4 March 2006 Rüdiger Niehl / Reinhard Gruhl markup
text typed (orthography standardized; no italics) - structural tagging completed - no semantic tagging - no spell check - margin notes partially corrected
12/2014 Reinhard Gruhl markup
some corrections inserted
image: s001
PHASMA: Hoc est; COMOEDIA POSTHUMA, NOVA ET SACRA: DE VARIIS HAERESIBUS ET HAERESIARCHIS; QUI CUM LUCE renascentis per DEI gratiam Evangelii hisce novissimis temporibus exstiterunt. AUCTORE NICODEMO FRISCHLINO, DOCTORE, Oratore et Philosopho (rumpantur ut ilia Momis) clarissimo, sacri - Palatii - Comite, nec - non Poeta - Coronato. IMPRESSUM IN IAZYGIBUS - METANASTIS, Anno CHRISTI - NATI 1592. Antichristi vero revelati 75.
image: s002
INTERLOCUTORES HUIUS DRAMATIS.
PROLOGUS.
Corydon, Menalcas, Rustici.
Meliboeus, Anabaptista Rusticus.
Thestylis, eius coniux.
Lutherus.
Brentius.
Zvvinglius.
Carolstadius.
Schvvencofeldius,
Franciscus, Monachus.
Brigitta, Monialis.
Satanas.
PAPA PIUS IIII.
Campegius, Cardinalis.
Hosius, Episcopus.
CHRISTUS.
Paulus, Petrus, Apostoli.
Maria, Mater Christi.
CHORI IIII. speciales
EPILOGUS.
image: s003
PROLOGUS.
MENANDER, antiquus Poeta Comicus,
Fecisse Phasma legitur, veterem Fabulam:
In qua virgo adulescenti transfossum domus
Per parietem apparet, et opera matris suae
In eius amorem se insinuat, miris modis.
NOSTER POETA novum dat Phasina Comicum,
In quo Diabolus hominibus sectariis,
Anabaptistis, Schvvenckfeldianis, Cinglicis,
Carolstadicis, Calvinistis, Pontificiis
Apparet in somnis, et mira somnia
Immittit, et miris modis fanaticos
Homines ludos facit: ut neglecto caelitum
Verbo, et scriptis Propheticis, sua somnia
Sectentur: ac visis nocturnis dent fidem.
Nam postquam lux Evangelii his novissimis
Temporibus ex densa emicuit caligine,
Et Satanae fraudes, praestigiae, strophae et doli
Voce et calamo Lutheri patuere omnibus:
Ille fremere, indignari, furere, res novas
Moliri, turbas dare, sectas atque haereses
Nunc olim damnatas, revocare per suos
Satellites. Nam ubi videt, sibi nil, aut parum
Prodesse sulmen Pontificis: nullam dare
Noxam Evangelio gladios, ignem, carceres:
Alia ratione statuit rem tantam aggredi,
Ut Evangelii lucem rursus extingueret:
Aut, si id non posset, saltem invisam redderet.
Itaque Carolstadium Diabolus excitat,
image: s004
Qui iam olim damnatam Berengarii haeresin
Restauret: atque ore, manu, lingua, literis,
Christi corpus verum, verumque sanguinem
A cena abesse: neque Christum hominem cum LOGO
Vere omnipotentem, ubique praesentem, omnium
Gnarum esse diceret: sed naturas invicens
Seiungeret, dilaceraret, divelleret:
Qui etiam Nestorii pestilens furor fuit.
Atque hunc Carolstadium secuti postea
Zvvinglius et Oecolampadius Helvetii:
Novisque rebus infidelis Allobrox
Calvinus: et Viretus et Beza, illius
Discipuli: et his consimiles oestro perciti,
Male-feriati, a Satana afflati Logodaedali.
Quorum antesignanus et coryphaeus Zwinglius
Assertionis fundamenta erroneae.
Opinione pro stabilienda sua,
[note: In subsid. Eucharistiae.] Fatetur ipse, se didicisse in somnio
A quopiam viro: de quo pronuntiat,
Nescire se, num fuerit albus, an niger.
Post Anabaptistas et Monetarium Erebo
Eduxit: qui nocturnis freti somniis
Ac spectris, Rusticos ad arma bellica
Contra Magistratum excitabant improbi.
Hinc atrox et funestum illud Germaniae
Bellum exarsit, quo pene centum milia
Agricolarum misere procubuere in acie.
Nam veterum Catharorum, et Novati dogmata
Renovabat iste Monetarius, et perditi
Anabaptistae. Mox etiam Servetum extulit:
image: s005
Qui Spiritui Sancto Deitatem adimeret:
Et, ne deesset, qui errorem defenderet
Execrandi Eutychis, et Christum hominem diceret
Deificatum: ac patri Deo per omnia
Similem: demum etiam Schvvencofeldium Satan
In aciem produxit, ut Evangelio novam
Labem, novamque maculam scelus aspergeret.
Nam quicquid somniabat Schvvencofeldius,
Id sacris longe praeferebat oraculis:
Ita mirifice se insinuavit per phasmata
Et visa nocturna in animos hominum Satan.
Causam nominis habetis: et Comoediae
Summam ipsimet potestis coniicere ceterum:
Nunc quid Poetae nomine vos omnes velim
Oratos maximopere, quaeso advertite:
Primo omnium vult vestra praeiudicia vos
Suspendere, neque de causa non cognita
Temere proferre iudicem sent entiam:
Deinde iubet omnes expectare exitum,
Nec ante catastrophen foras procurrere.
Si quem audiendi ceperit fastidium
Atque satietas: cum Poeta habiturus est
Pro Pontificio, aut Anabaptista, aut Cinglii
Discipulo, aut Bezae, aut Schwencofeldii assecla:
Aut pro alio sectario, et homine fanatico.
Quod reliquum nunc est, date nobis silentium:
Ut, quos sermones conferant hi Rustici,
Aut quid sibi velint, aut quid adferant novi,
Possitis noscere, per quietem et otium.
Favete, et animis hic adeste propitiis.
CVIUSLIBET HVIUS COMOEDIAE ACTUS ARGUMENTUM ET SUMMA GERMANICE propter feminas, et virgines, ut et alias Latini sermonis ignaras personas ab auctore ipso composita.
image: s006
ARGUMENTUM PRIMI ACTUS.
[note: Scenae I.] [gap: German text] [note: Scenae II.] [gap: German text]ACTUS I. SCENA I.
CORYDON, MENALCAS: Rustici.
HOMINUM fidem, Menalca! quid narras? ME. Ita est, ut dixi, Corydon:
Nam hodie quid credam, aut cui credam, plane nescio
image: s007
COR. Quamobrem? ME. vah! quid rogas? quot capita, tot sententiae. [note: [gap: German text] ]
COR. Non intelligo. ME. Dicam ergo clarius? COR. Dic, obsecro.
ME. In religionis negotio et doctrina fidei vix reperies
Duos Doctores, qui idem per omnia sentiant:
Aut unam eandemque salutis viam commonstrent populo.
Alius Romani Pontificis auctoritatem sequitur: alius
Lutheranum se profitetur: alius Zvvinglianum: non pauci
Schvvenckfeldii cuiusdam amplectuntur dogmata.
Est qui se Flacianum, aut Maioristam nominat:
Multi sunt Anabaptistae: plures Caluinistae: et quis, obsecro, [note: vel, Synergistam.]
Omnes sectas, omnes haereses verbis possit persequi?
Hydra Lernea tot capitum ferax non fuit:
Quot haereseon, quot sectarum, quot schismatum
Haec aetas est fertilis: nam vix una recisa, decem aliae
Repullulascunt subito. COR. vera profecto memoras, Menalca.
ME. Ah veriora, quam velim, Corydon: quid enim hodie incertius est,
Quam via salutis? tot rixis, tot litibus, quasi
Spinis et sentibus obsita? aut quasi salebris
Intricata? ut quo me hodie vertam, plane nesciam,
Quippe homo Rusticus, neque literas, neque natare doctus. COR. Ita
Est, per Iovem. ME. Equidem et mea mihi curae est salus:
Et caelum aeque praeparatum est rustico. ac nobili:
Aeque imperito et rudi literarum, ac docto et sapienti.
COR. Videlicet. ME. Quorsum igitur opus erat, miseros agricolas
image: s008
Et imperitam plebem tot rixis in errorem inducere,
Et de voluntate Dei certissimos reddere nos incertissimos?
CO. Menalca, qui in religione, ubi lites non sunt, lites serunt,
Si meo arbitratu liceat, omnes pendeant:
[note: Philipp. 8.] Pugnatores lingvis, captatores auribus, homines loquaculi,
Ambitiosi, sua quaerentes, non gloriam Dei:
Nam isthaec, quae tu commemoras, certamina
Ex nulla re alia existunt, quam honoris et gloriae
Studio. ubi enim alius alio plus sapere vult, ibi
Oriunt ur rixae et lites, turbatur Respublica,
Amittitur pax et tranquillitas Ecclesiae.
ME. Pol, haud falsa memoras: et mihi tecum sententia est eadem.
ACTUS I. SCENA II.
THESTYLIS, MENALCAS, CORYDON.
ME miseram! cui tanta mala tam subito ingruunt:
Quae neque uti devitem scio, neque quomodo ex illis me extricem, modum
Ullum invenio. Nam quae haec, malum, calamitas?
Quae miseria? quod domi vendita mihi omnia:
Vestis, supellex, agri, prata, domus, vineae:
Neque obolus mihi superest miserae, unde vestem emam.
Tum, quod unicum mihi reliquum erat vitae solacium,
Maritus: in quo omnis spes mea, omnesque opes
Sitae erant: a novis Carolstadii sectariis
Seductus, alieno a me est animo: parat
Secessionem facere, et insolens divortium.
O tempora! o mores! ubinam est fides? ubi pietas?
image: s009
Ubi religio? huccine rerum misere pervenimus,
Ut propter religionem dissipentur etiam matrimonia?
Violentur omnia iura? omnia rumpantur foedera?
Quid agam? quo me verftam? quem sequar?
Nam nisi mihi inopinatum auxilium quasi e machina
Appareat, perii misera, occidi, interii. Deum
Quaeso, ne is sua ope mihi desit inopi.
ME. Est ne haec Meliboei contribulis nostri uxor, Thestylis?
COR. Ipsa est. THE. Sed videone ego Menalcam et Corydonem,
Vicinos meos? COR. unde haec advenit? salve Thestyli.
TH. Salve, mi Corydon. ME. salve mea tu Thestyli.
TH. Salve et tu Menalca. ME. Habeo, pol, gratiam tibi.
Sed unde tu tam tristis? TH. Ah! mi Menalca, magna me
Aerumna excruciat. MEN. Quaenam? cedo mihi. TH. Eheu, eheu!
ME. Ne lacruma, atque isthuc, quicquid est, fac me ut sciam:
Ne retice, ne verere: crede, inquam, mihi.
COR. Loquere audacter. TH. Virum habeo: ah! quid dico, habere me?
Imo habui, mi Corydon: nunc habem, nec ne, et an etiam
Habere post unquam possim, incertum est. COR. Quid ita? utrumne
Ille est mortuus? TH. Imo vivit. CO. Abiit ne quopiam
Militatum? TH. Haudquaquam. CO. Sed peregre profectus est?
TH. Non sane. CO. Quidigitur? TH. Ausculta, scies.
Est hic quidam socius Carolstadii, homo perditus,
Qui nuper Orlamundo in hauc migravit viciniam:
Is aliquot in hoc pago domos perreptitans,
image: s010
Hominibus persuadere coepit consuto dolo,
Eos non recte esse haptizatos a sacrificulis:
[note: Doctrina Carolstadi, et Anabaptistarum.] Templa ista saxea non esse adeunda, quum sient
Exstructa et dedicata simulacris, ritu Ethnico:
Neque contiones ibi audiendas: Sed domi
Residendum, et afflatum Spiritus sacri
Caelitus expectandum: dies festos, ait,
Inventum esse Ehnicum: Sanctorum imagines
Funditus evetendas: Sacramentum corporis
Et sangvinis Christi, figuram et typum
Esse rerum absentium: non iurandum penitus,
Ac ne in foro quidem: Magistratui
Prorsus non esse obediendum, sed legibus
Excussis, arma sumenda adversus principes.
ME. Nimirum hi sunt fructus Carolstadii,
[note: Fructus huius dogmatis.] Et commilitonum eius dogmatis, ut omnia
Iura, omnes leges evertant, omnem ordinem divinitus
Instit utum violent, proculcent, frangant, dissipent.
THE. Addebat etiam, nihil cuiquam debere esse proprium.
Sed omnia omnibus communia. COR. Intelligo.
ME. At te Carolstadi, cum relligione hac tua,
Maximus exemplis pessimis perdat Deus!
TH. Haec ubi vir meus percepit, statim omnia,
Quae possedit, vendidit: omnes vestes, vasa omnia,
Omnem supellectilem, domum, agros, vineas,
Prata, et quicquid dotis ac patrimonii a suis
Accepit. CO. Quid autem? TH. Saepe illum admonebam: Hem, Meliboee! quid
Agis? cur te is perditum? cur uni homini fanatico
Plus credis, quam toti Christianae Ecclesiae?
image: s011
CO. Recte. TH. Non haec Spiritus sancti oracula,
Sed somnia et incitament a sunt Satanae CO. Bene.
TH. Ego aliud e verbo Dei edocta sum. CO. Quid tum ille ad haec?
TH. Ah! mea tu Thestyli, inquit, nescis tu, nescis, ait,
Quantum intersit inter revelationes sacras
Et mystica Spiritus oracula, atque inter hominum
Voces: Egomet satis mihi sapio: tua
Monitione nihil egeo. CO. utinam nihil egeat!
TH. Quid verbis opus est? me quoque, ut secum idem sentiam,
Vi compellit: nolent em verbis increpat:
Et hodie demum repudium mihi improbus
Remisit. CO. Proh Deum! TH. Nunc intus sese ad iter parat.
ME. Quonam iturus est? TH. In Moraviam. ME. In Moraviam? TH. Ita
Dico tibi: nam illic suae farinae homines inveniet plurimos:
Ubi pro suo licebit et vivere arbitrio:
Et animum implere pro lubitu suo. ME. o Thestyli!
Quid narras? TH. Hoc quod audis. ME. Sed quid de te futurum est?
TH. Hoc nescio: unum hoc scio, quod Deus feret, aequo animo ferant.
CO. Placet: Hem! istuc laudatae feminae officium est.
TH. In solo et unico Deo spes omnis reposita est mihi.
CO. Laudo. TH. Nunc intervisam domi, utrum abieris,
An nondum etiam. CO. Deus bene vertat, quod ages.
Lacrumas pene excussit mihi, miseretque meillius.
ME. Hoc est, quod imtio questus sum de hoc saeculo
Misero et exulcerato: quando tot haereses, tot schismata
Ecclesiam Dei dissipant, ut quid credas, nescias.
CO. Ita est: nunc hoc tibi persuadeas velim,
image: s012
Frustra hominem accusare haereses, nisi sibimet
Consilium capiat, et Deum summis precibus invocet.
Sed ut diei tempus est, monere oportet hunc
Vicinum Amyntam, ad cenam ut veniat. ME. Ego abeo.
CO. Dionysia hic sunt, hodie apud me sis volo.
ME. Quando ita lubet, ibo tecum. CO. Lubet equidem.
CHORUS I.
CONTRA HAERESES.
DEUS Deorum maxime,
Lux veritatis unica,
Qui neminem scis fallere,
Expers dolosi pectoris.
Aevo vides hoc ultimo
Quot haereses, quot schismata
Nunc ingruat, zizania
Quot inserantur tritico.
Vides novis Ecclesiam
Sectis gravari plurimis,
Et a lupis rapacibus
Premi pias oviculas.
Opinionum turbidus
Et factionum nimbus est
Ortus repente, pessimo
A Spiritu vertiginis.
Da quaesumus, mitissime
Pater, Deus ter-maxime,
Ut veritatis semitam
Perambulemus firmiter.
image: s013
Falsos prophetas amove,
Ne nos in errorem malis
Technis agamur, devii
A veritatis tramite.
Defende nos ab omnibus
Sectariis fanaticis,
Qui visiones impias
Sui loquuntur pectoris.
Tuere nos a furibus
Verbique praedatoribus,
Et mentium latronibus,
Ne corda nostra saucient.
ACTUS II [correction of the transcriber; in the print I]. SCENA I.
ARGUMENTUM.
[note: Scenae I.] [gap: German text] [note: Scenae II.] [gap: German text] [note: Scenae III.] [gap: German text]
image: s014
LUTHERUS.
PROFECTO quanto magis magisque cogito,
Nimirum dabit hic Carolstadius magnum malum:
Ita me video ab eo astute labefactarier.
Iam tum, cum primum coepi adversus pontificem
Scribere, socium et amicum se faciebat operis,
Et una scriptitabat assidue, et rem seriam
Velle mecum agere, aiebat. Sed iam tum erat suspicio,
Dolo malo haec fieri omnia: ipse accedere
Quotidie: mihi sese dare, sermones conferre:
Ubi friget, huc evasit: Quaenam sententia
Sit verborum Christi, in Cena illa ultima
Decentis: Hoc est corpus meum: Hic est sanguis meus?
Dico, illa verba simpliciter accipienda, ut sonant,
Neque quaerendam esse in Testamento glossariam
Interpretationem. Ille absurdum rationi esse ait:
Tropum et figuram adhibendam. credo. ei
Placere iam olim damnaram Berengarii haeresin:
Sperat se hoc pacto a me rursum seiungere.
Nunc Orlamendum clam profugit, ubi novas
Dat turbas in ea Ecclesia, quo a nemine
Vocatus est, ut mos illorum hominum est maxime.
Sed quinam oritur tumultus in huius vicini aedibus?ACTUS II. SCENA II.
MELIBOEUS, Anabaptista Rusticus: THESTYLIS coniux: LUTHERUS.
EXI inquam, age exi: exeundum tibi certe hinc est foras,
Obmurmuratrix, cum lingua bifida, bisulca et duplici,
image: s015
TH. Ah, cur me miseram domo eicis? ME. ut misera sis,
Atque ut te dignam, mala, malam aetatem exigas!
TH. Quamobrem? MEL. Quia Spiritui sancto obmurmuras.
Nec mihi bene monenti obtemperas. TH. utrum tu homo
Delires, an prorsum insanias nescio, quia me invita, mea
Mihi vendis bona: abitum paras, repudium renuntias,
Et hoc nullo meo merito? nam qua causa isthaec facis?
Qua causa me innocentem extrudis ex aedibus?
MEL. Tibi ego rationem reddam? stimulorum seges!
TH. Si mihi non reddis, reddes aliquando insto iudici,
Nam Deus oculum habet vindicem, quo plectere solet malos.
LUT. Deum immortalem! quid non molitur Diabolus
Per Carolst adium et Monet arium huius saeculi
Furias? MEL. vide, ut scelesta sola secum murmurat:
Oculos ego istos improba anus effodiam tibi,
Et linguam praecidam, ne mihi oggannias,
Neu me observes, quid ego domi rerum geram.
Abscede hinc quoquo gentium, neque in his locis
Digitum transversum aut latum unguem tene.
Nam si huc re dieris, nisi ego te redire iussero,
Continuo ego te dedam, ut merita es, discipulam cruci,
LUT. Homo hic a Carolstadii Diabolo obsessus est.
TH. Ah mi vir, quid agis? quid inceptas? MEL. Quid tu me virum appellitas?
Cave isthuc ex te verbum posthac unquam audiam.
TH. Quid ais? an ego eum virum non appellem, cui
Ante viginti annos nupsi, et quo cum
Tot annos placide convixi: et quem sobole
Tam copiosa patrem feci? MEL. Deliras, quae ista nondum intelligis,
image: s016
Quae ex me audivisti plus millies.
TH. Quaenam? MEL. Ex verbo Dei prolata oracula:
Et quae communicavi tecum consilia omnia.
Nam oportet te posthac communem esse omnibus:
Neque ulli cuiquam propriam. Lu. Egregia sunt haec spiritus Carolstadii oracula.
TH. At obsecro, quomodo te deseram, cui fidem dedi
Coniugalem? MEL. male dedisti: nam Deus omnia
Vult esse communia, nihil cuiquam homini proprium.
Quare prolubitu tuo ad alium transibis virum:
Ego item mihi pro meo arbitrio, aliam mulierem, mihi
Quaecumque placuerit, deligam: Sic enim Deus iubet.
TH. Utrum tu pro meretrice me habes, an pro coniuge?
MEL. Utrum magis verbo Dei consonum videbitur.
Meum opinor imperium in te, non in me tibi est.
TH. Mariti isthaec potestas est, in uxorem sibi subditam:
At, si omnia sunt communia, nullum tuum in me erit imperium.
MEL. Neque sane esse cupio: ac proinde a me abscede quovis gentium.
LUT. Quis Carolstadium non agnoscat ex suis fructibus?
TH. Ah! obsecrote, mi vir, ne animum inducas, ut isthaec facias
MEL. Quid faciam? TH. Ne me deseras, neu me abs te segreges.
Nam et si res nostrae, mivir, sunt pauperculae:
Modice et modeste melius est mihi vitam vivere.
At. si ad paupertatem accedant infamiae.
Gravior paupertas sit, fides sublestior.
MEL. Enimvero odiosa es. TH. Non sum, neque me esse arbitror.
image: s017
Ceu femina stulta atque imbellis recta sapio.
Nam, ut soluta matrimonii fide, alium quam te sequar:
Aut tu amorem tuum alio tranferas, Lutherani aliter astu ferent.
MEL. Ferant, eantque in maximam malam crucem.
Nam ego Lutheranos omnes non pluris aestimo,
Quam propria uxor, si detur nunc mihi.
Lu. Dispeream, ni in ore Carolstadii isthaec nata sit oratio.
TH. Mi vir, hominum immortalis est infamia,
Etiam tum vivit, cum esse credas mortuam.
MEL. Tace-sis, neque oblatres mihi. Lu. Sine, alloquar hominem.
Quaenam hae res sunt, Meliboee? quid fit? quid agitur?
TH. Ah, mi Luthere, in ipso tempore adbvenis.
Lu. Quaeres est? quid tu hic inceptas, Meliboee, obsecro?
MEL. Has sarcinas compono, paratus ad longum iter.
Lu. Quo tendis? MEL. In Moraviam. Lu. In Moravi-
am? quid illic ages?
MEL. Pueros hos mecum abducam, ut illic una mecum baptizentur denuo.
Lu. Eho! an non estis baptizati in prima infantia?
MEL. Fateor: sed non recte. Lu. Quamobrem? ME. Quia cum infantes adhuc
Essemus, fide caruimus. Lu. Quomodo? ME. Nam fides
Est ex auditu verbi Dei: et quia infantes non audiunt, [note: Rom. 10, 17.]
Neque per aetatem audire possunt verbum Dei, ideo
Etiam fide carent: ac proinde etiam inutilis est eis
Baptismus in prima infantia. Lu. Non omnis fides
Ex auditu verbi est: quaedam etiam caelitus infunditur. [note: Luc. 1, [gap: German text] 41]
Nam et Iohannes Baptista in utero matris exiliit.
image: s018
Quum Christum adesse praesentisceret: et Christus ipse postea
[note: Marc. 10, 14.] Dixit, ad pueros pertinere regnum Dei.
[note: Matth. 19, 14.] Utrum tu caeleste regnum assignandum censes incredulis?
Infidis et reprobis? TH. Quid taces? quid mussas? huic respondeas.
[note: Matth 18, 6.] Lu. Quin imo, dixit alibi Christus de pueris, quod in se credant,
[note: Marc. 9, 42.] Postquam unum statuisset in medium discipulorum. TH. Quid vis amplius?
ME. Tace, obmurmur atrix tu. Nam puer ille in medium productus, non erat
Infans, sed iam adultior, et ad verbi auscultationem idoneus:
Cuiusmodi adulescentulos in se credere aiebat Christus. Lu. Quis hoc tibi
Dicat, Meliboee, homini rustico? ME. Vah! quid rogas,
Mi homo? Christus ipse mihi revelavit per somnium:
Qui etiam Apostolis dixit, ut prius Evangelium
[note: Matth, 28, 19.] Omni creato praedicent, quam sacris undis abluant.
Lu. Apertum hoc est et purum-putum mendacium. Nam utrum prius
Docendi an baptizandi sint homines, nusquam ibi dicitur.
MEL. At, ipsa ratio dictat, prius docendum esse quempiam
De re aliqua faciunda, gerunda, aut admittunda, quam fiat,
Ger atur, et admittatur. Quae enim haec sit temeritas, baptismum recipere,
Nec quid baptismus sit, aut quorsum prosit, cognoscere?
Lu. Nulla est temeritas, mandato Dei obsequi.
Et si enim tu fide et pietatem infantum, ingenio hebeti non perspicis,
Deus tamen oculis perspicit longe acutioribus.
Neque enim in veteri testamento prius docebantur de foedere,
[note: Genes. 17.] Quod cum Abrahamo Deus pepigerat, quam praeputium
image: s019
Illis praediceretur. ME. Alia heri ratio fuit, quam hodie, [note: Liber Anabaptistarum inscriptus, HODIE et HERI.]
Id quod vel Christi ipsius exemplo addiscere potes.
Nam infans quidem circum cidi voluit: Sed
Infans baptizari noluit: verum iam factus adultior.
Lu. Apage cum tua ista tergi versatione pessuma. [note: Lucae 2, v. 2 Matth. 3, 13 et 16.]
Quasi vero Christus demum adultus verbum Dei didicerit,
Cuius in infantia fuerit ignarus? aut quasi omnia,
Quae Christus fieri praecepit, ad illius exemplum nobis peragenda sint.
Sed audi tu! An non Christus etiam hoc dixit: Qui non crediderit,
Neque baptizatus fuerit, condemnabitur? ME. Imo. Lu. si ergo [note: Marc, 16, 19.]
Infantes neque credunt, neque baptizandi sunt:
Utique condemnantur: et quot quot illorum sine
Baptismo decedunt, illi in exitium ruunt sempiternum?
ME. Absit: nam infantes sine peccato nascuntur, neque quicquam mali
Committunt: Ipsi puri, et ab omni labe alieni atque innoxii,
Ac propterea lavacro illo regener ationis nil prorsum indigent.
Lu. At ego certus sum infantes quoque e peccatorum esse numero:
Nam quicquid de carne natum est, caro est, inquit Christus alibi. [note: Iohan, 3, 6.]
TH. Et ego, si recte memini, nuper a quodam pastore didici,
Quod Davides Propheta dixerit, se in peccatis conceptum esse in utero [note: Psal. 51, 7.]
Materno. Lu. Certe mulier haec, quam tu, longe melius sapit.
ME. Quid mulier sapiat? ego dico, quod labes illa propaginis
Neminem damnet, nemo enim peccati alieni fit reus.
TH. Ah mi vir, isthuc ne dixeris, nam omnes natur a filii [note: Ephes. 2, 3.]
Irae sumus, et indigemus gratia Dei.
ME. Dixin dudum tibi, Thestyli, ne me virum
Appelles, neu temere oblatres mihi? Lu. Quid hoc reis
image: s020
Utrum deliras? an vero prorsum insanis, Meliboee?
ME. Quamobrem? Lu. Qui uxori interdicis, ne te virum appellet.
ME. Quia haec mea iam non est uxor. Lu. Quid ita, cedo?
[note: Luc, 14, 26.] ME. Quia Christus dixit: Si quis propter me uxorem et opes suas.
Non dereliquerit, is me non est dignus. Lu. Erras manifesto:
Nam Christus ibi de illis tantum loquitur, qui coniuges.
Qui opes, qui divitias et cetera mundi huius ludicra
Ita suspiciunt, colunt, vener antur, ut interim Dei
Immemores, verba Christi et salutem aeternam negligant.
Cuiusmodi ille fuit, qui vocatus ad Christi convivium
Venire renuit: propterea quod uxorem duxisset improbus.
Quin imo Christus ipse coniugium instituit, ut sint duo
In carne una: et ipsemet sua praesentia
[note: Ibid vers. 20.] Quondam exornavit nuptias. ME. Ah mi homo, vos sacram
[note: Mh 19, 6. Iohann. 2.] Scripturam non intelligitis: sed caeci palpitatis in istis oraculis,
Quasi in tenebris. Lu. unde igitur tibi isthaec lux emicuit,
Ut tam repente factus doctor, omnia intelligas mysteria?
ME. Quidrogas? divino iam pridem afflatus sum numine,
[note: Amos 1. cap. 2. Cor. 12. 2. [gap: German text] ] Sicut Propheta Amos olim inter pecudum pascua:
Et raptus in tertium * caelum sicut Paulus ille Apostolus.
Lu. Vide ne oestro quodam diaboli sis percitus.
ME. Haud-quaquam. Th. At tu mihi ita videre per Deum.
ME, Hui! per Deum! Th. Quid est? ME. Audaciam vide
Mulieris, quae sic peierat, et Deum conviciis afficit.
Lu. Quomodo? ME. contumeliosa est in DEum.
Cuius nomen temere usurpat. Th. Fateor peccatum in hac est. ME. Equidem.
image: s021
Peccatum maxime: Nam nulli Christiano fas est
Iurare, ac ne in foro quidem. Lu. Unde istuc colligis? [note: Matth. 5,37. [correction of the corrected by hand; in the print 57.] Iacob. 5, 12.]
ME. Quia Christus dixit: Sermo vester sit: Est, est: Non, non.
Lu. Ergone omnia iur amenta a DEo sunt prohibita?
ME. Omnia. Lu. Etiam cum testimonium veritati perhibetur?
ME. Videlicet. Lu. Et cum fidelit as Magistratui
Promittitur? ME. Omnino. nam illud iusiur andum plane est irritum.
Lu. quo pacto? ME. Quia prorsus in Ecclesia Dei
Non est iurandum. Lu. Sed obsecro te, Meliboee,
Quibus rationum momentis isthaec proloqui
Non erubescis? ME. Quibus? auseulta, ego dicam tibi:
Christus ait: Dictum est veteribus, non peierabitis: [note: Matth. 5, 33. et v. seqq. lac. 5, 12.]
At ego vobis dico: Omnino non iur abitis,
Neque per caelum: quod est sedes DEI: Neque
Per terram. quia scabellum est pedum illius:
Neque per Hierosolymam, quia haec est magni regis civitas:
Neque per caput tuum, quia tu ne capillum quidem dealbare, aut
Denigrare possis: Sed sermo vester sit. Est, Est:
Non, non: quicquid ultra haec commit titur, a malo est,
Malum autem est ipse Diabolus: qui omnia mala
Exercet in hominum animis. Quid vis amplius?
Lu. Audi, mi Meliboee: et responde, quod te rogo.
ME. Quid rogas? Lu. Credin' tu quod DEus praecipiat malum?
ME. Minime. Lu. At DEus populo praecepit suo,
Ut per nomen suum iurarent. ME. Ceremonia haec fuit [note: Deut. 7, 3.]
Gentis Iudaicae, quae luce Evangelica, tanquam umbra postmodum
image: s022
Discussa, et extincta fuit, et una cum reliquis ceremoniis desiit.
Lu. Absit, quod dicis: nam Ceremoniae Leviticae
Christum praeumbrarunt: quo exhibito, cessaverunt postea:
Sed turamentum secundi et octavi praecepti in Decalogo
[note: Iohan. 16, vs. [gap: margin truncated] et 23. et passim apud Evangelistas. Roma. 1, v. 9. Cor. 1, 23. Cor. 11, 11. Thess. 2, 5.] Norma est: quae, nomine Dei interposito, iubet
Veritati invictum perhibere testimonium:
Sicut Saluator ipse iuravit Christus per Amen,
Quod est verum, sive ipsa veritas, Deus optimus
Maximus, qui neque falli a quoquam, neque fallere quenquam potest.
Et Paulus Apostolus, electum Dei organon, ipsemet
Aliquoties iurat in Epistolis. MEL. Non exemplis,
Sed legibus iudicandum. nam saepe in hominum vita,
Duo cum idem faciunt, possis vere dicere:
Hoc licet impune facere huic, illi non licet:
Non quod dissimilis res sit: sed quod is, qui facit.
Lu. Abi in malam rem, cum religione isthac, scelus.
[note: Cor. 2, 12. eb. 6, 16.] Quasi vero contra leges vel Christus ipse fecerit,
Fons legum et iustitiae: vel Paulus, in tertium
Caelum abreptus Apostolus: qui expresse ad Hebraeos ait:
Quod iuramentum sit finis 7 ixarum et litium.
ME. Nihil ista me commovent. Lu. video sane; sed obsecro
Cur subditus fidem suam non obstringat dato
Sacramento suis Magistratibus? ME. Quia inter homines
Christianos nulli debent esse Magistratus, nulli reges,
Nulli principes: sed omnia communia omnibus, nihil cuiquam proprium.
[note: Luc. 22. 26. Mar. 10. 43. Iohan. 8, 36.] Lu. Quare? MEL. Christus enim dixit, qui est inter vos maximus,
Sit minimus: et, quem filius hominis liberaverit,
Vere liber erit. Quare facessat a nobis iniqua illa servitus,
image: s023
Facessat a nobis odiosa vox Domini aut Heri:
Facessant, eantque in maximam malam crucem
Omnes reges, omnes principes, omnes Domini aut Heri.
TH. Larvae atque intemperiae ipsum agitant. Lu. Apparet. nam hoc ibi fit,
Ubi imperiti homines a veritatis semita
In errorem devii aguntur. Sed heus, cur tu Magistratui
Te opponis? qui or dinatio est Dei, ut Paulus vocat? [note: Rom 13, 1 et 2]
An ignoras, quod Moses praecepit populo Dei,
Ne diis maledicant, neu principes contumeliis [note: Exod. 22, 28 Psalm. 82, 6.]
Afficiant: An nescis, Davidem Prophetam regium
Similiter principes et reges vocare Deos,
Et filios altissimi? ME. Novi equidem: sed illud
Heri tantummodo verum fuit, hodie falsum est. Lu. Quomodo?
MEL. Nam sceptrum seu magistratus prius a Iuda [note: Gen. 49, 10]
Non auferri debuit, quam Christus nasceretur: nato igitur et exhibito
Christo, sceptrum a populo Dei removendum est, neque
Magistratus, Reges, aut principes tolerandi in Ecclesia.
Lu. Acute: quasi vero isthaec verborum siet
Sententia, quam tu illis affingis. ME. Quid ni? TH. huic ausculta.
ME. Tace, tu odiosa oblocutrix. Lu. o Meliboee, non dicit hoc pater
Iacobus, quod nato Christo ome sceptrum tolli debeat,
Sed tantum a Iuda ablatum, et alii genti traditum
Iri. Deus enim transfert imperia et regna stabilit, [note: Dan. 2, 21.]
Sicut prophet a Daniel inquit. quare tuo te gladio
Iugulo: nam hoc ipso testatur Spiritus sanctus,
Quod suum sit opus, regnum uni stirpi adimere,
image: s024
Et alteri conferre. ME. At quorsum opus est regibus,
[note: Psalm. 2, v, 6.] Vbi filius DEi in medio populi iudex sedet?
Ubi Christus in monte Sione regnum obtinet?
[note: Eccles. 17. ca.] Ubi soli Israeli dominatur Deus, caeli et terrae
Dominus? aliis interim populis suos reges habentibus?
Lu. Quid audio? quasi vero Christi, regnum siet
De hoc mundo, et non potius spiritale dominium,
Quam civile, populare atque exterum? an non ipsemet
Negavit, regnum suum de hoc mundo esse?
An non discipulis suis, quos ad praedicationem
[note: Marc. 10, 42. Matth. 20, 25. Luc. 22, v. 25] Verbi delegerat, aperte dixit: Reges gentium
Dominantur, et vocantur benefici: vos autem non sic?
Ecce te iterum tuopte laqueo constrictum teneo.
Nam quires Spirituales a corporeis, caelestes a terrestribus,
Divinas a mortalibus distinguit et separat,
[note: Psalm. 94, 8. Heb. 7. 8. 15.] Alterutrum ille nequaquam tollit, sed utrumque stabilit:
Th. Ah mi vir, attende huic ser moni diligenter,
Neque aures obstrue, cum vocem Domini audis.
ME. Quid tu mihi oggannis iterum? abscede hinc, nisi pugnos coniedere
Velis. Th. Non esurio. Lu. Ne saevi tantopere, mi homo:
Nam quicquid illa dicit, tui commodi causa loquitur.
ME. Nihil ipsius commoda moror: dummovo molesta non sit mihi,
Neu me sub imperia et dominia regum compingat:
Atque ex propitio DEo iratum reddat mihi.
[note: Hoseae 13, v. 11. Samuel. 8.] Lu. Quamobrem? ME. Quia scriptum est: iratus tibi regem dedi.
Lu. Fateor: sed quid hoc ad te attinet, quod unius
Populi peccatum est? Nam Iudaei non contenti suis
image: s025
Praetoribus et populari statu, Regem sibimet ipsis,
Auctoritate propria, DEo inconsulto, delegerant.
Quare iratus eis Dominus regem concessit. Sed cave tu,
Ne dum et tu reges et Principes a Deo tibi praepositos
Repudies, et tuapte auctoritate Praesides tibi eligis,
Cave, inquam, ne itidem tibi irascatur Dominus et tu pereas.
Nam si quis hominum te verberet, aut prorsum occidat, quem vindicem
Iniuriae aut caedis habiturus es? ME. Nullum. Lu. Certe. nullum. [note: Heb. 10, 30. Deut. 32, 35. Rom. 12, 19. Matth. 5, 39. Luc. 6, 29.]
ME. At quorsum opus vindice Magistratu, cum DEus sibi vindictam vendicet?
An tu oblitus es illius dicti Christi: quo vet at, ne malo
Resistamus? ait enim si quis unam maxillam pugno ceciderit,
Porrigito illi et alteram: et si quis tunicam tibi ademerit
Illi etiam pallium dato. Lu. Cur igitur Christus, o Meliboee,
Ministro iudicis colaphum sibi impingenti, alteram genam [note: Iohan. 18, 22.]
Itidem non praebuit? Cur de iniuria protestatur? Cur iudicis
Imploat officium? Cur Paulus flagris mulctatus [note: Actor. 22, 23]
Adiura civitatis Romanae provocat? ME. Iterum exemplo iudicas.
Lu Iterum tu Christum et Paulum peccati insimulas:
Neque inter privatam vindictam, a Christo prohibitam,
Et ultionem publicam, magistratui divinitus
Concessam, interstinguere didicisti. Sed audi,
Si nullus sit iudex, nullus magistratus, ut tibi placet,
Quis puniet adulteros? quis fures? ME. Ubi nulli erunt
Adulteri, nulli fures, ibi neque poenis, neque magistratibus
Erit opus. Lu. Quomodo nulli fures, nulli adulteri erunt?
ME. Quia si sit omnium rerum communio, neque quicquam proprium
image: s026
Cuiquam: nemo cum ulla muliere admittet adulterium:
Nemo alterius bona pro suis usurpans, furtum faciet.
Lu. Ecquid te pudet, hominum audacissime, isthaec proloquit?
Nam beluina vita haec est, non civilis hominum
Consuetudo. TH. Ah! surdo narras fabulam,
Quia ipse frontem iam dudum perfricuit. Lu. Apagesis, apage,
Cum pecuina ista communitate, quae nullis legibus,
Nullo iure civitatis roborata est. ME. Nugas agis.
Cur enim alius egeat, alius omnium rerum copia affluat:
[note: Ephes. 5, 30. Exod. 15.] Cum membra simus unius corporis? An nescis Israelitas
In deserto Mannam sic collegisse, ut qui multum haberet,
Non abundaret: qui parum, is nulla laboraret inopia.
Lu. Atra bile te video percitum planissime. Nam tu in sacris literis
Minus perspicis, quam noctua in meridie,
Quum sudum est. ME. Ego rationes meas mecum subduxi: sequor
Meum genium, et nocturna visa: tuos sermones nihili
Pendo. TH. Ah obsercro te, ne tam obstinato sis animo.
ME. Frustra me oras, iam conclamatum est. Lu. Ergo non mutabis hanc
Sententiam? ME. Non, si Batti mihi dares silphium.
Eo. sequimini me pueri. Lu. Non prius huic valedices quam eas?
ME. Minime: nam ei, qui rebaptiz atus non est, neque
Ave, neque vale dicendum est. Lu. At neque comitem adiunges tibi?
ME. Siquidem rebaptizari mecum velit et coniugii fidem
Facere irritam TH. Qui possum? ME. Facilime.
Nam si mihi, et Spiritui sancto morem geras.
Quod nunc ab surdum videtur, mox erit laudabile.
Et quod nunc inepta renuis, paulo post ultro expetes.
Lu. Amabo, Meliboee, diligenter perpende, quid agas.
image: s027
Nam uxorem a viro, liberos a matre avellere,
Subditos a Magistratu abducere: iuramenta et fidem
Tollere: quis credat Spiritus sancti esse opus?
Nam Spiritus ille sanctus ordinis auctor est, non confusionis.
Tuus vero Spiritus, sacra cum prosanis, et caelum cum terra permiscet. [note: 1. Cor. 2, 14. Rom. 1, [gap: German text] 28.]
ME. Abeo: Nam vos ea, quae sunt Spiritus Dei,
Haud intelligitis, homines in sensum reprobum dati,
Sequimini me pueri. TH. Pueros haud sinam, ire tecum in perniciem.
Nam si tu perire cupis, solus pereas. ME. ut ut vis, non moror, abeas,
Valeas, vivas cum illis. Lu. Proh Deum et hominum fidem!
Quae isthaec est dementia? quae insania? deserta coniuge
Et patria, ire in Moraviam, illic rebaptizarier?
Et venditis domi omnibus, sua cum aliis
Habere communia? an non, qui haec faciunt, cum rectaratione insaniunt?
ACTUS II. SCENA III.
THESTYLIS, LUTHERUS.
ABIIT hic: qui nunc, mi Luthere, auctor es mihi,
Ut faciam? Nam postquam ille me deserit,
Et venditis rebus, quas possedi domi, omnibus,
Alio profugit, vitae me meae coepit satietas.
Eheu, Eheu! Lu. Ne lacruma, neva animo tuo
Idsac, quod perturbatae atque afflictae solent.
Sed reiice curam hanc in Deum, is te eripiet, [note: Psalm. 59. 22.]
Atque his aerumnis eximet. in hunc qui spes suas
image: s028
Reponit, hic omnia mala vincit. Th. Sic equidem spere.
Lu. Tametsi enim improbus est ille, atque aliter facit,
Quam aequum est: tamen ne quid tu obnoxia
Sis malo, opibus omnibus tuum officium te decet
Meminisse. Th. Placet: Sed interim viri immemor
Esse haud possum. Lu. Tune magni pendas eum,
Qui se DEo, Magistratui et legibus opponit?
Qui omnia iura violat? qui coniugii fidem
Frangit? qui nihil sani cogitat aut facit?
Th. Ah, Ah! Lu. anid doles, quia ille officium non colit
Suum: cum tu facis tuum? Th. Haudquaquam. Lu. Bono igitur animoes,
Et nequam hominem obliviscere. Th. At unde victus suppetet,
Rebus domi omnibus divenditis, extincto
Robe aratorio et nutricio? Lu. Ego dicam tibi, non quae mea,
Sed quae Spiritus sancti in hac re sit sententia:
Primum quod omnia bona, quae tibi cum illo erant
Communia, absque Magistratus concessione vendidit:
Nullum contractum ego esse iudico: ut qui cum legibus
Et sancitis Magistratus pugnat. Itaque de hac re
Sen atum certiorem fieri velim, ut is tibi
Ac tuis liberis quam maturrime prospiciat. Th. Hoc consilium placet.
Lu. Deinde cum ille sit adversus DEum infidus et reprobus,
Et nulla tua culpa seipsum abs te segreget,
Iam tu libera es ab ipso: neque eum vel sequi,
Vel ab eo pendere teneris, ullo modo aut via:
Sed libere, cuicumque volueris, honeste nubere
image: s029
Poteris. Th. Habeo pol gratiam tibi, mi Domine.
Nam tuum consilium sequi, certum est mihi.
Atque adeo ad Praetorem nunc ibo, ut de amissis bonis
Mature prospiciam: Vale. Lu. Vale, et pietatem eo,
Quo coepisti, modo colere perge: Nec dubita
Quin habitura sis DEum propitium tibi.
Ego vero nunc Brentium adibo: nam dies
Hic colloquio est dictus [note: A Philippo Hassiae Landgravio, Marpurgi, Anno MD. XXIX] inter me et Cinglium:
Ut de illa controversia fiat compositio,
Priusquam pontifex maturet Concilum.
CHORUS II.
PRECES PRO MAGISTRATU, CONtra Anabaptistas.
DEUS nitentis arbiter
Caeli, silique praepotens:
Dux pacis et rex gloriae,
Iurisque princeps optime.
Ades Deus parens, ades
Fili Deus: concors ades
Vis utriusque numinis,
Nati Patrisque Spiritus.
Tu nos Iubes precaries
Pro ceteris mortalibus,
Pro patribus, pro regibus,
Orbis gubernat oribus.
Tu principes sublimibus
Huc extulisti honoribus,
image: s030
Altoque collatas gradu,
Ceu filios altissimi
Ergo precamur supplices,
Ut ordinem divinitus
Hunc constitutum protegas,
Omnesque reges, asseras.
Tu corda principum tui
Accende verbi lumine,
Ut osculentur filium
Ecclesiae nutricii.
Largire pacem regibus,
Ut mentibus concordibus
Novas repellant haereses,
Tibique soli serviant.
Tutare leges caelitus,
Et iura serves civica:
Hinc laus, honor, decus tuum
Augescat omni tempore.
ACTUS III. SCENA I.
ARGUMENTUM [correction of the transcriber; in the print ARGUMEMTUM].
[note: Scenae I.] [gap: German text] [note: Scenae II.] [gap: German text]
image: s031
[gap: German text] [note: Scenae III.] [gap: German text] [note: Scenae III]
image: s032
[gap: German text]
FRANCISCUS, Monachus: BRIGITTA, Monialis.
ITA est, ut dixti, Brigitta: Paucos hodie reperias,
Qui Coenobia et Monasteria fundent, templa extruant,
Aras aedificent, aut diem anniversarium constituant,
BRI. Atque hoc, Francisce, nos sorores votivae omnium
Quam-maxime experimur. Nam bonis nostris retia
Tenduntur hodie a plurimis pecuniarum aucupibus.
Nam Lutherani principes sceptrum nobis ereptum
Sibi vendicarunt: nos omni potestare exutae,
Omni dominio orbatae, vix famem repellimus.
FRA. Idipsum certe nobis etiam accidit: nam quanta fame
Oppressus sim miser, vel isthaec oris macies,
Et vultus pallor indicio est. Brig. Ah, mi Francisce,
Si me nudam aspiceres, nihil praeter pellem et ossa videas:
Adeo tenuis sum, longa inedia atque inacritudine,
Ut me per annulum traheres. Franc. Ah mea soror
Brigitta: nos frates ita sumus exhausti atque aridi,
Ut sol pellucere queat, quasi per laternam Svevicam.
Olim cum Lutherum furiae infernales ex Erebo
Nondum produxissent, luculentis admodum ignibus
Foci Monachorum calebant: et canes venatici
Nobis strigosis fratribus longe pinguiores erant:
Nulla apponebantur olera, nulla raparancida:
[note: NB. [gap: German text] ] Perdices, anates, capi, turdi, ficedulae nobis
Cibus erant: his addebatur caro vitulina, tenerrima:
image: s033
Ferina pinguissima: admiscebantur pisciculi
Minuti, elixati et frixi: Husones, antacaei,
Mulli, barbatuli lucii, cancri, cobitides:
Pinsebantur item panes, haudquaquam furfureacei, [note: [gap: German text] ]
Qui fauces abraderent: sed nivei, similaginei,
Triticei, pollinei, et quales ipsum DEum esse fas erat.
Vinum dabatur optimum, et saporis praestantissimi, [note: [gap: German text] ]
Lene, generosum, quale Nectar illud DEorum fuit:
Rinfalium, Baccharicum, Eilfingaeum, Rhaeticum.
At nunc fecem aceti morituri bibimus:
Panem atrum ex hesterno iure devoramus famelici: [note: [gap: German text] ]
Lentes comedimus, pisa, hordea, rapa, ciceres:
Adeo Lutheri doctrina nostros ventres imminuit:
Quem ego virum: sed reprimo me. Br. O mi religiosissime
Frater, Francisce: nihil nos queritemur rasae virgines, [note: Rasae virgines, Nonnen.]
Si nobis lentium et pisorum, quod sat, apponatur.
Fr. Quid ergo datur in cibum vobis? Br. Quotidie
Binas avenarias pultes comedimus: et naso hydriam [note: [gap: German text] ]
Tangimus, et aquam e lagena plenis faucibus
Sorbemus. Fr. Obeate Francisce! o virgo Maria!
O diva Clara! aspicitis hoc, et aequo animo patimini?
Br. Tace: duo Lutherani vultures huc advolant.
Fr. Ubinam? Br. Illic ad nos recta adfectant viam.
ACTUS III SCENA II.
CINGLIUS, CAROLSTADIUS, FRANciscus, Brigitta.
DIEM hunc colloquio esse dictum mihi et tibi,
Nostrisque adversariis, Luthero et Brentio,
image: s034
Ecquid meministi, frater Carolstadi? CA. commemini optime
Mi Cingli, exopt atissime frater. CI. Quid item mei
Sit consilii, nunquid tenes? CA. Videlicet. CI. sententiam
Nostram de Sacramento Cenae esse veram, et mordicus
Retinendam: neque ab ea latum ungue recedendum. CA. scilicet.
Neque enim me Lutheri movet auctoritas. CIN. Neque me Brentii
[note: Sed frustra. Matth. 12, 26. Luc. 11, [gap: German text] 17.] Crassa subtilitas. Fr. Audin' quae loquitur carnifex?
Br. Audio, et bene sperare * incipio: nam si ita animis
Inter se dissident, Regnum illud diu stare non poterit.
Fr. Concilium certe, quod hisce temporibus institutum est,
Facile Lutheramsmum dissipabit, nisi me omnes
Sensus decipiunt. CA. Equidem obfirmato animo rem meam
Aggrediar. CI. Omnem sinistrum! CA. Ubinam? CI. Monachus et Monialis in via.
[note: Amos 4.] Fr. Abeamus hinc. CI. Revocemus: Heus vos vaccae Basan:
Quo tenditis? Quo vosmet e conspectu nostro subducitis?
Fr. Ea, quae nihil ad te attinent, percontari desine.
CI. Satin' omnia caste? CA. Si non caste, tamen caute.
Fr. Ex vestro ingenio iudicatis alios, vos furciferi. CI. Minime omnium.
Nam novi ego mores vestros: quoe pleno ventre ieiunare,
Monialibus accubantes caste vivere: et in omnium rerum copia
Paupertatem colere soleatis. CA. Ha, ha, hae! CI. Quid rides? CA. istud,
Quod dixit modo: nam numquam quicquam audivi dici lepidius a quoquam.
Br. Tu pol homo sanus non es, qui me meretricem censeas.
CI. Non censeo equidem. Br. Atqui ita me insimulabas modo,
CI. Non insimulo, per Iovem, sed talem te esse affirmo.
image: s035
Br. Falleris profecto: Nam tu me pro matre agnoscis tua.
Quae dudum cum quater-mille accubuit viris.
CI. Mentiris per gulam tuam, Circaea venefica. Br. Non mentior.
CA. Mittamus ista: ne mutua nos afficiamus iniuria.
Br. Qui dicit ea, quae vult: quae non vult. audiat,
Necesse est. CA. Age, dic hoc mihi: tuus ille quid vult sibi habitus.
Br. Quid enim aliud, nisi quod me religiosam, et consecratam DEO
Mulierem indicat? CA. Unde hoc scis? Br. Quia hac veste Deo
Sum initiata, ut illi noctes et dies precibus meis inserviam,
Aras et statuas sanctorum venerer: et pro ceteris
Mortalibus, tam desunctis, quam vivis, oratione mea intercedam.
CI. Quid vero tuus indicat habitus? Fr. Idem quod sororis meae.
CI. Est ne haec soror tua? Fr. Ita est. CI. Eodem ne patre
Ambo geniti? Fr. Eodem. CI. etiam matre eadem procreati?
Fr. Non. CI. Quibus igitur? Fr. Natales nostri non sunt ex semine
Viri, sed ex Deo: qui communis pater est omnibus,
Praecipue autem religioes devotis. CI. Ergo fraternitas
Vestra a cognatione nostra, ut video, nihil discrepat?
Fr. Quamobrem? CI. Quia caelestis ille pater ex aequo mihi
Ac tibi, atque huic pater est. Fr. Erras, si istuc credas: nam tu haereticus es:
Et a fide atque religione maiorum tuorum descivisti.
Proinde indignus, qui pro Dei habearis filio. CI. Cave istuc dixeris.
Fr. Cave tu istuc feceris: Et quia Catholicam deseruisti Ecclesiam,
Lutheri sectarius, age ad gremium matris Ecclesiae redi:
image: s036
CI. Cuius Ecclesia? Fr. Romanae Catholicae et Apostolicae.
CI. Imo ego te monitum volo, ut una cum socia tua
[note: Ephes. 2, 20. 1. Corinth. 11.] Ad gremium Apostolicae Ecclesiae redeas. Fr. Cuius Ecclesia
Apostolicae? CI. Eius nimirum, quam Apostoli super Christo, quasi
Fundamento collocarunt: a qua tu et haec soror tua
Vosmet seiunxistis? CA. Ita factum. Fr. Quomodo? CI. Nam peculiari habitu
Propriam sequentes vitae regulam, etiam religionem propriam colitis:
Unde et Monachi et Moniales, quasi homines solitarii
Appellamini. CA. Quin imo habitum Monasticum
Tanti facitis, ut eum Baptismo et sacris undis praeferre non
Dubitetis. CI. praeterea vos perfectos et ceteris mortalibus
Longe meliores esse dicitis. CA. Et opera indebita vos facere gloriamini,
Quae pro aliis ex voto suscipiantur, et ipsis vendi possint.
CI. Mortuos e poena purgatorii vestris preculis liberarier
Iactatis. CA. Imo religioso habitu consephltos pluschlum
Solacii accipere, et citius in caelum subvolare dicitis.
CI. An non hinc promanarunt ad vos tot divitiae, atque opes?
CA. Et tot agri? CI. Et tot latisundia? CA. Et tot praedia?
CI. Equidem nisi fraus et impostura vestra toti orbi innotuisset,
Vos Harpyiae omnium Regum et principum loculos
Expilassetis: omnes Respublicas depeculatae fuissetis:
Omnium civium et agricolarum ad vos rapuissetis bona.
Fr. Deliratis profecto: qui consilia Christi et Apostolorum non intelligitis.
image: s037
CI. Quae consilia? Fr. Ausculta, dicam tibi. CI. ausculto.
Fr. Nonne Cbristus dixit,
Si vis perfectus esse, abi et vende omnia, et da pauperibus: [note: Matth. 19, 21.]
Et thesaurum in caelis tibi colliges? CI. Dixit videlicet.
Fr. Nonne Apostolus dixit? de virginibus praeceptum non habeo, sed consilium [note: 1. Cor. 7, 25.]
Do vobis, qui misericor diam a Domino adeptus sum,
Ut sim fidelis: arbitror igitur, hoc bonum esse propter praesentem
Necessitatem: nam bonum est homini, sic esse. CI. Imo dixit:
Sed quid hoc adte, vel ad hanc consortem tuam? Fr. Nae plurimum.
Nam qui caelebs est, curat ea, quae sunt Domini, quomodo [note: Ibid. [gap: German text] 32.] placiturus sit Domino:
At, qui ducit uxorem, solicitus est de his, quae sunt mundi.
Brig. Etiam innupta curat ea. quae sunt Domini, ut siet [note: Ibid. 34.]
Sancta cum corpore, tum spiritu. Contra quae nupta est viro,
Curat ea, quae sunt mundi, quomodo placitura sit viro.
Fr. Sic Rechabit arum silii, promissam patri abstinentiam [note: Ier. 35.]
Et vitam abstemiam servarum: neque vineas conseruerunt,
Neque agros possederunt: sed solitarii in tabernaculis aetatem transegerunt.
Br. Sic Anna vidua, annorum octoginta quatuor, [note: Luce 2, 36. 37.]
Non discedebat a templo, ieiuniis et obsecrationibus
Inserviens nocte ac die. CI. Nihil ad rhombum. CA. nihil equidem.
CI. Primum quod dicis, vocem Christi esse consilium.
Ubi inquit: Si vis perfectus esse, abi et vende omnia, [note: Matth. 19, 21.]
Ac me sequere: toto caelo erras. Nam praeceptum hoc est, quo Deus
Omnibus hominibus serio praecipit, ut propter Deum omnia deserant
image: s038
Itaque ad te non solum, sed ad omnes mortales id pertinet:
Ut, rerum statu sic ferente, pro divini nominis gloria
Omnia bona, etiam vitam et corpus amittant. et quod Paulus ait:
Bonum esse homini, ut sic sit, et uxore abstineat: non simpliciter ait:
[note: Cor. 7, 26.] Addit enim, Propter praesentem necessitatem, et Ecclesiae
Statum, qui tum fuerat miserrimus et pertur batissimus.
Itaque non vult inici laqueum conscientiis. neque enim
[note: latth. 19, 11.] Omnes capitunt verbum hoc, sed quibus datum est de super.
Et tu, quod infers, caelibem servire Domino: coniugem:
Mundo: non recte infers: neque enim soli innupti ac caelibes
Ea quae sunt Domini cur ant: ut sancti sint corpore
Et spiritu: Quomodo enim sacerdote Levitici fuissent
In operibus Domini, et viri sancti, quos constat fuisse coniuges?
Itaque Paulus subdit: Qui elocat nuptum bene facit.
Br. Attamen, qui non elocat nuptum, melius sacit,
Ut ibidem testatur Apostolus. CI. Puta, pro temporum
Illorum conditione et statu: nam si virgo nupserit,
Non peccat quidem: sed si marito nupserit impio
Atque infideli, magnum in discrimen fidei perveniet.
Ubi enim illi placere studuerit, abnegabit fidem, et Christum rursum deseret.
CA. Ah, quid verba commutas cumistis? Hi homines
Indigni sunt nostro colloquio: quasi vero paupertatem ullam
Tolerare didicerint? aut quasi magnas opes in vita Monastica
Non potius sectati fuerint, quam propter Christum amiserint?
image: s039
Qua si Rechabit arum more a vino sibi temperent?
Ac non ventres Monachorum Bacchi sint amphorae? [note: Huc quadrat distichon illud rythmicum Eobani Hessi:]
Quasi ieiunare sit, ventrem piscibus et conditis distendere?
Qua si hoc sit caste vivere, nullam habere coniugem, [note: Vos Monachi, vestri stomachi sunt amphora Bacchi: Vos estis, Deus est testis, teterrimae pestis.]
Et interim moechari, scortari et flammis libidinum
Noctes diesque ardescere? Quid enim sunt Monasteria aliud
Quam prostibula, lupanaria, latibula. fornices?
Br. Ah! facis iniuriam nobis profecto, nam nos in Monasteriis
Caste et devote omnium rerum, quae in mundo geruntur, securi,
Deum colimus et vener amur: eumque pro reliquis mortalibus
Assidue et continenter invocamus. CA. vanum hoc est, per Deum.
Nam statuis et simulacris sacra facitis, non Deo.
Br. Nequaquam statuis, sediis tantum, quod statuae repraesent ant,
Sanctos puta Dei homines, Euangelistas atque Apostolos,
Et ceteros beatos martyres. CA. Quos scilicet patres [note: Matth. 24.]
Vestri occiderunt. Fr. Non est ita, ut dicis improbe.
Nam cultum sibi nostrum placere, plurimis miraculis [note: Quare in Papatu miracula fiant per Diabolum.]
Testarum saepius fecerunt: CA. Nihil me miracula
Movent, quae Satanas edit, ut suam doctrinam comprobet.
Itaque quantum in me est, omnes aras in templis demoliar.
CI. Et ego omnes statuas disiciam, sicut Hiskias serpentem aeneum. [note: 2. Reg. 8.]
CA. Et ego Monachos omnes prostigabo in exilium, nisi resipiscant.
CI. Et ego moniales omnes eiciam e suis lupanaribus.
Fr. Hominum fidem! quae isthaec audacia est? quae impietas?
CI. Nulla est hic impietas. nam vestra religio patrem habet diabolum?
image: s040
Fr. Et quo auctore tuus Cinglianismus initium cepit?
CI. Isthuc ne te commoveat. Fr. certe Lutherani aperte dicunt,
Quod Satanas sit pater omnium Cinglii sociorum.
Br. Idem ego quoque crediderim, et perquam facilime.
CI. At nos istos, qui hoc dicunt, ex ipso ortos Diabolo
[note: Beza Apolog. et 3.] Affirmamus, et excrementum Satanae linguis et literis
Nostris et ipsos esse, et doctrinam illorum dicimus.
Fr. Si hoc ita est, ut tu dicis: abeas, valeas cum Lutheranis tuis.
Nam ego maiorum meorum vestigiis insistam,
Et avit am religionem sectabor: id enim tutissimum erit.
BR. Idem et ego faciam, cur enim a fide antiqua recedam?
Et illos sequar, qui sese mutuo tradunt Sat anae?
Nam quod illi coenobiis, templis, aris et statuis interitum minantur,
Id sancti manes superum facile prohibebunt, neque
Romanus pontifex committet, ut novi haeretici in Monasticum hunc
Ordinem diutius grassentur. Fr. Eamus ergo. Br. Iprae sequar.
CI. Quid nos agimus? CA. Operiamur paululum, an aliquis
A nostris adversariis adveniat, Lutherus aut Brentius.
CI. Quinam illi sunt, quos procul adventare conspicor?
Nam oculi mei minus acute vident. CA. Tace, tace inquam,
Lupus est in fabula: nam ipsi sunt, quos hodie convenire volumus,
image: s041
ACTUS [correction of the transcriber; in the print ACTTS] III. SCENA III.
BRENTIUS, LUTHERUS, CINGLIUS, Carolstadius.
SUNT mira, quae mihi de Carolstadio narras, mi prae. ceptor optime.
Lu. Ita sunt, mi Brenti. Br. Tum de Anabaptistis in Moraviam
Proficiscentibus. Lu. Equidem. Br. Et secessione huius
Meliboei a Thestylisua coniuge. Lu. utinam falsa dixissem. Brenti. nam vereor,
Si huic spiritui malo non eatur obviam in tempore,
Ne Anabaptistarum furor paulatim longius et latius
Serpat: praesertim cum Monetarius una cum Carolstadio
Sua consilia communicet, atque ambo inter se consusurrent improbi.
Br. Apparet equidem, mi Luthere. Itaque sapienter consulunt
Germani principes, ut colloquio instituto dissidia
Intestinatollantur, et lites componantur, priusquam
Ad Concilium Tridentinum perveniatur. Lu. at ego Carolstadii
Et successoris illius, atque discipuli Cinglii vehementiam,
Animosque obstinatos praesentio. Etsi enim Cinglius
Cum Carolstadio non idem sentit per omnia,
Et haec doctrina sacramentaria in multas haereses
Dissusa est, aliis aliter eadem verba interpret antibus:
Tamen in hoc omnes consentiunt, ut veritas sententiae
Emedio tollatur. CI. Eamus illis obviam. Lu. sed eccos, ut cito
image: s042
Sese expediverunt. Br. Ego Deum tota animi contentione veneror
Et colo: ipsumque votis ardentibus invoco et precor:
Ut nobis in instituto hoc colloquio sua gratia
Adesse, suoque spiritu nos regere velit: ut pax et unanimis
Concordia ineatur, neque tot miserae conscientiae
In errorem ac sempiternum exitium pertrahantur. Lu. Amen.
CI. Saluete fratres in Christo optatissimi. Lu. Habemus gratiam.
Sed ego me tantisper tuum fratrem dici volo: dum tu idem
Mecum in omnibus articulis fidei per omnia sentias.
Br. Et ego similiter: nam diversa sentientem ab Apostolorum
Doctrina, et sidei articulis, ne pro homine quidem et viro
Probo, ne-dum pro fratre agnoscam, CI. Atqui put abam ego, diem hunc
Propterea dictum, ut inter nos amicitia, pax et fraternitas
Sanciatur? Lu. Imo: nam nihil aliud volumus, nihil praeter hoc ipsum quaerimus,
Ut idem sentiamus, credamus, doceamus tanquam fratres et unius patris
Caelestis filii: siquidem et nomen idem, ab eodem fratre Christo accepimus.
CI. In me nihil erit morae: modo veritati testimonium
Detis, neque vestras opiniones semel conceptas, mordicus
Retineatis, neque nos inauditos condemnetis. CA. idem et ego postulo.
Lu. Absit a nobis stulta pertinacia: absit isthaec impudentia,
Ut inauditum condemnemus, aut testari velimus mendacium.
CI. Quid igitur in nobis desideratis potissimum? num vitam culpatis,
image: s043
An doctrinam? Lu. De vita iam nihil agemus: hoc satis certi,
Quod studia abeunt in mores: sed amore pacis et concordiae
Acquirendae, vitam et mores vestros interim vobis donabimus,
Dum de doctrina vestra fiat iudicium. Et si autem multa sunt
In scriptis utriusque vestrum horrenda, et plena impietatis dogmata:
Praesertim de Praedestinatione et divina providentia:
De sacramento Baptisini: de puerorum fide:
De subver sione imaginum, et desolatione altarium:
De diebus festis et aliis, quae Anabaptistis ad errorem suum,
Et seditionum turbas, latissimam fenestram aperiunt:
Tamen cum omnia, uno quasi temporis articulo, discuti
Et ventilari non possint: nunc de una tantum quaestione breviter
Agemus. CIN. Quaenam illa? Lu. Utrum tu Cingli et Caroistadi
Vere credatis, in cena Domini adesse corpus et sanguinem
Christi, an secus? CI. Dic tu prior, Carolstadi.
CA. Dic tu prior, Cingli. CI. imo te decet, nam prior tu mihi
Viam ad hanc quaestionem melius tractandam praeparasti.
CA. At saepe-numero discipuli Magistros superant, et facilimum est,
Inventis adiicere: Itaque tu longe melius dices quam ego.
CI. Dico igitur, quod Christi corpus et sanguis tam longe [note: Beza Apol. 3. Calvinus ad Bernates.] a cena sacra
Remota sint, quam longe abest supremum caelum a terra infima.
image: s044
CA. Idem et ego dico: et contrasentientes, damnandos censeo.
Lu. Morarepaulisper, nec fraenum laxa feruori tuo.
Nam ego contra sic statuo: Christi corpus et sanguinem
Tam prope adesse in cena, ut propius adesse non queat.
Brent. idem et ego sentio, et qui contradicunt, eos falsa dicere,
Et Christo suum Testamentum pervertere, iudico.
CI. Parcius, mi Brenti: non enim prius ferenda est sententia,
Quam tausae fiat cognitio, et sufficiens diiudicatio.
Br. Quid tu igitur adfers, pro stabilienda tua sententia?
CI. Id audies, modo aures diligenter arrigas. Br. operam hanc tibi dico.
[note: Matth, 1. et 2. Luc. 2.] CI. Frincipio vobis constat, quod Christus verum corpus hominis
[note: Iohan. 7. Gal. Esa. 7. Hes. 2, 17 4, 15,] Ex virgine Maria assumpserit, et nobis fratribus per omnia
Factus sit similis, uno excepto peccato? Br. Hoc nemo infitiabitur.
[note: Marc. 16, 16. uc. 24, 51. ct. 1, [gap: German text] 9. Mat. 16. et 24. Johan. 5.] CI. Deinde quod in caelos ascenderit, atque inde venturus sit
Ad iudicium. nam Christus ipsemet de se dixit: pauperes
Semper vobiscum habetis: me autem non semper habebitis.
Ipsemet dixit: ego relinquo mundum: ipsemet dixit: caro
Non prodest quicquam, Spiritus est qui vivificat atque vegetat.
[note: Iohan. 12, 18. Iohan. 16, 28. Iohan. 6, 63.]
Br. Quid tu ergo ex his omnibus colligis? Ci. Isthuc nimirum,
Quod cum Christus sit verus homo, etiam veri hominis
More, uno et certo quodam caeli circumscriptus sit loco: ac proin
image: s045
Duobus aut pluribus locis, ubi panis distribuitur,
Adesse nequaquam possit. Br. Non recte colligis, mi Cingli.
CI. Quamobrem? Br. Quia Christus non tantum est verus et merus homo,
Et humani corporis conditionibus, ut nos sumus, obnoxius,
Sed etiam verus Deus, qui hominem assumpsit in unam personam:
Ut ubi sit Deus Christus, ibidem quoque sit Christus homo,
Inseparabiliter Deo coniunctus et unitus. CI. Tune id dicere
Audes, quod nemo antehac vidit, nec potest fieri, tempore uno
Idem homo duobus ut locis sit simul? Br. profecto, ut loquor,
Ita res est. GI. Homo hic ebrius est. Br. nusquam equidem bibi.
CI. Quid hoc sit hominis, quod simul in multis sit locis?
Br. Repetam tibi: Talis quippe homo est, qui simul est DEus, [note: Ioan. 20.]
Qui contraconditiones corporis humani, clausas fores
Penetravit, omnibus Euclideis demonstrationibus [note: Matth. 28. Marc. 16. Marc. 6, 48. Ioh. 6, 19. Matth. 14, 25.]
Contemptis: qui lapidem sepulchralem transivit, Aristotele
Longum valere iusso: qui aquis marinis non aliter ac terrae solo
Inambulavit: omnibus Philosophis neglectis. CA. dictis delirantibus
Nos ludificas. nam quae nec fieri possunt, nec fando unquam accepit quisquam,
Proferre audes. Br. vera memoro. Lu. Certe verissima.
CA. Imo falsissima.
Nam Christi hominis et Dei naturas confunditis,
More Eutychis: et hominem Christum facitis Deum:
image: s046
Qui non minus ubique sit, omnia possit, omnia sciat,
Atque ipse Christus Deus. Lu. Haud quaquam: sed credimus hominem
Christum, quia verus sit homo, certo loco posse adesse: et in pane
Exhiberi: quoniam seipsum verbo suo illuc alligavit quasi.
Eundem, cum Deus sit omnipotens, et insepar abiliter homini
Coniunctus, uni et certo inclusum loco negamus.
At vos more Nestorii, Christum in duas personas divellitis,
Et Christum Deum ubique constituitis: hominem vero in certum caeli locum
Compingitis: ubi miser inclusus, nescio quali ergastulo, Christum Deum
Operiatur, dum ille per orbem terrarum dispaciatus,
Et veluti rheda ungarica circumvectus, Christo homini res novas
Afferat: et quomodo pontifex Romanus ipsius vices in terris gerat,
Reversus in caelum percenseat. CA. Nugas agis. Lu. imo vos nugamini,
Qui talia de Christo proferre et scribere non dubitatis.
CI. At, ante dixeram vobis, quod Christus caelos ascenderit,
Atque inde venturus sit. Si ergo ascendit, hic non est: si venturus est,
Iam non adest. Br. Quae, malum, audacia, quod tu verbum Dei
Sic mutilas? nam quomodo ascendit Christus? an non ad dextram omnipotentis
Patris se collocavit? CI. Scilicet. Br. At quis Dei omnipotentis dexteram
Loco definitam aut circumscriptam affirmet? Lu. Nemo sanus.
image: s047
At nisi ego scirem, quod ira Dei ardescat et viderem ipse: [note: Verba Lutheri Ann. 1526. Octob [correction of the transcriber; in the print octob]. scripta]
Nullis unquam modis persuasus fuissem, posse tantos et tot viros,
Tum leviculis et nihili argumentis, tam puerilibus
Et ineptis rationibus adduci, et seduci in istam haeresin
Tam pestilentem et sacrilegam. Nam quid est obsecro, [note: Inepta et futilis, et prorsus inutilis argumentatio.]
Hoc argumenti: Christus sedet ad dexteram Dei,
Ergo corpus eius non est in cena: Caro non prodest quicquam:
Ergo Christus non est in sacramento? Br. Atque haec potissima
Sunt illorum argumenta. Lu. Imo hic est diaboli furor. Br. Audi mi Cingli,
An non Apostolus hanc rem nobis enarrans, ait:
Christum ascendisse supra omnes caelos, ut impleret omnia? [note: Eph. 4, [gap: German text] 10.]
An non ipsemet de se homine dixit: datam sibi
Omnem potestatem in caelo et terra? An non Christus homo spiritum [note: Matth. 28. 12.]
Sanctum accepit sine mensura? Lu. videlicet. Br. Quae igitur impudentia
Aut malitia est, Christum alligare certo uni loco? Sicut olim Tyrii
Simulacrum Apollinis aurea catena devinciebant, quasi
Retenturi illum, ne urbem desereret, neu ad Macedones descisceret. [note: Qu. Curtius lib. 4. de gestis Alex. Magni]
Sicut Romani, qui Saturnum constringebant fascia:
Aut Lacedaemonii, qui Marti iniciebant pedicas atque manicas [note: Alex. Neapol. lib. 4. cap. 12. genial. dierum. Pausanias in Laconicis. Idem in Arcadicis.]
Ut illo praesente obtinerent contra hostes victoriam:
Sicut Athenienses, qui alas simulacro Victoriae praecidebant,
Ne scilicet ab illis avolaret: sicut Phigalenses,
Qui Dianam in catenas coniciebant: sicut Pontificii,
Qui Christi corpus in cludunt suis sacrariis.
CI. Pestis te tenet. Br. Imo, ego valeo et salvus sum recte, mi Cingli,
image: s048
Nam ego Christum praesentem hominem habeo aeque ac Deum,
Cum separari non possit: nisi cum Nestorio insanire velim.
Tu vero (quantum in te atque Carolstadio est) mendacii
[note: Matth. 28, 20. Matth. 18, 20. Ioan. 14. Matth. 24, 18. Matth. 24, 30.] Illum arguis, qui dixit, se affuturum nobis, usque ad finem saeculi.
Dixit: ubicumque duo vel tres congregati fuerint in nomine meo,
Ibi in medio illorum sum. qui dixit: ego non relinquam vos orphanos.
[note: Matth. 26. 65. Ioann. 12, 8. Ioan. 16, 28. ] CI. At idem dixit, filium hominis venturum in nubibus:
Idem dixit, quod se non semper habituri simus, sicut pauperes.
[note: Absurdae rationes Zwinglianorum.] Idem dixit, se mundum hunc derelinquere: et alia his consimilia.
Quae Christi hominis absentiam, tum a terra, tum a cena manifesto arguunt.
Br. Delir as propalam, qui verbis Christi apertis vim facin
Neque enim Christus se venturum dixit, quod iam non adsu ut homo,
Sed addidit: se venturum ut Iudicem vivorum et mortuorum:
Nam talis ille Iudex iam non adest. Itaque verba mutilarier
[note: Rom. 10.] Non debent: sed integre adduci et secundum normam fidei
Interpret ari: Quodenim idem Christus dixit, se mundum relinquere,
Neque ita affore, ut pauperes: quis obsecro tam caecus est,
Qui non videat Christum de statu humilitatis suae
Verba facere: quod triumphata morte, Satana atque inferno,
[note: Phil. 2, 7.] Deinceps servilem formam, qua seipsum exinaniverat,
Depositurus sit, neque inter homines post ita obversaturus,
Sicut inter discipulos atque Iudaeos obambulaverat.
Sed, obsecro te, mi Cingli, quid ista verba Christo homini derogant?
image: s049
Quem scimus esse in gloria, quem credimus assidere ad dexteram patris?
Quem ex sacris literis didicimus, supra omnium principatum [note: Colos. 2, [gap: German text] 10]
Evectum, et in summo maiestatis gradu colloc atum?
CA. At ego dicam, Christum, si omnes maiestatis suaevires [note: Ephes. 1, 21. Martyr in Dialog. Blasphemiae Calvinistaru.] intendat,
Efficere non posse, ut corpus suum sit simul in pluribus
Locis! Br. Certe, si tu ita sentis, idem omnino cum Arrio,
Cum Mahumete, Iudaeis et Turcis omnibus sentis.
CI. Esto, quod dicis, et homo Christus sit ubique cum Deo Christo,
(Quod tamen ego neque credere, neque animo meo comprehendere
Possum) quid tum postea? an propterea etiam ille in cenae adsit,
Et se manducandum ac bibendum praeberet? Br. Imo maxime.
Nam omnis promissio cadit in debitum. Promisit autem ille,
Quod corpus et sanguinem suum nobis communicare velit,
Idemque edere et bibere nos iussit. CI. Non semper in verbis retinenda est litera,
Nec verba semper, uti sonant, accipi debent: nam litera [note: 2. Cor. 3, v. 6.]
Occidit, spiritus autem vivificat. Br. Quomodo igitur
Tu verba Testamenti interpretaris, Cingli? CI. Mihi verbum EST prorsus valet [note: EST Cing. impugnat: Car. HOC: male CORPUS at Oecol. Primus significat: Corpus modo denotat alter: Tertius impostor Corpus fert [reading uncertain: print blotted] esse figuram.]
Quod significat. CA. Et mihi pronomen HOC non denotat
Panem, sed corpus Christi: quod ipse tum indice digito monstraverat,
Cum diceret haec verba: HOC EST CORPUS MEUM. CI. Posset etiam
Oecolampadii expositio locum habere, qui per corpus accepit
image: s050
Figuram corporis. Lu. vide obsecro, quam vers: pellu sit Satanas,
Quise tanquam Vertumnus aut Proteus in tot formas permutat?
[note: Matth. 26. Marc. 14. Luc. 24. Iohan. 23. 2. Cor. 11.] Br. At quorsum opus tropologico aut glossario
Interpretamento: ubi uno ore omnes tam clare et suspicue
Loquuntur? quasi vero Christus in testamento suo dilucidi
Loqui aut noluerit, aut non potuerit? quasi in ultimae
Voluntatis suae declaratione ludificare, aut os nobis sublinere voluerit?
CA. Quicquid sit, idem ego dico, quod mei discipuli,
Hanc doctrinam de Christi maiestate excrementum esse ipsius Satanae,
Quo Satan sibipsi propemodum illudat.
[note: D. Stanichius contra 3. Apolog. Bezae. Abominande et execrandae Calviniani spiritus blasphemiae.] CING. Et ego eandem duos caudae equinae pilos esse arbi. tror.
CA. Imo ego idem affirmo, quod Beza meus abnepos
Scripsit: candidae meretricis suae culum et cunnum melius
Olere, quam ora illorum, qui dicunt, se Christi corpus
Et sanguinem percipere. Br. o aeterne Deus! quae haec contumelia est
In Sacramentum Christi? Quae calumnia est? quae blasphemia est?
Lu. Nihil te, Brenti, perturbent ista convicia:
Nam quo contemptius et contumeliosius Satan.
De Sacramento hoc loquitur, tanto nos religiosius
Veneremur et colamus. Br. An non Evangelistae omnes et Paulus Apostolus
Expressissime scriptum reliquerunt, Christum dedisse Discipulis
image: s051
Corpus suum et sanguinem suum? An non panis, quem frangimus, [note: 1. Cor. 10, 16.]
Communicatio est corporis Domini? An non vinum, quod bibimus,
Communicatio est sangvinis Domini? CAR. Quomodo Christus seipsum dederit aliis
Manducandum ac bibendum? Br. suis seipsum manibus portavit,
Sicut Augustinus loquitur. CA. Quas malum nugas agis? satin tu sanus es,
Qui isthaec dicas, quae nemo hominum credat? nam quis Deum suum
Devoret in cena? quis sanguinem illius bibat? Br. Noli tumultuari Carolstadi:
Nam multa sunt, quae rationiadversantur, vera tamen sunt et verbo Dei
Nituntur: Itaque non ingenio humano, sed vera fide apprehendenda sunt.
Quid enim tam absurdum dictu, quam aqua peccatum ablui?
Quid tam absonum, quam esu pomi totum genus humanum in aeternum exitium
Praecipitari? Lu. Ah mi Brenti, Carolstadius cum Averroe sentit: [note: Averrois error blasphemus.]
Qui cum a religione Christiana descivisset,
Non erubuit dicere: non esse genus hominum sub sole sceleratius,
Quam sint Christiani, qui suum Deum dentibus conterant.
CA. Sane hoc non male dixit Averroes. Lu. Imo pessime.
Nam Christus ipse dixit, Accipite et comedite: HOC est: corpus meum.
image: s052
[note: Verba Carolstadii.] Carol. Atqui hoc perinde est, ac si quis dicat: Accipiu manum
Plenam hordei, et manducate in nomine Dei,
Et sic ab omnibus peccatis liber abimini. Br. Christus non iussit hordeum
Comedere, sed corpus suum, et sanguinem percipere sub pane et vino.
[note: Horrenda Zwinglianorum dicteria.] Car. At quinam vos estis Thyestae? qui carnes humanas comeditis?
CI. Et qui Anthropophagi, qui hominem dentibus discerpitis?
Car. Quales Cyclopes? CI. Quales Canibales? Car. Quam immanes Deivori?
CI. Quam horribiles Haematopotae? Car. Quinam Ca. pernaitae? CI. Qui Sarcophagi?
Car. Et quis Deus iste paniceus? CI. Et quis Iuppiter iste Elicius?
Car. Christus impanatus? CI. Christus tostus et pistus?
[note: Increpet vos Deus o Satanae filii.] Car. ubique praesens in omnibus
Cloacis, foricis, latrinis? Lut. Abeamus hinc, mi Brenti, priusquam
Fractus illabatur orbis: et cervices horum obruat:
Sicut olim Cerintho, et qui una in balneo aderant, accidit,
Nam quid cum iis ages, qui neque metuunt Deum,
Neque illos respicit Deus? BREN. Ego ad meum revertar Principem,
Et quos habeamus fratres Cinglianos, ei referam.
[note: NB.] Nam cum hisce testamentorum violatoribus et perfidis
In Deum hominibus ad commune ire concilium, mihi grave est.
Lu. Idem et ego referam Saxoniae Electori, et Philippo Landgravio,
image: s053
Cui Cinglius suum de praedestinatione et providentiae
Librum inscripsit. Vale, mi Brenti, et literis tuis
Interea me compella. Br. Vale, praeceptor optime,
Et de me discipulo tuo omnia tibi studia atque obsequia promitte,
CI. Ego vero Calvinum accedam, ipsumque ad dogmatis mei
Defensionem instimulabo. Ca. Idem ego quoque in Oecolampadio
Exsuscitando faciam, omnes nervos ingenii intendam. Br. erit olim, erit
Ubi vos facti vestri paeniteat, sicut Berengarium patrem
Vestrum, qui et ipse veram Christi in cena praesentiam,
Eodem plane, quo vos, modo, negavit. nam is in lucta mortis [note: Gerson in lib. contra Amant. de Rosa, et serm. 1. de cena Domini.]
Perductus in extremam salutis desperationem, Deus meus,
Exclamavit, Deus meus, tu hodie mihi apparebis aut ad meam
Salutem, sicut spero, aut ad damnationem meam,
Sicut timeo: propter eos, quos perversa docti ina mea
A tramite veritatis seduxi: sed utinam mentiar, et vos resipiscatis!
Nunc eo, quo me iturum dixeram: sed hic quis est, qui tam magnificum huc infert gradum?
ACTUS III. SCENA IIII.
SCHVVENCOFELDIUS, BRENTIUS.
MIRIS modis dii ludos faciunt hominibus,
Mirisque exemplis somnia in somnis exhibent:
Velut ego nocte hac, quae praereriit, proxima
Mirum atque insolitum sommavi somnium.
image: s054
Br. Nimirum hic Schwencofeldius est, qui somnia
Sua nobis narrare incipit. Svvencof. Nam mihi per quietem
Visus sum aspicere gregem ovium candentium,
Et nivea lana albicantium, neque ullam nigram,
Easque in laetis errare pascuis, per nemora et iuga
Celsorum montium, caeli apicem ferme tangentium:
Me vero sistula eas mulcere, et dulcissimo
Carmine Deum inter oves laudare, velut essem angelus.
Br. Aut Polyphemus ille cyclops inter Siculas oves.
Su. Nunc adquam rem pertinere illud somnium
Dicam, promptum est mihi, ut qui hactenus oves
Lutheri et Cinglii, tum Romani Pontificis
Atras cognovi omnes, solas meas candidas
Et ab omni labe et macula alienas. Br. scilicet
Tam candidas et niveas, quam carbo est cyclopicus.
Su. Et quia solus ego Christum novi, et scio quid sit: ideo
Iuga montium, hoc est, vertex ecclesiae meae
Caeli apicem et inaccessam lucem attingere
Videtur. Br. Perinde ut musca Elephant um exaequat.
Su. Tum vero fistula suavit atem oris mei
Et blandiloquentiam linguae meae denotat.
Br. Imo cicadae strepitum, aut Asini ruditum potius.
Su. Quis loquitur? Br. Ego sum. Su. Ehodum, Brentius est:
Non videram. Br. Quae tu hic nobis recitas insomnia?
Su. Iosephi somniis similima? Br. Si diis placet.
Su. Vah! nunquid irrides? Br. Quid rideam? ima ego doleo,
Et calamitatem horum temporum ex animo defleo.
image: s055
Svenc. Quamobrem? Brent. Quia iam non satis turbarum erat,
Nisi tu nobis novas dares. Su. Quas turbas, mi Brenti?
Br. Eas nempe, quas libris tuis et somniis tuis passim excitas. Su. Quibus libris?
Br. Quasi nescias, quidnuper scripseris in libro de Evangelio regis caelici.
Svvenc. Mihi equidem, nisi quae vera sunt, et negari haud queunt.
Br. Imo contumeliosa in Deum et verbum Dei, et optimos quosque ministros
Ecclesiae. Su. Quomodo? Brent. Nam non satis
Erat, quod LASKO vastator Angliae,
(Visitator dicere volebam) nos ageret reos,
Quasi Baptismum pro DEO habeamus: nisi
Tu etiam de nobis scriberes impudentissime,
Quod ex sacra scriptura faciamus Deum,
Et concionatores in sedem et locum Dei
Ipsius collocemus. Su. Curigitur vos concionibus
Vestris tantum tribuitis, quasi perillas spiritus
Sanctus et beneficia caelestia dentur hominibus?
Cur lotioni vestrae et aquis adscribitis,
Quod unius est Dei? Cur pani et vino datis,
Quod a solo Dei spiritu prosiciscitur?
Nam solius Dei opus est, iustificare impium:
Convertere ad bonum a malo, regignere,
Et gratiam conferre, etiam non rogantibus.
Br. Audi, bone vir: et disceres apte distinguere,
Nam a se invicem divellere et discerpere:
Quippe aliud est vox ministri Ecclesiastici,
image: s056
Aliud virtus divina, quae per ipsum agit.
Sonoravox aures ferit, vis Dei mentem afficit.
Nam si Christus ministerium verbi instituit,
Et Evangelium annuntiare iussit omni populo,
Et discipulis potestatem ligandi et solvendi dedit:
Si Apostoli eandem potestatem successoribus
Tito, Timotheo et aliis largiti sunt: si denique
Id credi non potest, quod auditum non est: et sine
Ministris verbi nihil audiri potest: quomodo
Christi gloriae et honori vox servi deroget?
Quomodo is qui laudes Dei populo annuntiat,
Eumque ad obsequia Deo praestanda exhortatur,
Illius gloriam obliteret? Satin sanus es,
Qui istuc dicere et scribere non reformidas?
Sv. Ita sum, ut vides. Br. Paulus Timotheo dixit,
[note: Timoth. 4, vs. [reading uncertain: margin truncated] final.] Si teipsum et doctrinam tuam probe observaveris,
Et teipsum salvum facies, et eos, qui te audiunt.
Nunquid tu dicis, Timotheum Christo suam gloriam
Praeripere? Sv. Non dico: sed volo Christo suum
Decus asservari, ut qui solus potest salvos facere.
Br. Concedo sane: sed Christus opera utitur
Hominis, quem ad verbum praedican dum vocat.
Nam si nulli sint ministri Ecclesiae,
Quis electos Dei baptismo initiabit?
Quis Sacramentum cenae administrabit populo?
Quis pe catori viam monstrabit, qua ad caelum
Perveniat? Sv. Atqui iam istis rebus nihil est opus.
Br. Quamobrem? Sv. Quia Christus sine adminiculis
Rerum elementarium suam contribuit gratiam.
Quae enim ista servitus, Deum alligare terrestribus?
image: s057
Br. Tu quantum video, in sacris minus vides quam talpae:
Nam Christus aquae Baptismi, qua regignitur
Et renovatur homo, semetipsum alligavit.
Semetipsum pani et vino devinxit, non nos homines.
Su. Imo ipsemet Christus hoc refutat, qui suum
Baptismum a Baptismo Iohannis distinguit apertissime. [note: Matth, 3, 11. Marc. 1, 8. Luc. 3, 16. Ioan. 1, 13. Act. 1, 11. 16.]
Etenim Iohannis Baptismus fiebat aqua,
Christi autem Baptismus fiebat a spiritu.
Quare non eadem est utrobique ratio et gratia
Br. Certe Iohannis Baptismus fiebat pro gratia
Et venia atque remissione peccatorum, quae spiritus
Sancti nomine haudquaquam spoliari debet aut potest:
Itaque non nuda fuit aqua in Baptismo Iohannis,
Sed aqua coniuncta cum spiritu Dei.
Nam quod Christus dicit, se baptizare spiritu
Et igne, non facit duos baptismos: sed tantum
Loquitur de peculiaribus donis spiritus sancti, [note: Actor. 2, v. 2. et 3.]
Quae prae ceteris mortalibus in festo Pentecostes
Igni et vento concessa fuerunt Apostolis.
Su. Quaeso te Brenti, diligenter attende, quid dicas,
Neque vocem hominis peccatoris nimium efferas:
Neu supra Christum, qui est Dominus, servum evehas. [note: 1. Corint. 11, 3. Ephes. 4, 15. 5, 23. Coloss. 1, 18. Ioh. 15, 1. et 5.]
Nam si Christus caput est Ecclesiae, tanquam corporis:
Quorsum opus est intermedio quodam adminiculo?
Si Christus vitis est, et nos illius palmites:
Dicas tu mihi medium inter vitem et palmitem?
Br. Ego dicam tibi: annon corpus capiti iungitur,
Et a capite regitur per vitales et animales spiritus?
Su. Imo. Br. Annon vitales illi spiritus
Cibo ac pot u conservantur? Su. imo maxime.
image: s058
Br. Et quis alius est cibus animae, quae Christo iungitur:
Tanquam corporis membrum suo capiti, quam vox Dei?
[note: Deuter. 8, 3. Matth. 4, 4.] Neque enim solo pane vivit homo, sed quolibet
Verbo promanante ex ore Dei? quin etiam vites ac palmites
Suum habent medium. Su. quodnam? Br. Dicam tibi:
Annon vitis producit palmites, vinitoris opera?
Su. Imo: nisi enim vinitor adsit, qui plantet, qui inferat,
Vitis concidet. Br. Euge! annon putas tu, sublato ministerio
Verbi, multos homines perituros, qui voce ministri,
[note: Iohan. 15.] Tanquam Agricolae, viti Christo, veluti palmites
Nunc inseri possunt? Nam hoc est, quod dicit Apostolus:
[note: Cor. 3, 6.] Ego plantavi: Apollo rigavit: Deus incrementum dedit.
Su. Recte: si enim Deus incrementum dedit, Apostolus
Non dedit, et frustra vos ea, quae sunt Dei, tribuitis
Homini. Br. vim caelestem et motus cordis
Homini non tribuimus, sed renovantis Dei
Opus esse dicimus, suam dantes gloriam Deo.
Tu autem quid dicas, aut quid sentias, ipse ignoras:
Nam spiritus vertiginis te misere circumrotat.
Su. quid mihi tecum negotii? qui Christum nescis, neque quis siet
Cognitum habes. Br. Isthuc me magnus prohibeat Deus:
Nam si ita sit, ut dicis, ego misere perierim.
[note: ohan. 17, 3.] Est enim haec vita aeterna, ut Deum patrem, et quem ille ad nos misit filium
Agnoscamus. Su. At ego te manifeste teneo in noxa Br. Quomodo?
Su. Quia tu scribis, Christum esse ereaturam, qui tamen a spiritu
Sancto conceptus est, qui omnium rerum creatarum Dominus est:
image: s059
Qui ad dextram Dei b locatus est: qui nomen accepit supra [note: Psalm. 110, 3. Matth. 22, 44. Mar. 16, 19. Luc. 22, 69. Act. 7. 56. Rom. 8, 34. Eph. 1, 20. Col. 3, 1, Heb. 1, 3, 13, 10, v. 12. 12. v. 2. 1. Petr. 3, v. 22. c Philip. 1. 10. d Psalm. 44, 8. Hebraeor 1, 9. e Col. 1, 15. et 18. f Hebr. 2, v. 17. 3, v. 1. 4, 14. 5. 5. 6, v. 20. 8, u.1. g 1. Timot. 2, 5.]
Omne c nomen: qui oleo laetitiae d inunctus est: qui primogenitus e est
E mortuis: qui noster supremus Pontifex f est: qui mediator g est
Inter hominem et Deum. Br. Vera omnia commemoras.
Su. Quomodo igitur isthic, qui talis est, creatura sit?
Br. Obsecro te, responde mihi, quod te rogo. Su. quid rogas?
Br. Habetne Christus verum corpus et animam, ut alius homo?
Su. Non sane, sed habet corpus humanum coniunctum cum Deo,
Br. Sed estne verum illud corpus, quod cum Deo unitum est?
Su. Ita crediderim. Br. An id attulit secum in terram caelitus?
Su. Nequaquam. Br. Igitur ex beata virgine Maria assumpsit? Su. Equidem. [note: Matt. 1. Luc. 1.]
Br. Et principium habet originis suae? Su. Omnino habet.
Br. Quomodo igitur creaturam esse negas, quod ex homine
Natum est: quod verum est corpus: quod habet originem?
Su. Fortassis hoc modo genus istud dicendi admitterem,
Sed illos ferre non possum, qui per humanam naturam,
Nescio, quam seruilem formam intelligunt, quam Christus induit.
Dicunt enim, hominem Christum aliorum quorumvis hominum
Similem, circumscriptu loco, finitum, multarum rerum nescium,
Et haudquaquam omnipotentem. Br. At tu cum illis,
Cui hoc dictit ant, expostula, ut voles, nam mecum frustra
Litigabis. qui iam pridem a Cinglianorum sententia
Abhorreo. Su. Ego certe tantum ab illorum opinionibus
Dissideo, ut credam inter hominem Christum et patrem
Nihil interesse. Br. Nihil? Su. Nihil prorsus: nam Chri= stus ex semine
Patris homo natus est. Br. Ergo non ex Maria virgine?
image: s060
Su. Imo, sed conceptus a spiritu sancto, et sic Deificatus homo.
Alias secundum humanam naturam patri per omnia
Non sit similis. Br. Ah, obsecro, si talis est homo
Christus, quomodo potuit pati et mori? Su. At tum nondum erat in gloria.
Br. Deum immortalem! quae isthaec Lerna haereseon!
Quae misera schismatum facies? nam quae vetus est haeresis,
Quam Satanas cum Luce Evangelii non resuscitet?
Anabaptistae novi sunt Novatiani et Cathari:
Manichaei, Flacciani: Nestoriani, Cinglius
Et Carolstadius: hic Swencofeldius alter Eutyches.
Apage hinc, cum execranda tua haeresi, vir pessime.
Su. Tu homo spiritus sancti oracula et mea somnia
Non intelligis: abeo. Br. Abi quo dignus es. Ego hancrem ad principes
Germaniae referam, ut novo huic Eutychi manihus
Pedibusque resistant, ne quid damni capiat Ecclesia.
Sed prius Dux Wirtembergicus conveniendus est mihi,
Nam is hodie ad concilium Tridentinum me dimittere
Constituit. Ibo equidem, et pro Christi honore caput meum
Mille hostium telis opponam: quamdiu vires mihi Deus dederit.
CHORUS III.
PRO AGNITIONE VERITATIS.
LAUS sit Deo ter maximo,
Pro luce verbi caelici,
Quam saeculi prudentibus
Pater supremus abdidit:
image: s061
Et parvulis nepotibus
Detexit aequo numine
Mysterium reconditum,
Per silium ter optimum:
Patris sinu qui protulit.
Quae sit volunt as caelica,
Et spiritu fulcit suo
In veritatis lumine.
Tibi Deo sit gloria,
Quod spiritali gratia
Nos eligis prae ceteris,
Christi cohaeredes tui.
Concede nobis iugiter,
Ut simplices et parvuli
In veritatis semita
Perstemus usque firmiter:
Et sensa mentis propria
Et pectoris scrut amina
Captiva ducamus, tui
Ad obsequelam numinis.
Qui dona das mortalibus,
Ad dexteraem sedens Patris,
Fili DEUS ter-maxime,
Tu corda nostra illumina:
Ut quae videmus per meras
Imagines aenigmatum,
Cernamus olim clarius,
Aevo perenni immobiles.
image: s062
ACTUS IIII SCENAI.
ARGUMENTUM.
[note: Scenae I.] [gap: German text] [note: Scenae II.] [gap: German text] [note: Scenae III.] [gap: German text] [note: Scenae IIII.] [gap: German text]
image: s063
SATANAS.
PROH Iuppiter, ut mihi, quicquid ago, lepide omnia [note: De haeresibus in Ecclesia, Diabolus sibi gratulatur.] prospereque eveniunt!
Neque quod dubitem, neque quod timeam, meo in pectore conditum est confilium.
Nam postquam Lutherus suis scriptionibus Missam pontificiam,
Regni mei nervum, evertit: ego statim id agere coepi per meos
Satellites, ut Lutherani omni sacramento orbentur, neque
In cena Christi quicquam habeant reliqui, praeter nuda symbola:
Et quia una specie contenti esse noluerunt, dedi operam,
Ut neutra nunc possint perfrui. cumque sanctos illi non invocent,
Ego memoriam illorum, omnibus statuis abolitis, prorsum tollere
Et prius ex oculis, quam animis, evellere cultum fictitium
Aggressus sum. Idadeo per Carolstadium et Cinglium,
Amicos meos summos atque optimos, effeci: neque
Sane ingratus fui illorum meritis.
Nam Carolstadium ante paucos dies Basilea abripui,
Et mecum ad inferos in stygiam paludem deduxi:
Ubi proximus Arrio infandis torquetur cruciatibus.
Ope Cinglii bellum feci Tigurinis et Lucernatibus,
Ubi in prima acie fortiter dimicans occubuit Cinglius:
Eum ego cruenta caede madidum ad orcum avexi,
Et Berengario ac Wiclefo a latere collocavi, quasi
Inter-medium: nec dubium mihi, quin Bezae auxilio et ope
Bellum excitaturus sim maximum, et plebem adversus principes
Suos ad arma protrusurus. scitis enim, mea si commovi sacra,
image: s064
Quo pacto et quantas soleam turbas dare!
Neque vero meas res trepide ago: sed confidenter atque alacriter.
Nem ea stultitia est, facinus magnum timido cordi credere. equidem
Omnes res perinde sunt, ut eas sagas, ut magni facias. nam ego in meo
Pectore paravi copias duplices, triplices dolos,
Mille perfidias: et ubicumque cum hostibus congredior, sociorum meorum
Virtute fretus dicam et faciam, malitia et fraudulentia mea,
[note: 1. Pet. 5, 8.] Hostes ut vincam: perfidiis meis perduelles ut spoliem meos
Ego enim sum leo ille rugiens, qui passim locorum circumcursitat:
Avide quaeritans, quem devoret: Ideo moneo vos, qui hic estis boni,
Quique aetatem agitis cum pietate et fide: a me ut caveant
Si qui vestrum me alium esse credunt, ac sum, illi pedes hos meos,
Et digitos aspiciant, et caput hircinis cornibus:
Quas ego partes nunc temporis celandas iudico,
Ut ne peatefiant fraudes et doli, quos molior.
[note: 2. Cor. 11, 14. Math. 8, v. 15.] Nunc ne hunc ornatum vos meum admiremini,
Quod egohuc processi cum habitu Monastico,
Veterem quidem, at nunc rem novam ad vos proferam:
Propterea ornatus in novum incedo modum.
Nam quoties in aliquem hominem tragulam iniicere paro,
Non ostentare soleo larvam infernalem aut foedam imaginem
Sed in Angelum lucis me transformo, sicut monachi solent
[note: Monachorum mores.] Qui cum sint lupi rapaces, ovina pelle se tegunt.
Itaque illorum more in monachi me converti imaginem:
image: s065
Omnesque eum me esse dicent, quicumque me viderint:
Neque quisquam me quaeret, qui sim, aut quid venerim?
Sed ita assimilabo me, quasi monachus sim.
Et quoniam Monachi formam in me cepi et statum,
Decet et facta et mores eius habere me similes. [note: Monachorum mores.]
Itaque obstipo capite, oculos humi defigens, et terram intuens,
Posthac me simplicem, astutumque et callidum effingam.
Animum leoninum vulpina contegam: nunc autem primo omnium
Inimicum meum Bretium exagitabo lepide,
Et filium meum Romanum pontifieem dehortabor,
Ne ad concilium admittat illum, neve audiat:
Sed omnes haereticos (quos ille haeresiarcha pro talibus
Agnoscit) anathemate feriat: Tum vero sectarios,
Praesertim Lutheranos, igni cremandos subiciat:
Nam de his magis sum sollicitus, ut e meido
Tollantur: quandoquidem sua doctrina plus mihi nocent,
Quam Cingliani, Anabaptistae, et reliqui eius generis
Homines, cum toto pontificio grege: qui quidem
Apostolicam Lutheri doctrinam reiciunt, quavis die
Catervatim in regiam meam descendunt: et cum unus Charon
Nuper suffecisset, transvehendis omnibus regni mei haer edibus:
Nunc, postquam Cinglius et Carolstadius scriptitant,
Vix sufficiunt decem rates. Sed quinam hi duo Rustici?
Quo-nam tendunt? aut quid inter se consusurrant? iane non queo
Transire, quin consistam, et blande utrumque alloquar.
image: s066
ACTUS IIII SCENA II.
MENALCAS: CORYDON: SATANAS.
QUID igitur faciam, Corydon? aut quemnam sequar?
Mane amne Papista? an fiam Cinglianus? an magis
Lutheranus? an Anabaptista et Monetarius?
An more Svvencofeldii arcanam revelationem
Veritatis ex antro Trophonio, aut tripode Apollinis
Expectem? Quid censes? CO. Nihil ad me istae controversia,
Nam patres mei docuerunt me, Patrem,
Qui in caelis est, invocare: et credere in Deum
Patrem, qui me creavit: Filium, qui me morte sua
A peccatis meis redemit: et spiritum sanctum, qui me
Sanctificat, et verbo suo recte illuminat.
SA. Male pereas, cum ista religione tua, scelus?
ME. At meus me sacerdos longe aliter docet,
Et Lutherum tradit Satanae: Lurheranus eum
Contra: Cinglianus utrumque damnat: singuli item
Scripta Canonica pro se citant. CO. Nihil
Te commoveat, dummodo tu saluti tuae recte consulas,
Et veritatem asserves, dum potes: ne misere pereas.
Nam dum illi paribus armis congrediuntur, et singuli
Divinis pro se dimicant oraculis: tu dubius
Atque incertus relinqueris, quem sequare. Me. Edepol.
CO. Ita fit, ut quicquid delirent pastores, plectantur greges.
Me. Absit Corydon. nam si falsa nos docuerint, ipsi viderint
Neque enim nos pro illis, sed illi pro nobis rationem reddere
[note: Diabolicum PLACET.] Cogentur iusto iudici. Sa. Isthic sermo mihi placet.
Iam ego palmarium huic dedero. CO. Reddent illi quidem,
image: s067
Sed non sine damno nostro. nam si rationes non congruunt,
Interitus quidem noster de manu illorum requiritur: [note: Ezech, 3, 18.]
Sed nos nihilominus occidimus. Me. Imo poenas illi dabunt
Pronobis: et veniam nos consequemur ignor antiae,
Ut qui meliora ab iis edocti non simus. CO. Ah erras Menalca,
Siistuc credas: neminem hic excusabit ignorantia,
Sed suo quisque stabit iudici. neque enim illi, qui vera te docent,
Prote salutem acquirent sempiternam: nec, qui falsa docuerint
Pro te cruciatum sustinebunt Tartareum. tua res hic agitur,
De tuo corio luditur. Sa. Dii tibi male-faxint rustice,
Qui Menalcam a me seducturus es, nisi ego cavero,
Et vos ambos imul decepero. Me. Me miserum, qui isthaec ignoravi hactenus!
CO. At nunc scies deinceps. Sa. Tempus adeundi est: compellabo et alloquar.
CO. Quis hic est? Sa. Ehodum amici, quid agitur? quid statur in hunc modum?
Me. De religione nobis sermo est, mi Franciscane. Sa. Quid ad vos religio,
Qui mundo vivitis? cur hanc curam non imponitis
Nobis monachis, qui noctes et dies pro vobis apud Deum
Nostris precibus intercedimus, et vigilamus, dum vos stertitis?
CO. Ah mi Franciscane, De us nos aeque orare iussit:
Et verbum suum colere, et vocem pastoris audire oves [note: Iohan.]
Voluit. Sa. Eho! numquid et tu Lutheranus es sectarius?
Nam isthaec oratio ex libris haereticorum proficiscitur.
CO. Nonsum haereticus, nam Christum pastorem sequor.
Sa. Utique et vicarium illius? CO. Quinam ille sit vicarius?
Sa. Romanus pontifex: vir sanctissimus, Dominus et pater.
image: s068
[note: Matth. 23.] CO. Patrem in caelis habeo, qui me creavit hominem,
Et liberatorem Christum, qui me a peccatis suo precioso sanguine
Redemit: et spiritum sanctum, qui me sanctificat. In his
Terris nullos ego novi sanctissimos, nullos conscientiae
Meae dominos, nullos in negotio fidei patres.
Sat. Proh Deum! tu homo, quantum video, atra bile percitus es:
Qui neque patrem Romanum pontificem, neque matrem Ecclesiam
Agnoscis: et rudis mysteriorum Christi, te ipsum et alios
Avia veritatis seducis. CO. Polego isthuc haud facio:
Nam cum Ecclesia Catholica duodecim fidei articulos
Profiteor et credo: Ecclesiae per Baptismum initiatus sum:
Cum Ecclesia patrem caelestem, ex praescripto Christi, invoCO.
Cum Ecclesia sacramentum Christi, sicut ille voluit
Et ordinavit, ad fidem robor andum mihi usurpo:
Cum Ecclesia secundum Decalogum vitam meam instituo
Cum Ecclesia claves regni caelestis, veniam scilicet
Delictorum et culpae, ex verbo Dei praedicato, mihi arripio.
Haec mihi sufficiunt: amplius neque requiro, neque solicite
Investigo. Sa. Oh! nimium facilem tibi persuades viam
[note: Obiectio Diaboli Papistica.] Adostium caeli: nimium tibi ipsi fidis, mi Corydon.
Nam haud ita lata via ad caelum tenditur: sed multo angustior
Callis, multo salebrofior trames est, qui illo nos ductitat.
CO. Quomodo, mi Franciscane? Sa. nisi enim meritis sanctorum
Suffulciaris, qui pro te intercedant apud Deum precibus suis:
image: s069
Nisi monachorum ieiuniis et deprecationibus Deo
Reconcilieris, quem tu peccando offendisti saepius:
Nisi missis sacerdotum quotidianis ex igne purgatorio
Eripiaris: frustra in meritum Christi spem tuam erigis,
Frustra sacramentorum niteris stulta confidentia.
CO. de his rebus nihil nos docent sacrae literae. Proin [note: Refutatio satis evidens.]
Valeas tu cum missis tuis, cum preculis tuis,
Cum ieiuniis tuis, cum sanctorum tuorum meritis,
Cum igne purgatorio, valeas inquam: nam mihi ea, quae dixi,
Ad consequendum vitam aeternam sufficiunt. abeo.
Sa. Nunquid tu idem sentis, Menalca? ME. Ego certe, quid sentiam, nescio.
Sa. Annon avus tuus missas audivit? ME. sic arbitror.
SA. Et nobis monachis prata et agros legavit? ME. nae [note: Alia asinina Papistarum obiectio.] Plurimos.
Sa. Scilicet, ut por illo nostris ieiuniis et precibus
Deum interpellaremus? ME. equidem sic arbitror.
Sa. Nonne pater tuus ad Divam Mariam peregrinatus est?
ME. Imo saepius. Sa. nimirum ut illam sibi deprecatricem apud
Deum, et patronam pararet? ME. equidem sic arbitror.
Sa. Credis ne tu, illos aevo sempiterno cum superis frui?
ME. Credo equidem. Sa. Nunc ergo, si consilium vis bonum,
Mihi pare, et illorum vestigiis insiste, et una cum ipsis
Vitam assequeris eempiternam. ME. Ita faciam per Deum,
Et te oro magnopere, ut unacum fratribus tuis
Franciscanis pro me diligenter Deum invoces.
Sa. Fiet. ME. abeo. Sa. Sic nempe inescandi sunt homines,
Qui simplici verbo Dei nolunt acquiescere
image: s070
Et sublimiora rimantur, quam captus hominis ferat.
Ego novi istorum ingenia: et quid rationi sit congruum,
Optime animadverto. Itaque Romanum hodie vicarium,
Patrem meum, aut filium potius, miris ludificavi modis.
Nam ipse vana opinione inflatus persuadet sibi,
Quod omnia iura divina atque humana in scrinio
Pectoris sui recondita sint. Sed videon' eum?
Certe ipsus est. ad consessum concilii huc advenit.
Proh Iupiter! ut laetus sum quoties ipsum ita gestari conspicor,
Et oscula pedibus illius affigi video! nimirum solus hic
Regnum meum mille annis plus auxit, quam alius ante Christum natum
Duobus aut tribus annorum milibus. Age a tergo me inferam,
Et sermones illorum caopabo, et frigidam suffundam.
ACTUS IIII. SCENA III.
PAPA: CAMPEGIUS, Cardinalis: HOSIUS Episcopus: Satanas.
CAMPEGI, adesdum, paucis te volo. Ca. Quid vis, pater sanctissime?
Pa. Legatos, quos ad Caesarem, et reliquos nobis addictos principes
Dimitti hodie iussi, cura quam optime. Ca. Ita faciam beatissime pontifex.
Pa. At diligenter. Ca. fiet. Pa. At mature. Ca. fiet. Pa. Satin' hoc mandatum
Tibi? Ca. satis. Pa. dicant principibus, nostris filiis et regibus,
Decreta conciliu sancita, conclusa et stabilita esse.
Ca. Intelligo. Pa. Dicat, nihil aliud ipsis agendum
Restare, nisi ut rogos et pyras extruant. Sa.! Euge! lepide!
image: s071
Pa. Et haereticos exurant, Praesertim Lutheri discipulos. [note: Crudelitas Tyrannis immanissima. meretricis Babylonicae.] Sa. Oh! gestio
Hercule. Ca. effectum dabo, sed nunquid aliud imperas? Pa. ut nulli sexui
Parcant. Ca. Commemini, tametsi nullus moneas: mox adero.
Pa. Atque actutum huc redi. Ca. fiet. Pa. dictum puta. Ca. sat habeo.
Pa. Nunc tu, Hosi, concilii et sanctae synodi decreta recita:
Ut omnes homines sciant, quanti Romanum Episcopum
Facere debeant: et a quibus damnatis opinionibus
Iam deinceps sibi abstinendum sit, nisi morte velint mulctarier.
Ho. Fiet, pater beatissime. Pa. at clare, ut omnes, qui adsunt, audiant.
Ho. Clamabo pro meis viribus, modo mihi detur silentium.
Pa. St, st: tacete filii, et patrem audite vestrum, Pontificem Romanum.
Ho. Principio, hoc notum sit omnibus, quod concilium in spiritu [note: Mentiris C.. inica [reading uncertain: margin truncated] Eccles.]
Sancto legitime congregatum, qualis est Tridentina Synodus,
Averitatis scopo nulla in parte aberrare possit.
Nam scriptum est: dabo vobis spiritum sanctum. [note: Ioban. 16,]
Qui vos in omnem veritatis ducet semitam.
Sed tanta tamen non est conciliorum auctoritas,
Ut ea Pontificum decretis praevaleat. Nam pontifex
Supra concilium est: qui solus ibi, errare, decipere non potest
Cum sit terrestris quispiam Deus: et omnia iura,
Divina atque humana: habeat in scrinio sui pectoris?
Itaque sanctiones Apostolicae sedis sic accipiendae [note: Disti. 19. Sic omnes Disti. 40. Si Papa.]
Sunt, tanquam divina voce Petri firmatae.
Quinimo si Papa suae et fraternae salut is negligens,
Deprehenditur inutilis atque remissus in suis operibus,
image: s072
Et insuper a bono tacit urnus, quod magis officit
Sibi et omnibus: nihilominus populos innumer abiles
Catervatim secum ducit, primo mancipio
Gehennae, cum ipso plagis multis in aeternum
Vapulaturos: huius culpae isthic redarguere
Praesumat mort alium nullus: quia cunctos
Ipse iudicaturus, a nemine est iudicandus. Sa. lepidum Canonem!
Si Beelzebub princeps noster eum dictare voluisset,
Melius certe, pro regni nostri incremento, non potuisset.
[note: Distinct. 21. c. [gap: margin truncated] Decretis.] Ho. Decretis ergo Romanorum Pontificum, et sacris
Canonibus conciliorum Ecclesiastica negotia,
Ut alibi monstratum, terminantur. Sa. o factum bene!
[note: Sess. 6. Can. 5.] Ho. Igitur fatetur, statuit et declarat sacro-sancta Synodus
Primo de libero arbitrio hominis in hunc modum:
Si quis liberum hominis arbitrium, post Adae
Peccatum, amissum et extinctum esse dixerit,
Et rem de solo titulo, imo tit ulem sine re: denique
Figmentum a Satana inventum: anathema sit.
[note: Genes. 6. 5, 8. [gap: margin truncated] 1.] SA. Vae Moysi! qui scripsit, cogitatio humani
Cordis tantummodo mala est. Vae Paulo Apostolo!
[note: 2 [reading uncertain: margin truncated] . Corint. 3. 5. Ead. [reading uncertain: margin truncated] sess. Canon, 7.] Qui dixit: non possumus boni cogitare quippiam
Ex nobis, tanquam ex nobis. Ho. Si quis dixerit:
Opera omnia, quae ante iustific ationem fiunt,
Quacumque ratione facta snt, mera esse peccata,
Vel odium Dei mereri: anathema sit.
[note: Rom. 14, 24. Ead. [reading uncertain: margin truncated] Can. 9.] Sa. Iterum vae Paulo [correction of the transcriber; in the print paulo]! qui dixit: Quicquid ex fide
Non est, peccatum est. Ho. Si quis dixerit, sola fide
Iustificari impium: ita, ut intelligat nihil aliud
image: s073
Requiri, quod ad iustificationis gratiam consequendam cooperetur,
Et nulla ex parte necesse esse, cum suae volunt atis motu
Praeparari et disponi: Anathema sit. Sa. Vae tertium Paulo!
Quiscripsit: statuimus hominem iustificari fide, [note: Rom. 3, 28. Rom. 9, 16.]
Absque operibus legis. et, non est currentis, neque
Volentis, sed miserents Dei. Ho. Si quis dixerit.
Omni homini ad remiss ionem peccatorum [note: Sess. 6. Can. 13.]
Assequendam, necessarium esse, ut credat certo,
Et absque ulla haesit atione infirmitatis propriae,
Et indispositionis, peccata sibi esse remissa: anathema sit.
Sa. Ego certe nolim, homines certo isthuc credere:
Alias regni mei vires cito conciderent.
Ho. Si quis dixerit, hominem renatum et iustificatum [note: Ead. Can, 13.]
Teneri ex fide ad credendum, se certo esse in numero
Praedestinatorum: Anathema sit. Sa. dubitatio
Haec sic stabilita infernum adeo complevit Pontificiis,
Ut iam vix ad capiendos reliquos sit locus.
Pa. Hosi! Ho. Quid vult tua sanctit as, pater
Beatissime? Pa. reliquorum canonum fac compendium,
Et recita nunc canones de Missae sacrificio.
Sa. Hic aures arrige, Satana. Ho. Si quis dixerit, [note: Ses. post. 6. Can. 1.]
In Missa non offerri Deo verum et proprium sacrificium,
Aut, quod offerri non sit aliud, quam nobis Christum dari
Ad manducandum: anathema sit. Sa. Placet!
Ho. Si quis dixerit, illis verbis: Hoc facite in mei
Commemorationem, Christum non instituisse Apostolos
Sacerdotes: aut non ordinasse, ut ipsi et alii [note: Sess. poster. 6. Can. 2.]
Sacerdotes offerrent corpus et sanguinem suum:
image: s074
[note: Ead. sess. Can. 3.] Anathema sit. Sa. Probe! Ho. Si quis dixerit; Missae sacrificium
Tantum esse laudis et gratiarum actionis, aut
Nudam commemorationem sacrificii cruce
Peracti: non autem propitiatorium: vel soli prodesse sumenti,
Neque pro vivis et mortuis, pro peccatis, poenis, satis sactionibus
Et aliis necessit atibus offerri debere: anathema sit. Sa. Euge! optime!
[note: Ibid. Can. 6.] Ho. Si quis dixerit: Canonem missae errores continere,
Ideoque abrogandum: anathema sit. Sa. Laudo optime,
Pa. De communicatione sub utraque specie, quia
Lutherani tumultuantur, nunc recita; quid statuat
Synodus, legitime congregata in spiritu sancto.
Ho. Si quis dixerit, ex Dei praecepto, vel etiam
[note: Sess. 5. Can. 1.] Salutis necessit ate, omnes et singulos
Christi fideles utramque speciem sanctissimi
Eucharistiae sacramenti sumere debere: anathema sit.
Sa. Videlicet. Ho. Si quis dixerit, sanctam Ecclesiam
[note: Ead. Can. 2.] Catholicam non iustis causis et rationibus
Adductam fuisse, ut Laicos atque etiam Clericos
Non conficientes sacra, sub panis tantummodo specie
Communicaret: aut in eo errasse: anathema sit.
Ca. Vix me expedire potui ab homine hoc importunissimo:
Adeo instabat, adeo urgebat mandatum sui principis,
Ut ad colloquium in Synodo sacerrima admitteretur.
Pa. Subsiste parum, Hosi: redit Campegius. Ca. nam habere se
Aiebat, quae contra Romanae Ecclesiae ritus et placita
Afferre possit in medium. Pa. Campegi. Ca. Adsum, pater sanctissime.
Pa. Abierunt legati? Ca. Iam-dudum: atque ego statim affuissem
Nisi me Lutherani haeretici remorati fuissent.
image: s075
Pa. Quinam illi? Ca. Brentius, Lutheri discipulus,
Cum paucis quibusdam illius farinae Theologis.
Pa. Quid volebant? Ca. aditum expetebant. Pa. Ad mene?
Ca. Adte ergo, et colloquium in hac Synodo: ut sua fanaticae
Figmenta, et nescio quas rationes nobis opponerent,
Et decreta Synodi commentis suis infringerent.
Nam scriptura se contra nos acturos aiebant. Pa. hominum
Fidem! quae isthaec audacia? quanta impudentia?
Sed quid tu illis? Ca. heri spem feci, quod admitti possint,
Hodie negavi, et domum redire iussi. sic os bonis viris
Sublevi et verba dedi. Pa. fecisti probe. Sa. Imo optime.
Pa. Nunc tu perge, Hosi. Ho. De sacerdotum coniugio
Et monachorum votis quidam canones adhuc desunt:
Eos, si commodum videbitur, hac sessione supplebimus.
Pa. Imo placet: quid tibi videtur Campegi? Ca. Si tuae
Beatitati placet, non possum ego contradicere.
Pa. Redeamus igitur in Basilicam, et habitis precibus,
Atque invocato numine spiritus sancti, reliqua
Absolvamus. Ca. age fiat. Vos Diaconi, patrem sanctissimum
Humeris imponite, et placido gradu in Basilicam
Deferte. Sa. Non expedit mihi, ut ego hic moras
Traham. nam nisi ego sim dictator in hoc concilio,
Spirit us certe sanctus ne unum quidem canonem eiusmodi
Probaverit. sequar ocius: ne forte illis in mora siem,
ACTUS IIII. SCENA IIII.
BRENTIUS: LUTHERUS.
AIN' tu, mi Luthere, hunc Carolstadii fuisse exitum?
Lu. Ita quidem ad me Basilienses ministri scriptitant,
image: s076
Qui Carolstadium Ecclesiae suae pestem fuisse perhibent
Venenonissimam. Br. sane haud erras. Lu. Scribunt, apparuisse ei
Concionanti grandem virum, aedem ingressum, et iuxta consulem
Stetisse: rursumque egressum, in aedes Carolstadii
Intrasse: et filium ibi solum inventum, levasse manibus,
Quasi terrae ipsum illisurus: sed illaesum dimisisse,
Ac iussisse, ut patri diceret, se post triduum
Rediturum, et ipsum abducturum. Quibus ille cognitis
Subito terrore correptus. post triduum mortuus est,
Consul rogatus, ecquem vidisset in templo astantem sibi,
[note: Euseb.] Negavit quempiam vidisse. Br. Proh Deum! quid audio?
Lu. Sic Arrius, pater Carolstadii, Christi inaie statem abnegans,
Et praesentem in cena inficiatus, prius intestina
Per secessum effudit, quam suas blasphemias in Synodo
Nicaena posset contra orthodoxos effundere.
Br. Est factum. Lu. Cinglius etiam nuper miserrime
Interiist. Br. quomodo? Lu. Excitato bello inter suos,
Armis religionem suam propugnaturus, ipsemet
In aciem progressus est, et militis Helvetii more
[note: Sleid.] Cum hoste praelians, in prima acie occubuit:
Cadaver a Lucernatibus minuatim dissectum est.
Br. O iudicium Domini iustum! nempe haud unquam taxilli Iovis
Infeliciter cadunt. Lu. Paulo ante Exegesin ad me miserat,
Adiecta epistola, plena temeritatis et superbiae:
Nihil est scelerum aut crudelitatis, cuius me non reum
Agat: adeo ut nec Papistae me sic lacerent, ut amici
image: s077
Et fratres nostri, qui sine nobis et ante nos nihil penitus erant,
Ac ne hiscere quidem audebant: nunc nostra inflati victoriaIn nos convertunt impetum. hoc scilicet est gratias
Agere, hoc et bene mereri apud homines.
Br. Certe dux meus Wyrtembergicus, cum illi ego
Has contumelias referrem, priusquam Tridentum proficiscerer,
Mirari satis non potuit istorum hominum proterviam.
Lu. Et Landgravius Philippus, qui colloquii
Huius fuit auctor, inceptor, et perfector, adeo
Detestatur Cinglii, et sociorum pertinaciam:
Ut se Papistas dicat rediturum prius
Sic et impios, quam Cinglii dogma unum comprobet.
Sed tu interim, quae in concilio gesta sunt, mihi
Nondum exposuisti. Br. Non est narrandi hic locus:
Sed si gratum est tibi, audire historiam, intus narravero.
Lu. Imo gratissimum: eamus intro: sequere me. Br. Sequor.
CHORUS IIII.
CONTRA PAPAM, ET PAPATUM.
DELIRA nutantis prope
Mundi-senectus appetit:
Cum iam diem mille-artifex
Adesse sentit ultimum.
Hostis vetus mortalium,
Salutis adversarius,
Qui circum-it ceu rugiens
image: s078
Leo, quaerens quem devoret:
Is nunc laborat strenue,
Nervis intentis omnibus,
Extincta Papae fulmina
Flammis novis succendere.
Quid non malorum perfidis
Molitur in nos fraudibus
Scelestus ille pontisex,
Iniquitastis filius.
O Christe princeps gloriae.
Qui contudisti fortiter
Hydrae caput decemplicis,
Et leviathan asperam:
Accinge nos scuto tuo.
Thorace iusti pectoris,
Almae salutis casside,
Et veritatis Baltheo.
Da spiritalem caelitus
Ensem tuum, vocem tuam,
Ut nos queamus hostium
Ignita tela pellere.
Solator alme spiritus,
Mentes piorum recrea,
Quos pontifex crudeliter
Ob veritatem supprimit.
image: s079
ACTUS V. SCENA I.
ARGUMENTUM.
[note: Scenae I.] [gap: German text] [note: Scenae II.] [gap: German text] [note: Scenae III.] [gap: German text] [note: Scenae IIII.] [gap: German text] [note: Scenae V.] [gap: German text]
image: s080
ACTUS V. SCENA I.
CHRISTUS: PAULUS: PETRUS.
NONNE haec ita fore praedixeram? PAU. Certe Domine, et ego
Tuo exemplo meis eadem praedixi Thessalonicensibus.
PE. Ego vero, quoties haec tempora aspicio novissima,
Semper eorum recordor, quae tu olim, praeceptor optime,
[note: Matth. 24.] In monte olivarum praesagiebas. Chr. At vides, Petre,
Verbis fidem et complementum esse additum. PE. Video planissime.
[note: ibid. v. 6. Marc. 13, 7. 8. Lucae 21, 9. 10.] Chr. Nonne auditis bella et rumores bellicos? PE. Equidem.
Chr. Oportet sane omnia fieri: sed nondum est finis. consurget enim
[note: Ut iam ubivis gentium videre est.] Gens contra gentem, et regnum contra regnum: non enim
Veniut mitterem pacem, sed gladium. nam veni
[note: Mat. 10, 34. 35.] Ut dissidere faciam hominem adversus patrem suum,
Et sponsam aversus socrum suam: et inimici
[note: Ibid. 36.] Homines erunt ii, qui sunt alicuius domestici.
PE. Ita vero comparatum est hodie: nam nusquam tuta est sides.
Chr. Nonne fames et pestis grassantur undique? PE. Etiam Domine.
[note: Matth. 24, 7 Lucae 21. 11. Lucae 21, 25. Marc. 13, 25.] Chr. Et terrae motus existunt, et signa in sole et luna
Fiunt: et virtutes caelorum commoventur? PE. Admodum.
Chr. Multi etiam veniunt, qui in nomine meo mir acula
[note: Matth. 24. 5.] Edunt: dicentes, ego sum Christus: multosque seducunt:
image: s081
Ut, si fieri posset, etiam electos in errorem impellerent.
Pe. Vera memoras. Pa. Ego certe Antichristi adventum [note: Mat. 24. 24. 2. Thes. 2.]
Dixi fore secundum operationem Satanae, cum omni potentia,
Et signis, et prodigiis mendacibus, et cum omni deceptione
Intustitiae, in iis qui pereunt: pro eo, quod veritatis dilectionem
Non receperunt, in hoc, ut salvi fierent. Ch. Atque hi sunt, qui dederunt vos cruci
Et quibus invisi estis propter Evangelium et nomen meum. [note: Martth. 24. 9. Ibid, 10.]
Pa. vielicet. Ch. Nonne autem multi offendiculum
Patiuntur: quorum unus tradit alterum, seque invicem
Odio habent? Pe. Scilicet: quia non credunt verbo tuo: [note: 1. Pet. 2. Esai. 28. Psalm. 117. 22. | Matth. 21. 42 Marc. 12. 10.]
Nam tu lapie es vivus, quem si aedificantes reprobant,
Caput anguli esse incipies: et lapis, in quem impingitur:
Et petra, ad quam offendunt ii, qui non credunt verbo tuo.
Ch. Nonne hoc illud est, quod dixeram: cum filius [note: Luc 20 v. 17. Act. 4. 11. Ro. 9, 33. Esa. 8, 14 Luc. 18, 8.]
Hominis venerit, anne reperturus est fidem *
In terra? Pe. Nimirum ubi tot sunt haereses.
Ch. Nonne praedixeram fore, ut ante novissimum diem
Refrigescat charitas? Pe. at illa iam refrixit penitus, [note: Matth. 24. 12.]
Et quidem in illis maxime, quibus lux Evangelii innotuit.
Neque enim te nudum vestiunt, neque te famelicum [note: Matth. 25.]
Cibant! neque aegrotum visit ant, neque panem frangunt tibi
Inopi, in membris tuis. Ch. Quippe et hoc praedixeram: [note: Matt. 24. 38 Lucae 17, 26. | 27.]
Fore homines securos, ut ante diluvium: edentes, bibentes,
Nupturientes, mercantes, aedificantes, usque ad eum diem,
Quo intravit in arcam Noe. Pe. Certe omnium finis pro- [note: 1. Pet. 4, 7. Mat. 24. 15. Dan. 9, 27.] pinquat.
Ch. Nonne abomniatio desolationis magna illa, de qua Daniel
image: s082
Vaticinatus est, diem novissimum praecepit? Pe. Utique Domine.
[note: Arrigite aures Sodomite Pontificii.]
Ch. Fuit certe praeteritis temporibus sub Papatu, per mille fere
Annos, afflictio magna: qualis non fuit a mundi initio,
[note: Matth. 24, 21. 22.] Neque futura est: et nisi decurtati fuissent dies,
Non fieret salua omnis caro. Pau. utique et ego scripseram,
Diem Domini non affuturum, nisi veniat defectio,
[note: 1. Thes. 2, v. 4.] Et reueletur homo sceleratus, filius perditus,
Adversarius Dei: qui elatus est supra omne, quod dicitur
[note: Arrige et tu aures fili perditionis, Pontifex. Antichriste nequissime.] Deus: omnes reges et prineipes pedibus suis
Subiciens, et in templo Dei sedens, ostentansque seipsum
Pro Deo: an non meministi Petre, quod cum adhuc
Inter homines essem, haec praedixerim meis?
Pe. Commemini optime. Pau. at ille nunc spiritu
[note: Esai. 11, 14. 2. Thes. 2, 8.] Oris confectus est, iniquitatis filius: et hodie Domini
Adventu abolebitur. Ch. itafiet, sed quod tu ais,
Oris confectum spiritu, recte ais: nam Euangelium
[note: Matth. 28. Marc. 16.] Regni mei pretdicatum est in universo orbe,
In testimonium omnibus gentibus. itaque nunc venit
Consummato: nam sicut fulgor exit ab oriente
[note: Math. 24, 27.] In occidentem: sic adventus meus nunc erit.
Pa. Ut laqueus, ingruit hic dies, et in omnes superveniet,
[note: Luc. 21, 35.] Qui sedent super faciem terraetotius, ut praedixeras.
Pe. Ut fur in nocte, ita dies Domini advenit,
[note: Thes. 5. 1, 2. 2. Pet. 3, 10. Mar. 13.] Quo caeli transeunt velut procellae: quo elementa aestuantia
Solvuntur: quo terra, et quae in ea sunt, exuruntur omnia.
Sed quis hic est, praeceptor et servator optime?
Ch. Tace, mox audies, et, quis sit, probe intelliges.
Pe. Bone Deus! quatuor homines illum gestitant.
image: s083
Pa. Persarum regem esse arbitror, nam infulati et mitrati eum
Gerunt. Pe. Mihi Cerberus videtur, infernalis canis,
Nam tria capita habet, ornatus corona triplici.
Pau. Solio sublimi collocatur, et pedibus illius oscula
Figuntur. Pe. mirum ni haec sit meretrix illa Babylonia.
ACTUS V. SCENA II.
PAPA: CHRISTUS: PETRUS: HOSIUS: Paulus: Campegius.
SAcrosancta Synodus Tridentina in spiritu
Sancto legitime congregata, praesidentibus
Nostris legatis, etiam de caelibatu sacerdotum,
Et votis Monasticis statuendum esse censuit,
Ad Dei omnipotentis laudem, et sanctae Ecclesiae
Ornamentum: ea nos pro munere Apostolico
Nobis divinitus concesso, hac hora expediemus.
Ch. Audin' quem se dicat? Pe. Apostolum hic se nominat,
Pap. Nam Petri successorem et Christi vicarium
In omnes salutis promovendae occasiones intentum
Esse decet. Ch. Audis, Petre? tuus hic successor est. Pet. haud arbitror.
Pap. Nunc tu Hosi reliquos Canones huius concilii
Recita, Ho. date silentium, ut quid beatissimus
Pater, Romanus Episcopus velit, possitis noscere.
Pe. Eho Paule! tune Romae hunc constitursti Episcopum?
Pau. MInime: nam longe alios ibi reliqui Episcopos.
Ho. Pius Quartus, Romanus Pontifex, Christi vicarius,
Petri successor, dilectis filiis salutem. Ch. Audis Petre?
Pe. Pacetua, Domine, honorem et tuum et meum illico
Vindicabo. Ch. ut lubet. Pe. Heus tu, quem tu hunc virum esse praedicas?
image: s084
Ho. Episcopum Romanum, summum Pontificem, Petri
Successorem. Pe. Cuius Petri? Ho. Apostoli, et Apostolori principis.
Pe. Meusne hic successor? Ho. Siquidem tu Petrus es Apostolus
Pe. Ego qui sim, citius experiere, quam voles. Ho. satis pro imperio,
Qui sic Christi vicario, summo insultas pontifici.
Pe. Mentiris tu nequam: nam neque hic meus successor est.
Neque Servatoris Christi vicarius est, neque verus episcopus est
Pap. Facis iniuriam, qui me Petri successorem negas.
Pe. Antichristus es, et iniquitatis filius perditissimus.
Ca. Cave sis, nescis tu, cui maledicas viro.
Pe. Quid ego nesciam? Ca. Successorem nescis Petri.
Pe. Tune Petri successor? Pap. Scilicet. Pe. Dic quo pacto? Pa. Quia locum
Eundem teneo, quem tu olim tenebas. Pe. deliras tu homo.
Qui propterea te apostolicum credis, quod loca et cathedram
Apostolorum obtines. Pap. Imo sapio. Pe. Imo desipis:
Nam nullum ego Petri successorem ac discipulum
Agnosco, nisi qui eandem cum illo doctri8nam promovet.
Pap. Isthuc ego quidem facio. Pe. paulo post videbitur.
Ho. Obsecro te, quid tu hominis es, qui sacrosanctam synodum
Interturbare et odiose interpellare audes? Pe. Is sum, quem vides.
Ch. Adeamus, Paule. Ca. Quis illic advenit? Pap. O Campegi, quo secedam?
Pe. Descende iam nunc ilico: et locum ei cedo, Cuius te vicem
Gerere mentitus es. Pap. O Campegi, quo fugiam.
Totus tremo, postquam hunc aspicio. Ca. sustine et bono animo es.
Ch. Heus tu bone vir, quis te in hoc sublime solium
image: s085
Locavit: ut tu unus ceteris Episcopis sis superior, et imperium habeas
In reliquas bestias? Pap. O Domine, verba oris haec mihi concesserunt tui.
Ch. Quaenam? Pap. quibus tu primas Apostolorum partes dedisti Petro.
Ch, Dedin' ego tibi primas, Petre? Pe. Non est factum: sed dixisti, [note: Matth. 20, 23.]
Quod reges gentium dominentur, et vocentur benefici: nos [note: Marc. 10, 42. 43. Luc. 22. 25. et 26.] autem non itidem:
Sed si quis e nobis velit perhiberi maximus, is reliquorum sit minister.
Pap. Imo, tu constituisti Petro gradum pontificis et summum papatum.
Ch. Quomodo? Pap. cum illi diceres: tu es Petrus, et super hanc petram
Aedificabo meam Ecclesiam. Ch. Quid isthaec ad te attinet oratio?
Pap. Quia Petrus in te, et Romana Ecclesia fundata est in Petro.
Ch. Quomodo ergo tu verba isthaec intelligis? Pap. ut sonant.
Ch. Haud quaquam: sed sensum illis affingis alienissimum.
Pap. Quem sensum? Ch. Dic. Petre, huic successori tuo.
Pe. Ego dicam, quomodo scripturas interpretarier
Soleat successor hic meus lepidus, bellus et bellatulus.
Tu es Petrus, id est quilibet Romanus Episcopus Christi [note: Matth, 16, 18. Stulta et inepta, imo absurdissima Romanensium glossa.] est vicarius:
Et super hanc petram, id est, super Romanam Ecclesiam,
Aedificabo Ecclesiam meam, id est, reliquas omnes Ecclesias
Fundabo et compingam. Et portae inferorum, id est, omnes Reges et principes,
Non praevalebunt contra illam, id est, pedibus illius
Subiectierunt. Et dabo tibi claves regni caelorum:
image: s086
Id est, Vicario meo, Romano pontifici, dabo utrumque gladium, politicum
Et Ecclesiasticum Et quicquid solveris super terram id est cuicumque
Homini vicarius Christi indulgentias dabit,
Aut aliquod imperium aut regnum adimet, atque alteri
Conferet: Solutum erit in caelis: id est, hoc etiam
Christus in caelo et in terra ratum habebit. Et quicquid ligaveris
In terris, hoc est, quemcumque Romanus pontifex excommunicabit,
Et anathemate feriet, et regno suo haereditario
Privabit: Ligatum erit in caelis, id est, perinde factum ac dictum erit:
Ac si Christus ipsemet dixisset et fecisset. Ch. Ecquid te pudet, sceleste homo,
Verba oris mei ita pervertere? Pap. Atqui ita sentiunt et inter pretantur omnes
Catholici. Ch. Imo omnes Cacolyci. Pap. cur tu igitur Petro
[note: Iohan. 21.] Dixisti: Pasce oves meas: si ista nihil ad successorem Petri pertinent?
Ch. Imo pertinent: sed tu successor illius non es, qui a doctrina Petri
Totus recessisti. Pe. supra modum Domine: nam longe aliter
Iussi illum pascere oves, quam ipse pavit. homo improbus.
[note: 1. Pet 5, 2. et seq.] Pap. Quomodo? Pe. pascite. quantum in vobis est, gregem Christi,
Curam illius agentes, non coacte, sed volentes: non turpiter
Affectantes lucrum. sed propenso animo: neque ceu dominium
Exercentes adversus electos: sed sic, ut sitis exemplaria
Gregis: et cum apparuerit iste pastorum princeps,
Reportabitis immarcessibilem coronam gloriae.
Ch. Omi Petre, longe hic diversissima a tuis praeceptis gessit,
image: s087
Qui se pastorum dixit principem, cum tu hoc titulo
Me ornasses: qui lucri gratia caelum et terram et orcum vendidit:
Qui regnum affectavit super omnes Caesares, et Reges et principes.
Pe. Ego Christianos iusseram esse humiles et cuivis subditos [note: 1. Pet. 2, 12.]
Creaturae, propter Deum, tam regi, quam praesidibus reliquis:
Ego scripseram, homines non caducis rebus, argento [note: 1. Pet. 1, 18.]
Et auro fuisse redemptos a vana conversatione,
Quam ex patrum traditione acceperint, sed precioso sanguine [note: Iohan. 1, 19.]
Immaculati agni huius, qui tollit peccata mundi. Pap. est verum.
Pe. Cur tu igitur veniam delictorum et peccandi indulgentiam
Auro concedis: et argento regnum Dei vendis?
Ch. Omi Petre, levia isthaec sunt, prae illis, quae commisit meus hic carnifex
In articulis fidei: quia dicit, sibi licere novos condere
Articulos: itaque homines non iussit credere Deo,
Sed dubit are de eius gratia. Pe. Heus tu furcifer,
An oblitus es, ego quod scripseram: nos regenitos esse a Deo
In spem vivam? Pap. Memini ita scriptum. Pe. Cur tu igitur
Spem reddidisti mortuam? Pap. Quia enim Ecclesiastes dixit,
Nescit homo, an sit in odio, an in gratia Dei. [note: Cap. 9. 1.]
Pe. Puta, si quis terrena aspiciat: de quibus illic oratio est:
Nam ditantur etiam impii: et plerunque quo sceleratior
Est quispiam, eo etiam fortunatior. Ch. atqui hoc, Petre, nisi ita
Comparatum esset, iam dudum pontifex mendicatum abiisset.
Pe. Certe, si tu meus successor esses, non tu mea
Verba ad Ecclesiastae sententiam detorsisses, sed illius verba ex mea
Sententia intrpret atus fuisses. Ch. audi quid amplius commiserit.
image: s088
Pe. An vero quid amplius? Ch. Imo vero amplius.
Nam meritum et sanguinem meum dixit iustificando
Non sufficere: sed ab eo requiri etiam bona opera. Pau. quid bona opera?
Quasi vero nostra opera, etiam illa quae a renatis fiunt, aliquid
[note: Esai. 64.] Mereantur: quasi non sint pannus menstruo pollutus, omnes iustitiae
Nostrae? quasi non sit Dei opus, iustificatio hominis, ne quis possit gloriarier?
[note: Coloss. 1, 24. 2. Petr. 3. [gap: German text] 16.] Pap. At tu Paule, ita me docuisti, qui scriptitas
De te, quod suppleas ea, quae desunt Christi afflictionibus.
Pe. Pro Paulo ego respondeo, tametsi ille non indiget.
Hic frater meus nonnulla scripsit intellectu difficilia:
Quae indocti parumque firmi detorquent, sicut et ceteras
Scripturas, ad suam perniciem. Pau. facis profecto iniuriam
Verbis meis: neque enim cruci et aerumnis meis meritum
Attribui; sed tantum complementum esse dixi: quo probem
Christi capitis esse aliquod me membrum: nam Christus hic
Etiamnum in mundo post ascensum suum, in membris suis
Afflictus, perturbatus et cruciatus fuit. quod autem ad mea bona opera
Attinet: credo ego, me probiorem et meliorem fuisse (da mihi veniam,
Saluator: ut haec sine iactantia proferre possim) quam fuerint
Omnes Romani pontifices: qui quidem hoc titulo se venditarunt pro capite
Ecclesiae: nunquid contradicis? Pap. Non sane. Pau. at nihilominus
image: s089
Ego, qui factus eram iuxta iustitiam ex lege irreprehensi= [note: Philip. 3, 6. 7 et 8. vers.] bilis,
Quae mihi erant lucra, ea arbitratus sum propter Christum
Damnum esse: quia etiam arbitror, omnia damnum esse,
Propter excellent iam cognitionis Christi Iesu Domini mei:
Propter quem omnia pro damnis duxi: habeoque pro rreiectamentis,
Ut Christum lucrifaciam, et inveniar in illo, non habens iustitiam
Meam ex lege, sed eam, quae per fidem est Christi, quae est ex Deo.
Iustitiam in fide: satin' hoc perspicue dictum putas?
Ch. At ille ieiunia constituit: delegit cibos, et ferias
Indixit, quibus homines ieiunarent, ut aliquid mererentur
Praemii in vita aeterna. Pau. Ego vero dixeram, ne quis iu- [note: Coloss. 2, 16.] dicet
Vos in cibo et potu, aut in parte diei festi, aut novilunii,
Aut sabbat horum. Ch. Quinimo virgines Vestales instituit,
Ut Numa Pompilius, et monasticos ordines,
Qui caelibatum foventes, bono opere sibi et aliis
Veniam delictorum promereantur. Pau. Hem! quid audio de te?
Nam tu es ille iniquitatis filius, qui descivisti a fide: [note: 2. Thess. 2, 3. 1. Tim. 4, 1. 2.]
Attendens spiritibus impostoribus ac doctrinis daemoniorum per simulationem
Falsiloquorum? Ch. Tacet, quia cauterio notatam habet conscientiam,
Pau. Certe, quantum intelligo, non tu Christi vicarius. Sed Antichristus es:
image: s090
Non Petri successor, sed decessor: non sanctissimus,
Sed homo scelestissimus, et perditus ille filius.
Quid? hoc intellextin, an nondum etiam ne hoc quidem?
Pap. Imo sat callide: ita aperte rem ipsam modo
Loquutus, nulla circuitione usus es.
Ch. Cur tu nebulo voluisti dici pater sanctissimus?
An oblitus fueras interdicti mei, quo vetueram
[note: Matth. 29, 9.] Patrem vocari in terris, cum unus in caelis pater
[note: Matth. 6. 9.] Sit? an precationis formulam a me datam
Non meministi? Pap. Concilio huic ita visum est novissimo.
Ch. At hoc concilio, ut et aliis clausistis regnum caelicum
Ante homines, et vos intrare non contenditis,
Nec advenientes intrare sinitis. Pe. Canes
Sunt in Praesepi. Ch. Consecrasti sal, aquam, palmas, cereos,
At quae graviora sunt, legis iudicium et misericordiam,
Fidemque reliquisti. Pau. Quis te ista consecrare iusserat?
Pap. Ex tuis Epistolis didici. Pau. quibus? Pap. quas accepi ex traditio nibus.
Pau. Certe ego fideliter te praemonueram, ne cito
[note: 2. Thess, 2. 2.] Amente dimovereris, neque per spiritum, neque
Per sermonem, neque per Epistolam, tanquam nobis auctoribus.
Ch. Quid autem eum meritum censes, qui testamentum meum
Adulter avit? Pau. Quid? aeternam inter diabolos crudem.
Ch. At hic testamentum cenae in sacrificium Missaticum
Pro peccatis vivorum et mortuorum convertit. Pau. Ah tace, animus meus
Exhorrescit ista audiens. Ch. tum sacrilegium turpissimum
Commisit. Pau. Quomodo? Ch. nam partem sacramenti alteram
Plebeis hominibus ademit; ut alia interim nefaria
image: s091
Facinora omittam, quibus ille testamentum meum
Violavit, fregit, dissipavit et contaminavit inprobus.
Pe. Mihi non hoc mirum est, ipsum haec fuisse facere ausum:
Nam sicut alia tua verba interpretatus est,
Ita eitam verba institutionis intelligenda censuit.
Chr. Quomodo, mi Petre? Pe. hoc nimirum modo, mi Domine.
Omnes, id est, vos sacerdotes initiati et rasi: facite, [note: Luc. 22, 19. Faceta certe Romanensium interpretatio.]
Id est, Sacrificate: in mei commemorationem, id est,
In remissionem peccatorum, idque pro vivis et mortuis.
Item: Omnes, id est, vos sacerdotes Missarii: Bibite, id est,
Cenam sub utraque specie accipite: ex hoc, id est,
Reliquis dunt axat alteram partem porrigite.
Pau. Pap! quanta haec audacia Papae! quae temeritas?
Pap. Ah sancte Petre, sancte Paule, potius pro me intercedite:
Nam ego utrique vestrum templum et aras excitavi plurimas.
Ch. Hypocritae, quorsum aedificatis sepulchra sanctorum, [note: Matth. 23, 29 31.]
Et monumenta sanctorum ornatis? nam testimonio [note: Luc. 11, 470]
Estis vobismetipsis, quod eorum sitis filii, qui sanctos Dei
Homines occiderunt. Pau. Ego certe laetor, quod iam Romae non sum vivus:
Nam quia scripseram, hominem fide absque operibus bonis iustificari,
Flamma illic exanimarer pro Haeretico. Pe. Et ego una tecum.
image: s092
SCENA GERMANICA, CONDEMNATIONEM PAPAE et ASSECLARUM eius praecedens, in qua virgo MARIA, mater Iesu Christi, de iniuriis a Papa et illius asseclis sibi illatis, suo filio conqueritur, propter quas etiam in nequam ultionem petit: oblectationis gratia interposita.
[gap: German text]
image: s093
[gap: German text]
PAPA.
[gap: German text]
image: s094
Ch. Progenies viperarum, quomodo Gehennae iudicium effugies?
Pe. Quomodo? per ignem purgatorium. Nunquid tu pontifex ita
Speras? Pap. Equidem. Pe. Certe tu verba Christi ita intelligis.
Pap. Quaenam? Pe. Ausculta: ego dicam: Esto consentiens,
Id est, sat isfac pro peccatis tuis, Adversario tuo, id est,
Domino DEO tuo: dum es in via, id est, dum adhuc vivis:
Ne adversarius tuus, id est, ne Dominus Deus tuus,
Tradat te iudici, id est, obiciat te Satanae, et iudex, id est,
Diabolus, Tortoribus, id est, sociis suis: et mittaris
In carcerem, id est, ille te abripiat in purgatorium.
Et non egrediaris inde: id est, et tu tamdiu illic excarnificeris,
Donec persolvas extremum quadrantem: id est,
Donec pro peccatis omnibus, etiam minimis, satis feceris:
Ch. Age igitur, secundum haec verba, feratur in eum sententia.
Lorarii, cacodaemones, Satanae, Diaboli, omnes adeste ocyus.
Pap. Vae mihi misero! Ch. adeste, inquam: et hunc impium PIUM
Cum consortibus in carcerem mittite, neque inde dimittite,
Donec extremum mihi quadrantem persoluerit.
[note: Matt. 7. [gap: German text] 22.] Ho. Domine, an non per nomen tuum prophet avimus.
Et per nomen tuum daemonia eiecimus, et per nomen tuum
Multas virtutes praestitimus? Ch. Numquam novi vos.
image: s095
Ca. Atque edimus coram te, et bibimus, et inplateis nostris tu
Docuisti. Ch. Dico vobis, nescio unde sitis: discedite,
Discedite a me omnes, qui operamini iniquitatem. Ho. [note: Matt. 7. v. 23, 24.] hei mihi!
Ca. Vae mihi! Pap. Oexecrandum diem, quo homo natus sum! o hominem
Maledictum, qui patri meo dixit, ei filium natum!
Ca. Maledicta Mater mea, quae me filium peperit!
Ho. Maledictus sit pater meus, qui me progenuit filium!
Pap. Omontes, cadite super nos! Ca. Ocolles operite nos!
Ch. Ite in ignem aeternum, qui vobis et Diabolo pretpara- [note: Mat. 25, [gap: German text] 42.] tus est.
ACTUS V. SCENA III.
CINGLTUS: CAROLSTADIUS: PETRUS: Christus: Paulus.
BONO animo es Carolstadi. Ca. totus horreo, postquam ad hoc
Tribunal Christi cogor accedere, ut rationem reddam omnium
Factorum et dictorum, iusto et severo huic iudici.
CI. At ego bonam spem habeo, cum ille hactenus in forma hominis
Mihi nusquam comparuerit, me non omnino male sensisse de ipso,
Et fore eum nobis propitium. Ch. id experiere magno cum malo
Tuo. Ca. ita ne speras? CI. Spero certissime, et contra spem in spem erigor.
image: s096
Ch. Vocabo: Cingli adesdum, et tu Carolstadi una. CI. Adsumus Domine,
Uti volueras. Ch. non omnis, qui dicit mihi: Domine, Domine,
[note: Matth. 7, 21.]
Intrabit in regnum meum, CI. Scio. Ch. Cur tu igitur nunc me appellas Dominum?
CI. Quia tu talis es. Ch. Ehodum bone vir, si ego sum Dominus, quomodo
Sum filius Davidis? Aut si filius Davidis, quomodo ille me vocat
[note: Matth. 22, 43. 45. Psal. 110. I.]
Dominum? quid mussas? CI. Ad tuam Deitatem, non ad humanitatem
Respexerat Davides: Filius enim illius es, quatenus homo, Dominus vero quatenus
Es Deus. Ch. Probe. sed amabo, Cingli, cur tu furias huius Carolstadii
Secutus, affirmasti me non esse Dominum: sed servum hominem?
Quia non sim homo omnipotens, ubique praesens, omnium rerum conscius?
CI. Quia haec cum omni ratione pugnant, aliquem dici verum hominem.
Et nihilominus esse omnipotentem: error hic Eutychis fuit,
Qui a tota Ecclesia damnatus est. Ch. Beati, qui credunt: licet
[note: Ioann. 20, 29.]
Non videant: Nam Eutyches longe aliter sensit, ac tu iudicas
Neque enim tuas tu contumelias, quibus me affecisti, illius
Errore palltabis: ille omnem humanitatem sustulit.
Et humanam in me naturam prorsum abolitam, atque in Deum,
image: s097
Nescio, qua metamorphosi, transmutatam esse censuit.
At, qui hominem Christum dicit omnipotentem, et omnium
Locorum atque rerum conscium, naturam non destruit:
Sed tantum perficit, aut perfectiorem a divina esse redditam
Statuit. lo/gos2 enim humanitati suae communicavit omnia.
Haec um tu Cingli et tu Carolstadi non assequeremini
Rationis vestrae iudicio: Nestorii more me miserrime
Divulsistis: et insuper testamentum meum confregistis,
Corpus et sanguinem meum a pane et vino nequiter
Removistis. Quid meritos censes, Petre? Pe. Si pontifex,
Qui unam tantum speciem ademit, aeternam crucem meruit,
Dulpo maiori poena dignus est Cinglius, qui utramque sustulit,
Et nuda tantum symbola in tua cena reliquit. Ch. haud erras, Petre.
CI. At spiritualis est cibus in cena, qui non ore capitur, sed fide.
Ch. Quanam fide? cum tu non credas, tibi id dari, quod datur.
CI. Quomodo fide capiam humanum corpus, aut quomodo comedam Deum?
Ch. Si terrena, quae dixi, non creditis, quomodo quae dixerim [note: Ioan. 3, 12. 1. Cor. 2, 14.]
Caelestia, crediturus fueras? Pa. Certe animalis homo
Non intelligit, quae sunt spiritus Dei: ideo captivum oportet
Ducere intellectum in obsequium Christi, non scrutari gloriam [note: 2. Cor. 10, 5. Prover. 25, 27.]
Maiestatis: nam qui eam scrut antur, ab eadem opprimi solent.
Pe. Nos certe tibi gratias agimus, Deus, quod nobis parvulis [note: Matth. 11, 25. Luc. 10, 21. 1. Pet. 2, 6. 8.]
Ea revelasti, et abscondisti sapientibus huius saeculi,
Nam tu es lapis ille vivus, iis tantum preciosus, qui tibi
Credunt. iis vero, qui non credunt, lapis in quem impingitur.
CI. At quomodo potest aliquis suam carnem aliis comedendam dare? [note: Ioh. 6, 52.]
image: s098
[note: Ioann. 6, 60. ibid. 61, et 62.] Durus huic sermo est, quis eum potest capere? Ch. Hoc te offenderat:
Atqui tu sciveras, quod filius hominis ascenderat eo, ubi prius fuerat.
[note: 1. Petr. [gap: German text] 22.] Pe. Ego dixeram tibi, quod hic Christus, qui est ad dexteram Dei
Profectus sit in caelum, subiectis sibi angelis, potestatibus et virtutibus.
[note: Ephes. 4, 10. Colossen. 2, [gap: German text] ] Pau. Et ego dixeram tibi, quod hic Christus in caelum ascenderit, ut omnia
Impleret: ego dixeram, quod in illo sint omnes sapientiae
Thesauri reconditi: ego item te monueram, ut caveas tibi,
Ne quis probabilitate sermonis tibi nequiter imponeret,
[note: Ibid. [gap: German text] 4. et 8. ibid, versic, 9.] Ne quis te depraedaretur per Philosophiam et inanem fallaciam,
Iuxta constit utionem hominum, iuxta elementa mundi, et non
Iuxta Christum: quoniam in illo habitat omnis plenitudo
Deitatis corporaliter. CI. Quae autem haec est ubiquitas?
Pau. Stultas quastiones et inauditas respuere te iusseram.
Cum scirum eas parere pugnas. CI. Et tu Ubiquista es, ut video.
[note: Tit. 3, 9. 1. Timot. 1, 4. et 1. Tim. 6, 4.] Pau. Prophanas vocum inanitates ut praetermitteres
Monui te sedulo. Ch. Rrectte Paule: sed cur tu Carolstadi.
Has primas movisti turbas? An ignorabas, quod dixeram,
Vae homini, per quem offendiculum venit: expedit ei,
[note: Matth. 18, 6. Marc. 9. [gap: German text] 42, Lucae 17. 2.] Vt suspendatur mola asinaria a collo eius,
Et demergatur in profundum maris. Pe. Obmutuit.
Ch. Utique male sibi ocnscius: nam vermis conscientiae
Arrodit animum illius. Sed tu Cingli, cur obsecro
De providentia scripsisti, quod ego sim auctor mali?
Iniquior in me, quam Homerus in suum Iovem fuit?
Cur gentes in caelum collocasti incredulas?
image: s099
Cum scires omnes, qui in me non credunt, damnationi obnoxios? [note: Marc. 16, 16. Matt. 25. [gap: German text] 15. et seqq.]
Pe. Et hic obmutescit. Ch. Talenta tibi quinque dederam, ut mihi
Negotiareris, tu voero non modo nihil lucratus es, sed insuper
Damnum dedisti in Ecclesia renascente maximum.
CI. Domine, ego noveram, quod tu durus esses, metens ubi non seris,
Et inde congregans, ubi non seminas: ac territus abii,
Abscondique talentum tuum in terram: vide, habes quod tuum est:
Car. Idem et ego feci: recipe a me, quod dederas. Ch. serui nequam ac pigri,
An noveratis, quod metam, ubi non semino, et congregem, ubi
Non spargo? CI. Equidem. Ch. Oportuit ergo vos committere
Pecuniam mensariis, et veniens ego recepissem utique quod
Meum est cum usura. Heus cacodaemones, omnes Diaboli
Adeste, et hos servos inutiles in tenebras exteriores
Eicite: Ille erit fletus et stridor dentium. CI. Heu mihi! [note: Matt. 8, 12. 13, 42. 22. 13. 24, 51. 25, 30.] Ca. Vae mihi!
Ca. Ite in ignem aeternum, qui vobis et Diabolo praeparatus est. [note: Matt 25. [gap: German text] . 41.]
ACTUS V. SCENA IIII.
FRANCIOSCUS: BRIGITTA: SUENCFELDIus: Meliboeus: Christus: Paulus: Petrus.
EGo fretus sum meis ieiuniis. Br. Et ego precum mille rosariis.
image: s100
Su. Et ego quater mille insomniis. MEL. Ego vero centum
Quas stupravi, uxoribus. Fr. Vos omnes estis haeretici et gehennae obnoxii:
At ego et haec soror mea, soli catholici sumus,
Religiosi sumus, et consecrati ad cultum Dei homines.
Su. Imo ego vere sum catholicus: vos autem haeretici,
Qui vosmet a reliquis segregastis hominibus,
Secuti vitae genus peculiare et proprium. ME. Imo omnibus
Ego solus pietate et fide anteeo: nam solus ego recte sum
Baptizatus: solus ego signum foederis huc mecum affero.
Ch. Adeste hypocritae, et iusto iudici vos ad puteal huc sistite.
[note: Lucae 18, 11.] Fr. Deus gratias tibi ago, quod non fui in vita, sicut ceteri homines,
Raptores, iniusti, adulteri, haeretici: velut hi sunt comites mei:
Ieiunavi bis qualibet hebdomade, uxorem non duxi,
Caste in caelibatu vixi, paupertatem vovi, regulam
Divi Francisci observavi: omnia bona opera pro me et aliis
Feci, et legem tuam abunde explevi: itaqne caelum de iure mihi
Debetur. Br. Idem et ego feci: horas canonicas quotidie
Oravi: Psalterium latinum cantillavi: matrem et patrem
Deserui, viro non nupsi: omnia bona opera feci.
[note: Gal. 2. 21.] Pa. Nimirum hi sunt homines, quibus Christus frustra est mortuus.
[note: Matth. 23, 14.] Ch. Vae vobis hypocritae, qui comeditis domos
Viduarum, praetextu longarum precum et murmurum:
Nam propter hoc atrocius et gravius puniemini,
Fr. At nos omnia deseruimus, et te secuti pauperes sumus.
image: s101
Ch. Excolastis culicem, et camelum deglutivistis, homines pessimi. [note: Id. vers. 14.]
Fr. Viximus in paupertate et honestis exercitiis vitae et precum.
Pe. Imo in lasciviis, concupiscentiis, vinolentiis, [note: I. Pet. 4, 3.]
Comessationibus, compotationibus, et nefariis
Simulacrorum cultibus. nam per avaritiam sermonibus
Fictitiis, de hominibus negotiati estis: itaque iudicium
Vobis iam non tardat, neque dormitat vestra perditio.
Ch. Petre, hi sunt, quos similes dixi sepulchris ornatis te- [note: Mat. 23, [gap: German text] . 27.] ctorio,
Quaeforis apparent speciosa, intus plena sunt ossibus
Et omni foeditate cadaverum. nam vos quidem
Foris apparetis aliis hominibus iusti et sanctuli,
Dilatantes phylacteria et vestes cucullatas:
At intus vester animus plenus est dolis et fraudibus. [note: Ib. [gap: German text] . 5.]
State huc ad sinistram, ut iudicis in vos audiatis sententiam.
MEL. Ego vero, mi Domine, propter nominis tui [note: Anabaptisma]
Gloriam et honorem, dereliqui patrem, matrem, filium
Et filiam, et uxorem, et accepi crucem meam. [note: Matt. 19.]
Et te secutus sum, sicut tu fieri iusseras,
Uxorem propriam non habui, sed communes plurimas:
Bona quae possedi, omnia contuli in usum publicum:
Te solum agnovi principem et regem, caeteros neglexiomnes: [note: [gap: German text] ]
Numquam iuravi, ieiunavi sedulo, bis baptizatus sum,
Semelmale et postmodum bene: denique
Omnia bona opera perfecte feci, neque post acceptum alterum
Baptismum, iterum peccavi: itaque caelum mihi militi
E merito, qui bonam milit avi militiam, deberi aestimo.
Ch. At ego non iusseram te temere deserere familiam,
Nisi cum necessitas requireret, et confessio fidei
image: s102
Ita posceret: non iussi te bona conferre in publicum:
Sed te de tuis bonis largiri inopi et pauperi.
Non iussi te rebellare magistratui, sed morem gerere
Tuis optimatibus et principibus tanquam filiis altissimi.
[note: Matth. 22, 21. Mar. 12. [gap: German text] . 17. Luc. 20, [gap: German text] . 25. Roma. 13, 1. 2.] Itaque praecepi tibi, ut Caesari dares quae sunt Caesaris, et Deo quae sunt Dei.
Pau. Et ego similiter tibi praeceperam, ut esses subditus
Potestatibus supereminentibus: quia illae ordinatae essent a Deo:
Tu vero quia potestati restitisti, etiam ordinationi Dei
Restitisti, atque ideo iudicium accipies. pe. Ego item mandaver am,
[note: Pet. 2. [gap: German text] 13. sequentib.] Vt subditus esses cuivis humanae creaturae propter Deum,
Sive regi tanquam praecellenti, sive praesidibus, ut qui per eum
Mittuntur, ad vindictam quidem hominum nocentium,
Laudem vero recte agentium. Quoniam sic erat
Voluntas Domini, ut benefaciendo obturetis os hominibus
Stultis et ignorantibus, tanquam liberati, et non velut
Praetextum habentes malitiae libertatem, sed tanquam serui Dei.
Qui potuissent te rustice, ignavum pecus, melius
A libertate tua falsa deterrere, quam hoc modo? Ch. Age homo perfide
Huc siste te ad sinistram: Nam hodie docebo te, quid sit
Baptismum repetere et lavacrum regenerationis
Tot contumeliis afficere: quid item sit, nihil proprium,
Imo ne uxorem quidem propriam habere, sed omnia promiscua.
image: s103
ME. Ah mi Domine, ego propter te crucem et mortem perpessus sum,
Carnifici datus crudelissimo. Ch. Petre, quid huic respondendum censes
Tam pervicaci martyri? Pe. Ego dicam: haud enim ille mihi videtur passus crucem
Ut Christianus, sed ut homicida, qui bellum movit rusticus
Sed ut fur, qui sua bona liberis suis e faucibus
Eripuit et aliis tradidit: sedut facinorosus, qui multa commisit
Flagitia cum mulieribus obscenis: sed ut curiosus alienarum rerum,
Qui minister ium verbi arripuit, ad quod nemo ipsum vocaverat.
Ch. Concede huc ilico ad sinistram, ut iudicis in te audias sententiam:
Su. Orex caelestis, lesu Christe, Deus Deorum maxime, [note: Schvvenkfeldianismus.]
Tuum ego honorem solus defendi saeculo hoc novissimo.
Solus monstravi hominibus maiestatem gloriae
Tuae, cum alii te creatur am dicerent, alii loco
Circumscriberent et caelesti cuidam ergastulo
Includerent: in te ego solus mentis aciam per oculos
Fidei direxi, neque sonos humanae vocis tibi praetuli:
Neque in undis, neque in pane et vino gratiam tuam
Quaesivi, sed caelitus expectavi a te, Domine,
Misericor diam et gratiam et agnitionem tui
Ac veritatis: pro quo mihi praemium dari cupio
In caelesti vita, cum omnibus electis et sanctis tuis.
Ch. Quis tu novus homo es? qui me creaturam secundum humanitatem negas?
image: s104
Qui Ecclesiae ministros non audis, sed negligis?
Qui Baptismi undam elevas? qui panem et vinum
In cena pro rebus habes elementaribus et gratia carentibus:
Ego certe, isthaec ut faceres aut crederes,
Non iusseram, sed ut verbo Dei adhiberes fidem,
Quod te docet, me natum esse ex Maria virgine hominem:
Ego mandaram, ut Apostolos et eorum successores
[note: Luc. 10, 61.] Audires, nisi meipsum spernere et contumelia
Afficere velles: ego Baptismi undam consecravi, tu execraris:
Ego panem et vinum in cena ordinavi ad remissionem
Peccatorum: tu haec utraque spoliasti gratia,
Sed haec est condemnatio, quod lux venit in mundum,
[note: Ioann. 3, 19. Tim 4, 24.] Et dilexerunt homines magis tenebras, quam lucem.
Pa. Dixin hoc futurum, ut aliqui sanam doctrinam non sustineant:
Sed iuxta concupiscentias suas
Doctores sibi coaceruent, quibus aures pruriunt,
Ut veritate abiecta se confer ant ad fabulas?
Pe. Dixti. Sed heus tu somniator, Suencofeldi, et caelici
Contemptor verbi Dei, non nos arte compositas secuti fabulas,
[note: Ep. Pet. 1. [gap: German text] . 16. seqq.]
Notam fecimus domini virtutem: habemus firmiorem
Sermonem Propheticum: cui qui attendunt, ceu lucernae
Apparenti in obscuro loco, recte faciunt:
Donec dies illucescat, et Lucifer exoriatur in cordibus.
Sed illud prius noveris, quod omnis Prophetica
Scriptura privatae interpret ationis non sit: non enim
Voluntate hominum allata est Prophetia, sed spiritu sancto
Afflati, locuti sunt sancti Dei homines. tu autem
Malo impulsus diaboli genio, somnia cerebri tui
image: s105
Secutus es, et privata interpret atione scripturam depravasti penitissime:
Et neglecto sermone Prophetico novas revelationes stultissime
Expectasti. Pau. Ni fallor, hic ex eorum grege est, de quibus
Ad Timotheum dixi, quod in extremis diebus futuri sint [note: 2. Tim. 3, 2.]
Homines sui amantes, fastuosi, maledici, male-grati, male-morigeri, impii.
Quisubeant in familias, et captivas ducant mulierculas [note: Ib. 6. 7.]
Oneratas peccatis, quae ducuntur concupiscentiis variis,
Semper discentes neque unquam ad cognitionem veritatis pervenire valentes.
Su. Ah mi Paule, ne quid nimis, quasi tu me non itadocueris credere,
Ut credidi. Pau. Ego ne? Su. tute ergo. Pau. dic quo pacto? Su. quia
Tuscribis alicubi, nos cum Christo mortuos ab elementis mundi [note: Coloss. 2, 20. Coloss. 3. 1.]
Et cum eodem resurrexisse: itaque praecipis superna quaerere,
Ubi Christus ad dexteram Dei sedeat: superna, non terrestria
Curare. quorsum igitur opus aqua, pane et vino terrestribus?
Pau. Erras, et teipsum privata interpretatione decipis:
Nam quae sequuntur, animimei declarant sententiam,
Quapropter ego non elementa a Deo ordinata ad usum gratiae
In sacramentis damno, sed membra terrestria
Et vitiis, ceu stupro, immunditiei, mollitiei, et malis
Cupiditatibus obnoxia. Ch. Suencofeldi, huc ad sinistras
Concede. Vos cacaedaemones et infernales diaboli,
Hos quatuor homines somniatores lymphaticos,
image: s106
eiusdem prorsus farinae in negotio fidei consortes,
Abripite et in Tartarum praecipitare. Su. Heu mihi! Fr. Vae mihi!
ME. Heu mihi! Br. Vaevae mihi! Ch. Cacodaemones, quid statis: abripite:
[note: Matth 15, 41.]
Ite in ignem aeternum, qui vobis et Diabolo praeparatus est.
ACTUS V. SCENA. V
SATANAS, MENALCAS, CHRISTUS, Petrus, Paulus.
MEUS tu es. ME. manum abstine. Sa. Haudquaquam.
Me. Male pereas.
Sa Imo ego pereo, sed tu una mecum. Me. praestigiis me tuis
Ludificasti, scelus, et in fraudem adduxisti tuis sycophantiis.
Sa. Mei hoc erat officii: sed cur tu ita stolidus. qui crederes mihi?
Me. Heus me miserum! quid dicam, aut quomodo me purgem?
Ch. Menalca, adesdum. Me. O Domine, ego fui agricola,
Homo illiter atus, et ruri deditus, quem pessimus hic Satan
Monachi habitu misere circumvenit: sis propitius
Mihi: et veniam concede ignorantiae. Ch. Si ipsemet ego
[note: Ioan. 15, [gap: German text] . 22.] Non venissem in mundum et locutus fuissem, utique
Peccatum non haberes: nunc autem quia veni ipsemet,
Et Apostolos tibi dedi meos, nihil potes praetexere.
Me. Ah Domine, in tanta religionum varietate nesciebam,
[note: Iohann. 16, 13] Quid aut quem sequerer. Chri. Numquam tu spiritum meum
Tibi dari caelitus petivisti, qui in veritatem te duceret:
image: s107
neglectis precibus, alias res egisti. Me. Ah Domine, ego non eram
Intelligens, sed homo rudis. Ch. Potuisti alia intelligere, [note: Matth. 6, 6. 9. Lucae 11, [gap: German text] . 2,]
Et non potuisti discere viam, quae ducat ad caelum:
Docui te orare Patrem nostrum: tu sanctos invocasti:
Iussite adire cenam Domini, tu Missam adiisti? Pe. Domine, hic homo
Ille est agricola, qui ad cenam vocanti se tuam comparere noluit,
Quia scilicet quinque iuga boum emerat:
Nunc te rogat, ut se habeas excusatum. Ch. At ego dicoilli, quod cenam [note: Luc. 14, [gap: German text] . 19. Lucae 14, 24. Matt. 22, 11. 12.]
Meam non sit gust aturus, cum nuptiali veste careat.
Cacodaemones, Diaboli adeste. Sa. nunquid praedixeram
Te fore meum? Ch. Ligatis pedibus et manibus ipsius [note: Matth. 22. vs. 13. et 25. [gap: German text] . 30.]
Mittite eum in tenebras exteriores, ubi erit fletus
Et stridor dentium. Sa Age huc mecum. Me. Vaemihi!
Vae vae mihi? [note: Matth. 25, 41.]
Ch. Abi in ignem aeternum, qui tibi et Diabolo praeparatus est.
Tu Petre limen hoc caeli obside, neque quenquam hominum
Intromiseris, priusquam ego huc rediero. Pe. fiet sedulo,
Ch. Lutherum et Brentium hic operiri me iusseris,
Dum mox revertar. Pe. curabitur. Ch. ubi me expedivero,
Una mecum ad patrem introducam. Pe. Sat habeo.
Ch. Ego hinc eo in vallem Iosaphat, ut congregem [note: Ioel. 3. [gap: German text] . 2.]
Omnes gentes, et disceptem cum eis, et iudicem
In circuitu: nam iuxta est dies Domini
In valle concisionis: ut ab ovibus hircos seiungam, et uni- [note: Matt. 25, [gap: German text] . 33.] cuique
image: s108
[note: Matt. 16, 27. Rom. 2, 6.] Mercedem reddam debitam, secundum opera illius, atque omnes impios
Redarguam de operibus iniquit atis, quibus egerunt impie,
[note: Iudae [gap: German text] . 15.] Et de omnibus dictis, quae locuti sunt impij contra Deum.
Tu Paule, sequere me. Pau. Iprae, Domine, sequar.
PAULUS.
Ne quis Poetam accuset, quod ex Comoedia fecerit
Tragoediam, hoc scire vos velim: bonis et piis
Hunc exitum esse comicum: nam laeti ipsi domum
Caelestem intrabunt, ut sempiternis cum Christo gaudiit
Fruantur: et vos, si Christo soli volueritis credere,
Et in ipsum spes collocare vestras, et mutuam
Erga vos invicem exercere charitatem, et male
Factis, odiis, rixis, simultatibus, invidentia
Posthac abstinere: denique huic Comoediae plausum dare Comicum:
Tum Christus vos omnes, cum electis omnibus, in paradisum promittit ducere.
FINIS COMOEDIAE.
SEQUUNTUR NUNC DVO CHORI GERMANICI et GENERALES: Quorum prioris Christus, posterioris Satanas duces erant: canebantur alternis vicibus post huius Comoediae finem.
image: s109
CHORUS I.
CHRISTUS CUM SUIS.
[gap: German text]
image: s110
[gap: German text]
CHORUS II.
SATANAS CUM SUIS.
[gap: German text]
image: s111
[gap: German text]
image: s112
EPILOGUS TOTIUS COMOEDIAE, NONNULLORUM ILLITERATORUM ILlius calumniatorum haereticorum gratia, ab auctore ipso compositus, et post finem Comediae recitatus.
[gap: German text]
image: s113
[gap: German text]
image: s114
[gap: German text]
image: s115
[gap: German text]
image: s116
[gap: German text]
image: s117
[gap: German text]
image: s118
[gap: German text]