VILLATICI LIBER SECUNDUS

DIctus adhuc genius naturaque nuda locorum,
Magna vel incomtis, et procul arte, Susis.
Haec vario licuit per te, dea, dicere versu:
Numine materies digna reperta tuo.
Nunc artes hominum violis gemmantibus addam:
In diversa horti tectaque munda vocant.
Rusticus illa solo cognata rosaria vidit:
Sed maiora labor curaque multa dedit.
Cultibus his quamvis rerum pulcherrima Tellus
Naturaeque favet vis superata manu.
Namque nec impensae mortalis temnit honorem,
Nec refugit dextris fossa patere piis.
His sua dona tulit, qui non cessantibus ausis
In penitus tectos matris iere sinus.
Paret sponte. aliter, vanis conatibus illam
Moveris. invita nil erit ut quid agas.
Uberior certe est: sed ab arte potentius effert
Nativum forma splendidiore decus.

Hac licet illius conando reddere dotes:
Hac simulare dei munera nempe licet.
Non tibi Luculli Maecenatisve supini
Cantibus expediam nunc platanona meis.
Montibus inclusis hi cedere iugera campi
Plurima iusserunt in nemora atque lacus.
Quantum deductis satis esset ab urbe colonis,
Tantum regali porticus hausit agro:
Romaque paene domus facta est, ubi coepit in urbe
Rura sibi ac silvas pandere velle Nero.
Flammarum damnis usus patriaeque ruina,
Delicias tanti credidit esse suas.
Versaliam spernas, si quae spado tecta Posides,
Callistus posuit quae, modo verna, legas:
Saxa sepulta hodie, quae rebus laeta negatis
Orbis Roma sui vix breve pignus habet.
At rerum testis nisi magna ruina maneret,
Urbs vitio nostram vincere visa fidem.
Molibus impositis capto super ire profundo,
Et vada per nemorum ducere salsa sinus,
Hoc certamen erat: media rus pandere in urbe:
Urbibus aequandas ponere rure domos.
Sed maculis inhians saxorum insania vicit.
Cultus agri caesum trans mare marmor erat.

Saxa Syene atri micis inspersa metalli;
Sparsaque purpureo rore dedere Phryges:
Suave ab Amyclaeo viridantia monte, Lacones:
Matris Eleusinae flava colore, Nomas:
Marmoreos pelagi fluctus imitata, Carystos:
Et nive montana candidiora, Paros.
Aethiopum rupes Nilus, nova monstra, recepit,
Et nymphae impositas obstupuere rati;
Eque mari Tibris subuexit. mille rotatum
Vix onus in ripis sustinuere iuga.
Pensilis excisis metuebat Roma cloacis,
Quando basin petiit quassa columna suam.
Morbus hic in rebus non est praesentibus. intra
Concessum nostri pectora magna regunt.
Haec quoque villa nitens quantum est satis, haud eget urbis:
Sed nec in immensum splendida ruris eget.
Spectat enim fundi quanta est pars rustica, messem,
Prata, pecus, cortes [Reg: cohortes] , horrea, plostra [Reg: plaustra] , cados.
Hine operas lustrare iuvat, quaesitaque dextris
Praemia: sed sordis pars habet illa nihil.
Adspicies hortos, non qui bona frugibus arua
Praeripiant spatio detineantque suo.
Qui platanis myrtoque dati, sabulosa relinquant
Sub violis, nuper consita fruge sola.

Sed quos esse in agro decuit. Tamen his quoque cultus
Est suus, est nitidi gratia rara soli.
Arboribus crebris contexitur ordo viarum:
Se fruticum varia colligit umbra vice:
Graminibus teneris xystus viridaria pandit:
Copia cum violis naribus omnis adest.
Densis luxuriant topiaria frondibus, ac nos
Cespitis ut libeat sede sedere, rogant.
Frigidulis trichilorum invitant culta latebris:
Pictaque palmitibus nubit arundo vagis.
Ambigui collis lucent iuga summa trichoris
Scanditur huc molli clivus uterque gradu.
Scansilis ad summum viridi via cingitur umbra,
Ac speculum Nymphis praebuit ima lacum.
Hinc liquidis serpunt undis circum loca fontes:
Pars fugit, et fessas in vada portat aquas:
Pars compressa cavis siphonibus emicat: alto
Quantum monte cadit rivus ad ima soli,
Tantum mox superas sese eiaculatur in auras:
Nam pudor est, plumbi vincla tulisse nimis.
Sed vacuo tremulos exercet in aere saltus,
Visu gratus, humo dulcis et arboribus.

Fluminis in morem salientes ore profundo
Sint aliis; spargant nubila rore suo:
Sint, ubi nec tumulos edat natura locorum,
Nec torrentis aquas arua per arida agat.
Captivos latices alii suspendere ductu
Curent, et factos arte movere lacus:
Aut extollere lapsuras de turribus altis:
Aut clusas [Reg: clausas] quovis impete pellere aquas;
Quas mora, vel pressans efferuere machina cogat.
Instrumenta hortis ista relinque aliis.
Per loca diffundi cataracten summa liquoris,
Scimus, et insueto praecipitem ire modo,
Pugnantemque sibi facie diversa referre,
Et canere, et saltus edere saepe novos.
Cogitur in rivos procul aruo diditus humor,
Advectusque sua non lapis humet aqua:
Saepeque, quem ludos moles facit apta morando.
Dum ruit, Iricolor soluitur imbre latex.
Tu simili metues naturam laedere cultu:
Hic licet his faciles praebeat ipsa manus.
Albis inexhaustas propter loca devehit undas,
Et scatet irriguo plurima vena solo.
Nempe sat est nobis, quod sic iuvat, ut bona ruris
Ne gravet. emissa stet mola pauper aqua.

Nunc qualem dicam te, magni corporis arbos [Reg: arbor] ,
Nubila quae cano vertice templa petis?
Quae ramos late differs maioribus umbris,
Quam quas praestiterint iam mea tecta mihi,
Euandroque pio quondam sua, vel sua Tullo,
Aut etiam in nostris Arminio ac Veledae.
Te tiliam proavi laetis celebrare choreis,
Te soliti cenis concilioque sacram.
Felices, quibus aulaeis non atria pictis,
Non lychni in medio fulgida gemma fuit.
Niliaco abnuerant onerari marmore limen,
Pictorisque probi grande lacunar opus:
Inque pavimentis ebenum et calcare cupressum,
Ligna sub ignoto sidere nata procul.
Molle videbatur Phrygiis tegere omnia textis:
Gypsatus melior visus erat paries.
Molle viris, tenso conopia ponere velo,
Ut premeret niveum culcita lenis ebur;
Stragula laesa auri filis grave pondus haberet:
Signa forent solidi conspicienda pedes.
Cur pictis vellent mensas variare lapillis,
Aut pleno gemmam suscipere orbe cibos:

Ut nunc, quidquid habet male cognita trans mare tellus.
In scelus ultrici porrigit usque manu?
Non testudineae decorent ut scrinia crustae,
Illis cura viris, Heliadumve dolor.
Non speculo muros mendaces condere, et auri
Lamina et argento pingere cuncta brevi.
Non sub olorina pluma latus, inque metallo
Divite damnosas proposuisse dapes.
Non peregrina meri vitio indulgere venena:
Nec Serum in spoliis Medica mala dare.
Non vermi potius laenam debere rotundo,
Quam victo silvis urso, ovibusque domi.
Non illis luxus, sed libera vita placebat,
Reque sub angusta lex bona, mosque vetus,
Laetitiaeque dator Bacchus. Convivia candor,
Ornabant vacuas hospitis ora casas.
Non cibus his varius, non quem plaga mitteret omnis:
Pro locuplete penu proxima rura viris.
Illi lacte novo; nive nos aestate solemus
Et glacie rabidam conscelerare sitim.
Vina ministrabant olidis in cornibus horna,
Crudaque fictilibus fercula pauca dabant.

Et quoniam angusto convivia ducere tecto
Non erat, es spatiis, arbor, amata tuis.
Non Licino platanus melioribus Afra latebris,
Non Arpinati robora nota seni.
Quamvis haec cecinit Suadelae primus, ubi aegra
Vocibus aeternis ora refecit ager.
Silva tui generis quam nunc praecingit, et olim
Nomine signavit, Lipsia nostra, Slavo,
Eduxit tamen in tanto conamine nullam,
Quae scapulis arbor frondeat aequa tuis.
Tete aliquis, Nostris factura nepotibus umbram,
Virga, aberit spatiis cura laborque tuis,
Dixit, ubi sulco plantam defixit, et omen
Herois Tellus audet habere ratum.
Attamen a saeva fueras vix tuta bipenni,
Proxima adurebas frigore culta tuo,
Sed mitem dominum quod habes, tua fata manebant?
Et bene sit, nostra quod prece vivis adhuc.
Nam veniet tecum servatos Nais in annos:
Aut mihi debebit pulchra [Reg: pulchra] Napea [Reg: Napaea] suos.
Obvius est nobis alius lustrantibus hortus:
Paullum infra laetos iam tenet ille oculos.
Nam sub eo late viridi pomaria fronde
Pro quincunce gravem conseruere comam.

Dat varios fructus et humi nascentia fraga,
Pomaque non caelo soleque cocta suo.
Dat quoque, quae tolerent sub acuta frigora bruma:
Dat quoque, quae primo vere rubere velint.
Indigenas una fetus longeque petitos,
Et peregrini herbas nominis, hortus habet.
Vertumnus dubitat sua quae sint tempora. Vincit
Improbus astrorum iura vicesque labor.
Mirantur gelidi sibi nasci mala triones,
Que vix ante Libys cocta ferebat ager.
Hoc genus Herculeo nobis venere labore,
Servabat quamvis aurea mala draco.
Ut satus Alemena germanus, dic mihi, Clio,
Abstulit auriferae frondis, et unde, decus?
Creditus Hesperidum curae Iunonius hortus,
Qua finis Libyen inter et Oceanum:
Qua pater illarum torquens devexa polorum
In mare praecipitat vespere Solis equos.
Ultimus Alcidae labor hic superandus, ut astra
Scanderet, invidia iudice dignus, erat.
Hospitibus sed enim caesis, ritusque nefandi
Busiris tristi laesit honore deos.
Ingemuere gravi Mareotica regna tyranno,
Arae famosum nuper in orbe nefas.

Sed prope fecerunt genitorem Atlantides orbum:
Captae quippe dolis, et Iove natus, erant,
Nam faciles Nili peragrantes arua puellae
Crediderant falsis, ah nimis, hospitiis.
A quibus auriferum exspectas, Tirynthie, ramum,
Has monstro quovis dirior, ecce, rapit.
Quin igitur torques in cum tua tela, tibique
Iungis virgineas auxiliatus opes.
Munere praevertisse fidem, scelera impia poena,
Purgato promtus [Reg: promptus] victor ab orbe fuit.
Innocuas caeso servavit rege sorores:
Laetus, eas misero reddere posse patri.
Ipsae, ne merito superatae ingente dolerent,
Condocuere horti praemia ferre virum.
Mergit in aeternos fera serpens lumina somnos,
Et gravis optatis fructibus ille redit.
Ante tamen, cessabat Atlas, ne meta negaret,
Et novus extremi terminus, esse labor,
Invictis magni ceruicibus ardua caeli
Sustulit, ac proavi non grave sensit onus.
Mala dehinc nostris cesserunt aurea terris.
Has generis caussas hic quoque ramus habet:
Nunc holera, et gratum fragrantia linquimus arua:
Tecta etenim pulchri [Reg: pulchri] sunt subeunda laris.

Ut bene culta domus firmo stetit edita saxo?
Quam speciem lenis, quo sita, clivus habet?
Largis pars stabulis excurrens rustica villae
Urbana facie cludit [Reg: claudit] utrumque latus.
Haec nihil, armentis quamvis aptissima, sordet,
Inque oculis domini subdita tota patet.
Quam pulchros [Reg: pulchros] habet accessus domus. adspicit Albim.
Albis vix stadiis inde duobus abest.
A fluvio xystis, mollique escendere clivo,
Directisque datur per nemus ire viis.
Commoda vestibulo praetexitur area villae:
Invitant visus atria munda tuos.
Quos ibi prospectus laudes, gradibusque levatus,
Continuo totis aedibus ire velis,
Inque cavaedia te penetres, cenacula visas:
Te vocet ornatu comta [Reg: compta] diaeta suo.
Est locus hic tabulis nonnullus, et est quoque signis:
Stant abaci mensis: stantque focis tripodes.
Stant thalamis lecti cathedraeque et carbasa pendent,
Qua dant crystalli lumina pura diem.
Sed non te lecti, non haec specularia captant,
Non ea, quae cultus maxima noster habet:
Non ea sidereo cures tu dicere cantu,
Non thalamo, excelsis montibus apta dea.

Me tamen in modico fessum dignabere neruis,
Plectra tenens Erato, commonuisse tuis.
Munditiis hospes media se vivere in urbe
Iudicet. urbanas copia vincit opes.
Sed cellas intra pulcherrima rura fatetur
Totius admissi lux manifesta poli.
Hoc purum nulla sic lucet in urbe serenum.
Obsidet urbanos umbra laborque toros.
Hic ipsis e carceribus, speculamur, ut ortum
Luciferi currus Phoebus Apollo regat.
Cynthie, te propter nostras miracula mentes
Dum subeunt, caeli discere septa iuvat.
Cur ita te fugiat thalamis Aurora sinistris,
Dum rubet e facie pulchrius [Reg: pulchrius] ipsa tua?
Quidve ita te teneat tepidorum in sede Notorum,
Dum Boreas caeli frigore templa quatit.
Talia velocis per tempora quaerimus anni,
Luminaque in summo figimus axe diu.
Quin animus gaudens astris, ubi singula lustrat,
Quae nascens liquit, spe loca iam repetit.
Pallidulos Lunae sublustri nocte labores,
Curque alios ignes nobilis error agat?

Curque alii certa seruent statione locorum?
Discimus, inque greges cogimus astra suos.
Hic geminas Arctos spectare, ferique Draconis
Squamea sideribus terga, lyramque licet.
Orpheus hac olim vaga monstra nemusque movebat:
Caelo vertenti praecinit illa modos.
Utque lyrae gemmis velut aspera cornua lucent;
Sic prope Ledaeo de grege candet Olor.
Cur Ariadnaei decoris monumenta sequantur
Corpora sic tacito nomine, nixa genu?
Et quid, quaero, velint Ophiuchus, Libra, Bootes?
Quid fugiat nostrum fulgida Virgo genus?
Quaque iter est Phoebo aestivum, rabido ore cruenter
Quam validus Cancri brachia lenta Leo?
Sirius ardenti stella quare ferat aestum?
Id velut insano ringitur ore canis?
Lucida quam blando Geminorum sidera vultu
Fraternam servant in statione vicem?
Poenae se comitem fore Cassiopea marito,
Et negat in formae laude fuisse nefas?
Andromedam quid ibi, velut olim, ad saxa revinctam
Perseus hamato vindicat ense minax?
Nos ea vel tectis memores speculamur ab altis:
Summa vel adiuncti nos iuga montis habent:

Haec factis gradibus, non est mora, vincimus, infra
Contuiti, quantum vix bene portet Atlas:
Quos non sermones spectacula tanta movebunt.
Quem super his tantis fabula nulla iuvet?
Te certe, simul haec mundi fatique tueris,
Maxima tantillo corpore ferre, piget.
Sunt, quos mane iuvet nascentes collibus herbas,
Et caussas olerum discere mirificas.
Hi bona naturae quot laudent undique magnae?
Quot silice in duro gramina sera legant?
Argenti quondam prope erat sua vena metallis.
Nam sua rimanti viscera terra favet.
Doctrinae cupidum monet illo pignore, ne se
Pauperiorem aruo, quod colis ipse, putes:
Quam qua parte Tagus fuluum in mare proluit aurum,
Aut Ganges niveo de grege sumit ebur.
Vix adeo venae sunt nomina, sive lapillis,
Seu saxis, ut ne Misnia dives alat.
Unum addes. Olim libros ingente paratu
Bunavides partos undique composuit.
Una viri laus haec de laudibus. hoc sua facto
Iam bona fautoris Musica turba notat.
Ingenii penus haec certe, qua publicat usus,
Artibus egregiis commoda multa feret.

Copia si similis velit, ipse huic auctor Apollo
Ruri tecta legat, iussa subire Susis,
Tunc bona non deerunt, votis quaecumque modestis
Impetrat a facili mens bene sana deo.