et jam mortuus, tot hominum alat milia. {(a) Suidas.}

Nullo in vitio certius est malum suum in autorem recidere. Apud prudentem Auditorem, existimationem admittit suam, qui carpit alienam: lacessit alios in se, aut pari infectos prurigine, aut vindicandi studio, dum cognoscunt, inflammatos. Unde Comicus tales admonet. Ter. Andr. in pros.

Dehinc, ut quiescant porro moneo, et desinant maledicere,
malefacta ne noscant sua.

Veterum consuetudo erat, ut si quem maledicendo laesissent, huic satisfacerent maledicto in suum caput retorto, quod Seneca exemplo Rusi Senatoris factum exponit. Hic inter epulas liberalius potus, cum imprecatus Caesari esset, ne ex suscepta peregrinatione incolumis ad suos rediret, et per jocum adjecisset, tautos omnes vitulosque id secum optare. Ubi mane factorum dictorumque ipsi revocassent memoriam, ideoque formidaret, ne observatus delatusque in Caesaris offensionem incideret, hortatu servorum Caesari redeunti occurrit, sibique malam fuisse pridie mentem juratus asseruit, atque in se suorumque filiorum capita votum optavit recidere {[b] Sen. l. 3. Benef.} Quo facto Caesaris itam avertere, seque sua maledictione onerasse est creditus, dettactor aliorum, et ultor sui.

Vilium plerumque atque otiosorum hominum hoc studium est, alienae famae jocis aut dicteriis illudere, cum eruditis hi sales desint. Quocirca Alcibiades cum plebeculam suis animadvertit actionibus observandis examinandisque intentam, Cani quem alebat pulcherrimo, caudam praeputavit, atque ita per urbem vagari passus est. Quod factum cum plures mirarentur, ac nonnulli etiam amicorum parum prudens censerent, id se consulto ad plebejorum hominum animos sermonesque, a se ad canem suum, avertendos fecisse monuit. Loquantur, inquit, de cane Alcibiadis, modo Alcibiadem desinant lacerare. {[c] Plut at. de. Aleib.} Communis mortalium labes est, quam Comicus notavit Plaut. in Capt.

Quasi mures semper edimus alienum cibum.

Cum Sapiente concludo et moneo, ut tam vile hominum genus averseris: Cum detractoribus necommiscearis, quoniam repente consurget perditio eorum (Prov. 14.) Sepi aures tuas spinis, et linguam nequam noli audire: et ori tuo facito ostia, et seras auribus tuis. Ecel. 28.

CAPUT XV. Argute dicta ad convitia alicrum inflecti non debent, cum perstringunt vitia.

UBi jocularibus verbis ad recreandos animos luditut, convitia procul abesse convenit; altissimo haec vulnere animum subeunt, si cum sale atque argutia intorqueantur. Levis, inquit D. Bernardus, quidem sermo, et leviter volat, sed graviter vulnerat: leviter profertur, sed non leviter revocatur. Sunt qui tum demum se quam argutissime scitissimeque putant ludere, cum infixo alteri praesenti aculeo, ipsius famam vellicant, alissque vel ridendum, vel contemnendum exponunt. Qui si aliquanto potiores sunt, ut Lupus cum Agno verlantur in fabula. Convenisse hos ad eundem rivum potandi gratia memotant: Cum Lueus Agnum obliquis designans oculis, ut quid mihi, exclamat, aquam hauriendam perturbas? Quomodo, inquit Agnus, id possim, cum superiorem tu rivi locum teneas unde amnis ad me decurrit. Ubi manifesti se convitii Lupus deprehensum vidit: Attamen teneo, ait, quam infensum mihigeras animum. cum ante semestre tuis maledictis appetitus sim? Id ego, excepit Agnus, quomodo fecerim, qui id temporis nondum natus essem. Tuum hercle patrem, Lupus inquit, fecisse compertum habeo, dignusque iccirco es, qui ex tam maligna nobis progenie intereas; simulque insixis misellum dentibus laniavir. {(a) Phaedrus l. 1. Feb.} convitiatoris improbitatem nullius satis subterfugerit innocentia.

Quorundam tam perversa est indoles, ut probare nisl simillimos non possint, plerisque ceterorum lingua animoque infesti. Timon Atheniensis cum se solum crederet prae ceteris sapere mortalibus, ideoque super ceteros clatus animo, odisset ac convitiaretur omnes: Interrogatus aliquando causam; hanc turpi facto, ut videbatur honestam, praetexebat. Malos, inquit, merito aversor, quia mali sunt: ceteros ideo detestor, quia malos non oderum. {[b] Eras. l. 6. apoph.} Quo judicio omnes, praeter se solum, statuebat improbos

esse; cum probum esse non senserit, qui improbos non aversetur.

Est veto inprimis illa quorundam saecularium hominum levitas, qua faci'e Ecclesiasticos, utpote a vitae suae instituto diversos perstringunt, quos cum aliqua florentes felicitate intuentur, invidia dicacitatem stimulante, non raro jactis convitiis vellicant. Ita jus gladii. civilemque potestatena Ecclesiae Praesulibus ab Imperatore Constantino, aliisque Principibus, Religionem Christianam hac etiam authoritate ac potentia fulcientibus, collatam esse, nonnulli aegre sustinent. Ut iccirco eavillis dicteriisque multorum petantut. Ut Fulgosus memorat a rustico etiam homine Archi-Episcopo quondam Colonicnsi illusum este, hunc enim cum inter armatos sibi agrico! a occurrentem vidisset substitit, rusuque dissoluto venientem excepit. Cansam vero interrogatus, respondit: Risum sibi excutere, illum habitum comit at umque supremi Pastoris, quod D. Petri longe fuerit dissimilis, Quem in egestate mortunm, mitum sit, ita suos locupletasse posteros. At ille, excepit Prioceps, solum fuit Episcopus; Ego Dux et Episcopus, ut dux arma fero, ut Episcopus in templo pedum. Tum majori cachinno solutus arator: Quid si, inquit, contingeret talem Ducem orco damnari, ubi, putas, Episcopus mansurus esset? {[a] Fulgos. lib. 6. c. 2.} Libertas prefecto loquendi major, quam quae a tustico exspectari possit. Non dissimile huie est, quod Corozzetus Julio II. Pontifici Romano obvenisse memorat, arma ille in quosdam sibi adversantes strinxerat. Cum nonnulli hoc illius factum reprehenderent, quod D. Petro, clavis in manum data fuerit, non gladius: solvendi, non interficiendi potestas concessa. At, inquit Pontisex, Perrum habemus clavigorum, et Paulum ensiferum, utrumque Protectorem hujus Ecclesiae. Si Petrum Antecessores, nos Paulum quoque sequemur. Verum. ajunt, Christus Petrum jussit gladium in vaginam recondere. Hoc, inquit Julius, factum est, postquam Malcho auriculam amputasset. Nos queque male obsistentes seriemus et recondemus. Bellum pax lecura excipiet. {(b) Corroz. de dictis memor.} Urerque horum Praesulum sua mansuetudine docuit, convitia dicacium, aut cum dissimulatione excipienda esse, aut cum moderatione refellenda.

Plus salis et aceti illud habet mordacioris linguae dicterium,

quo se duo Aulicorum primi nominis petiere, Landgravius quidam; florenti et solutiori aetate juvenis, cum scurrili quadam sevitate, verbis factisque luderet, atque illuderet aliis; nonnemo Principum, moribus atque aetate gravior, acerbiore illum castigatione verberum perstricturus, ait: videor mihi intelligere, cuinam stomacho cibus fores aptissimus? cuinam? excepir Landgravius: Lconum, inquit Priaceps, meorum: nam vitulina libenter vescuntur. Neque elinguis ad haec Landgravius. Et ego, inquit, novi, cui rei sua Celsitudo perquam sit idonea si venia dicto esse possit. Erit, subjecit Princeps, tantum exprome. Ego, inquit Landgravius, educandis simiis perquam aptum te censeo; ut fraudi et perfidiae assuefiant. Haec convitia alternatim sparsa immortalis fuere odii alimensum. {[a] Manlius tom. 2. Collect.} Ita Catulus Orator Philippo Antagonistae quaerenti: ut quid latras Catule? respondit: quia furem video. Ita et Diogenes objectanti, quod menetam corrupisset: fateor, inquit, talem me fuisse, qualis tu modo es: sed qualis nunc sum, tu futurus es nunquam. Ita Anacharsis exprobranti Attieo, quod Scytha esset: non diffiteot, respondit; mihi probro est patria, sed tu patriae: Vita scilicet Attrico et sapiente homine indigna. Ita nobilis, magis genere, quam opibus mercatorem opulentum in consortio aspernatus, spiritu natibus ducto: Olfacio hic, inquit, saccum piperis. Mox alter: et ego saccum mendicitatis. Tales infestius lingua pugnant, quam armis, Canis mordax lingua saepe venenum spargit immedicabile. Serpentum morsus plerumque lethalis. Tales itaque. qui acuerunt linguamsuam, sicutserpentes, ab humana et liberali jocantium societate sunt proscribendi. Si de vitiis aliorum quicquam dicendum sit, fiat sine vitiis: proscribantur. non augeantur.

CAPUT XVI. Argutandi arte ad nugas abutendum non est, sed apte suis personis, locis, temporibusque utendum.

NUgas in rebus seriis actitare velle, res insipida plerumque est, et cerebri parum ad maturstatem excocti. Quare ab hac palaestra eruditae recreationis vel nugigerulos illos submovendos, vel non nisi cum sale et pipere asperso, ut cochleae mensis solent, adhibendos censemns. Parmenionis celebrata nugacitas est, qui porci grunientis vocem adeo scite effor mare noverat, ut pro homine te suemaudire jurasses,

hic raro locum reperiet: mulio minus illorum imitatorum nimis rudium, qui ficte grunnientes, audire coacti sunt: Nihil ad Parmenionis suem. {(a) Plut. in s. Symp.} Quod si quis etiam ex Apuleii aut Luciani hic multa Asino recitare inceperit, dignum asino inerebitur pabulum, carduos pro lactuca. Neque fabulis hic milesiis, apud colum vetularum natis, locum fecero; quarum cum neque ex veritate, neque ex similitudine ad mores idonea sit ulla utilitas, nescio quae possit esse homini prudenti honesta voluptas.

Personarum vero inprimis habenda ratio, ut a quibus hae nugae, et ad quos proficiscantur adhibita deliberatione constet. Invenies quod juvenem deceat, dedeceat senem; quod viri sermonem ornet, mulieris delionestet; quod saeculari conveniat, Sacerdoti indecorum sit, aetas, sexus, officium, status multa variant: quod hic repudiatur, illic admittitur. Et qui sis, et apud quos sis pensiculate videndum est.

Arlottus Mainardus patria Florentinus, natus anno 1396. in dictis factisque jocularibus celeberrimus, quem et populares cum Antonino Archi Episcopo, et exteri, tum Pontifices, tum Alphonsus Rex Neapolitan. tum Eduardus Anglus amplissimis muneribus, ea graria, prosecuti sunt: Personae tamen suae rationem habere visus non est, quod a lanificio ad litteras ac ptesbyterium denique adhibitus, non satis dignam Ecclesiastico jocandi nugandique libertatem usurparet. Ut cum illusis quandoque pro concione auditoribus, vacuos domum in Festo S. Laurentii dimitteret. Conscensa oratoria exedra. Hodie, inquit, dies est S. Laurentio saera, cujus res gestas anno vobis superiore hoc ex loco tradidi, interea vero cum nihil novi ab eodem gestum sit, vos olim a me dicta, et ab illo gesta recolito. Qua illos oratione dimisit. Hujusmodi nugacitate totam vitam, atque ipsam adeo mortem traduxit, nam moriturus Anno 1483. Florentiae in hospitali presbyterorum ad S.Gallum, hoc sibi Epitaphium scribi voluit:

Hoc sepulchrum Plebanus Arlottus F. F.
Sibi, et omnibus iis,
Qui illud intrare voluerint.

Similiter ab illo ad aram nugatum memorant. Nobiles adolescentes venationis cupidi, ante tamen S. Missae officio adesse volebant. Mittunt igitur qui Arlottum roget, ut venatorum, hoc est breve atque expeditum sactum, praelegat: assensus ille, ad aram progreditur, et post longam libri sacri

evolutionem, cum taedio et mora Auditores cruciaret: accedeus illorum unus, causam cunctarionis interrogat. Tum ille: nullum equidem venatoribus inscriptum, aut satis idoneum reperio: nisi illud de passione Christi, inquo Judaei tanquam venatores, innocentem Dominum ceperunt, et afflixerunt: Si placuerit, jam nunc illud ex ordiar. Ita delusos exspectatione, et fatigatos mora templo exegit. {[a] Amor vita.} Ejusmodi de rebus sacris nugae, ab ore Sacerdotis proscribendae sunt, quibus Divinus honor laeditur, proximus ad contemptum sacrorum impellitur.

Reprehendit in Leone X. Pontifice hanc quoque nugandi profusam libertatem Jovius. In ceteris haec in vita habet, de Bibienna Cardinale, Comicorum apud Pontificem ludorum egregio Administro: erat, inquit, Bibienna mirus artifex hominibus aetate vel professione gravibus, ad insanam quandam stultitiam impellendis, quo genere hominum Poutifex adeo flagranter oblectabatur, ut laudando et mira eis persuadendo, donandoque, plures ex stolidis stultissimos, et maxime ridiculos efficeret, uti Evangelistae Tarascano Parmensi ab epistolis henesto Seni accidit, qui se repente, novo studio ac levi persuasione, summum esse Muficum putabat, huic adeo sua viter est adulatus, ut vana inflatus opinione, incredibilia ac ridenda quae dam musices praecepta commentaretur: Cithatoedis etiam lacerros obligabat, ut quadam intensione nervorum, in articulis et digitis argutias firmius et elarius exprimerent. Baraballum quoque Cajeranum, qui insulsissimos versus ab omni vocum et numerorum enormitare ridendos facere, et palam recitare solebat: seque alterum Petrarcham in Hetruscis Rythmis esse praedicabat, co perpetuis adulationibus inflammatum gloriae cupidirate perpu it, ut meritum gestandae laureae honrem postularit: ac subinde, ut insigni pompa in capitolium duceretur, quod illic Petrarcham coronatum quondam fuisse inaudisset. Cum ad famam publici apparatus legatio amicorum et affinium Cajetanorum propere in urbem convolasset, ut hominem a concepto furore deterrerent, acerbissimis verbis eos repulit, tanquam maligne Pontificis benignitatem interpretantes, ac rarissimi honoris immortali gloriae suae prorsus invidentes. Ergo sexagenarius senex, honesla ortus familia, proceritate, vultu, ac canitic venerabilis, toga palmata,

et lato clavo, auro purpuraque nitenti, ceterisque triumphi sumptuosis insignibus exornatus, in convivium praecinentibus tibiis deducitur, cum de more Pontifex diem festum Cosmae et Damiani, Mediceae familiae Divis rutelaribus, dedicatum, hilaius celebraret Ibi cum diu ad ostentationem absolutae artis ineptissime multa carmina decantasset, omnibus jam in ipsa risus compressione defatigatis, ad extremum in area Vaticana, despectante Pontifice elephantem ascendit, aurato ephippio, superstante triumphali sella, instratum. Ceterum inter tympana, et tubas, et voces acclamantis populi, consternata bellua, ultra pontem Hadriani deduci pompa non potuit. {[a] Iovius lib. 4. vit a Leon. X.} ut haec bestia prae hominibus denique sapere visa fuerit, cum indignum illis honoribus opportune deponeret.

Plus laudis innoxius ille, neque indignus adolescentibus lusus habuit, quo Nigniaco Florentino stulto persuaserunt, jam ipsum ab hac solutum vita ad mortuos in sepulchrum deferendum esse, quo se exequiarum officio diligenter ac cum honore debito functuros pollicentur. Funebris itaque apparatur pompa, et Nigniacus in tumba feretroque collocatus, inter encomia laudantium ficteque ejus morte dolentium edolescentum, magna hominum affluentia deferrur. Cum ex composito tabernarius occursans, cujus illic hominis cadaver sepulchro inferrent, postular: cumque ingemiscentes Nigniacum respondissent, dilectissimum omnibus sodalem: ille in convitia solutus Deo, inquit, laudes, quod furem ac nebulonem, quem Florentia unquam tulit, pessimum, mors oppresserit. Hic vituperii impatiens, seseque e loculis erigens. Quam egote, inquit, hisce pugnis contunderem, nisi hic mortuus occumberem! Ita aliis aliisque irritatum vexationibus e tumba et sepulchro facile hunc defunctum ad vitam revocaverunt. {(b) Poggius in facet.}

Haec sine noxa cujusquam, quamvis nugatoria sine, ad relaxandos a seriis studiis animos cum laude adhibentur ab adolescentibus, quae tamen graviores aetate viros nequaquam deceant. Quae ad colum aniculis conceduntur, Pedo Episcopali non convenient. Unde Paulus Timotheum 1. c. 4. monet: ineptas et aniles fabulas devita. Quod si tamen nugacibus quibusdam inv entis ad seria praeparati excitarique

possint animi: non erit alienum a persona etiam graviore. Ita Demosthenes cum ad verba orantis concionem dotmitare animadverteret. Causam, inquit, novam recens in judicium perlatam attendite. Adolescens conducto pro sarcinis asino Megaram aestate contendebar, cumque feslus medios inter ealores sub umbra asini quietem captaret, Agaso restirans, asinum se ipsi non umbram collocasse asserebat. Verum ille cum asino umbram quoque conductam affirmans, jure coepit contendere. Haec ubi dixisser Orator, parabat discessum. Verum instare auditores, utrem pertexeret. Tum ad eosdem conversus, ergo, ait, de asini vobis umbra audire placet; de re seria disserentem piget attendere? {(a) Plut. in vita Demosth.} Ita apud Albertum I. Imp. facer Orator disserens, cum oscitantem ac somniculosum Caesarem excitatum vellet. Quaestionem hanc, diserta voce, a se paucis discutiendam monet. Fierine possit, ut hujus mundi Principes caelo aliquando potiantur? Quam rem, cum ancipiti sententia in utramque versaslet partem, ita denique conclusit. Non videri dubium, quin caelo asseri Principes viri possint: mode Baptismo suscepti, in cunis vagientes moriantur. {[b] Aeneas Sylv. l. 5. Com. in Panor.} Quare tam opportune usurpatis leporibus, etiam in re gravi lucus esse poterit, si cum honestate et utilitate conjungantur.

CAPUT XVII. Argute dictis factisque ad fraudes abuti nefarium est.

NOn laudatur hodie, nisi a perversis Machiavelli asseclis Lysandri Lacedaemoniorum Ducis consilium: qui, cum ipsi probro daretur, quod plura fraude doloque, quam virtute conficeret subridens dixit: quo Leonis exuvium non pertingit, hoc, assut a pelle vulpina, tegendum est; sentiens illud quod virtute expediri non posset, fraude esse exequendum. {[a] Plut, in Lacon.} Fraus nunquam licita, nonnunquam tamen dolus: nam ut Poeta:

-- Dolus, an virtus quis in hoste requirat?

Fraus enim contra legem est, dolus non semper, illa in verbis factisque, per imposturam plerumque, astute alios circumvenit, ut propositum exequatur. Ita Ammon Davidis infelix soboles, ut sororem decipiar, ficta illam aegritudine

dine ad se evocat; Absalon ut injuriam sorori illatam Ammonis caede vindicet, convivalem apparatum instituit: ut seipsum adversus Patrem in solio collocet, ficta benevolentiae specie, et amore aequitatis vulgus sibi conciliat, uterque sua denique fraude periturus. Rarus omnino qui fraudem aliis faciat, et non patiatur. Hannibal tot fraudum mirus artifex, non reperit, qui deinde ei fideret, nec jostes, nec amicos. At notiora severioraque fraudum artificia non prosequor, magis remissa quaedam perstringo. Cleomenes Anaxander Graecus septem dierum cum hoste pactus inducias, securos dormientesque tertia nocte invasit, opptessit, caesis, aut captis universis, cumque de fide violata argueretur: de noctibus, inquit, pactus non eram, sed de solis diebus. Verum Dii hominis perfidiam ulti, tanto animum furore occuparunt, ut seipsum pro hoste persecutus, a talis ad superiores corporis partes carnem propriam discederit, laniaritque, atque inter haec ridens ac laetabundus efflarit animam. {[a] Bruson. l. 3. c. 29.} Melius cessit similis dolus Phoenicibus, qui cum Carthagine diem noctemque pro hospitio pacti essent, noluerunt deinde admissi cedere, quod semper diem, aut noctem esse praedicarent, ut Phoenicum pacta fraudulenta proverbio deinde locum fecerint. {[b] Suides.} Magislepidum sortita fraus exitum est, qua Phaliscorum adolescentes a Ludimagistro fuere circumventi. Furius Camillus hos obsidebat, cum per speciem deambulationis, Principum urbis filios, Ludimoderator in castra Rom. deducit, eosque Camillo tradit, ut hoc pacto Romanis urbem sibi praemium proditionis compararet, sed Camillus fraudem detestatus, nudatum tergo, vinctumque hominem adolescentibus exponit, jubetque virgis ante se verberibusque inflictis in urbem retroagere. Quae Romani Ducis virtus adeo Phaliscos tenuit, ut dignum existimarent, cui voluntaria sese deditione subjicerent.{(c) Livias dec. 1. l. 5.}

Ingeniosa oc in genere doli plerumque habendi cupiditas est, et caeca adeo, ut quod non aperta vi, aut furto, sed quadam solertia occupat, hoc saepe citra serupulum ac conscientiae remorsum sibi usurpet. Quae, pro dolor, malitia, testamentariis defunctorum tabulis ac voluntatibus subruendis, non otiose invigilat. Inter divites quotidianus

hic morbus est. Nullum pene tam sacrum sanctumque est restamentum, cui, si ad votum non fuetit, evertendo non admoveantur. Nobis hic pro exemplo obscurae mulieris non obscura perfidia sufficiet. Haec ab agricola demortuo haeres bonorum ex asse relicta, illa lege, fuit, ut bovem aratorem venditum, accepto pretio, in egenos distribueret. Illa igitur, ne mariti voluntatem neglexisse penitus videretur, bovem in forum producit, simulque cum illo gallinaceum quem ipsius tergo imponit, una cum bove vendendum: et istum quidem viginti aureis, hunc uno tantum licitantibus offert, ut qui bovem tantillo emeret, tanti quoque gallum cogeretur admitrere. Invento emptore, bovis pretium, hoc est aureum, pauperibus est elargita, cetera sibi vendicavit. {(a) Joannes Paulus in Spudopadia.}

Ita reperies, qui cum astu aliquo suis illudere creditoribus possint, nihil pensi habeant, qua id demum via assequantur. Dionysius Siciliae tyrannus citharoedum, qui sibi caneret, eo pacto conduxerat, ut quo scitius canetet, tanto plus mercedis ferret. Annisus omnia arte citharoedus est, ut cantu quam optimo, sibi lautissimum pararet stipendium. At solutionem petenti responsum a Dionysio est, jam mercedem pactam illi esse persolutam, quod quanto cecinerit dulcius, tanto plus ipse author hinc hausetit voluptatis, Verum Aristoteles {(b) Arl 9. Erb.} par pari hoc pacto relatum jure negat. Majorem prae se fert aequitatis speciem, quod de caupone et viatore hospite Poggius memorat. Hic cum divertisset hospitandi gratia, jamque famem fitimque liberali mensa abstersisset, ventum ad caluculos et symboli solutionem. Tum viator nullam sibi esse pecuniam asserit; Verum sperate se, quod cantione aliqua suaviter modulata hospiti possit satisfieri. Negat hic canendo sibi has merces comparari, adeoque nec venales esse: Sed, inquit Viator, si melodiam cecinero quae placeat; nun quid acquiesces? Acquiescam, ait: Verum talem nunquam repereris. Ille igitur unam modulatus: quaerit, an ea placuerit? Cum abnueret hospes; addit alteram, tertiamque. Nullius sibi cantu fatisfieri alter testatus est: rum viator. Ergo nunc denique eam canam, quae sit placitura, simulque arrepto marsupio, pecuniamque educturo similis: illam Viatoribus usitatam canit: Mitti mane alla borsa et paga

l. hoste: Mitte manum in crumenam, soluturus hospiti etc. Quid inquit, haec cine tibi arridet? Ita vero, respondet hospes, haecarridet. Tum Viator, recondita crumena nihil aeris promens; satisfactum tibi, ait, ex pacto est, cecini, ut placerem: vale sis, abeo. {(a) Pog. in facetiis.} Longe illorum vafrities detestabilior est, qui arte quavis ditari quaerunt, nihil plerumque his fidei, nihil religionis inest. Paucis ad cautelam fraudis, hoc exemlis declarabo. De Flroentino Notario tradit Poggius, Adolescentem hunc quendam convenisse, quem sciscitatus sit: Nunquid ei satisfactum esset, de quin gentis florenis patri mutui causa debitis a quodam defuncto: negat adolescens, debiti in scius, id in patris nominibus esse. Notarius hoc constare instrumento abs se facto asserens, juvenem perpulit, ut redempto nummis instrumento, apud Praetorem debitum petetet Citatus alter filius debitor, ejus facti memoriam, aut penes se, aut in patenutm rationibus extare negat, et ad Notarium profectus, eum de falsitate scripti arguit. Tum Notarius, nescis fili temporis illius acta, cum nondum videres lucem: ego rectius teneo. Pater tuus tantum aeris mutuatus est; sed eodem, dum penitius rem in vestigo, liberasse se rursum comperi. Cujus et ego faeti instrumentum confeci. Ita ab hoc quoque adole scente, ut instrumentum redimeret, pecuniam sustulit. His accenseri artibus illud potest, quod Aulicus quidam Ducis Mediolanensis ad augendas per fas nefasque opes molitus est. Hic cum videret plures fraude inter aulicus, quam virtute ditari, pro fideli servitio hactenus praestito a Duce petiit, ut pastor ess epecorum supremus posset, sacturum se, ne quid illis ad pabulum curamque deesset. Impertravit facile munus tam vile. Ergo Principis sui instructus diplomate, simulabat cum regio se pecore vicinorum agros ingressurum, missisque literis purgari sibi imperabat pascua. Vicini hoc onus aversati, ne quod suis pecoribus armentisque damnum ferrent, precibus ac pretio sibi hominem devinciebant: ut non multo post tempore magnas sibi is paraverit opes, Duxque illius opulentiam admiratus quaereret. Unde illi repentina haec felicitas? cui Aulicus respondit. Nullum tam vile officium est, ex quo solers Administrator lucrum facere nequeat, si cum aliorum damno quaestum facere non reformidet. {[b] 10. Paulus in Spudopadia.}

Judaeorum in hoc genere perfidia est metuenda, quae plurium historiarum exemplis constat, unum exponam, cujus ego testis praeferis extiti.

Fuit Trevitis ad Mosellam Judaeus jam annorum circiter triginta, qui, ut erat germano, ingenuoque magis vultu, quam pectore, simulabat Christiana sese velle Religione inaugurari, instructus igitur baptizatusque, atque a Proceribus urbis non paucis donatus muneribus: navem sibi ac vina nunnulla comparat; tum deinde inductis aliis, ut suaipsi vina jungerent, quae illorum bono in Hollandiam venum transferret, implevit navem praestantissimi vini doliis, quibus fretus ad Batavos transiit, nunquam rediturus. Distracto enim illic vino, atque ingenti collecto aere novus ille Fidei professor, sine fide humana divinaque evanuit, ostenditque a Judaeorum fraudibus cavendum esse. Hic illud nobis monitum recolendum est, Fide; sed cui vide. Judaeus Christiano fidus, rara avis est.

Nonnulli aliquem fraudibus locum inter lusus iudu! geri putant, neque pensi quicquam habent, si astu victoriam ingercipiant, lucrumque referant. Verum falluntur, dum fallunt, quod fraude occupant alienum est, nec quicquam furto habet clandestino dissimile. Invito haec domino subtrahunt: et tanto magis invito, quod in furtis ceteris rem solam sibi auferri doleat, hic etiam victoriam. Ex hac classe hominum quidam erat Colonsensis Dioecesis miles Thyemo dictus, qui cum Susari moraretur, ludo tesserarum eo astu insueverat, ut vix quisquam sine damno ab illo discederet, nullum illi ludendi tempus interdiu noctuque importunum erat, plenis loculis, animo lucri fraudumque avido semper inhiabat. Adfuit igitur intempesta nocte personatus ad januam Daemon, admitti in domum postulat, ptovocat lusorem hospitem turgente bursa: Hic ad lucrum vigil excubat, jacit tesseras, contendit sua arte doloquestrenue Verum magis vafrum collusorem nactus, adversam sibi ubique miratur primo aleam, ac deinde etiam execratur, postremo sciscitatur peregrinum: nunquid Diabolus tu es? Sum equidem, exciamat alter, simulque raptum hominem per tectum aedium, sparsis hinc inde per tegulas visceribus, secum eduxit ad calentem aleatorum officinam, ubi ferali jactu fraudulentis his lusoribus aeternum illuditur.{(a) Heesterbac. l. 5. mir. c. 34.}

Sed ut fraus omnis absit, contemptum lucri genus est, quod hac arte quaeritur. Hac de causa eviluit Augusti Caesaris apud plures authoritas. Cum Siculo in bello bis malo eventu pugnatum esset, ipseque haec nuntia inter aleatorum contubernium exciperet, nnnemo, his in illum lusit versibus.

Postquam bis classe victus naves perdidit:
Aliquando ut vincat, ludit assidue aleam. [Note: {(a) Suetonius}]

Seneca Claudio Imperatori, aleae dum viveret, deditissimo, hoc impositum ab Aeaco munus fingit, ut quemadmodum Sisyphus apud inferos saxum, ita ipse perpetuo tesseras volveret, ac sectaretur fugientes. {[b] Idem.} Alium testamento constituisse legimus, ut suis ex ossibus tesserae formarent, detracta vero pelle alveolus et fritilla vestirentur, ne notum in aleatorum contubernio nomen cum vita intercideret. {(c) Paschasius Justus l. de alea,} Non immertro Plato in Phoedro aleam, et reliquas ad fiaudem perniciemque hominum comositas artes, a Daemone, quem Theur appellat, inventas memorat.

Porto omnes fraudum species prosequi longum sit. Uti mendacium, ita fraudem quamlibet divina lege proscriptam esse, a vita christiani hominis, non ignoramus. ut nec stratagemata illa militaria, quae cum fraude patrantur, probari queant. Quale illud fuit Gallorum anno salutis 1551. quo adversus Carolum Imper. bellum auspicati sunt. Polinus enim Architalassus Gallicus, Belgicis navibus obvius, significavit Reginam Scotiae classe sua vectam adesse, postulavitque nonorem illi demissis velis, explosisque tormentis haberi, quod cum fecissent, intermes impatatosque ad defensionem Polinus invasit et occupavit.{(d) Surius in Gomment.}

Neque ad defensionem fraus ulli patrocinari jure poterit. Soribunt Romanum hominem Tremellium, cum turi ageret, habuisse servos qui scropham vicini confecerant, atave ad aedes abstraxerant. Rusticus huc advocatis custodibus secutus, Tremellium pro restitutione scrophae compellat, quirepente suam abdit sub centonibus, quibus uxor incubabat, simulque admissis in aedes custodibus facultatem investigandi facit, et lepide adjicit, nullam sibi intra paerietes scropham esse, praeter illam, quae eubet in centonibus. Ita stropham misero villico texuit, et scropham mala

fide retinuit. Ad facti tamen responsique facetissimimemoriam Tremellio scrophae cognomentum perpetuo haesit. {[a] Macrob. l. 1. Sat. c. 6.} Quo spectare etiam potest juramentum furis, qui piscem quem abstulerat, socio adstanti dederat. Hunc enim, cum piscator de furto appellaret, juravit: se neque piscem babere, neque alium qui piscem sustulisset, nosse: cumque urgerent socium, non minus ille astute jurat, neque se piscem sustulesse neque alium, qui piscem haberet, nosse. Quorum uterque licet veris, tamen implicatis verbis fraudem rudioribus machinatus est, nulla lege defendendam. {(b) Enstachius Odis.}

Procul omnis astutia, quae cum injutia proximi conjuncta est. Nullo artificio vel aequitas subrui, vel etiam veritas debet labefactari. Ingenium Deus nominiad malas artes non contulit. Laudetur arguta et subtilis ratio, sed cum bonis artibus ad sui aliorumque honestum emolumentum occupatur.

CAPUT XVIII. Ingeniosa se aliosque argutia tueri, ant stringere, vel deludere Adversarios laudabile est.

ARguta dicendi agendique facultate, ad suum aliorumque commodum, opportune uti, sine cujusquam injuria, magnam saepe laudem meretur, innoxamque multis voluptarem adfert: Dolus etiam apte, circa veritatis offensionem concinnatus, per quem solerti executione propositum nobis, praeter aliorum opinionem, assequimur, hic locum habet. Usus illo quondam, ad impetrandam Absaloni a Davide patricidii gratiam est Joabus. 2. Reg. 14. Nam ut Regem propria convictum sententia filio rursum conciliandum suaderet, Thecuitem instruxit hac parabola aptissima mulierem, quae geminorum se filiorum matrem fingeret, quorum, cum alter occidisset alterum, illo quoque qui superstes erat per Judicem, nisi Rex intercederet, damnando, obtinuit mysterio denique evoluto, ut David Absaloni parricidii reo parceret: ne cum Ammonis filii mortem vindicaret, Absalone interfecto, non tam scelus punivisse in altero, quam seipsum filiorum orbitate plexuisse videretur. Ingeniosum plane argumentum ad emolliendum pattis erga filium animum.

Ad fui quoque defensionem ingeniis subtilitatem convertere licebit. Fecit illud laudabili commento Orientalis

Ecclesiae adversus Atianos Columna Athanasius, quo iniquissimas illorum in famam vitamque suam machinationes dexterrime elusit. Fuerat in Episcoporum perfidorum Concilio de muliere per vim stuprata vir innocens accusatus, ut coram sceleris convinceretur, inducta procax muliet. Non recusat venire Athanasius, adest, sed cum Presbytero Timotheo. Cum hic tepente persona Athanasii sumpta, ad mulierem versus. Egone tibi vim attuli, inquit, o mulier? Mox illa Athanasium hunc esse rata: Tu vero, respondit, isto loco ac tempore vim mihi oppressae intentare ausus es. Qua contentione, cum manifesta omnibus Arianorum perfidia, mulieris impudentia, ac denique innocentia Athanasii fietet, apparuit quantum in dolo, arte eomposito quandoque esset honestatis ac praesidii {[a] Sozom. lib. 2. c. 4.} Non mineri felicitate delusit persecutores suos, cum se illos navi ad fugam instructa declinare velle simulabat, hostes vero intenti, ut opprimerent fugientem, nave altera subsequerentur. Versis enim subito velis, habituque utcumque mutaro iisdem occurrit, atque interrogantibus: Nunquid Athanasius visus fuisset? respondit, paulo ante praeter vectum, haud procul abesse. Ita Alexandriam tuto reversus, in paterno sepulchto inter mortuos vitam egit, ut vivis recte consuleret.

Sed et dolum tanquam galdium, ad poenam ultionemque aliorum vertere nihil prohibes. Hoc non non inconvenienti exemplo, nos docuit Fabius Grimanus Patavii Venetorum nomine Praefectus. Obvium ille, e templo domum repetiturus, pannosum habuit hominem, qui exosculata illius manu, fratris ipsum nomine salutat, auxiliumque suae indigentiae postulat. Jubet is hominem, nihil motus ad arcem consequi, atque illic a studiosis adolesentibus hoc consilium, oblatis aliquot scutis, accepisse intelligit. Nec mora, quaesitos urbe adolescentes adduci jubet. Quos praesens monet conferendam esse symbolam. Ut quorum diligentia frater hic communis omnium repertus sit, eorum quoque sub ventione alatur. Cujus rei gratia cuilibet scutatos centum imperat. Ita arte sua capti justas inconsultae licentiae poenas dederunt. {(b) Ens Epidorp. l. 5.}

Non minori astu, graviori tamen ultione pressi Manichaei in Persia suae cortuptionis poenas dederunt. Rex enim Cabades cum intellexisset Phatuersam filium, regni propositi

spe, ab eis ad suam esse religionem amplexandam provocatum, simulat illorum se votis obsecuturum, concesso in Regem filio, juberque iccirco cum uxoribus liberisque atque Episcopo Indagara solenni Conventu adesse. Qui cum rerum successibus laeti, ad hanc celebritatem alacres convolarent, immisso in congregatos milite, universi sunt trucidati. {[a] Paul. Diaconus lib. 15. hist.}

Plus humanitatis ingeniique consiliim habuit, quo Constantinus Magnus Imperator recens ad Orthodoxam Religionem traductus, adversus idololatras usus est. Etonim ut hos ab illis discerneret, simulata in Christi Fideles offensione, solenne indicit saerificium, monetque illis, qui Diis nolint adolere thura, ab aula esse discedendum. Ita dum Christianos separari videt, reliquosque, seu palam, seu occulte idololatriae addictos adesse, ac cooperari sacrificio: Versa mox sorte, et declarata animi sententia, hos omnes a sua abesse aula: illos jubet adsistere.{(b) Euseb. l. 1. c. 11.}

Laudem quoque dolus iste meretur, quo ex laqueis sese Adversariorum atque insidiarum feliciter quisquam expedit, hac Eusebius Vercellensium Antistes usus est, postquam Arianos e Dionysio Albanensium Episcopo subscriptionem sui dogmatis fraude impetrasse cognovit. Siquidem eodem sese inclinatum simulans, cum tanquam subscripturus catalogum legeret, et signatum in illo videret Dionysium multo se juniorem, velut stomachatus inquit, Vos Patrem in Divinis Filio majorem diciti, et hunc juvenem olim mea in disciplina versatum, me multis praecedere? Alio cem Catalogo agamus, quo suo quisque subscribat erdine, prior aboleatur. Sustulerunt hunc igitur, surrogato altero, quem cum Eusebio deferrent, subridens ille. Nec ego, inquit, nec filius meus Dionysius, impietati vestrae subscribemus. Ita se illumque insigni solertia a pedibus Arianorum expedivit.{(c) D. Ambres. serm. 69.}

Quamvis igitur simulatio ac dolus plerumque iniqua usurpatione ad malitiam [quae est humani ingenii perversitas] inslectatur: tamen a Sapiente adhibitus, ut admirationem amoremque saepius, ita et honestam quandam voluptatem conciliat. Laetatur hac se arte Corinthios ad Fidem salutemque traduxisse Apostolus, cum inquit, astutus

essem, dole vos cepi. {(a) 2. Corinth. 12} Felix astutia, quae virtutem persuadet. Non decipitur, quicumque hoc eventu decipitur.

CAPUT XIX. Judicia, deliberationes, et contentiones ambiguae, ac difficiles, arte saepe, et argutia facile expediuntur.

IMplicata saepe judicia, ex quibus Leges, et perspecta minus veritas aequitasve exitum difficilem aperiunt, arguto explicantur feliciter ingenio, laudemque et gratiam assequuntur. Cujus illustre nobis exemplum in facris Lireris sapientissimus mortalium Salomon exhibet, cum mulieres binae, quarum alterius infans, per quietem oppressus erat, alterius filius superstes in litem trahebatur, cujufnam esset; pro infante sibi debito contendereut, in re vero ancipiti testis idoneus deficeret. Siquidem Rex, ut vetae matris sensum anturamque exploraret, gladio in judicium allato, Dividite, inquit, infantem vivum in duas partes; et date dimidiam partem uni, et dimidiam alteri. Tum germana mater pietatis sensu tacta, obsecro, ait, Domino date illi infantem vivum, altera vero assensa Regi: nec mihi, inquit, nec tibi sit, sed dividatur. Unde Rex solertissimo ingenio perspexit, priorem feminam veram esse Parentem, illique, cum admiratione prudentiae apud omnes concitata, infantem vivum exhiberi imperavit.{(a) 3. Reg. 3.}

Neque in profanis nobis historiis exempla desunt, quibus implicata fuis causis judicia, felici decisione, quamvis lepida et inexspectata, fuere absoluta Nota illa de regulario ex tecto praecipiti est, qui cum in praetereuntem forte casu graviore incidisset, hic quidem oppressus lapsu atque exainmatus est, ille hujus ruina servatus. Res in judicium adducta, et hinc ambiguis disceptatum rationibus; mortisne ille reus declarandus esset? cumque importunius urgerent Adversarii, Lege talionis decretum ut si omnino laesis vindictam a labente placeret sumere, pari casu in hunc praetereuntem se illorum quispiam e tecto devolveret. Quae sententia, cum voluptate aliorum excepta, iniquis accusantium postulatis illusit.

Plus etiam commendationis haec sententiarum in judicio argutia meretur, quando improbitari quorundam, aut nefariae fraudi poena digna rependitur. Ita nonnemo ob amissam dolens pecuniam, inventori, qui illam retulisset, sex

promisit pro munere aureos, relata igitur ab inventore est, atque exspectatum promislum ex aere praemium. Verum Dominus, ut restituentem vacuum dimitteret; apertis loculis, numerataque pecunia, sex ait deesse aureos, quos asseruit repertorem jam subduxisse. Re igitur in judicium delata; cum hic idoneis testibus evinceret, plus se in repertis loculis non invenisse: judicatum est, hanc non esse pecuniam ab isto amissam, sed alterius Domini etiamnum incogniti, quem inventor receptis loculis possit exspectare. Ita sua se fraude in felix omni aere mulctavit. Pari solertia quibusdam vebulonibus sententia in judicio, Senis in Italia, ut in Arlotti Florentini vita est, lata fuit. Tres corum erant, qui, interversis Patroni mercibus, Senas confugerant, et trapezitae ad octo milia aureorum, ea Lege, commiserant, ut eandem non nisi praesentibus his tribus numeraret. Ex his unus lapsotemporte, ut socios pecunia exueret, trapezitam adit, monetque fore, ut nummos brevi emendo impenderent praedio. Deinde, cum alios profectioni alicui maturandae intentos videret, postulat sibi in rem communem necessariam septuaginta aureorum pecuniam; illi igitur festine, una cum socio erapezitam adeunt, jubentque postulatum aes collegae exhiberi. Quo fretus monito, omnem ille pecuniam solvit, hic accipit, ac fugae se committit. Ita reduces collegae postquam se delusos animadvertunt, trapezitam traditae praeter spem fidemque pecuniae reum agunt, quae eausa ultro citroque jactata, illa denique sententia absolut est: ut, cum ex pacto tres illi sese trapezitae simul sisterent, tum ad pecuniae totius iteratam solutionem teneratur.

Quod si iniquis quorundam pactis, ingenio sapientiaque aequi Judicis, ita fuerit interventum, ut sua authon fraude plectarur, multum habeut ejusinodi jidicia honestae apud audientes voluptatis. Quale illud est, quod Turcarum Princeps adversus Judaeum pro Christiano tulit homine. Hic indigens pecuniae illum convenerat, ut quingentorum sibi ducatorum summam, cum aequa pensione foenoris restituendam, concederet. Judaeus Christianae carnis appetens, sibi, pro usura, duas ab illo carnis uncias pendi postulat. Christianum ut aslentiretur tam iniqua cupienti, necessitas impulit, sed cum solvendum jam esset, horrore pacti haesit ac tergiversatus est. Judaeus morae impatiens

appellat Judicem. Turcarum Princeps pactum tam insolens aversatus, illa sententia litem absolvit. Stet pacti conditio; duasque sibi carnis uncias Judaeus ex Christiano amputet, verum ubi plus minusve, quam pactum est, exsciderit, reus esto capitis.

Hoc vero periculum cum subire deinde Judaeus nollet, Christiano est parcitum. {(a) Novarinus in Shedias. l. 10. n. 105.}

Deliberationes quorundam parum consultae, vel serio, vel ridicule cum argutia et sale corrigi possunt. Narrat Xenophon {(b) in paeoia Cyrilib. 1.} inter Persarum olim adolescentes, fuisse grandiorem, qui breviore cinctus tunica, cum videret minorem se puerum grandiuscula utentem toga, quod hanc aptiorem duceret, exutum illa puerum, sua eum magis ipsi conveniente induisle, ideoque contentione de togis nata, deliberationem, Cyro adolescente arbitro ac Judice, instituram: cuinam duorum quaelibet roga esset adjudicanda? Cyrumque ita demum tulisse sententiam. Permutationem hanc aequam videri, quod cuique per illam tribuantur, quae magis conveniant. Verum Cyri Moderator hanc verberibus in Cyto argutiam plexuit: et hoc, inquit, quod debetur cuilibet; non quod maxime convenit, adjudic andum est, alias proprio tibi perizomate carendum erit, si alteri magis conveniat,quam tibi.

Et morionum quandoque hac re ingenium valuit, ve inepte judicatis illuderent. Erat Friderico Saxoniae Duci cum fratribus de regione simul et religione suscepta deliberatio, qua hoc agi videbatur, ut suam quisque Spartam et haberet, et tueretur. Morio dum inter haec consilia ambulat, Principistogam alicubi nactus induitur, atque hoc se habitu in conspectum offert, interrogatque Principem cum fratribus consultantem, nunquid sat ipsis ornatus hoc in cultu videatur? Cumque superbe ingrediens laudaretur in veste electorali, conclavi rursum egressus, togam dissuit, disciditque, ut lacera, deformisque penderet; ac sio denique reversus, sciscitansque: quis hoc modo in cultu ipsis appareat? Postquam vero Electorem indignantem minitantemque poenas tam insolentis facti audisset. Ne mihi, inquit, o princeps, sed tibi potius indignare, qui vestem longe pulchriorem tui principatus laceras, cum tot eam partibus iliscindis, ut uni denique honeste ornando non possit sufficere.

Quo symbolo dictoque tam opportuno, mali consilii admonitus Fridericus a stulto, sapientiam discere potuit.

Contentionum quoque inutilium terminatio aptissima per argutum aliquod dicterium, quo illarum ineptia perstringitur, habeti potest. Ita apud Franciscum Sphortiam Ducem Mediolanensem lis inter Advocatum et Medicum, ut soler inter epulas etrecreationem, nata est, uter alteri praeferendus in rep. sit, fi boni comm munis ratio et emolumentum spectetur? Cumque inter se argumentis contenderent, quibus sese Advocatus Medico, Medicus Advocato praefertet, jamque ad fastidium concertatio produceretur, Ducis Morio intercedens. De praecadendi, inquit, praerogativa contentio, olim inter latronem et carnificem nata fuit, cum ad supplicium prodeundum esset; sed prudens magistratus constituit, ut latro praecederet, et carnifex sequeretur. Qua comparatione, reliquis in risum versis, atrumque confusum ab inutili contentine revocavit.{(a) Corrozetus in dict fact mem.}

Litigantium tanta caecitas, tanta ad Judices provocandi, et controversiis inhaerendi pertinacia est, ut nullo haec ingenio satis corrigi posse videatur. Graeci in suis epigrammacis, ut saepe non illepidi sunt, ita quoque ejusmodi hominum generi, parabola, nescio, an historia non inepta, hujus insaniae imaginem proposuerunt. Caeaum fuisse memorant, qui dum claudum ferret, hic oculorum beneficio ostreum in via observavit, quod indicatum sibi caecus apprehendit. Lis subinde nata, cujusnam esset ostreum? Caecus suum illud esse, utpore possessoris primi, contendit: nec minus idem sibi tanquam repertori vendicavit claudus. Tertius igitur hujus causae delectus juex et arbiter.Difficilis, inquit, causa est, primumne sibi locum index, an possessor vendicet? proinde ut haec lis tanto absolvatur citius, ego ostrei medullam hauriam, vos de cortice facilius convenietis. Haec litigantium plerumque stultitia est, dum contentiones quaslibet ad judicia et causidicorum arbitria rejiciunt, qui postquam diuturna causarum mora et agitatione omnem exsuxere medullam, corticem denique inanem litigantibus relinquunt. Quis non rideat illorum hominem amentiam, qui res quaslibet, quae arbitrio prudentum amicorum componi facile possent, ad Judicum tribunalia avocant? Ejusmodi et illud est, quod alii inter

historias, inter fabulas, reponunt alii. Afinus ad vas musteum et torculari plenum delatus, Agasonis incuria, largius hauserat, et siti, et potus illectus dulcedine. Vinitot de damno cum Agasone expostulans, cum praeter verba nihil refertet, et verbera, quibus delinquentem puniret Asinum, ad judicium provocat. Judicibus, ut ridicula res visa est, ita lepida utrumque sententia expediunt. Quaerunt, stansne Asinus, an sedens mustum exhausisset? cumque vinitor a stante id factum responderet, Non igitur, inquiunt, tenebitur ad solutionem; cum potantium symbola non nisi a sedentibus exsolvantur, stantium honoraria judicetur esse potio. Ira dimissus litigator ille, dignum tam futili provocatione ad Judices responsum tulit. Si Romanae facundiae Principi, ad Atticum, credimus: nihil bono viro ac quicto magis convenit, quam abesse a civilibus controversiis.

CAPUT XX. Viris principibus ab argute dictis factisque magna aratia ornamentumque accedit.

MAgnum est virorum Principum, ad conciliandos vulgi animos, praesidium, jocis opporrune et argute ut possint, iisdemque etiam perferendis patientem animum exhibere. Hoc Augusto Caesari illustre humanitatis et elementiae nomen peperit, fuitque in ceteris dotibus non postremum, quibus supremam imperii majestatem, primo in decennium, postea in perpetuum vitae tempus sibi posterisque stabilivit. Patrem enim patriae, suique amantem, neque fastu arroganti aspetnantem ceteros, non inviti sibi imperare patiebantur. In his ille censeri lusus potest, quo Herodis crudelitatem in filios aversatus, satius esse dixit, Herodis porcum esse, quam filium. Quod Judaei porcis abstineant, ipse proprios filios interemerit. Mollior aliquanto jocusfuit, sed ut levitate quapiam, sit humanitate conditus, quo adolescentem excepit peregrinum, quem advenisse recens in urbem, sibique quam simillimum praedicari audiebat. Vocatum enim, cum didicisset, unde, et qua causa veniret, ac denique subjiceret. Num aliquando, mi adolescens, mater tua Romae fuit? Joco hic percepto, nequo ingenio ad sales impatato, respondit: non illa quidem, inquit, sed pater fuit. Ut si dicisset: tu me spurium ex te et matre; at ego te forte ex patre meo ralem, tamque mei similem prodiisse autumo. Sensit et arrisit argute retorquenti jocum Caesar.{(a) Macrob. l. 2. c, 4 Satur.}

Pat Vespasiano Imperatori et humanitas erga suos, et jocandi liberalitas, quae salva tamen majestate deceret virum principem. Hac usus est, cum Honneminem ex suis domesticis pro alio quopiam germanitatis obtentu beneficium postulare videret; suspicatus enim, quod res erat, illum pecuniae magis, quam consanguinitatis studio impulsum esse, petitorem accersit, jubetque sibi illud, quod supplicaturo pro se Aulico spopondisset, pendere, et sic voti compotem dimisit. Brevi reversus intercessor, facti ignarus, instare precarique, ut postulata Caesar indulgeat. Cui Vespasianus respondit: Abi vero aliumque tibi fratrem quaere; nam quem tuum esse putas, meus est. Ita sensit in itinere aurigam suum, munere aliquo inductum, haerere, ut petitori ad Principem accessum faceret. Nam repente ille, tanquam ad solutas muli soleas tursum firmandas, ex curru desiliit, atque interea haerente vehiculo, alter sollicitator se Principi supplicem admovet, otium rei exponendae nactus Anim, adverso igitur Caesar commento, ad aurigam versus, quanti, inquit, mulum calceasti? illius ego lucri mihi partem deposco. Jam aegrescens, de veniente etiam morte jocari visus est. Cum enim nuntiaretur, derepente Mausoleum Caesarum infausto omine patuisse, et stellam in caelo apparuisse crinitam: illud quidem ad Juniam Calvinam, quae Augusti ex sanguine esset pertinere, alterum ad Parthorum Regem capillatum, spectare dixit: se nondum a fatis ad mortem deposci, cumque aeger iccirco a solitis functionibus non discederet: monitus, ut quieti indulgeret plusculum, Imperatorem, ait, stantem mori oportere. Et vero sic accidit, cum soluta repente alvo, deficienteque animo, inter manus sublevantium exspiraverit. {(b) Sueton in vita.}

Rodulphum I. Imperatorem Austriacae Familiae summum decus, ut magnis virtutibus, atque inprimis comitate erga omnes praeditum accepimus, ita argute dictis factisque impense novimus delectatum, ut haec distincto etiam libro, author quidam factorum ipsius collegerit, ideoque nec mortis terrore, ab hac lepiditate abstractus est. Etenim jam tabe invalescente deficiens, cum Erfordia Spiram, ad prisam Imper sedem et sepulchra, festiaaret, sibi esse properandum, asseruit, ut Reges illic conveniret sepultos. Verum priusquam artigisset, Gerinersbemii diem supremuni clausit, Spitae tamen in Caesarum

monumento tumulatus, ann. 1291. {(a) Corroz, in dict, et fact.} Hos aliosquo viros, suprema licet majestate insignes; magnam sibi vulgi collegisse gratiam novimus, facilitate illa, et liberali jocandi consuetudine, quae fastum removet, seque ad aliorum humilitatem humana quadam demissione inclinat. Jam vero quod plerumque raram prudentiae virtutumque suarum aestimationem, per apophthegmata sapienter et oppottune usurpata reliquerint, tot libris restatum nobis est, quoe illustrium virorum historias complectuntur.

CAPUT XXI. In rebus adversis facete nonnunquam jocari gloriosum est, et magni animi argumentum.

GEnerosi infractique plerumque est animi argumentum in adversis jocari, illorumque vim atque acerbitatem faceta illusione sublevare. Thomas Morus Angliae Cancellarius, vir fortissimus sapientissimusque, cum aversus ab Henrici VIII. foedis amoribus, nollet matrimonium cum Bolena pro bare, non tantum inclusus est carceribus, sed etiam sublatis libris, quod erat solitudinis lenimentum, prohibitus omni studio, clausit ipse fenestras carceris, atque in tenebris meditationi terum piarum intentus haerebat: quae res cum invisentibus nonnullis admirationem movisset, lepide respondit, sublatis mercibus officinam claudendam esse. Quod dictum in tanto viro iniquissimi Regis injurias sustinente, etecti inter adversa animi signum erat. Ita Joannes Galliae Rex cum infelici praelio superatus captusque ab Anglis detineretur, ad mensam, magno quandoque honore adhibitus, Fratre Regis Eduardo, nudo etiam capite eidem assistente: aliquando his apud Regem verbis lusit: sperasse se, quod illum honorem Regi Anglorum sua in mensa habiturus fuerit; at nunc illum hoc facto praevenisse. {(a) Corroz, in dict, et fact.} Hoc nonnunquam exemplum Franciscum Regem Galliarum a Carolo V. ad Paviam interceprum, traductumque in Hispaniam, cum nec regio quidem conspectu, ex voto frui posset, in seriam indignationem vertit, ut diceret, se prae suis despiei Majoribus, tanto honore in captivitate habitis, et optaret aliquando Carolum ad pat sibi fortunae ludibrium exhiberi, scripta (quo Carolum venturum noverat) sententia: hodie mihi, cras tibi: evi tamen Carolus singulari modestia reposuit: Homo sum, humani nihil a me alienum puto. Non

didicerat Franciscus adversantem sibi Fortunam joco lenire, aut aspernari. Cujusvis haec res animi non est, nisi humanam felicitarem, ut lubricam incertamque, contemnentis. Ille maxime fortunatus habendus est, qui quamcumque sortem, seu prosperam, seu adversam, eodem novit vultu excipere, nec illa nimium elatus, nec hac dejectus.

Morborum dolorisque saepe magnum in aegritudine levamentum est illud, quod vitare non possis, hilati animo jocoque excipere. Ut hydropicus in sole haerens, rogatusque quidageret? Aquam se, dixit, calefacere. Robertus Normannorum Dux Orientis adversus barbaros debellator, cum aeger a deformibus agrestium hominibus, in lectica deferretur Constantinopoli Jerosolymam, et nonemo e Principibus in patriam rediturus quaereret, quid Normannis suis nuntiari de se vellet? Nihil, ait, nisi quod videris Daemones Robertum Ducem ad caelum deferentes, et certe Vates fuit, cum haud multo post, persoluto in Bithynia voto, pie ex hac vita decesserit. {[a] Polyd lib. 8.}

Illa etiam, quae in probrum aliquod nominis atque existimationis detrimentum possunt vergere, sapientissime arguro aliquo joco refelluntur, Stratonicus Philosophus seholas aperuerat studiosis sapientiae, verum adeo infrequentes, ut praeter duos non numeraret discipulos, ludum tamen, ut poterat, cultu omni ad trahendam juventutem exornaverat; et ne Deos negligeret propitiandos, Musarum illic statuas, Apollinisque Sapientiae Praesidis excitaverat. Interrogatus ergo, quot numeraret discipulos, usitatam Graecis loquendi usus formula, ait,
[Gap desc: Greek words]
, cum Diis duodecim, velut nos dicimus, favente Deo duodecim. Ita ambiguitate responsi, et opportuna argutia elusit quaereatium vel dicterio, vel curiositati. {(b) Athen, l. 8.} Illustrioti haec exemplo Rodulphi Ducis egregii Camerinensium declarabo. Hic cum a Florentinis contra Gregorium X. pugnantibus, ad Pontificis partes transiisset, quibus priusquam Florentinos sequeretur, etiam favere visus fuerat: atque icciorco rogaretur: ut quid toties in omnem se versaret partem? respondit: Quia uno in latere diutius quiescere non poteram. At Florentini, qui illum tanquam proditorem in compitis depinxerant, coacti sunt ad {(c) Poggius in Facet.} Ducem pro pace impetranda demum confugere. Qui, ut sensit

illorum adventum, ingressus thalamum, clausis fenestris, calente adhue anno, luculentum accendit focum, et pelliceis juxta coopertus in lecto vestibus, oratores admisit. His deinde morbi genus percunctantibus, respondit: Nimio se frigore constringi, quod tanto jam tempore diu noctuque in muris Florentinorum nudus haeserit. Ita suo in opprobrio lusit, obtinuitque, tu expositae ad ignominiam imagines tollerentur. {(a) Poggius in Facet.} Longe hac in re consultius, majotique cum animo et laude versans, quam si calente adversarios bile perfudisset, aucturus, non expuncturus ignominiam

Ipsum quoque, vel defectum, vel errorem suum per faceram expositionem fateri, plus gratiae habet, quam, in perspecta licet virtute, laudem propriam venari, aut gloriari de sapientia. Sic de Aufidio non illepido Sanazarius canit:

Dum caput Aufidio chirargus tractat, et ipsum
Altius exquirit, quo videat cerebrum.
Ingemit Aufidius, quid me, chirurge, fatigas?
Cum subii rixam, non habui cerebrum.

CAPUT XXII. Argute dictis factisque honestae saepe excusationi, in errore et delicti, fit locus.

EXcusationi honestae, in errore aut delicto quopiam, arguta saepe facetia modeste oppottuneque deservit, ut faciliorem facti veniam merearis. Ejus generis fuit, quod Agesilaus Lacedaemoniorum Rex, pnblice apud Spartanos Palladi sacrificans fecit. Cum enim pediculi vellicantis morsum aegre sustineret, eum captans occidensque, ut honestate aliqua velaret factum, adjecit, in sidiatorem Regis ante ipsam etiam aram occidendum esse. {(a) Plut. in Lacon.} Ciceroni Romanae eloquentiae Principi familiare in causis erat, illorum quos tueretur laudes, quos vero oppugnaret, horum perstringere vitia. Ita cum aliquando eundem M. Crassum, nunc causae, quam susceperat patronum: nunc haberet adversarium: contigit, ut quem nuper laudaverat, nunc reprehenderet. Quae cum illi objiceretur inconstantia, Crasso interrogante: an non, inquit, ex hoc loco, non ita pridem, me laudasti, quem nunc perstringis convitiis? Laudavi, respondit Cicero, sed, ut solet, infame argumentum, declamationis gratia exornavi. {(b) Id. in vita Cic.}

Ita alienos errores facete tueri, modo tuum ad defensionem

scelus abfuerit, cum gratia licebit. Quemadmodum Vetonae in Italia Dominus Facinus Canis, cum praeesset miliriae, et nonnemo quereretur sua se chlamyde a militibus spoliatum; cum difficilis apparetet restitutio, Facinus animadvertens honesta hominem indutum toga: quaerit an hanc cum spoliaretur, gestasset? annuenri vero inquit, Abi, igitur, nam hi mei nequaquam fuerint milites, qui adeo probi sunt, ut togam tibi hanc intactam reliquerint. {(b) Poggius in facet.} Sic Prosper Columna Praefectis Mediolanensibus, cum nonnulli gravius de tributorum exactoribus, nimium duris molestisque, sibi questi essent, intolerabilemque hanc sibi videri servitutem liberiore voce jactarent: Quae malum, inquit ille, vestra haec impatientia est: anseres quo frequentius deplumantur, es molliores plumas referunt, mirum igitur vos hinc nihilo factos mitiores. {[a] Corr. de dict. mem.}

Quod si manifestior error fuerit, quam ut occultari levarique arguta discussione possit, in alium facete nonnunquam poterit derivari. Ut cum Astrologus Petrus de monte Ilicino, tempore Constantiensis Concilii, de futuris quaedam rebus pronuntiasset, quorum eventus fallerer. Quale erat, quod Sigismundum eo anno in Italia coronaudum, et Joannem XXIII Pontif. ad Concilium vocatum, cum gloria rediturum affirmasser, cum tamen Synodus hunc abdicarit: ille pluribus annis Italiam non viderit. In his itaque erroris convictus, Nihil mirum, inquit, cum de duobus mihi stultis judic andum fuerit, qui, cum ut luna mutantur, nec Ptolomaeus quidem de iis certa prenuntiasset. {(b) Aen. Sylv. l.x. de Alph.} Argutissimum quidem in hac erroris, vel delicti excusatione est, si in ipsum objicientem scite regeratur. Sed plerumque non solet hic lusus esse innoxius, atque ab offensione alienus, quae hac in re cavenda est, ne malum declinando non imminuisse, sed auxisse videaris. Hac atte Pausanias Lacedaemoniorum Rex apud Tegeates exulans salsius aliquanto exilii sibi objecti probrum diluit. Cum enim suos intempestivius Lacedaemonios extolleret, nonnemo Tegeates subjecit. Quin igitur manere Spartae, quam ad nos fugere maluisti? respondit, quia medicum aegrotis magis, quam sanis putavi esse necessarium. Quo dicto corruptos gentis Tegeatorum mores perstrinxit; seque suosque arrogantius, quam par erat exuli, iis praetulit. {(c) Plut. in Lac.} Modestius illa mulier delictum purg avir,

quae accusata, quod marito immorigera illi in omnibus adversaretur: Mirum, ait, quae nihil magis volo et ago, quam maritus, qui ubique et praeesse vult, et imperat; idem igitur cum volo, et ago: quis nos neget consentire in omnibus?

Cavenda tamen illa erit delicti, seu erroris per ingeniosam responsionem deelinatio, quae probare magis crimen, quam aversari videatur. Ita Sisinnius Novatianorum Episcopus, ut erat argutus dicaxque, in victu vestituque cultus, atque indies lavare solitus: cum interrogaretur. Ut quid ipse, qui Episcopus esset, bis lavaret quotidie? respondit, quia temporis excludor angustiis, ut ter lavare nequeam. Quod erat hanc levitatem, nimiamque corporis curam, argutando probate magis, quam rejicere. {[a] Suidas.} Dignum haeretico homine, ad cuticulam bene curandum, patrocinium.

Verum laudarissimum in hoc argutandi genere illud arbirror, quo aliorum delicta, vel dissimulamus coram aliis obtrectatoribus, vel imminuimus. Sic M. Cato Romanae nobilitatis vir summus, cum Alpidius sua ab aliis profusione traduceretur, ut qui novissime plerisque omnibus prodige consumptis, a Diis ipsis incendio domus reliquae punitus esset, arguto lusu hominis intemperantiam ita est moderatus, ut negaret Diis ingratum esse, qui gratissimo illis sacrificio, proterviam fecerit. Hoc enim sacrificium apud Veteres gentiles in honore fuit, quo illud quod ex epulis supererat, ad Deorum venerationem igne consumebatur, {[b] Macrob. l.2. Sat c. 4.} Quae illusio dicacium (nisi forte magis ironice placeat) talis erat, ut reliquis gravius aliquid in Alpidium dicendi occasionem subtraxerit. Quando enim ita quicquam apte ad rem praesontem dicitur, ut reliquis aptius quicquam dicendi spes praerepta sit, silentium ea de re plerumque imperatur.

CAPUT XXIII. Lepide faceteque dictis ac factis errores multorum levissime corrigi, cum gratia et facilitate insigni, possunt.

DElictis erroribusque leniter eastigandis argute etiam inventa servient. Quae correctio, cum apte ceciderit, haeret diutissime, et memoriam a perstricto scelere aut errore avocat; cum acriter saepe intentata verba, aut verbera, post terrorem ac vibices abstersas, cvanescant. Gallos

hovitatum in vestitu amantissimos Carolus Magnus, cum in foro Julio hibernaret, lepide correxit, ut suae affectationis taederet. Exoticas illic pelles Aulicos suos a Venetis mercatoribus comparasse animadverterat, quibus peregtino sese more certatim vestiverant. Quare ad venationem egressus, cum pluviam praesagiret, inter imbres lutumque cosdem detinuit, donec probe immaduissent: mox domum reversus eosdem secum coenare jussit, et quod frigus utgeret, luculentum in Aula focum excitari. Ita vestes pluvia, sordibus, cruore oblitae, ad ignem contractae sunt, ut cum die postero, eodem in habitu, ad Imperatorem revocarentur, sibi mutuo aliisque ridiculum fuerint ineptae noviratis spectaculum. Tum suum Carolus lupina, solidaque, et inculta in pelle ostentans habitum: Quod nunc, inquit, vestimentum dignius, utiliusque viro est, meumne paucis drachmis, an vestrum multo auro comparatum? videte, et erubescite stoliditatem vestram. {[a] Avent. lib. 4. Annal. Bojor.} Memorant Julium II. Pontificem Romanum, cum omnium fere gentium suo in habitu personas depingi curasset, neque pictor certo Gallum vestitu, quem variarent quotannis, potuisset effingere, nudum illum proposuisse, juxtaque hinc varii generis pannos, inde pilam cum reticulo formasse. Alii hoc factum ad Tutcarum referunt Imperatorem, ac de Germano factum asserunt. Verum in Gallis, ut comperta magis novitas est, quae a nonnullis tantum Germanorum imitatione facti allumitur, ita certior historiae est veritas. Aversabatur hanc levitatem in Aulico Germanus Princeps, quem cum iccitco reprehendisset, isque reponeret: an non pendet ex meo arbitratu, quomodo induar? Omnino, inquit, sed ex meo etiam pendet talem in Aula aut retinere aut eliminare. Quod et ejecto postea factum est. {(b) Camerar, in declam.} Homo sordidus in Gallia, ut nobilitatis honorem vulgo aveuparetur, se aliquando nove splendidoque efferebat foras in habitu; et salutatus ab ignotis honoratusque, ad suos inquit: An non videtis, quod vestis virum faciat? {[c] Richter in axio. pol.} Ita Londini ad epulas praetoriales admissus splendida in toga civis, qui viliori in habitu exclusus ante fuerat, postquam finitis epulis reliqui Praetori ex more gratias agerent, ipse exutae depositaeque in conspectu omnium togae venerationem exhibet, et gratias pro honorifica et liberali tractatione haber,

cumque alii ad tam lepidum versi spectaculum, ex vino hominem delirare crederent: exposita facti causa, omnes in risum effusum soluti sunt, atque hunc suum vulgique errorem agnoverunt. {(a) Stapleton. in pom. Dom. 2. Advent.}

Diogenes adolescentem mollius vestitum, qui philosophicae quaestionis responsum a Cynico exspectabat, suo in habitu aliquantum contemplatus. Non daho, inquit, responsum, nisi prius ostenderis, virsis, an femina? Idem indoctos elegantius pretiosiusque cultos appellabat, oves aurei velleris {(b) Laert. lib. 6.}

Croesum sublimi in solio inter aurum gemmasque conspicuum intuitus Solon, inter Graeciae sapientes celebris, cum is sciscitaretur: nunquid unquam vidisset spectaculum pulchrius, respondit Pavones in fimeto, quod hi naturali ornatu, ille adscititio solum splendeat. Ita molli admonitione ipsius vanitatem arguit.

Lepidissima suit correctio Angelotti Cardinalis S. Marci, cum ejus familia, quae deducendi Domini gratia, ad signum campano aere datum non comparuisset. Nam hora prandii apperente, vulpina cauda, aera percuti mandavit; ut eum pauci praesentes discumberent, aliique deinde, citra aliud sigaum advolarent. mirarise, Cardinalis diceret; tam aurites sibi esse ministros, qui cum prandendum esset vulpina accersiri cauda; cum vero Domino serviendum, ne aereo quidem malleo possint excitari. {[c] Volat. l. 23. Anshr.} Meretur hoc in loco humanissima Maximiliani Caesaris correctio, qua adversus pauperem satis protervum usus est, commemotari. Cum enim audaculus nonnemo Caesarem accederet, illumque salutaree ut fratrem, atque obnixe peteret, ut jure consanguinitatis sibi omnium indigo subveniret, arridens Caesar, Faciam, inquit, ex parte mea, quantum jus sanguinis aequitasque requirit, simulque obolo illi porrecto subjicit. I porro ad reliquos omnes fratres tuos, quisi tantundem largiti fuerint, jaem me etiam futurus es ditior. {(d) Corroz. in dict. et fact. mem.} Ita poena, quam praemio digniorem a se dimisit; ex quo patet maluisse Caesarem arguta responsione, quam acerba castigatione procacem refellere.

Non minus ingeniosa ad simplicitatem data instructio

quibusdam poliicis simulatoribus ab Hispalensis nobilitatis viro fuit. Canonicatum ille primariae illic diu prensabat Ecclesiae, utque Canonici faverent postulatis, nunc singulos, nunc plerosque, frequenti epulo, amicaque compellatione sibi demerebatur. Maguam spem sua promissione concitabant singuli; Verum ubi in rem praesentem ventum est, nihil obtinuir. Ergo opportunitate captata invitat universos, qui, ex more, symbolam aliquam, hi carnium, illi piscium, nonnulli ovorum, oleramve contniere. Haec ille cum in unam, ut ferebantur, ollam congeffisset, ac loco singulornm missuum decumana in patina mensae intulisset, res insipida omnibus visa est, frustra aliud ad coenam operientibus. Questi igitur de ingrato hoc epulo, confusisque male eduliis, quae singula placere poterant. monentur ab hospite, ita se ab ipsis quoque exceptum esse, singulatim suavissimis, conjunctim acerbis. {[a] Beyerl. de Urban. in Th.} Erat haec amoenitatis plena reprehensio, qua de majori synceritate illos commonefecit, qui ut ollares amici, verba ad mensam loquuntur coquinaria, et coram os alienum oblinuat, dum suum tergunt; sed quornm plerumque, cum olla, friger amicitia. Quae lues hoc rempore etiam politicorum hominum mores occupavit, altiusque haesit, quam ut facili curatione sanari possit.

CAPUT XXIV. Argutiae quoque ad acrem justamque reprehensionem, et correctionem prosunt, modo circumspecte adhibeantur.

HAbet nonnunquam argutum ingenium tela acutissima, quibus aliorum facinorosorum hominum mores aptissime perstringuntur, ut magis se, quam ullo gladio sentiant vulneratos. Quae cum justae defensionis aut emendationis ratio postulat, ad malitiam humanam castigandam licet adhibere. Magna tamen hic cautela opus, personarumque inprimis habenda ratio, ne decori honestatisque metas praeterveharis, et quod sanare malum debet, augeatur. Erat Satyri Sophistae inquietum turbulentumque ingenium, ideoque multis receptus locis, multis quoque ejectus fuerat; cujus levitatem salso Stratonicus citharoedus dicto aliis ridendam proposuit: cum diceret: Mirarise quemadmodum mater illum menses decem in utero tulisset, quem

nulla civitas decem sustinere diebus posset. {(a) Athen. l. 8. c. 10.} Mediolanensis cujusdam Equitis, pluribus catenis aureis ornati, superbiam, Nicolaus Nicolus, vir inprimis doctus facetusque hoc dicterio acute perstrinxit. Ceteri, inquit, stulti, una catena egent, hujus tanta est insania, ut vix multis queat coerceri. {(b) Poggius infac.} Paulo id quidem acerbius dictum, nisi indigna arrogantiae ostentatione Nicolao aliisque illuserit, ut hanc jure reprehensionem mereretur. Dignior simili castigatione fuit Petrus Luna Pseudo-Pontifex, qui Concilio se Constantiensi objecit. Missos enim ab hoe Legatos, qui illum ad Concilii sententiam audiendam inclinarent, arroganter sprevit, atque hic, inquit, arca Noe, per quam orthodoxam designabat Ecclesiam, apud me est. Tum vero Legatorum alter opportune subjecit, sed in arca Noe permultae fuerunt belluae. Quod scomma ad superbam illius pertinaciam arguendam erat aptissimum, quo jure perstrictus est, cum injuria oblectaretur. {(c) Gogipanus.}

Sic cum improbi innocentibus proterve insultant, acuti uliquod ingenii telum, quod sine sanguine vulneret, justae defensionis locum obtinebit. Ita cum fur quidam Atheniensis, cui nomen Calcho, hoc est aereo, vigilias et lucubrationes Demosthenis maligno dente perstringeret. Novi, inquit, molestam tibi esse lucem mea lucernae: at vos Athenienses nolite mirari, quod fur ta committantur; cum fures habeamus aereos, parietes luteos. {[d] Plut. in Demost.} Ita improbum os compescuit. Sed neque nocentibus id vitio dabirur, si ab iis quos minime laeserunt, petulanti lingua petantur. Ita Galeottus Marcius Narniensis Matthiae Corvini quondam praeceptor, haereseos reus Venetiis ad columnas geminas deducebatur, ut palinodiam caneret, qui cum praepinguis esset, vir patricius strigosus, atque impudicae uxoris probro insignis, Galeottum per ludibrium praepinguem appellabat porcum. Nec imparatus ille ad referendum ictum. Porcus, inquit, pinguit asse malim, quam macer hircus. Tota igitur turba in risum conversa, fecit, ut palinodiae contumelia Galeotto minus gravis esse videretur. {[e] Iovius in Elog.}

Temere tamen hac correctione utendum non est, neque tam spectanda est ultio, aut dolor poenave Adversarii, quam

ipsius emendatio, quae ejusmodi repreheosionem plerumque tuetur, aut cohonestat. Poterant gravius offendisse Aulici Svenonis II. Danorum Regis, nisi id spectare visi fuissent. Promoverat ille hominem sibi carum. Svenonem quoque appellatum, ad Sacerdotium sed literarum o??? mnino rudem. Unde nonnemo, ut hujus facti absurditas magis emineret, lecturo sacrum io consueta pro Rege deprecatione ex formula: Deus famulum suum Regem protegat, priores duas in voce famulum literas expunxerat: ita ut rudis homo mulum suum legeret. Quae res omnibus risum, Regi vero et sa erdoti confusionem peperit; ut hic erroris turpitudine ad literarum studia impulsus brevi profecerit plurimum, et deinde ad summa adhibirus Roschildensis etiam Episcopus factus, ac postremo devotionis causa Hierosolymam profectus, gloriose in hac profectione diem extremum clauserit {[a] Saxo. Gram. lib 11. et 12.} Tantum illi emendatio. ex hac correctione secuta, momenti ad gloriam simul et salutem visa est attulisse.

CAPUT XXV. Gravissima saepe, atque exitialia dissidia leni argutoque dicto, aut facto fuere composita.

FAcile ad evitanda, vel tollenda etiam, sinubi irrepserint, dissidia, abargute dictis factisque praesidium petitur. Pervetsissima illa est nobilitatis, ex levissimis saepe causis ad duella et internecians clades prosilientis temeritas; quae ut honoris defendendi gratia plerumque assumitur, ita cum dedecore, apud omnes probatae vitae salutisque amantes homines, se mper absolvitur. Non est pertinacius dissensionis malum, et cui, dum in impetu est, difficilius remedium exhiberi possit. At provocato, arguto saepejoco, et delusione adversarii totum hoc licet incommodum declinare, salva non tantum existimatione; et virtute; sed magna etiam prudentiae commendatione. Quid enim infelicius magisque inglorium illo potest esse homine, qui rale se in periculum volens praecipitat, in quo dum perit, aeternum perit. Sententia certe gravissima proscripsit duella orthodoxa Synodus Tridentina. Detestabilis, inquit, duellorum usus fabricante Diabolo introductus, ut cruenta corporum morte animarum quoque perniciem lutretur; d Christiano orbe exterminetur. Manifesto igitur damnatoque

in scelere, quod odio, invidil, superbia, atque indignatione, teterrimis omnino vitiis, animatum conflatumque est, concurrunt; Ut salutem sic occumbens sperate non possit, ideoque tam superstes, quam cadens dum inanissimae, in re vefaria, victoriae laudi inhiant, execrabilis facinoris ignominia notentur. Quocirca hoc scelus declinare, ingenioso aliquo dicto factove, egregiam sane commendationem meretur. Perditorum fere, aut ad ruinam proxime inclinantium hominum est, illa provocandi levitas, qui ad sepulchrum infernumque, citato plerumque pede festinant. Novi ego vidique in civitate propinqua, ante annos aliquot, nobiles tres, in primo aetatis flore vernantes, qui ad compotandum ludendumque cohaerebant indies; sed diu, ut solet, inter tales pax et amicitia stare non poterat. Unus erat in his, ut aetate, sic corpore firmior, qui jam duos ante hac per duellum gladio confecerat. Is nonnunquam provocatus ab alio feroci juvene ad vicinum campum provocatorem risit, et mirarise dixit, quod locum, tempus, et arma quaerat, ut pereat, cum omni loco hoc fieripossit.

Ita tunc quidem elusit, sed alias ab eodem ferociente summo mane, post apertas portas designato loro provocatus. Omnino, inquit, adero, tum vero domi suae obseratis haerens ostiis, cum ab alio exspectatione fatigato nuntium acciperet, egressus denique insedit equo, jamque vulgata duelli fama post se spectatores multos trahit. Ubi accessit locum certaminis, miratur alter, quod pedes non veniret: tum ille; properandum ad nuntium censui. Si properabas, reponit, cur apertis portis non statim aderas? Non ante, inquit, domus nostra patuit: primaeha erant portae; quas transgredi oporteret, priusquam ad alias urbis pervenirem. Alia deinde lis nata est, solisne gladiis, an sclopis, an utrisque pugnandum esset? provocato semper per jocum alterius inconsultam audaciam explodente. Ita ut risu denique tota haec fabula peracta sit, et uterque amicus eodem in equo in urbem revectus fuerit. Quae res magno omnium applausu, et honore declinantis majore, quam provocantis gesta est, utillam, quam ex duellis victor collegerat alias, apud prudentes, ignominiam, hic uteunque sarcirer. Verum inquietus ille provocator, semel alterius in duello victor,

post ab intimo sociorum in eodem infelix occubuit. Nectertio huic impune fuit vicisse; nam et hic brevi a longe infirmiori confectus est, ut quae ab bis victoriis iuter improbos colligitur gloria raro alicui visa fuerit diuturna. Illum etiam, quem supra bis memini in duello victorem, Postremo in paucorum militum, quos ducebat, concursu repente oppressum accepimus. Ita jocis aliquanto felicius, quam gladio usus est. Parco hominibus, ne familiis, quarum aliquae hoc loco illustres titulo ac nomine, haec macula adhaerescat. Non dissimile factum responsumque Gabrielis Zaparae nobilis Hispani, a collega inter lusum rixamque, summo mane ad sextam horam provocati: Quid, inquit, an insanum meputas, ut qui tam mane nunquam surgo, id faciam, ut corpus et membra mutilari patiar? Ita indignatio in risum conversa est {(a) Ens Epidorp. l.I.}

Non minus gratiae et voluptatis habuit Adversarii ad duellum convenientis elusio, cum inter duos ob insignia certamen susceptum fuisset. Nam ut Poggius {(b) In facetiis.} memotat: Januensis quidam Navarchus, Anglico bello Gallis militans, scutum, in quo caput bovis depictum esset, gestabat. Gallicae nobilitatis homo. cum idem sibi armorum vendicaret insigne; alteratione incalescente, ad duellum provocavit. Januensis conditione accepta, in campum ad certamen nullo apparatu descendit, cum Gallus, magnis impensis ornatus in campum veniret. Occurrit Januensis, et quae, inquit, lis nostra est. Pro cujus definitione feralibus armis concurremus? Utrius? ait, alter gentis haec sunt Insignia: quae meae jam olim fuisse contendo. Quae igitur dicis, excipit ille, tuae gentis esse? Caput bovis, ait Gallus. Tum Januensis, nullo itaque nobis certamine opus est, cum hoc, quod fero, non bovis; sed vaccae caput sit. Ita duello cum risu soluto, ad sua quisque digressus est. Magis etiam lepidum, quod Princeps Chimaeus duobus ex nobilitate ad duellum provocantibus, sese arma utrique paria in solenni duello exhibiturum dixerit, atque in dicto tempore locoque, coram tota aula comparentibus, scapulasque, ut jubebat, nudantibus virgas denique porrexerit, cum adjuncto, hinc vulnera non infligi lethulia. Qui ludificationi omnium hoc facto expositi sunt, postquam egregie sese mutuo virgis concidissent.

Ad alias quoque dissensiones ac discrimina, levi opere discutienda argutum ingenium sufficit. Pragensibus nonnunquam civibus, gravior a Rege servitus imminere visa, lepido Zisconis illic divertentis nobilis ingenio discussa est. Jam enim imperarum a Rege civibus erat, ut arma ad arcem ab iisdem deferrentur. Audit Zisco solicitos de hac re Pragenses, et de Imperio exequendo ambiguos. Facite, in quit, quod imperatum, sed induti armis vestris una comparete, non jubebit Rex exuere, quod sic attulistis. Et ad votum ex consilio Zisconis res cecidit. Apparuerunt suis in armis, tanquam sic a Rege imperatum esset, isque dissimulata re, non censuit irritandos, et Zisco magnam apud Pragenses ingeniosi consilii laudem tulit, quod cladem illis imminentem tam arguta facilitate discussisset. {(a) Dubrav l. 23.}

Sic in levioribus etiam ac quotidianis, inter familiares dissenssionibus evitandis, nihil arguta elusione est promptius jucundiusque. Mirus hac in re, ad conten tiosissimae uxoris Xantippes jurgia declinanda, artifex erat Socrates, nam cum aliquando post exaggerara probra, nihil motum, sordida etiam perfudisset, ad praesontes conversus, sciebam, inquit, post tonitru secuturam esse pluviam Quo consultius dicto occurrit, quam si mutuis furentem probris exagitasser. {(b) Laert. in Vita.} Magis tamen sanavit hoc malum in uxore Alsatae nobilitatis homo, qui rixosae sociatus conjugi, lepidissimo illam artisicio ad summam tranquillieatem composuit. Nam cunis ejus corpori aequalibus curatis, ubi bile jam aestuantem verbisque mansuetis intractabilem reperit, famulis mandavit, ut uxcrem cunis impositam, carum exagitatione ad quietem disponerent. Ergo incunabulis volens nolens inclusa, diuque nequicquam obluctata, cum puerl vociferantis instar rideretur, nec nisi pacata animo silentioque sibi imperato libertatem reciperet, mitius inter cunas sapere didicit, ac deinde satis fuit ad murmur querulae compescendum cunarum a marito memoriam subjici. Paulo atrociori remedio alter inferioris Saxoniae Nobilis usus est, ut uxorem, quae intractabilis videbatur ingenii, ad mansuerudinem erudiret. Praeclarae illa stirpis puella, sed singularis ferociae contumaciaeque viro praereptura credebatur imperium. Igitur occasione captata secum iter breve jubet capessere. Ipse ferebatur equo, illa cum eodem ferri noller, non sine indignatione

querula juxta incedebat. Equum ille de industria obluctantem restitantemque, postquam verbis verberibusque furiose compositis perstrinxisset saepius, tandem velut immorigerum, suo sub corpore, eductis sclopis, trajecit confecitque; furiis irarum tam atrociter fictis, utconjux horrore spectaculi concussa prorsus haereret, postremo succumbenti equo epipphium derraxit, uxorique ferendum imposuit, quod illa citra tergiversationem capite excipiens domum retulit, deinceps ad omnem modestiam composita, ne hos in viro crabrones in se concitaret. Ita vir prudens unius equi, quam disciplinae et pacis domesticae jacturam facere maluit. Grave profecto malum imperiosa et superba in domo mulier: Ut Pythagoras ejusmodi nactus filiam, illam inimico cuidam suo in matrimonium concesserit, quia, inquit, malum ei dare non peteram deterius. {[a] Anton. ser. 34. p. 2.} Et Democritus vir grandis minimam sibi uxorem delegerit, minus illius imperium veritus, quam sola fronte et habitu corporis terrere posset: causamque subjecit, quod ex multis malis minimum sibi eligendum putaverit. {(b) Idem ib.} Quare laudabile est ingenioso alique commento potius, quam plagis verberibusque obsequium ab illis obluctantibus principio extorquere, dum assuetae jugo, sine obtrectatione illud suscipiant. Et consultius illud certe, quam istorum Judaeorum imitari factum, quod Neostadii non ita pridem visum memorant, ubi nuptiarum die, a certa meta sponsus cum sponsa decurrit, ut qui prior ansam in domus ostio apprehenderit, illi quoque cedat imperium, et seu vir, seu mulier fuerit, alteri in omnem vitam dominetur, {(c) Georg. Stengel. de Mat. c. 7.} contra, quam a Deo mulieri praeceptum est. Sub potestate viri eris et ipse denominabitur tui. Gen. 2.

Porro quemadmodum in una alteraque dissidiorum materia, haec facile arguta quapiam declinatione, aut elusione sopiri posse ostendi, quae citra hoc artificium in gravius facile incendium exardescunt, ita in variis occasionibus contentionum quotidie fieri ipsa nos docet experientia, dum arguto lepidoque responso, multorum furor atque offensio componitur, quae alias diururnis contentionibus, aut sanguine fuisset alenda. Ut enim grandium in pugna balistarum, cum in mollem lanarum globum incidunt,

vis infringitur; sic furentium indignatio vano impulsu concidit, si molli potius argutoque responso; quam duro exacerbatoque animo occurratur.

CAPUT XXVI. Argute dictorum factorumque magna vis ac facultas est, in consiliis ad omnem actionem persuadendis.

AD consilium dandum prudentia, ad persuadendum ingenio etiam opus est. Multis consilia saepe bona in promptu sunt; sed qui haec mittat, deficit. Ludovicus Sphortia Dux Mediolanensis, cum bellum sibi a Ludovico XII. Galliarum Rege impendere cerneret, a Sacco Cancellario, viro gravi et sapiente, ideoque subditis Sphortiae popnlis charissimo petiit: quodnam sibi tutissimum post Deum, fore crederet adversus hostes praesidium? respondit, subditorum amorem. Sphortia cum non ignoraret, se parum gratum populo, atque in amore omnium Saccum versari intelligeret: non tantum non admisit salubre consilium; sed percitus invidia, et affectati a Sacco (hac, quam ipse laudaret, et prensaret via) imperii suspicione, innocentem ad earceres et supplicium condemnavit. Quod cum magna constantia adiret, his ultimis Ducem verbis affatus est: a me caput, a te statum auferes Nec vanus augur fuit, a Ludovico Rege victus, exurusque ducatu, in carcerem innocenti paratum, nocens ipse conjectus est. Romani Oratoris prudens dictum est. Parum sunt arma foris, nisi consilium est domi. Cic. Offic. l. 1. Nes pax in bello, nec bellum in pace sine maturo consilio recte suscipitur.

Vis consilii expers, mole ruit sua. Hor. l. 3. Od. 4. Maximilianum I. Romanorum Imperatorem Rex vicinus, adversus potentem quendam Principem, socium armorum invitabat, ea Lege, ut illo victo profligatoque, ducatus opulentissimus cederet Imperatori. Sed hoc Apologoipse usus, foedusque est aversatus. Tres, inquit, robusti in Germania juvenes, postquam in quadam caupona liberaliter indulsissent genio, jamque de symbolo agendum esset, cum hospite pacti sunt, ursi sese pellem, qui in vicinia damni plurimum dabat, pro solutione allaturos. Ad silvam igitur profecti, cumque novitiis hisce Venatoribus sese vursus fudisset obviam, adeo consternati sunt, ut in effusam sese fugam

verterint, at illorum unus, ex fuga salutem desperans, pronus in terram, repentinam mortem simulabat. Adest mox ursus, exploratque odoratu hominem: num quod vitae argumentum supersit, quo non reperto, discessit. Hoc cum observassent socii, interrogant ad se reversum. Quidnam auribus insusurrasset ursus? respondit: Hoc monuit, neposthac vendamus pellem, antequam captasit fera. Ira Caesar incertum belli fructum, ex Duce nondum capto vane sibi promitti, Legatis hoc Apologo declaravit, et consilium sibi honestum, alteri etiam Regi salutare communicavit. {(a) Ens lib. 2. Epid.} Sapienter Comicus ait, Terent. in Eunucho:

Omnia prius consilio experiri, quam armis sapientem decet.

Non dissimili ingenio M. Andreas Turinus summi Pontificis Pauli III. Medicus, iter Niceam ad pacem inter Regem Galliarum Franciscum, et Carolum V. Imper. componendam, disluasit: quod irritum hunc laborem esse sentiret. Vereor, ait, sanctissime Pater, ne idem tibi eveniat, quod Eremitae cuipiam, qui Dei cum Sathana reconciliandi negotium susceperat. Oppugnatus ille ab hoc, visibili etiam specie, saepius, Dei praesentia atque ope superabat. Unde utrique non raro loqui solitus, et sibi, et tais consultum fore credidit, si depositis inimicitiis Sathanas cum Deo in gratiam pacemque rediret. Deum igitur primo inflectendum ratus, Vides, inquit, Domine, quam multas hostis ille Animas ad tui imaginem conditas, in opprobrium Creatoris sui a te avertat, atque in aeternum exitium praecipitet; vides irritam hic Redemptoris Christi mortem, pretiosumque hoc pignus fusi sanguinis tibi tuoque Filio eripi, orco daemonique adscribi. Quin agis mi Domine, atque odiis hisce positis poenae modum in Diabolo seductionis in homine statuis, condona offensam pristinam offer gratiam, et universa haec mala, uno nutu amputasti. Nec difficilis ad hanc orationem Deus, faciam inquit, quod postulas tantum suam agnoscat Diabolus culpam, et deprecetur. Exultabat laetus Eremicola, jamque se rem confectam habere est arbitratus, quod a Deo levius faciliusque nihil posset exigi. Redeuntem it aque Diabolum his verbis aggressus est. Quid o infelix, tantum laboris operaeque consumis, ut mortalium animas in aeternam tecum ruinam poenamque devolvas? quod obsecro tibi lucrum ex illarum pernicie, quod ex poena gaudium

est: an non intelligis te illis quidem nocere gravissime; tibi vero nec hilum prodesse? Quanto magis e re tua fuerit, ad amissam cum Deo radire gratiam, tantisque curis laboribusque ac cruciatibus, quibus nequicquam affligeris, contra Deum hominesque pugnando, te subducere? Equidem hanc inimioitiam levi negotio, paucisque verbis componi, absolvique possesentio. Tum Diabolus non aspernatus Eremitae consilium sciscitatur: quis igitur modus conditioque futurae reconciliationis esse possit. Quatuor, inquit Eremita, verbis res transigipoterit: his videlicet: peccavi, Domine miserere mei. Bene habet, excepit Diabolus: sed a quo vis dici illa, a me, an a Deo? Ate vero, inquit Eremita. Mox Diabolus indignatione plenus hoc ait, in aeternum futurum non est, atque Eremicolam, sua exspectatione delusum reliquit. {[a] Ens lib. 2. Epid.} Quam apposite hac fabula usus sit, eventus pacis frustra inter Caesarem Regemque tentatae demonstravit.

Nescio tamen, an non Turini hoc consilium plus ingennii, quam honestatis et utilitatis publicae complectatur. Etenim nonuna machina obstinati ad bellum animi expugnandi erant: et utcumque res eventusque caderet, gloriosum Pontisici futurum erat, nihil ad pacis coosi ia intentatum praeteriisse, quando funesta illa Europaeorum Principum dissensione, hinc Turcarum, inde haereticorum illuvies Christianum Orbem inundabat. Hoc universim in consiliis dandis accipiendisque observandum est, quaecumque bellum suadent, magis semper debent esse suspecta, quam quae pacem, quod bellum, nisi ad hanc denique obtinendam suaderi nullum possit: haec cum salute, illud cum exitio Reip. conjunctum sit, nisi in hac denique acquiescat. Themistocles quondam Athenis pro concione dixit, repertum abs se consilium, quod cum summa dignitate Atheniensium conjunctum esset; sed ejus esse generis, quod proferri in publicum non expediret. Censuit populus, ut uni illud Aristidi, quem justissimum habebat sapicotissimumque communicaret; qui si probasset, probaturos id universos. Cum igitur Aristidi Themistocles indicasset, classem Graecorum navalem incendendam videri: ita facile Athenienses tota potiruros Graecia. Reversus Arislides ad populum dixit: Themistoclis consilio nigil esse utilius; sed eodem nihil quoque inhonestius reperiri. Statuit er go populus,

Themistoclem hac in re nequaquam audiendum, honestamque pacem, turpi bello, quamvis utilissimo, praetulit. Quae consilii aequitatisque tatio si hodiedum inter Christianos haberetur Principes, non quilibet modo titulus, ad fidem persidia, et pacem bello violandam sufficeret, postquam aliqua utilitatis spes et species immensae quorundam cupiditati se ostentaret. {(a) Plut in Arislide.}

Lycurgus Lacedaemonios, viros fortes et bello idoneos, vetuit crebris vicinas gentes bellis lacessere: Ne (ut a jebat) insueti bellis, aemulatione armorum dum se defendunt, discant superare; et metuamus, quibus eramus metuendi. Unde Agesilao Regi vitio ab Authalcida versum est, quod Tbebanos infestando docuisset bellum gerere. {[b] Plut. in Lacon.}

In ipso quoque bello administrando prudentum consilio plus saepe, quam armis triovendum, praesertim cum per illud incruenta nonnunquam contingat victoria. Unde si callido hostem consilio Lacedaemonii superassent, Marti bovem immolabant; sin armis et aperto Marte, gallum, quod consiliis, quam viribus excellere, longe illustrius existimatent. {(c) Ibid.} Et Sertorius Pompejum adolescentem aspernatus est, done senex Metellus supervenirer. Ego, inquit, hunc puerum, nisi anus ista supefvenisset, castigatum verberibus remisissem. {(d) Plut. in Sertor.} Fama apud Athenienses de Alexandri morte percrebuerat, ideoque prosiliebant in forum Oratores, qui populum ad inferendum propere Macedonibus bellum inflammarent. At Phocion consulto exspectandum esse suasit, dum certiora de morte perferrentur, nam, si hodie, inquit, mortuus fuit, cras etiam futurus est. Jure enim metuebat, ne, si vivum Alexandrum irritaslent, illud exitio omnium fieret. Ita brevi argutoque dicto consilium complexus est, quo omnium Rhetorum pro bello, argumenta, sapienter discussit. {(e) Plut. in apoh.}

Fridericus Caesar res duas ante fores cutiae a suis Consiliariis relinqui cupiebat, simulationem et dissimulationem: illa fingit quae vera non sunt, haec quae vera sunt obtegit; utraque privati, non publici est boni studiosa. {[f] Aen. Syl. l. 3. com. Alph.} Illa, ut fabula est, utebatur vulpes, quae cum propriam amisisset in captivitate caudam, magnum sibi hinc commodum nasci

fingebat; ut ceteras ad caudam quoque deponendam adduceret: et persuasisset, nisi ad vulpes quoque habita fuisset oratio, quae extra periculum simile id sibi faciendum non censebant. Hac dissimulatione usus est asinus, qui cum se ubique premi ac cdespici, Leonem in honore atque horrore omnium versari conspiceret, nactus forre Leonis pellem, dissimulata persona sua, liber vagari ac terrori esse omnibus coepit; donec ex auribus a rustico agnitus, atque ad clitellas, non sine fustigatione reductus, hoc sibi consilium male cessisse animadvertit, Parum semper ingenii argutiaeque illa censentur habere consilia, quibus propriae magis utilitati, quam publicae consulitur. Qui sibi tantum sapit, parum sapit. Quare si quid ad haec ingenii cuipiam suppetat, post salutis curam propriae, ad commune Reip. bonum cum laude convertatur.

[a] Plut. in apoph. [b] Aen. syl. l. 3. com. Alph.

CAPUT XXVII. Magnum pondus inest argute dictis factisque, non tantum ad orationem hominis exornandam, sed quamlibet etiam virtutem hominum animis imprimendam.

ARgutae dictionis flores aculeosque illustre cum ligatae tum solutae orationis ornamentum esse, si loco ac tempore opportuno inserantur, alibi prolixius tradidi, in utriusque eloquentiae palaestra. {(a) Palaestra styli lib. 2. cap. 22. et ligata l. 2. c. 14.} ut hic exemplis eadem probare supervacaneum ducam. Quantum vero argute facta, ad Comoedias tragoediasque idoneis erroribus implicandas rursum explicandas momenti adferant, id quoque diversa Poesios Dramaticae parte {(b) Dram. poes. l. 2.} exposui. Ubi rara lectuque non injucunda ejus rei exempla reperies, simulque intelliges, quantum ab iisdem argure factis militaria stratagemata praesidium habeant, quibus Hannibal, Poenorum adversus Romanos Ductor, non semel eosdem circumvenit: ut prima celebertimaque ad Cannas Romanorum elades, astu non minus, quam virtute illius obtenta, docuit. Sexcentos enim Numidarum simulatione sugae, ad hostem transire jussit, qui ad faciendam Romanis fidem gladios scutaque tradidere. Inter pugnandum vero in postrema recepti acie, cum hostem a fronte premi viderent, exertis, quos

occulte gerebant, pugionibus, istorum terga confodere primum, ac deinde armis se cadentium munite coeperunt. Unde conclusi quaquaversum ab hoste Romani, maxima ab omni aetate strage oppressi ceciderunt. {(a) Livius l. 22.} Ad haec aliaque diversa arguti ingenii commenta, illo libro per fontes suos exposita, cupidum Lectorem remitto: nunc id solum ago, ut ad virtutem quoque persuadendam, animisque mortalium alre infigendam plurimum argute dicta factaque valere contendam.

Tanto rem quamque haerere, ac subire animum altius experimur, quanto illustriori dicto factove eidem objicitur atque imprimitur. Quae in se, raritate ac novitate quapiam inexspectata, aciem mentis defigunt, haec renacissime ab eadem retinentur, et recurrunt saepissime. Theophilus Orientis Imperator uxorem habuit sordide congerendis opibus inhiantem: hanc ille ad liberalem magis, et Imperatrice digniorem indolem cuprebat erudiri. Quod unico postremum dicto factoque efficacius, quam hortatu multo, argumentisque studiose diuque acervatis, praestitit. Forte viderat in portum appellere Imperator ingentem onerariam, misso ad hanc satellite quid vehat, et cujusnam illa sit, interrogat, respondetur: merces vehere, atque Imperatricis esse. Tum ille navarcho accersito, jubet hinc tollere, quidquid ipsius nautarumque esset, ac mox subjecto igne navim comburi. Ad uxorem deinde, quae spectabat, conversus, vultu verbisque ad severitatem compositis, inquit: Me quidem Deus (quae illius est gratia) Imperatorem fecit; at tu me nauclerum, et mercatorem facere satagis: Patere me teque Principem esse, subditis mercaturam relinque: nos clavum imperii, illi navium moderentur, ita sua cuique dignitas constabit, atque utilitas. {[b] Ens l. 1. Epid.} Hoc avarae feminae praeceptum exemplumque unicum, satis ad totius vitae emendationem fuit, quod ingeniosa Caesar correctione instruxerat.

Penetrant ita quandoque sapienter arguteque dicta, ut expugnabilem ad vitia deserenda, virtutemque amplectendam animum, uno pervadant occupentque impetu. Hoc Leo Byzantinus, Platonis quondam discipulus, in Philippo Macedonum Rege, felici successu expertus est. Erat Rex

hic Philosophorum ac sapientiae amans, sed magis etiam gloriae regnandique super omnes cupiditate efferebatur. Jam egregio stipatus exercitu Byzantium oppugnaturus venerat; cum Leo, pro sua intercessurus patria, Regi obviam factus, interrogat; ut quid ita armatus urbem petat? Philippus ut ad facetias promptus erat. Scias, inquit, me illam deperire [tauquam sponsam] nec facile quieturum, donec amata potiar. Tum Leo: at noveris quoque, O Rex, aematores ad amicarum fores, non instrumenta bellica, sed musica solere adducere. Quod responsum, argutae blandaeque retorsionis plenum, adeo regium animum emollivit; ut versis alio armis Byzantio abstineret, repentinus ex hoste amicus. {(a) Ens l. 1. Epid.}

Lepidior illa fuit mariti bigami instructio, qua uxorem querulam, bigamam quoque, et viri jam defuncti humanitatem odiose in despectum quendam alterius conjugis, exaggerantem, ad saniora instruxit: Etenim, cum in aprico forte coenantibus atque ad illum sermonem delatis, superveniret pauper, stipem ex mensa rogitans, et partem gallinae uxor mendico offerret, cum dicto: in prioris mariti gratiam hanc stipem cape: vir reliquam gallinae ex patina portionem arripiens: atque egenti porrigens, et hoc, inquit, in defunctae jam conjugis habe memoriam. Pauper utrique bene precatus, et ut hanc Deus in illis erga defunctos pietatem diu aleret, obtestatus, discessit. Sed cum aliquo temporum intervallo rediret mendicus, idem, et feminam ob prioris mariti memoriam obsecraret, respondit illa, nonse amplius celebrare exequias. Unde spe sua dejectus, intellexit, vetus eriamnum dictum obtinere: varium et mutabile genus semper femina: ad retinendum tamen facilius, quam largiendum erudiri. Sed ejusmodi, quae ad virtutem erudiant, exempla, argute dictis factisque illustria, passim se offerunt. Brevi et facero monito hospitem nonnemo suum ad patientiam instruxit. Erat illi Xantippe domi altera, quaemurmure totam compleret familiam; quod cum admissus in domum hospes iniquo ferret animo, neque offensionem celaret. Quaeper Deum, inquit maritus, haec tua impatientia est, jam per annos viginti tam querulam ego feminam sustineo, et tu uno banc die non feras? Ita hospes

atque uxor in risum soluta, illa modestiam, hic patientiam didicit. {[a] Ens Epid l. 2.}

Scilurus princeps Scytharum octoginta fratrum patens, jam fatali in lecto reclinis iugenioso filiis commento suasit concordiam, fasciculum ille jaculorum, ita ut vinctus erat. praesentibus obtulit, jussitque hunc frangi medium. Id cum singuli frustra conati essent, ipse mox dissoluto, quo haerebant, vinculo, facile rupit. Et en, inquit, filii mei, quae juncta non poterant, soluta franguntur: it a quamdiu vos concordia junxerit, nemo vincet; disjunctos facile quivis superabit. {(b) Plut. in apoph.} Idem Rex Africae Mycipsa jam moriens illustri filiis convocatis dicto inculcavit. Hoc desideto, ut concordes sitis: nam concordia res parvae crescunt, discordia maxime dilabuntur. {[c] Salust. in bello Iug.}

Maximum vero ejusmodi, cum argutia quadam vibtarae sententiae, ad omnem instructionem pondus adferunt. Vis retundere cujuspiam ad honotes immoderatos ambitionem? utere illa Theopompi, ex Plutarcho, ad filios admonitione: mediocres honores tempus auget, immodicos abolet, vel illo Alphonsi Regis Arragonum dicto, quo vetus Romanorum Institutum expressit; Honoris templo, Virtutis junctum est: ut do eas per hanc ad illum enitendum esse. Vis Paedagogum ad rectam puerorum institutionem erudire? utere illo Isocratis dicentis: in Ephoro tardiore calcaribus. in Theopompo concitatiore freno opus esse. Vis opum cupidum ad moderationem provocare? dic cum Seneca: nunquam parum est, cui satis est: nunquam multum, cui satis non est. Vis scioli comprimere arrogantiam? audiat ille, vel invitus: maximum illorum, quae scimus, est minimum eorum, quae nescimus. Quod si penetret, verumque esse deprehendat, pennas iste pavo facile submissurus est. Ita per apohpthegmata Sapientum, vitiaque ac virtutes singulas licebit incedere.

Nihil tamen in hac disciplina efficacius est, quam exemplo simul verboque oppugnare vitia, ac virtutem tueri. Ita Diogenes male ab agresti homine fuste tractatus, cum nec verba iratus, nec laesus verba regeret: sciscitantibus, an hanc insolentiam dissimulanter ferret? Quid, inquit, agerem, si asinus me calceo feriisset? quo sibi patientiam solam

adversus talem ostem tutissimum esse praesidium ostendit. Pari Demonax Philosophus animo injurias et vim illatam pertulit. Olympionicem ille reprehenderat, quod molliori, quam fortem athletam deceret, cultu uteretur, qui monitorem non ferens, grave vulnus inflixit capiti, ut qui aderant, indignati, ad Proconsulem ire juberent, et reo diem dicere. Nequaquam, inquit, ille, ad Proconsulem sed potius ad medicum. {(a) Plut. in apoph.} Vox certe et animus Christiano homine digoissimus. Haec enim vero, et audire, et intueri exempla virtutum, ut jucundum est, ita cum summa utilitate, ac profectu multorum conjunctum. Subeunt plane animum; quia, cum alimento quodam sapientiae, lepor ipse ac lusus ingeniorum, tanquam suavissimum condimentum, jungitur, et quod sua veritate, ac sapore quodam virtutum delectat, hoc dulci quodam argutiarum lenocinio facilius illabitur, ac haeret tenacius. Marcellus Virgilius hanc ex Gallo homine, inter fatuos habito, sententiam se accepisse dicit, quae diende omnem in vitam haeserit: quatuor esse bonas matres, quae pessimas filias pariant, Veritas odium parit; prosperitas superbiam; securitas periculum; familiaritas contemptum. Nihil itaque cum eslet in homine, quod dicto gratiam conciliaret, suopte illa nervo ac pondere ingeniose vibrata, occupavit animum, et ad omnem retro memoriam haesit.

His igitur similibusque, quae vel ad honestam oblectationem, vel ad utilem instructionem faciunt, cum torus hic libeilus sparsim impleatur, ut nunc politicam, nunc religiosam etiam vitam ex illo formare possis; dum artem ingeniose loquendi tradimus, cupimus tibi simul recte ex illa vivendi esse commendatam.