ACTUS II.

Scena I.

Vix certior factus ab exploratoribus
Tres copiarum partes per flumen Ararim
Transduxisse hostes; quartam vero citra aquas
Esse reliquam: De tertia mox vigilia
Profectus e castris, cum tribus legionibus,
Ad eam partem perveni, quae nondum Ararim
Transiverat. Eos impeditos undique.
Et inopinantes aggressus, magnam ex iis
Partem concidi: reliqui se turpi fugae
Mandarunt omnes; atque in silvas proximas
Sese abdiderunt. Is pagus Tigurinus est:
Unus, qui cum domo exisset patrum
Nostrorum memoria; Romanum Consulem,
Longinum Cassium, nefarie interfecerat:
Eiusque exercitum sub iugum miserat.
Ita sive casu, sive consilio Deum;
Quae civitatis pars Helvetiae, meo
Populo olim insignem calamitatem intulerat, haec
Princeps mihi poenas soluit. Qua in re quidem
Non publicas solum sed etiam iniurias
Privatas ultus sum; quod hi soceri mei
Pisonis avum, legatum, eodem praelio,
Quo Cassium interfecerint. Nunc copias
Reliquas Helvetiorum, ut possim consequi,
Pontem curavi in Arari faciendum ocius:
Atque ita traduxi exercitum. Sed quid rei
Hoc esse dicam? aut quid sibi Legati hi volunt?

Mirum ni iterum verba datum adeant; huc sedero [(transcriber); sic: sedere] .

ACTUS II. Scena II.

Ut virtute, quam dolo contendamus. Proin, mi homo,
Noli fors committere, ut isthic [Reg: istic] locus, ubi consistimus,
Ex tua calamitate, et internecione exercitus,
Nomen capiat, aut memoriam prodat.
caes: CAE. Eo minus mihi
Additur dubitationis, o Helvetii; quod haec,
Quae commemorastis, memoria teneo: atque hoc gravius fero,
Quo minus merito populi Romani evenisse haec scio.
Nam si iniurie alicuius sibi fuisset conscius,
Non difficile ei cavere fuisset: sed eo tum fuit
Deceptus populus, quod neque commissum a se animadverteret,
Cur timeret: nec sine causa aliquid sibi ab Helvetiis
Metuendum putaret. Quod si veteris contumeliae
Oblivisci vellem, num etiam memoriam recentium
Possim iniuriarum deponere: quod me invito huc iter
Per provinciam, per vim temptastis: Item quod Aeduos,
Quod socios, quod Allobroges vexastis? Nam quod perfidi

Vestra tam insolenter gloriamini victoria:
Quodque tam diu istas vos tulisse impune iniurias
Admiramini, eodem pertinet. Consueverunt enim
Dii immortales, quo gravius homines e praecoce
Commutatione rerum doleant, quos pro flagitio
Ulcisci volunt, secundiores his plerunque res,
Et diuturniorem impunitatem aeque concedere.
Quae cum ita sint, tamen, si dentur a vobis mihi obsides,
Ut, quae pollicemini, facturos vos intelligam:
Et si etiam Aeduis, de iniuriis, quas ipsis et sociis
Intulistis; item si Allobrogibus satisfaciatis: age
Pacem, quam petitis, vobiscum facturus sum, Helvetii:
divi: DI. Nos Helvetii a maioribus nostris, ita hic sumus
Instituti, ut obsides accipere ab aliis, non dare
Consueverimus. Eius rei populus Romanus restis est.
Abeo.
caes: CAE. I, quo lubet. Tu Procili, Divitiacum mihi,
Et Liscum, Aeduorum principes, cum reliquis convoca:

Tu Labiene, quas in partes hostis iter faciat, vide.

ACTUS II. Scena III.

Continet hic a praelio, satisque habet in praesentiae
Posse hostem a rapinis prohibere, et populationib.
caes: CAE. Convocate huc iusseram qui sunt in castris principes:
Atque Eccos.
divi: DI. Tribunali insidet, adeamus Lisce.
lisc: LI. I, sequor.
divi: DI. Non decet; tu enim huius anni summus Vergobretus es.
lisc: LI. Caesar adsumus uti iusseras.
caes: CAE. Dies instat Duces
Aedui: quo frumentum oportet militi metirier.
Quid igitur rei est, quod, cum neque emi, neque ex agris
Sumi possit uspiam: tam necessario ego tempore,
Tam propinquis hostibus, a vobis nihil quicquam impetro:
Praesertim cum magna ex parte, vestris precibus, Aedui,
Adductus bellum susceperim?
lisc: LI. Quid respondebimus?
Aut quam causam Diviciace huic afferemus?
divi: DI. nescio.
caes: CAE. Quid tacetis? aut quid inter vos mussatis, Aedui?
lisc: LI. Culpa nos penes, non est, Caesar.
caes: CAE. penes quem igitur? cedo.

An non tu magistratus loci huius: qui vitae et necis
In tuos habes potestatem?
lisc: LI. Non inficias eo.
Sed sunt hic nonnulli Caesar, quorum auctoritas apud
Plebem plurimum valet: qui privatim, quod novimus
Plus possunt, quam nos magistratus:
caes: CAE. Et quinam illi? cedo.
lisc: LI. Homines improbi, qui seditiosis vocibus improbe,
Multitudinem deterrent, ne frumentum conferant:
Quod praestare dicant, si iam principatum Galliae
Obtinere non possint, Gallorum, quam Italorum pati
Imperia; neque debeant dubitare, quin si Helvetios
Romani superaverint, una cum reliqua Gallia
Aeduis libertatem sint erepturi, CAE quinam homines:
Qui hoc dicunt? Li. idem, a quibus nostra consilia omnia
Quaecumque geruntur in castris, enuntiantur hostibus:
Hi coerceri a me non possunt. Quare etiam, qui tibi

Rem necessariam cogor denuntiare, intelligo,
Quanto id faciam cum periculo: Et ob eam causam: quamdiu
Potui, tacui.
caes: CAE. Quinam hi persidi nebulones sunt, cedo?
Quid taces? quin dicis aperte, quicquid est.
lisc: LI. Si commode
Possum, et sat tuto, remotis arbitris.
caes: CAE. Discedite,
Vos reliqui e conventu; tu solus remane. Nam scibo ego,
Qui tandem isti sint totius proditores Galliae.
Age tu, numquid designasti oratione publica
Fratrem huius Divitiaci, Dumnorigem?
lisc: LI. videlicet.
Nam is homo summa audacia et, magnaque apud plebem valet,
Propter liberalitatem, gratia: novarum item
Rerum est percupidus. Nam complures annos portoria,
Et reliqua Aeduorum vectigalia, omnia possidet,
Exili redempta pretio; propterea quod illo aliquam
Rem licente, contra nemo audeat liceri.
caes: CAE. intelligo.
lisc: LI. His rebus suam rem familiarem auxit: magnasque [(printer); sic: manasque] rerum

Sibi facultates ad largiendum comparavit; ac
Magnum item numerum equitatus suo sumptu plerunque alit,
Ac circum se habet: neque solum iam domi, sed apud locos
Finitimos, reliquasque civitates, largiter potest.
Atque huius potentiae causa matrem in Biturigibus,
Homini nobilissimo, et potentissimo ibi, coniugem
Dedit: ipse uxorem venustam habet, ex Helvetiis.
caes: CAE. probe.
lisc: LI. Ex matre sororem, et suas propinquas nuptum in Galliae
Alias civitates collocavit: favet Helvetiis,
Et cupit, propter eam affinitatem. Odit etiam suo
Nomine Caesarem, et Romanos: quod vestro adventu, ipsius
Imminuta sit potentia: et Divitiacus, minor
Frater in antiquum locum nunc restitutus gratiae,
Atque honoris. Si quid Romanis accidat eiusmodi,
Summam in spem regni obtinendi per Helvetios venit:
Imperio populi Romani, non modo de regno, sed et
De illa, quam iam habet, desperat gratia.
caes: CAE. proh Deum
Quae haec est coniuratio? Nam quid iam aut cuinam creduim?

LI. Quin imo, quod praelium equestre, paucis ante diebus est
Factum adversum, initium a Dumnorige factum eius fugae,
Atque eius equitibus; quorum fuga reliqui perterriti
Fuerant.
caes: CAE. Sat habeo. Nam ad has suspiciones, certissimae
Res accedunt: quod per fines Sequanorum Helvetios
Traduxit; quod obsides inter eos dandos invicem
Curavit: quod isthaec omnia, non modo iniussu meo,
Atque civitatis, sed nobis etiam inscientibus
Fecit, causae satis esse arbitror, quare aut ipse in virum
Perfidum animadvertam, aut civitatem ipsam animadvertere
Iubeam. Divitiacum huc aliquis, ac dudum mihi adnocet.
Nam huius summum in populum Romanum studium habeo cognitum.
Egregiam fidem, summam iustitiam, temperantiam;
Cuius animum, ne supplicio fratris offendam, mihi
Cautio est. LI. Eccum Caesar: adest Diviciacus. CAE; Quae mihi
Te praesente, Diviciace, dicta sint de fratre tuo
Dumnorige, nosti?
divi: DI. Novi.
caes: CAE. At iam quoque separatim

Quisque de illo apud me dixit: ut causae arbitrer fatis
Esse, quare in eum animadverti debeat. Ac proin peto,
Atque oro, Diviciace, ut sine animi offensione tui,
Vel tu ipse de eo, causa cognita, statuas; vel [transcriber: Aeduos],
Et Liscum Vergobretum, statuere iubeas.
divi: DI. Obsecro
Te, mi Caesar, ne gravius quid statuas, in fratrem meum
Scio vera esse, quae sunt dicta: neque quisquam plus ex eo
Quam ego, doloris capit. LI. Ita est Caesar.
divi: DI. Nam cum ipse plurimum
Domi, et in reliqua Gallia possit, ego minimum possiem,
Propter adolescentiam, ipse per se sic succrevit. Quibus
Opibus ac neruis non solum ad imminuendam gratiam,
Sed paene ad meam perniciem abutitur. Verumtamen
Ego fraterno amore, et vulgi existimatione
Commoveor. Nam si quid ei, Caesar, a te gravius accidat,

Cum ego apud te locum hunc amicitiae teneam, iam nemo non
Mea voluntate factum putabit. Qua ex re fiet, ut
Galliae totius animi a me avertantur.
caes: CAE. dexteram tuam
Mihi cedo: et finem orandi fac, Diviciace. Tanti apud
Me tua gratia est, ut et Rei publicae hanc iniuriam,
Et meum dolorem tuae voluntati, et precibus lubens,
Condonem. Quod in te est, fratrem commone: ut reliquum dehinc
In tempus suspiciones omnes vitet. Tu Lisce sedulos
Dumnorigi custodes pone, ut quae agat, quibus cum homo
Colloquatur, scire possim. LI. sedulo curabitur.

ACTUS II. Scena IV.

tusn: TU. Teneo. ut annum perpetuum hunc seruiam tibi.
thra: TH. videlicet.
Neque quemquam interea admittas alium prorsus, quam me, ad te, virum.
tusn: TU. Quin, si velis, domi, serui si qui sunt, castrabo viros.
thra: TH. Servos neque habeo, neque habiturus sum, unum te praeter, alios.
Tu mihi calo, tu lixa, tu scutigerulus, tu pedisequus.
tusn: TU. Imo scutigerula et pedisequa.
thra: TH. Tu theca atque armarium.
tusn: TU. Sic certe. Nam merito esse me dicis armarium tibi:
Quae tot in unam vaginam saepius machaeras condidi.
thra: TH. Nihil te terreat praepinguis hic meus aqualiculus.
tusn: TU. Ne mus quidem, quamvis pusillus, sub foeni meta perit.
thra: TH. Meo de studio studia erunt tibi omnia.
tusn: TU. per porcam meam.
thra: TH. Mihi adhaerebis Tusnelda: quod ego iussero, quod volnero:
Facies: quod contra noluero, quod vetuero, de industria
Fugies: neque conari id facere audebis.
tusn: TU. Quod voluero faciam,

Quod noluero, fugiam. Semper ductabis me solus tibi:
Si semper solus, quae poscam, dabis: dum des, quod postulo.
Atque adeo iam nunc miles, si mihi dantur, quae pollicitus es,
Et de quibus mecum egisti, numerata sestertia in manu.
Hanc tibi ego noctem honoris causa, gratis dono dabo.
thra: TH. Ne sis sollicita: sed responde mihi prius, quod te rogo.
tusn: TU. Quid rogitas?
thra: TH. Etiamne aedes compilare nosti, et scrinia?
tusn: TU. Vae nomini si quis neglegenter obseravit ianuam.
thra: TH. Etiamne gallinaria?
tusn: TU. Quasi quidam volucrum Ornithias.
thra: TH. Sed prensa quid facis?
tusn: TU. pernego et obduro, peiero denique
Tum si cui quid debeo, rem tergo soluo, qui placeo Thrasymache?
thra: TH. Ita me machaera, chlamys, scutum, loricae, crista, cassida,
Bene adiuvent, ut ego te non amem plus, quam matrem meam.
tusn: TU. Ita me servassit speculum, calamistrum, matellae, pectines,

Umbella, ralla; ut ego te non amen plus, quam patrem meum.
thra: TH. Cuias es?
tusn: TU. Sueva sum domo.
thra: TH. Dii vestram fidem
Credo ego Sueviam unam toti sufficere Germaniae
Meretricum copiam. Quaeso edepol, qua occasione ad hoc
Bellum venisti?
tusn: TU. Audire si lubet, dicam.
thra: TH. lubet edepol.
tusn: TU. Erat mihi paupercula mater, lana ac tela victum parans.
thra: TH. Quorsum istas ambages?
tusn: TU. Tace: audies. viduata cum viro
Esset, decennem me puellam, Cauponi ancillam dedit,
Huic ego liberaliter seruivi in coquina.
thra: TH. Scilicet,
Etiam in cella plumaria.
tusn: TU. Non sed eam curabat alius
Quidam Cellarius: quem Dii perdant.
thra: TH. Cur isti male
Dicis?
tusn: TU. quia bene ut illi dicam, non promeritus est.
Nam hic nobis malorum causa et caput est omnium.
thra: TH. qui dum? cedo.
tusn: TU. Quotidie veniebant in Cauponam turmatim hospites:

Sed mea hera tum credebat omnem rem mihi culinariam,
Et herus omnem cellam cellario.
thra: TH. Lupis oves puto.
tusn: TU. Ego famem sedebam cellario proma: Sitim mihi
Cellarius. Multa hic memorare possem, pro merito meo:
Ubi herum mihi fidentem fraudarim? ubi infidelis fuerim herae:
Ubi parietes perfoderim; ubi manus admolita loculis:
Ubi heris damno, dividiae, dedecori, probro saepe fuerim.
thra: TH. Et ubi quid creditum fuerat tibi, datum pernegaveris.
tusn: TU. Quin immo: ubi conceptis verbis peieraverim sciens, volens.
thra: TH. Et ubi cellario fueris, quam cauponi fidelior.
TU. Ecastor; nam quicquid consumpseramus in cubiculo
Clam somnolento caupone, veternosa hera, nos servulae:
Id omne referre servus poterat in rationes hospitum.
Neque enim caupo cuique hospiti subducebat ratiunculam.

thra: TH. Ego morem hunc didici cauponarium, non sine magno malo.
tusn: TU. Quadam nocte ebriae persuasit mihi; quod amanti solet amans.
Nam si quid inde conceptum foret, quod consuetudinem
Hanc proderet, culpam aiebat remoturum esse in hospites.
Astute.
thra: TH. Imo sat callide, puto.
tusn: TU. Quid verbis opus est?
E virgine meretricem fecit, auri montes pollicens.
Mox ubi praegnantem vidit, aufugit: vertit solum,
Ego abortum pasta, militem qui forte in cauponam meam
Diverterat, huc comitata sum, officii causa.
thra: TH. quem militem?
tusn: TU. Tigurinum centurionem, qui periit in hesterno praelio.
thra: TH. Sat habeo: eamus intro.
tusn: TU. At ego cum multibiba siem
Et vinibiba, prius haud intro, quam certa sim, si vini utrem
Hic habeam veteris largiter: ut dies noctesque potitem.
thra: TH. Cauponum obliviscendi mores, discendi stratiotici.

tusn: TU. Quinam?
thra: TH. Post hac dormitandum tibi in straminea culcitra
tusn: TU. Nihil refert, dum tu sis modo mihi deinceps pro stragulo.
thra: TH. Et tu pro beluato mihi tapetio.
tusn: TU. dum plena sim
Vino veteri.
thra: TH. nos milites apludam edimus, bibimus floces,
tusn: TU. Urtica victitare non didici; iam non intravero.
thra: TH. Bono sis animo: si mihi fidelis fueris, nihil tibi
Deerit.
tusn: TU. Dic, impera mihi, quid vis, et quovis modo: novos
Et ego habeo omnes mores, veteres perdidi: Tu modo cave,
Fidem fallas.
thra: TH. Otium ubi erit, de hac re loquemur amplius.
tusn: TU. Novi ego qui mores sint vestri: ubi vos nostri cepit satietas:
Et scio equidem tibi domi uxorem esse: alibi nunc animum tuum.
thra: TH. Dii immortales, ut planiloqua est? paucis ut rem ipsam attigit!
Sequere Tusnelda: Ubi libripens mihi solverit stipendium
Dimidium haec auferet.
tusn: TU. Credam, postquam argentum tinniverit.

ACTUS II. Scena V.

Praemittit, et summum montis iugum ascendere iubet.
cons: CON. probe.
labi: LA. Quid consilii sui sit, ostendit.
cons: CON. quid nam?
labi: LA. ne proelium
Committerem, priusquam copiae ipsius prope hostium
Castra essent visae: ut undique uno tempore in hostes impetus
Feret.
cons: CON. probe.
labi: LA. Monte occupato praestolabar Caesarem,
Et praelio abstinebam.
cons: CON. At ego montem teneri ab hostibus
Ratus, equo admisso ad Caesarem tum accurri, et quod non videram,
Pro viso ei renuntiavi, Multo post die denique
Caesar cognovit montem a te teneri: Eo castra Helvetios
Movisse. Qua re cognita eodem, quo consuerat antea
Interuallo, hostem sequitur; et tria milia passuum
Ab eorum castris castra ponit.
labi: LA. Cur?
cons: CON. ausculta, audies.
Postridie eius diei, quod biduum omnino supererat [(printer); sic: superat]
Cum frumentum exercitui oporteret metirier, et quod a
Bibracte, maximo et copiosissimo AEduorum oppido

Non amplius, quod memini, octodecim milibus passuum aberat,
Rei frumentariae prospiciendum putavit. Quare iter
Caesar ab Helvetiis avertit, ac Bibracte ire propere
Contendit. Haec res per fugitinos Lucii AEmilii, equitum
Gallorum Decurionis, nuntiatur hostibus.
labi: LA. hostibus?
cons: CON. Helvetii seu quod timore Romanos perterritos
Discedere a se existimarent, eo magis, quod pridie
Locis per te occupatis, superioribus, cum copiis
Non commisissent praelium: seu, quod re frumentaria
Poste intercludi eos considerent; commutato suo
Consilio, atque itinere converso, nostros pedites ab agmine
Novissimo insequi, et lacessere coeperunt. Postquam id animum
Advertit, copias suas Caesar, in collem proximum
Subduxit: equitatum, qui sustineret hostium impetum

Misit.
labi: LA. Recte istuc. CON: Interim ipse in medio colle triplicem
Aciem instruxit legionum quatuor veteranorum.
labi: LA. scio.
cons: CON. Ita ut super se legiones duas, summo in montis iugo,
Modo quas in citeriori Gallia novas conscripserat,
Et auxilia omnia collocarit: ac totum montem hominibus
Complerit. Interea in unum locum conferri sarcinas,
Et eum abiis, qui in superiore constiterant acie, iubet
Muniri: suoque praesidio impedimentis relinquit.
labi: LA. At
Helvetii cum carris omnibus secuti, celeriter
In unum contulerunt impedimenta omnia:
Ipsi confertissima acie, reiectis nostris equitib.
Phalange facta, sub primam nostram aciem successere. Ibi
Caesar, primum suo, deinde omnium e conspectu equos
Removit.
cons: CON. cur istuc?
labi: LA. Ut aequato omnium periculo
Fugae spem tolleret.
cons: CON. o facinus magnum et vere memorabile.

labi: LA. Cohortatus suos commisit praelium.
cons: CON. Minus igitur
Mirum mihi, si tam insperata potitus est victoria.
Nam ducis ad exemplum facile sese componunt milites.
labi: LA. Nostri pilis, e superiore loco missis: facile hostium
Phalangem perfregere. Ea disiecta, gladiis impetum
In eos fecerunt. Gallis magno ibi impedimento fuit,
Quod eorum scutis, pilorum uno ictu transfixis pluribus,
Et colligatis, cum ferrum se inflexisset, neque
Euellere, neque sinistra forte scuto intricata fat commode
Pugnare poterant. Multi, ut diu iactato brachio,
Praeoptarent scutum emittere manu, atque nudo corpore
Pugnare. Tandem vulneribus defessi: et celerem pedem
Referre, et, quod mons suberat circiter mille passuum,
Eo se recipere coeperunt.
cons: CO. sed an non ibi consecutus est
Hostem?
labi: LA. audi Considi, quam varia sit et anceps belli alea.

Capto iam monte, et succedentibus nostris, Boii, et cum iis
Tulingi, qui hominum milibus circiter quindecim,
Claudebant hostium agmen, et novissimis praesidio erant,
Et itinere nostros, latere aperto aggressi, circumdare
Coepere. Id conspicati Helvetii, qui in montem se fuga
Receperant, rursum instare, et redintegrare praelium.
Ibi tum Romani signa conversa bipartito inferunt;
Prima ac secunda acies, ut victis submotisque resisteret,
Tertia venientes sustineret. Sic ancipiti praelio
Diu acriterque pugnatum est. Sed cum non possent impetum
Nostrorum sustinere diutius: alteri se, (ut coeperant)
In montem iterum recepere: alteri ad impedimenta et suos
Carros se contulerunt.
cons: CON. homines bellicosos praedicas.
labi: LA. Quid bellicosos? Toto hoc praelio, cum ab hora septima

Ad vesperum pugnatum sit, videre aversum hostem tamen
Nemo potuit. Ad multam noctem etiam, ad impedimenta undique
Pugnatum est: propterea quod pro vallo carros obiecerant,
Et tela in nos nostrosque e superiore mittebant loco;
Et nonnulli inter carros et rotas, mataras [(printer); sic: mazaras] ac tragulas
Subiciebant, nostrosque vulnerabant. Cumque esset diu
Pugnatum, nostri telis castrisque potiti sunt hostium.
cons: CON. o gratum nuntium Labiene: quid nunc restat?
labi: LA. Nihil, nisi
Ut Caesarem conveniamus; ne, si qua in re, nobis opus
Illi sit, nostrum possit desiderare officium.
cons: CON. bene mones.