HACTENUS Isaciden fortem vastumque Gethaeum
Diximus, et parvum celeres transivimus aequor.
En nova nunc veniunt nostris celebranda camenis
Proelia, non parui nos urgens cura laboris.
Nunc etenim unigenae felicia proelia Christi
Queis contra stygiumque Iovem tristisque potentem
Inferni dominum conflixit numine dextro
Describenda mihi veniunt, nunc maximus horror
Concutit. et timidum tantos mihi respuit ausus
Ingenii pectus vix nostris viribus aptos.
Nam quantum diuûm regnis mortalia cedunt
Omnia quae vasti concludit machina mundi,
Tantum quae cecini concedunt omnibus illis
Quae modo carminibus nostris cantanda supersunt.
Et veluti si quis celeris per flumina Rheni
Occiduos intret fluctus, cum Pontus et aer
Omnia sunt, nec quis poterit iucunda videre
Littora, quove ratem vento, qua dirigat arte
Nescit et addubitans per caerula flumina puppis
Fertur, et hinc illinc vento pulsatur et undis:
Sic mihi, qui humanis caelestia iungere bellis
Institui, varii tremebunda in mente dolores
Surgentes animum studia in contraria ducunt.
Tu tamen ô mundi Columen dux inclite CHRISTE,
Atque humana salus, ô magne salutifer Heros,
Unigena, omnipotens, aeterna luce coruscans,
Qui mentes hominum, qui vatum pectora laeto
Numine deducis, nostros feliciter ore
Audaces animos divino ducito gressu.
Te mihi si dederis facilem, mox carmina vires
Concipient dignas: proprium modo numine vatem
Ducito, qui laudesque tuas, pugnasque feroces
Et parat hei tenui caelestia dicere musa.
Non mare, non tellus, non picti sidera caeli,
Nec modus ullus erat rerum, nec certa gubernans
Lex, Dominus rerum cum primum pondus inane
Condidit e nihilo VERBI virtute supremi,
Quod dixere Chaos, quoniam hoc confusa latebant
Omnia, quae teretis clauduntur tegmine mundi,
Ut globus e lana diversa mixtus in unum
Ostendit facies et formas mille colorum
Mutuo pugnantûm, sic vasto corpore [(transcriber); sic: copore] mundi
Humida cum siccis, gelido cum frigore flamma
Pugnabat crepitans, gravibus tendentia sursum.
Nullus sidereo radiabat lumine Titan.
Ortus erat nullus, nec declinantia cursum
Sidera cognorant metas, nec littora Pontus:
Nulla reformatae crescebant cornua Phoebes.
[Note: Gen. 1. Creatio mundi.] Hac deus e turba, mundum, mare, sidera, terram,
Condidit, et certa iussit consistere lege,
Tunc mare discessit refugum, tunc lucidus aether
Emicat, ima petit tellus, tunc lubricus aer
In patulum tenuis totum dispergitur orbem,
Gramina tunc tellus fert et genus omne ferarum,
In fluviis pisces pascuntur, in aere summo
[Note: Gen. 2.] Depictae volucres, fulgent vaga [(printer); sic: faga] sidera caelo.
Ast dominus rerum deerat, qui legibus aequis
Imperium regeret, vel quem subiecta timerent
Omnia convexi quae cingit machina caeli.
Tunc opifex mundi terrae de pondere massam
[Note: Creatio hominis.] Arripit et certos illam conformat in artus,
Dat caput augustum quod tollat in aethera vultus,
Dat digitos [(transcriber); sic: digitis] manibus, constanti brachia nexu
Coniungit, tereti consistunt poplite crura.
Et veluti figulus currenti sedulus orbe
Terrenam massam certos effingit in usus:
Sic deus astripotens pulchri mens maxima mundi
Componens hominem mortalia corpora format.
Iamque figura fuit qua tunc cognoscere primo
Divinum posses aliquid, licet optima nondum
Forma illi fictos esset diffusa per artus,
Sed veluti gelidae pallebat mortis imago.
Tunc animam inspirat dominus quae membra moveret
Atque novum corpus vitali pasceret aura,
Sentiretque essent quae commoda, quaeque nociva:
Et quod maius erat divini numinis instar
Virtutem tribuit, duce qua discernere rerum
Euentus posset, variosque ediscere casus,
Et quae maiori conatu viribus aequis
Tolleret aetheream longe super aethera mentem.
Scilicet illud erat, quod non ut cuncta volebat
Ex nihilo fieri, sed quod se tollere sursum
In caelum posset, summumque agnoscere mundi
Rectorem dominum qui se qui cuncta gubernat
Hunc modo constructi dominum facit orbis et alta
Sceptra dedit manibus, quorum moderamina cuncta
Respiciunt saevaeque serae mutaeque natantes,
Et quaecumque movent pendentes aere pennas
Dat sociam regni proprio de corpore ductam
Evam pulchricomam tristis solamina [(printer); sic: solamia] curae.
[Note: Descriptio paradisi.] Est locus in terris a nostro climate longo
Semotus tractu feruentis Solis ad orbem,
Nullius hic consors luctus, non tristia novit
Nubila, nec nigra nocet huic ferrugine caelum,
Omnia proveniunt, quamvis nec terra ligone
Vexetur, curuo nec proscindatur aratro.
Quicquid et in toto fecundum nascitur orbe
Ille locus solus gignit, stans undique pictus
Flos teneras dulci nares demulcet odore,
Quicquid et adversum morbos tristesque dolores
Militat, aut forma visum, dulcedine gustum
Iucundoque sono mortales allicit aures
Invenias illic, resonans in frondibus altis
Concinit altivagum praegarrula turba volucrum,
Daulias hic ales, cycnus, depictaque pennis
Traupis, et humanas doctus perdiscere voces
Psittacus, omnisonos vernant de gutture cantus
Thracius haud illic Boreas, non nubilus Auster,
Nec furit horrisono commixtum grandine fulgur,
Non aetate rosae pereunt, nec tempore flores,
Silva locum cingit pulchri mentita figuram
Muri, quae virides ad lucida sidera caeli
Extollit ramos, errant ibi cuncta ferarum
Quae ludisque iocisque suis solatia praebent,
Quatuor ex uno demissi gurgite fontes
Blandisono cursu totum sparguntur in orbem,
Hic varii ramis fructus, sunt poma rotunda
Aurea, sunt pruni, platani, stat nescia vinci
Palma, cedrus, laurus, cerasus, stat populus alta
Et quascumque parit fecundas florida tellus.
Haec fuerat quondam felix habitatio primi
Patris, at hei nimium brevis illa potentia mansit.
[Note: Arbor scientifera.] Namque horti medio ramis crepitantibus arbor
Stabat et auratos tollebat ad aethera fructus,
Robur erat niveum, frondes viridante smaragdo
Conspicuae, summo crescebant aurea poma,
Hancque scientiferam veteres dixere parentes,
Nam desumptus ea fuerat si de arbore fructus
Protinus humano generi pravique bonique
Cognitio domini fuerat sic tradita lege.
Illa quidem poterat specie deludere inani
Pellacique nimis cupidis imponere fructu,
Attamen hoc vetuit summi lex sancta tonantis
Arboreos fructus iniusto carpere dente.
Parva quidem specie, nimium sed magna malorum
Causa fuit lex haec primo neglecta parenti.
[Note: Luciferi casus. Iob. 4. 2. Pet. 2.] Nempe erat a superis deiectus Lucifer altus
Sedibus et socios secum detraxerat inde.
Postquam etenim stultae motus vertigine mentis
Spirat ad aethereas sedes summique tonantis
Affectare thronum coepit, succensus Olympi
Conditor, e superis deiecit sedibus illum.
Hic cadit in praeceps et terque quaterque rotatus
Fertur ad infernas sedes cum gente nefanda.
Et velut e caelo forsan si lucida Phoebe
Decidat atque cadens rapiat sua sidera secum
Nocturnaeque faces volitent per nubila caeli:
Sic cadit eiectus suprema Lucifer arce,
Et trahit angelicam turbam, quam mentis iniquae
Et coepti socios habuit, contraria Divis
Turba, per aeternum caeco crucianda barathro.
Nox aeterna premit deiectos, pallidus Orcus
Detinet et famulis illis velocibus usus
Occupat imperium mundi: nam crimina, fraudes,
Stupra, doli rabies et habendi caeca cupido,
Contemptus superûm, studiorum nescia recti
Mens, gula et altigrado ventosa superbia gressu.
His ducibus fiunt, his persuadentibus ortum est
Quicquid in immenso corrumpens orbe videtur.
Hic hominem primum felici coniuge pulchra
Vivere securum teretis moderamine mundi
Ut videt indoluit, saevoque in pectore dirum
Consilium format, stat mens evertere casu
Praecipiti nimiusque dolor consurgit in horas,
Invidet huic etenim, manet alta mente repostum
Exilium caeli, tantique incommoda casus:
Utque diu solus dubium sub pectore diro
Consilium voluit, sociis conferre videtur
Utile, quos tandem consueta voce vocari
Iussit et ad solium summi consistere regis,
Concitus hinc fertur praeco, nunc cornua rauca
Inflans, nunc saevis perterrens vocibus aures.
Quas ubi nigra phalanx audit, sua linquere tecta
Incipiunt, rapidoque ruunt per lurida regna
Cursu quae mens sit cupientes discere regis.
[Note: Daemonum descriptio.] Primus adest Satanas, quo non est altera peior
Pestis, fraudis amans, tecto qui fallere vultu
Novit et in varias solitus se vertere formas.
Hunc sequitur Daemon qui tela tricuspida vibrat
Et vomit ardentes nigro de gutture flammas.
Hinc vero insano commotus corde Lymanter
Fertur equis rapidis velox, sonituque rotarum
Quadrupedante boant vasti fundamina mundi
Vertice stat cassis flammantem in sidera cristam
Extollens, candente manus munitur ab ense.
Hinc fert auratus fulgenti Mammona veste
Currus: caeca comes illi Fortuna: sed illum
Gastrodes sequitur, quo non est turpior alter:
Hinc Steropidis adest, camuris qui cornibus hydros
Implicuit triplices: post illum bellua Baemoth [(printer); sic: Baenioth]
Et ruit immanis furibundo Belial aestu.
Leviathanque doli doctus, qui mollia pulchrae
Virginis ora gerit, crines nectuntur in aurum,
Sunt oculi molles vultu, stat eburnea cervix
Et fratrant niveo teretes in pectore mammae,
Crura draconis habet, longumque extensus in anguem
Voluitur in caudam, spirisque micantibus horret.
Inde ruit Brontesque ferox validusque Pyracmon
Innumerique alii, quos si quis voce notare
Instituat, Libycas citius numerarit arenas.
Quos postquam stygii susceperat aula tyranni
Cuncta fremunt strepitu, veluti cum longius audit
Pastor rupturae trepidanda tonitrua nubis.
Tunc qui sceptra regit solio subiecta tonantis
Conscendit solium nigro de marmore splendens
Horrisonoque diu fremitu sub pectore frendens
Intonuit tandem clamans et talibus infit.
[Note: Luciferi oratio.] O socii pariter nostri regnique ruinaeque
O devota cohors summo qui vertice caeli
Depulsi mecum nunc infera regna tenetis,
Quo tandem nostrae veniet mala inertia mentis,
Aut quae erit hinc tandem nostrorum meta laborum?
An cecidisse parum est regno? soliisque supremis
Expulsos [(printer); sic: Expulsis] misere nondum nunc pristina iura
Affectare libet? cur sic mens nostra sopore
Perdita degeneri, cunctorum oblita bonorum
Desidet in turpi veluti defuncta dolore?
Si cecidisse iuvat, si vos non pristina regna
Delectant, alium nostris succedere tectis
Indignum liceat? cum nos qui turba Deorum,
Qui fuimus divo caelestes semine nati
Altitonans caeloque graves turbarit ab alto,
Scilicet ut putri posset tellure creatum
In patriam nostram nostrasque inducere sedes,
Cui modo tellurem, pelagus, cui regna supremae
Subiecit Domino: cui nunc virtute superbus
Debita quae nobis fuerant moderamina tractat.
Hei pudor haec omnes quod sic sint facta videtis,
Nec vidisse pudet? quid quaeso restat habendum
Quin mox in superas sedes susceptus Olympi
Sit socius, vacuosque thronos quos ipse tenebam
Vobiscum, domini praeceptis occupet audax?
Quod si contigerit, non est quod commoda quaedam
Speremus, si qua spes est obsistere coeptis
Nunc decet: hei sero factis medicina paratur.
Nunc igitur si quis vi, verbis, fraude, dolove
Decipere hunc poterit, domini quo maxima iussa
Negligat, est rursum nostrae spes parva saluti.
Et licet haud possim primas conscendere sedes,
Sit tamen hoc aliquid, non solos carcere tanto
Affligi, socios iuvat hos habuisse malorum.
Quare nunc artes omnes, nunc promite fraudes
Caelicolae quondam, nunc imi turba Barathri
Concinnate dolos, varios assumite vultus,
Nunc hinc nunc illinc fortissima mittite tela.
Dixit, et in manibus quatiens nigrantia sceptra
Infremuit dirum, mixto quoque regna profunda
Intonuere sono, veluti si pastor in alto
Vertice consistens turbati murmura Ponti
Audiat, et vento pulsos ad littora fluctus.
Ut tacuere diu tandem sic ora resolvens
Leviathan, Mea sit (dicit) pars ista laboris,
Hunc ego decipiam, si quid modo fraude valere [(transcriber); sic: valer]
(Ut possum) potero, non est quae terreat illum
Haec facies: Sociam labor est corrumpere primus,
Gaudeat ille licet, placeat sibi mente superba,
Crede mihi, brevis haec illi fortuna futura est.
Annuit inferni princeps, hic protinus ornat
Virgineos vultus, solito formosior Euae
Occursare volens et pulchro fallere vultu,
Exornata comas, molles gemmata lacertos,
Et fucata genas, niveoque in pectore fulgent
Praestantes tunicae tegmen consutilis auri,
Et quantum poterat serpentem contegit atrum.
Hinc veluti virgo, primis quae nubilis annis
Quaerit ut illiciat pellacis munere vultus
Incautos iuvenes, viridem progressa per hortum
Errantem cernens primam per gramina matrem
[Note: Diabolus ad Euam.] Dulcibus aggreditur verbis: O magna futuri
Spes mundi, formata deo, sanctissima mater,
Quid nunc sola vagos per prata virentia gressus
Dirigis? en placeat gelida considere in umbra
Arbore sub viridi atque auras captare salubres.
Dixit et attraxit dubitantem, considet illa
Non edocta doli, cum rursus subdola serpens
Arboris aspiciens fructus sic fatur ad illam.
[Note: Gen. 3.] Vera ne sit miror nostras quae venit ad aures
Fama serens summum vobis hac arbore nata
Poma negasse Deum: vix haec mihi credere fas est.
Cum sic Eua refert: Verum est, nanque omnia nobis
Tradidit ut nostrae vitae sumantur ad usum,
Hos solos vetuit fructus, mortemque minatus
Est nobis ne quis contingat dente profano.
Talia cui serpens: Nimis ah tu credula fraudes
Non capis illius, nec enim tibi morte luendus
Hic esus fuerit: quin te ceu numen Olympi
Efficies: pravi et recti discrimen habebis,
Quod metuens dominus (solito velut invidus ille est)
Noluit ut suaves gustares arbore fructus.
Dixit et e falso ducens suspiria corde
Ingemuit crebro (tanta est fallacia mentis)
Credidit Eua nimis flexaque ex arbore ramum
Audaci rapuit dextra primoque parenti
[Note: Transgressio Adami.] Attulit, et pariter morsu fatalia poma
Impetit, et caeco sociae moderamine Adamus
Ductus idem tentat fructusque necemque comedit.
Cum subito rursus squamosum versus in anguem
Leviathan abiit victor tantoque superbus
Successu repetit squalentis regna Barathri
Cum pater infelix nimium et miserabilis Eua
Obstupuere simul, subito nam lumine aperto
(Quod prius ignari fuerant) se corpore nudos
Cernunt, atque novo tingebant ora pudore.
Nam modo quod iustis mens texit conscia recti
Detexit miseris eadem mens conscia culpae,
Iamque sibi tenerae sumptas ex arbore ficus
Contexunt frondes partis tegmenta pudendae.
Cum venit altisonans summo delapsus Olympo
Et vocat aetherea deceptum voce parentum,
Territus ille fugit, sequitur male conscia coniunx,
Et latebras quaerunt, veluti cum montibus altis
Cum socia cervus properat, quem murmure rauco
Venator sequitur velox et odora canum vis,
Conscius haud aliter perterritus ore tonantis
Fugit Adam caeco dubiae vertigine mentis.
[Note: Apostrophe.] Quid facis infelix? quid tanto pergere cursu
Instituis? non sunt vires, non tanta facultas
Ut possis domini currendo vincere poenam.
Scilicet haec hominum ludit vesania mentes
Ut sua facta Deum sperent sic posse latere:
Sic male sanus Adam, nunc [(printer); sic: num] tectus tegmine pubem
Nunc domini vocem fugiens sperare videtur
Auxilium in propriis factis. Sed summus Olympi,
Et dextra et pedibus properantibus instat et ore,
[Note: Deus Adamo.] Quo fugis (inquit) Adam? quo te persuasio vana
Incitat? an dominum, qui te mundumque creavi
Improbe non nosti? Domini cum voce vocantis
Infelix animi dubius consistit et alto
Educens tristes gemitus de pectore plorat,
Et pudet ante deum nudum consistere, cum sic
Intonat omnipotens: Nostin te corpore nudum?
Numquid et e vetita proh demens arbore fructum
Gustasti? nostra num tantus lege manere
Ille labor fuerat? Miseram quid respicis Euam?
Haec ne tibi fuerat periurae occasio culpae?
[Note: Maledictio] Infelix homo, terreno de semine natus
Et rediture tuae rursum sub viscera matris,
En tibi nunc morbi veniunt, nunc plena laboris
Vita erit et numquam firmi fortuna tenoris.
Duritiem tellus sumet, nec pristina sponte
Dona feret, iugi quin nunc perculta labore
Vix tibi parva dabit tristis solatia vitae.
Tuque viri coniux, non quo modo laeta solebas
Vivere coniugio venienti tempore vives,
Concipies luctus, paries cruciata dolorem,
Et fluidi semper cernes incommoda ventris.
Tuque invise Deis serpens proiectus in ora
Pectora rependo rumpes, tibi semper in armis
Insidias ponet quisquis de semine natus
[Note: Promissio Christi.] Femineo fuerit: venit en cum laude triumphans
Qui caput invisum felici verbere frangens
Comminuet, cuius vix imo calce venena
Inspirans animam perdes, sed denuo victor
Te magis et socios caeco concludet averno.
Talibus ille minis hominem lapsusque pudendi
Increpuit causam, mox factis vestibus illos
Eicit, ignito defenditur hortus ab ense.
Interea genus humanum quod pessimus error
Perdiderat Satanae suasu maioribus usque
Involuit vitiis erroris suasor aviti.
Consurgunt etenim, fraudes, periuria, rixae,
Caedes, ebrietas, superum contemptus, iniqua
Invidia atque libido et amor sceleratus habendi.
Nunc pater insidias nato struit, ille parenti,
Atque venena truces natis miscere novercae
Incipiunt, frater fraterna morte triumphat.
[Note: Gene. 4.] Primus Abel insons germano caesus ab ense
Occidit ante aras proprio sua sacra cruore
[Note: Gene. 9.] Aspergens: Sanctusque Noah ludibria nati
Sentit cum nimio iacuit devictus Iaccho
[Note: Gen. 19.] Infames Sodomae demisso caelitus igne
Cum sociis flagrant infaustis moenibus ustae:
Tunc vetiti stultae quaerunt commercia lecti
Lothides, pater est et avus Loth unus et idem.
Crimina ubique ruunt, quae si quis dicere verbis
Incipiat, poterit citius quot frondibus arbor
Ornetur, vel quot consurgant nocte silenti
Sidera, vel flavas generet quot messis aristas
Dicere: non etenim modus est, furit undique princeps
Tartarei regni, semper nova crimina surgunt,
Haud aliter quam si nebulis nigroque veneno
Aether infectus fuerit, consurgere morbos
Cernere ubique licet paucisque notata priorum
Tormina: sic mundo corrupto daemonis astu
Crimine ubique novo toto peccatur in orbe.
Sed postquam summo dominus despexit Olympo
Atque premi mundum saevo moderamine vidit
Effrenis Satanae, cuius tunc regna vigebant,
Vota suorum audit tandem nostrique misertus
Tempus adesse videt, quo divo perditus ense
Corruat immanis Daemon invisa deorum
Pestis et humani generis saevissimus hostis.
[Note: Maria virgo.] Virgo fuit quondam Mariam dixere vetusti
Iudaeas inter, qua non praestantior ulla
Et vita et forma fuerat, de semine nata
Davidis, quae sola Deo tunc digna reperta est:
[Note: Luc. I.] Illi per teneram demissus spiritus aurem
Omnipotens genuit VERBUM. Iam virgine clausus
Delitet immensi quem non vaga machina mundi
Continuisse potest, castaque fovetur in alvo,
Ut solet a Zephyris (verbo reverentia detur)
Vere novo placide consurgere planta virescens.
[Note: Psal. 110.] Ut calor aethereus (magnis componere parva
Si modo fas fuerit) Solis tellure vapores
Subtiles retrahit, qui mox per frigora noctis
Discussi recidunt guttisque micantibus herbas
Conspergunt gemmis similes formaque coloreque:
Haud aliter Christus Sol verae lucis origo
Virgineo humanum sumens de semine corpus
Enasci voluit Deus atque homo verus ubique.
[Note: Nativitas Christi. Lucae 2.] Tempus adest partus, mater sub paupere tecto
Ignavum ante pecus summum qui regnat olympum [(transcriber); sic: olypum]
Deposuit casti sanctissima pondera ventris,
Et modo qui princeps mundi est, qui cuncta gubernat
Vagit et in flavo decumbit stramine tectus.
Omnia qui vestit tenui nunc veste carere
Se facit, atque cibum cunctis potumque ministrans
Vix habet unde parens ventris ieiunia soluat.
O pietas miranda dei semperque colenda
Qui natum proprium sumptae sub tegmine carnis
Luctus ferre graves generisque incommoda nostri
Sponte pati voluit, quo nos a principe saevo
Eriperet miseros, nec enim spes altera nobis
Ulla fuit, sancto nisi magni sanguine CHRISTI
Purgatis vitae promissae dona darentur.
Cur igitur dubitas tanto confidere patri
O mortale genus? poterit num parva negare
[Note: Ioan. 5. Roma. 8.] Qui tibi summa dedit? solum quem solus habebat
Mittere sustinuit, non vana piamina culpae.
Hunc omnes cecinere boni sanctique prophetae,
Omnibus hic fuerat sanctis promissus ab aevo.
Ipse etiam Satanas domini memor ante minarum
Hoc tempus timuit, gnarus sic voluere parcas
Ut Deus omnipotens casta de virgine natus
Sterneret illius vires et sceptra superba.
Iamque instare videt crudelis tempora pugnae
Qua cadat aetherei confossus cuspide VERBI.
Quare illum primis cupiens devincere in armis
Tela parat, viresque suas exercet, ubique
Auxilium quaerens, hominum quoque pectora fictis
Sollicitare dolis coepit, vi, fraudibus, actu
Instat et immensus sublato spiritus ore
Tollitur, ut turbet surgentis tempora CHRISTI.
Vix etenim charae casta genitricis ab alvo
Egressus fuerat, magni cum principis iram
Contra illum movit, caecaque cupidine regni
Impulit, ut vix dum prognatae dona salutis
[Note: Matth. 2.] Quaereret, et totam factis crudelibus oram
Turbaret nimium furibundis viribus usus,
[Note: Mich. 5.] Ecce etenim regem monstrant pia carmina vatum
Progenitum, patriam terram qui numine dextro
Liberet, et magni confringat principis iras.
Protinus inde suo metuens regnoque larique
[Note: Herodis crudelitas.] Impius Herodes proles manifesta silentum
Principis, occidi pueros natosque tenellos
Imperat et miserûm sustolli pignora matrum,
Impius inde ruit miles, configitur ense
Innocuus puer et propriae genitricis ab ulnis
Saepe aliquis raptus crudelia vulnera sentit,
Ille caput truncat, ventrem sed perfidus ensis
Impetit alterius, latus hic scrutatur apertum.
Saepius et tenerum corpus vix sufficit ingentem
Ut capiat gladium, maiusque est corpore telum.
Saepe dolens voluit genetrix servare tenellum
Infantem caderet ne saevo milite caesus,
Miles at inde ferox et ferro durior omni
Insurgens miserum genetricis caedit in ulnis.
Hinc maestae plorant matres, montanaque longe
Antra petunt tanti nondum loca conscia luctus.
Hinc tamen ereptus (quis enim pia numina caeli
Fallat?) erat Christus proles veneranda tonantis
Igniferaeque Pharos petiit lucentia regna.
Frivola res hominum est [(printer); sic: hominum]
, omnisque potentia mundi
Fluctuat ut pelagi commotis fluctibus unda,
Quae modo ventoso flatu cum tollitur alte
Altius inde cadens proprio confringitur ictu:
Sic etiam Herodes summo qui bella tonanti
Nunc inferre cupit (veluti quos vana vetustas
Finxerat in caelum tumidos voluisse Gigantes
Scandere, et e summa caelestes pellere sede)
Divitiisque valet, factu, vi, milite forti,
Terreat ut cunctos truculenta potentia regis,
Occubuit putri confectus corpora morbo.
[Note: Herodis mors.] Ecce etenim putidi male olentia membra vorantes
Nascuntur vermes, totum qui corpus oberrant,
Et medicas adhibere manus fidosque ministros
Accessu prohibent nimium foetore nocivo:
Utque diu iacuit corrosus tabe fluenti
Impuram tenues animam exhalavit in auras.
Non tamen abstinuit coeptis armisque dolosis
Seductor Satanas, quin Christum tegmine carnis
Oppressum fragili, fallaci tramite tentet.
Vix etenim Aegypti fuerat revocatus ab oris
Humanae summus princeps et origo salutis,
Illum cum aggreditur Stigias cum fraude tyrannus
[Note: Matt. 4. Hebr. 2.] Nunc fame, nunc astu virtutem regnaque mundi
Promittit, si forte queat (quae sola cupido est)
Virtutem aetheream mortali perdere noxa.
Quin etiam sanctis (tanta est fiducia coepti)
Utitur oraclis, nec fraudes ante remittit
Quam vi caelesti pulsus conamen inane
Deserat impurus: Sed quamvis fortia Christi
Robora terrerent et vinci nescia virtus,
Non tamen abstinuit quin sanctûm corda virorum
Fraudibus evertat salubrique a dogmate Hiesu
Abstrahat infirmos: veluti cum fortibus armis
Immanis Golias, Sauli subvertere castra
Atque viros timidos, armis, verbisque minisque
Frangere conatur: sic quos delegerat olim
Ut sibi seruirent Christus testesque suorum
Essent factorum, sancti praeconia verbi
Tractantes, miserisque darent solatia carnis,
[Note: Lucae 22.] Impius aggreditur Satanas, nunc splendida iactat
Munera, nunc verbis animos fallacibus urget,
Et modo perterret dubios metuenda pericla
Obiciens fictisque movet vaga pectora damnis.
Ut quamvis nequeat Christi confringere vires
Et sic fata velint, huius quo victus ab armis
Concidat, hoc unum tamen expetit ut sua tecta
Impleat et plures animas demergat averno.
Non tamen huic cedit, sed contra audacior illum
Aggreditur Christus, vi verbis instat et audax
Pro patria pugnat [(transcriber); sic: pungnat] sponsa, quae ecclesia dici
Sanctorum meruit, cuius caput auctor et heros [Note: Ephes. 5.]
Supremus, summus princeps est unus Hiesus,
Quam salvam cupit ille sibi, qua sospite dirae
Non dubitat sponsus sufferre pericula mortis.
Et veluti David patriae commotus amore
Pro populi pugnat laribus, pro virgine pulchra
Promissa iuveni: Sic Christus causa salutis
Humani generis pugnam suscepit et horam
Esse videt belli, saevum cum fortiter hostem
Impetit, et mortis non ulla pericula terrent,
Et licet humanam possit mors atra movere
Naturam, tamen hic mitis nostrique misertus
Ceu pater in natos amissos corde movetur.
Et veluti Satanae qui fortia mitteret in nos
[Note: Peccatum originale.] Armiger est primum patrem qui perdidit Error,
Qui mala multa dedit, qui prima ab origine carnem
Corruptam varia cumulavit labe nocivus.
Hunc primum victor CHRISTUS prosternit et altis
Conculcat pedibus, iacet hic et gutture caecum
Exhalat virus, quod quamvis semine sparso
Impetat humani generis praecordia, veres
Non habet ut quondam, praesens medicina veneno
Sancta Fides prohibet noceant ne crimina nobis.
Hinc ipsum aggreditur Satanam qui fortis in armis
Excipit audaci vultu crepitantia CHRISTI
Arma, velut Golias Davidis saxea tela.
[Note: Arma Diaboli.] Stat galea tectus flammanti, fecerat illam
Perditio, et crucians tristis Damnatio averni.
Pectora loricae fulgent crepitantibus hamis,
Quam Fraudes Astusque vocant et nescia recti
Mens, sua dat manibus velamina fortia [(printer); sic: ] , corde.
Quae nimis inflato ventosa audacia regnat.
Sunt ocreae Studium, quo semper flagrat et ardet,
Ut proprii possit regni distendere vires.
Huic dedit Impietas clipeum, sunt tela trisulca
Pestis et atra fames, duraeque pericula mortis.
Omnia, quae aspectu mortalia pectora terrent.
Impius ex humeris dependet curuus in arcum
Ensis, quem tribuit quondam Mundana potestas
Quo bene munitum vix ulla pericula terrent.
Sed latus impurum circum Mendacia cingunt.
Sic venit instructus Daemon manifesta Deorum
Ira, nigrae princeps aulae pestisque profundi.
Non timet illa Deus sumptae sub tegmine carnis,
Ac aliis multo semper victricibus armis
[Note: Arma Christi.] Hunc petit, est gladius divini Spiritus oris,
Est crux hasta illi, qua tamquam cuspide saevum
Configit Satanam, sed quae mittantur in hostem
Vulnera sunt totidem, quot habebat saxea David
Tela, quibus fortis prostravit membra Gethaei.
Talibus hi pugnant armis sanctissima patris
Sancti progenies, auctorque erroris aviti.
Impetit ille caput veteris serpentis, hic imo
Inspirare pedi tentat furtiva venena.
Corruit inde quidem CHRISTUS, sed pondere tanto
Depressus Satanas, toto quoque corpore victus
Sternitur, et moriens CHRISTUS (mirabile dictu)
Auctorem mortis victor per vulnera truncat.
Parcite Pegasides, coeptos omittite cursus,
Non etenim digno cantari carmine CHRISTI
Sanctus amor poterit, qui quamvis regna suprema
[Note: Philip. 2.] Incoleret patris aeterni pia et unica proles,
Non tamen erubuit moriens per vulnera dira
Vincere peccatum, mundum, mortemque pudendam.
Qui quo nos opibus cumularet non perituris
Thesauri aeterni, voluit sic pauper egensque
Vivere, quo caelum faceret nos scandere, terram
Ipse adiit luctusque tulit maestosque dolores,
Iurgia et aerumnas, turpisque opprobria linguae,
Denique sponte sua subiit discrimina mortis.
TANTAE molis erat lapsam reparare salutem.
Improbe quid gaudes daemon, quod corruit ille,
Quod sanctam exhalans animam suspiria ducit,
Quod vocat aethereum moribundo gutture patrem?
Ecce iaces victus, periit tua dira potestas,
Et iacet inverso ventosa superbia vultu.
Scilicet ille fuit quem tot divina notarunt
Scripta prophetarum primo promissus Adamo,
Qui licet hic moriens Mortem teque improbe vincat,
Mox tamen exurget rursus, iam tartara frangit
Ferrea, iamque tuo cruciandos carcere sontes
Liberat, et portas tristis depugnat averni.
En nunc signa polus victori splendida portat.
Ingentem Christi (tanta est reverentia laudis)
Non valet omnipatens mundus sufferre triumphum.
En nunc insolito nec Lunae corpore tectus
Nigricat infelix pallenti lumine Phoebus,
En quatitur tellus, nec enim victoria tanta
Unquam parta fuit regum fulgentibus armis.
Dissiliunt petrae, nec enim durissima quaeque
Sustinuisse queunt morientis proelia CHRISTI.
En etiam velum (quod nos arcere solebat
A sacris domini) scissum permittit ut omnes
Aspiciant ritusque sacros et festa colentum.
Gentibus en etiam fortis victoria Christi
Proderit atque omnes Satanae defendit ab armis.
Ecce sepulchra virum domini nunc morte reclusa
Emittunt plures qui iam per saecula multa
Dormierant, multisque sui spectacula praebent.
Quin etiam aeternam, peccati praemia, mortem
Morte sua vicit, nec enim ius mortis in illum
Praevaluit, quoniam quae fatum sorte secuta est
[Note: Rom. 14.] Tertia lux CHRISTUM victorem reddidit oris
His nostris: signumque dedit quod sicut et ille
Post mortem saevam diva virtute resurgens
Aeternum vivat, sic nos post funera rursum
Vivemus regisque domum fulgentibus alte
Conspicuam radiis habitabimus usque beati.
Principis illius divinos cernere vultus
Tunc omnis poterit sancto qui dogmate CHRISTI
Instructus Satanam contra contendere sanctis
Non metuit armis, nec mundo cedit iniquo.
[Note: Bellum Christianorum cum diabolo.] NUNC tamen ô sancti, domini quos vita redemit
Christicolae, curis opus est iugique labore,
Ut fortes fidique simul nos militis instar
Intrepidi stemus contra ludibria mundi.
Non etenim vicit Christus, quo libera nobis
Tempora stertendi sua acerba morte pararet.
Quin magis exemplum liquit, queis viribus hostem
Vincere conveniat, qui iam languentibus armis
Non habet ut noceat, quamvis noctesque diesque
Ignavis inhiet, modo si nos pectore forti
Instructique fide fraudes caveamus avitas.
Non stertit, moneo, prima qui ab origine mundi
Perdidit infelix hominum genus, at magis astus
Praeparat infames, quo nos nunc sanguine Christi
Eductos retrahat sub inania regna silentum.
Quique prius caedes, mendacia, furta, rapinas,
Stupra, dolosque dedit miseris mortalibus, idem
[Note: 1. Pet. 5.]Nunc quoque non cessat, sed tectis semper in armis
Excubat, utque leo quem longo tempore fessum
Atra fames vexat, rugitu concava saxa
Complet, et in silvis terret genus omne ferarum:
Sic furit et Satanas, nam semper vexat ab alto
Missa salus, quae mille animas quas Tartarus ingens
Clausurus fuerat caelestes vexit in auras.
Hinc illi orta fames, quae sordida viscera vexat,
Et movet immani rapidum sub corde furorem.
Hinc furit illa fames turpem quae concitat olli
Esuriem, sanctas animas quae mergere ventri
Expetit impuro, venit incessabilis ardor,
Ut superas perdat factis crudelibus oras.
Non tamen ut fama est semper crepitantibus armis
Aggreditur miseros, non qualem pingere dextra
Assolet artificum, non semper saevus oberrat
Sanguinea facie: minimum est, mihi crede, pericli
Cum ferus horribili perterret pectora vultu.
Sed cum virgineis oculis, cum corpore blandus
Leviathan prodit, cum commoda multa ministrat,
Cum largitur opes, multo convivia luxu
Instruit, et caecae Veneris ludibria nectit,
Heu caveas, moneo, tecto nam delitet auro
Lurida nobilibus pestis contecta venenis.
Non picti moveant flores, latet anguis in herba,
Qui furit incerta crudelis cuspide caudae.
Non labor est magnus contraria vincere damna,
Quae mittit Satanas, quaecumque parantur aperte,
Sed quae sub vana specie mittuntur et alte
Tegmine tecta latent, magno vitare labore
Vix poteris: quoniam sicut qui semper in armis
Hostis adest nobisque frequens conatur obesse,
Non tantum laedet, quantum qui falsus amicus
Perfida caelato molitur pectore damna:
Sic etiam Stygiae victor princepsque paludis,
Quem nequeunt pestis, caedes, incendia, bella
Frangere et atra fames, alias conversus in artes
Viribus infractum conatur vincere fraude.
Nec caret optatis semper successibus illa,
Qua comitatus adest falsae persuasio mentis.
Vidi ego quem nullae potuerunt frangere curae,
Non pestis, non dira fames, non vulnera, morbi
Nulli, nec tristis rapido Bellona flagello,
Non rixae, non periurae mendacia linguae,
Sed veluti depressa solet sub pondere palma
Surgebat Satanae quantumvis pressus ab astu.
Quae postquam nigri sensit possessor averni
Immittit fraudes alias, Tunc blanda Voluptas
Ceu meretrix veniens toto mox corde recepta
Prostravit miserum, tunc ceu revoluta luto sus
Concidit indigno pressus sua pectora casu.
Et veluti quercus quae summo vertice montis
Flatibus obiecta est variis, quam nubilus Auster
Oppositusque quatit Boreas, sed fortior illa
Tum caput extollens imbellia flamina spernit,
Quam postquam nigri, segetum taeterrima pestis,
Invadunt mures, radices dente rapaci
Arrodunt longo successu lustra cavantes,
Tunc leviter surgens, quamvis tenuissimus durae
Afflatus frondes subtili flamine crispat,
Fortius inde ruens, haec primum vertice Summo
Nutat, et hinc illinc cedit, mox funditus alte
Corruit et magno respondent saxa fragore:
Sic quoque qui Satanae caeco deceptus ab astu
Delicias fuerat vel gaudia vana secutus
Non fractus curis, Veneris moderamine fractus
Turpiter occubuit moriens ceu miles inermis.
Hei quantum luctus peperit quantosque dolores,
Hunc flevere boni quotquot per dogmata sancta
Edocti fuerant lapso succurrere fratri.
Quare sancta cohors domini quae castra supremi
Incolis, et puro quae Christi sanguine lota
Purgasti veteres languenti e pectore faeces,
Hunc caveas moneo. Sunt tres quas perfidus ille
[Note: Tres furiae.] Semper habet famulas, quae mundum peste sepultum
Fraudibus inficiunt, Furias dixere vetusti.
[Note: Auaritia.] Prima venit curuis digitis sed lumine acuto,
Ingeniosa, rapax, pallens, est plurima vultu
Squalenti macies, adaperto gutture semper
Devorat oblatum fuerit quodcumque, nec ipse
Augeri videas languentia membra vorando,
Tristis avaritia est nomen: sed longa caterva
Insequitur comitum, Fraudes, Periuria, Furta,
Aptaque servitio nimium Mendacia tali.
[Note: Ambitio.] Altera pulchra quidem sed tristi nubila vultu
Virgo venit, splendet radians in vestibus aurum,
Laeta tamen raro, sed maestis anxia curis
Et dolet et ridet vicibus, sed plurimus olli
Est dolor, ad risum vix unquam est causa parata.
Sunt comites Curae. Studium atque Industria pallens,
Largitio, et tumido damnosa Superbia vultu [(transcriber); sic: ultu] ,
Invidiaeque malum late regnantis in orbem.
Illa sed aurato princeps invecta triumpho
Insidet in monstro, quo nil crudelius unquam
Terra tulit: centum sunt illi guttura, centum
Sunt capita, et centum circa praecordia sensus.
Et modo sublimis super alti nubila caeli
Tollitur atque ferox flammantes concutit alas,
Nunc veluti serpens depresso pectore repit,
Vixque pedes dominae terra sustollit ab ima.
Nunc placidum incedit, blanditur mitis in ore
Confictus vultus, subito sed corda furore
Attollit, varioque movens se corporis aestu
Insurgit veluti velox si forte caballus,
Impatiens freni saltus non ante remittat
Quam tergo indoctum sessorem excusserit alto,
Sic quoque multorum capitum si bellua surgat
Non prius ira cadit, quam cum regina superba
Per caput in terram praeceps deiecta feratur.
Horrendum monstrum Vulgus dixere priores,
Princeps Ambitio est quae ferrea frena gubernat.
[Note: Superstitio] Tertia maesta venti furiarum maxima pestis,
Vana Superstitio, nec suetis vestibus usa,
Nec solitis vescens dapibus, sunt tempora circum
Informes habitus, cava lumina, plurimus ore
Pallor, et indoctum circumsonat undique murmur,
Est habitus qualem nec nostro dissita ab orbe
India dives habet, nec torvi corpora Turcae.
Nam caput infaustum tectum squalente cucullo
Vix spatium praebenti oculis terrere videtur
Posse ipsum Satanam, tum toto corpore palla
Versicolor [(transcriber); sic: Versiculor] fluitat, contorto ast ilia fune
Cinguntur, tremulaeque manus pallore nitentes
Officium possunt aegre praestare suetum,
Lignipes incedit, demisso lumine semper
Inspectans silices incurvicervica pestis.
Sunt comites illi quotquot per tartara norunt
Dissimulare dolos, quotquot simulando probare
Inventas fraudes possunt. Seductio prima est
Quae dominae sequitur celeri vestigia gressu.
Hinc variae artifices fraudum, quas ultima tardis
Insequitur pedibus Fallax inscitia, nostro
Altera non peperit maiora pericula saeclo,
Infecit mores, et doctas perdidit artes,
Corrupitque bonum falso velamine recti.
Haec primum docuit sanctas pervertere leges,
Non curare bonos et sacros temnere ritus,
Atque humana sacris commenta opponere scriptis.
Hei mihi quas pestes, incommoda, damna, ruinas,
Ficta Superstitio peperit, dum singula turbat,
Dum caelum terrae, dum miscet sacra profanis.
Atque hae sunt, moneo, quas semper fraude paratas
Instruit atra phalanx [(printer); sic: valanx] (non quod non mille supersint
Queis nos decipiat) summas hae perdere rerum
Virtutes possunt, nisi quis se pectore cauto
Praeparet ut fictas possit deludere fraudes.
Quae tamen arma iuvent, quae tela capessere nobis
Conveniat, paucis numeris cecinisse popello
Sit satis indocto: magni est hic ansa laboris,
Et patet immensus scribendi plurima campus,
Si quis vel pietate bona vel motus honore
Talia maiori calamo tractare laboret,
Sufficiant nobis quae quondam e nube vocatus
[Note: Ephes. 9.] Eximius domini mystes veraeque salutis
Praeco suis scripsit, quae si quis corpore sumat,
Non poterit mundus, satanae non regia tota
Vincere, nam quantum dominus praestantior omni
Est mundo, tantum quaesunt caelestia tela
Praecellunt illis quae mittit Rector averni.
[Note: Arma Christianorum.] Quare si veniat vel habendi caeca libido,
Vel Veneris laqueus meretrix damnosa voluptas,
Diuitiaeve graves, turpive Superbia luxu,
Vel foeda Ebrietas vires consumere docta,
Si veniat tectis armis instructa dolisque
Torua Superstitio, quae nano numine mentes
Terret et altisoni labefactat nobile Regis
Imperium legesque sacras, sin dira pericla
Immineant, fraudes, pestis, mors, proelia, clades,
Funera, bella, doli, paupertas, improba lingua,
Exilium, flammae, tristique infamia vultu,
Haec astu Satanae cum sint immissa, potenti
Pectore ferre scias, non tu succumbere damnis
Incipias illis, sed contra audentior ito.
Spicula crebra volant, audax opponito scutum,
Quod dat sancta Fides, Christi confidere verbis
Si discas nequeunt Satanae tibi tela nocere.
[Note: Esa. 59.] Impetit ille caput, galeam tu quaere salutis
Quam crux ancta tulit, qua sancto corpore Christus
Pro nobis moriens peccati cura pependit.
Turpe venit Vitium, tu fortia pectora muni
Tegmine iustitiae, cuius tibi regula certa
Omnipotens fuerit, divo quii semine natus
Humanam voluit naturam ferre misertus
Nostri, qui duro depressi daemonis astu
Ad caelum tristes lacrimas gemitusque dabamus.
Crura petit laqueis vitiorum: currere discas
In verbis domini, sanctas non linquit leges
Sed magis atque magis divina volumina volve.
Occurrunt mentis fructus mendacia falsae
Innumerique doli: te non superabile Verum
Cingat et in fraudes non frivola praebeat arma.
Non cedit Satanas sed spicula pulsa retorquet
Atque urget semper: sumatur fortior ensis
Spiritus aethereus vel sancti robora verbi
Quae tibi mens devota deo praebebit, et astus
Daemonis eludas, ipsi quoque dira minare
Vulnera, ne dubites, fugiet: non tanta luporum
In trepidos vis est agnos, quam sancta timescit
Spicula seductor Satanas, tu fortius insta,
Nec prius abstineas quam cuncta pericla fugaris.
Et fugiat quamvis mentitaque gaudia linquat,
Non tamen ipse sinas, non sanctas exue vestes,
Quin tegito semper pectus: nam saepe reversus
Angelica facie tentabit ludere inertem.
Sis animo vigili semper, non stertere somno
Ignavo discas, vigili tua pectora cura
Muni, non etenim stertit qui proelia miscet:
Sed veluti fama est Lernaei vulnera monstri
Vires progenuisse novas, sic Daemonis ira
Pulsa redit gravior, primos si viceris ictus
Maiores infert: tunc tu ceu claviger Heros
Arma parata tenens verbis et viribus urge,
Vulnera nulla time, nec victus cedere bello
Instituas unquam, nec si decedere pugna
Hunc videas ignavus abi, non bella remittet
Sit victus quamvis, inopinum fortibus armis
Obruet et tristis renovabit tempora pugnae,
Quam nisi sustineas prior haec victoria nulla est.
Non feret hinc etenim palmam, qui prima virorum
Agmina sustinuit, nisi dextra fortiter usus
Disiciens hostes depugnet fortis et audax
Donec terga fugae videat conversa pudendae.
[Note: 2. Tim. 2.] Sic quoque qui stadio currit non praemia laudis
Auferet, in media si currens concidat herba.
Ad metam properato datam qui vincere cursu
Instituis sancto, qui vitae dona futurae
Carpere laetus aves, quoniam qui permanet usque
[Note: Matt. 24.] In finem positum, quondam promissa salutis
Munera suscipiet, tunc digna laude triumphum
Hostibus his ducet victis, huic tota tonantis
Regia procedens palmae der fronde coronam
Contexet, manibusque dabit sacra sceptra gerenda
Participem faciens regni, quod missa superne
Promeruit divina salus et sancta Dei mens.
FINIS.