Qua de collibus uvidis superbam
Spectant TELEGONI vireta Romam,
Hic omnes ego GRATIAS perennem
Cum Musis puto collocasse sedem.
Non illis plaga praeferatur illa,
Quae Permesside temperatur unda:
Non Cyrrhae iuga, non gemella sese
Tentent culmina comparare Nysae.
Et Campania possit ipsa victas
Horum deliciis putare Baias.
O Tempe mera! Quis lares in istis
Non optet sibi collibus! Sapisti,
Lucullo praeeunte, quisquis isto
Quaesisti tibi praedium in vireto.
Et tu maxime Romuli nepotum,
Quot sunt, quotque fuere, tu Sapisti,
Qui villae celebrata Tusculanae
Septenis iuga montibus Quirini,
Villisque omnibus, omnibusque clivis,
Roma vix patiente, praetulisti.
Hic caeli facies serena nullis
Turbat nubibus ora; Siriosque
Blando frigore temperat calores.
Hic regnant Zephyri, iubentque saevas
Ventorum (licet Aeolus repugnet)
Totis cedere finibus procellas.
Hic ver assiduos virente pingit
Et florum, et fruticum colore campos:
Et potum Bromius pluente semper
Autumnum videt ebriumque praelo.
Phaeacum nemus erubescit; et se
Victum iudice confitetur orbe.
Cedunt aemula, respuuntque famam
Maiorem, biferi Roseta Paesti.
Et vernam iubet Hybla delicatae
Longe cedere gloriam Triquetrae.
Quin ipsa aurea poma, fabuloso
Servantur male tuta quae Dracone,
Spernunt Hesperides, nemusque nota
Felix arbore, deserunt Sorores.
Nam qualis nemorumque frondiumque.
Illic spargitur umbra? perque laurus
Quanto murmure ludit aura? perque
Proceras fragor ambulat cupressos?
Vix lucos mihi divites, et hortos,
Et myrto tenera, brevique buxo
Praetextas vacat areas, torosque
Confertis numerare cum rosetis:
Sed pomis ibi pendulis gravatos
Mirari iuvat hinc et inde ramos.
Vix Pomona capit tot ipsa totis
Campi delicias sui canistris.
Hic Afri tuberes; et advenarum
Prunorum genus: hic amygdalorum.
Hic ex Armeniis petita pratis
Miro poma sapore blandiuntur.
Hic de Perside noxia, paterni
Mala immunia prodeunt veneni.
Illic Appia Claudiis, et illic
Contendunt Amerina cum Volemis.
Quid ficus ego iam, quid appetita
Infanti melimela? quid trecentas
Et mali memorem, pyrique formas?
Hic miscentur Apyrinis Olivae,
Hic lanugine cum Cydoniorum,
Flagrat Citria turba: Punicisque
Stat vicinia purpurata granis.
Circum, Mespila, Sorba, Mora, Baccae,
Plebeium genus: alteraeque mille,
Et frugum. et fruticum, arborumque formae.
Mox vites (patrimonium Lyaei
Immensum) modo pensiles ab ulmis
Occurrunt, modo ridicis ligatae,
Plenae versicoloribus racemis,
His liventibus, his rubore pictis,
His fusca latitantibus sub umbra.
Quas cum videris aestimator uvas,
Illis tu neque Lesbias, nec agro
In Chio genitas, nec in Caleno
Possis vitibus anteferre vites.
IX.
His in collibus, inque Tusculani
Formoso meditullii umbilico
En, rerum domini, et togata Martis
Gradivi soboles, Patresque sacro
Clari murice, quanta cum superbis
Omnes atria moliantur aulis?
Passim cernere te putes tot urbes,
Quot cernis iugo in unico penates.
Vasta mole solum premunt, et altas
Terrent culmina celsiora nubes.
Illo a vertice, cernis, ut relucent
Insignes genio Draconis arces?
Lydas intus opes, et eruditis
Quicquid vel color artifex tabellis,
Vel caeli labor Attici futuris
Mirandum Statuariis reliquit:
Vel Cimelia sumptuosa raris
In Regum penetralibus recondunt;
Vel toto quod in Orbe habetur, una
Id monstrat placidi Draconis aula.
Hanc arcem, tumulo e minore maior
Spectat Regia: cui Neroniana,
(Quamvis aurea, siderumque certos
Aequis passibus aemulata cursus)
Vel primas daret aula, vel secundas.
Hac triplex via, tonsili cupresso
Praetextas aperitur inter umbras,
Et scenae seriem explicat virentis:
Quam spectans procul, arbitrere, pictis
Trinos surgere parietes tapetis.
XII.
Tum porro riguas videbis undas
Omni ludere parte; quas rotatus
Per Montis iuga Tusculana, fracto
Cogit murmure commeare rivus.
Donec per tacitas subinde rimas.
Arcanis tubulisque fistulisque
Absorptus liquor, abdito parentis
E terrae iubeat sinu renatas
Magno faenore, et hinc, et hinc, et illinc
Centum faucibus exsilire lymphas.
O miracula fontium! quot artes!
Quot lusus temere iocantis undae?
Non illos Thetis ipsa, Tethyosque
Quotquot sunt, fueruntque eruntque, Neptes
Omnes omnibus aemulentur undis.
Hac, ima (viden?) imber e caverna
Quanto se levet impetu? gravique
Sub terrae impatiens sinu Typhoeus
Quantis faucibus hiscat, ut refusas
In caelum iaculetur usque lymphas?
Erumpit fragor improbus. Minari
Titanas Superis, et arma ruptis
Instaurare putes resumpta vinclis;
Iussosque Aeolia furente circum
Ventos stridere, murmurare nubes,
Et rupes tremere, et crepare cautes;
Et Caelum fremere, et tumultuosos
Mixta grandine provocare nimbos,
Et confundere turbines, et auctis
Iam iam fulmina parturire flammis.
XV.
Ille autem, validos anhelus astris
Qui labentibus admovet lacertos
Caeli baiulus, ut recurvus ampla
Subiectos humeros fatigat urna?
Supra sidereus fatiscit Orbis,
Et centum pluit imbribus. Sed infra
Durus durat Atlas, et usque sudat,
Dum centum madet imbribus: Nec illi
Usquam est Spongia, qua sibi fluentem
Vultu tergeat humido liquorem.
Qua vero teretem locus repandi
In formam sinuatus est theatri,
Hic in marmore rustico monaules
Cyclops accubat, obstrepente lympha.
Luditque et digitis rudem pererrat
Cantor grandibus absonus cicutam.
Hac sese probat arte; et insecutas
Mulcet carmine barbaro bidentes.
Auscultat Galatea; nec marinae
Raucum audent melos improbare nymphae.
Sed nec pars Caveae sinistra nullos
Fontana facit accinente ludos.
Nam Chiron ibi saxeus, bimembri
Monstrum subiicit obvium figura.
Huic vocalibus incitata lymphas
Mugit buccina: qua sonare totum
Venatu solet Algidum; suisque
Dum silvis homo quadrupes, et undis
Suspensa imminet ungula, canoro
Exterret Dryadas, ferasque cornu.
XVIII.
Haud longe, patula natante concha,
Ludunt Naiades; et maris peritae
Nec fluctus metuunt suos, nec imbres;
Sed laetae gelido alvei lavacro,
Tendunt insidias; et advenarum
Stantem comminus hospitumque, ludo
Dum securi inhiant, repente totam
Nimbis grandibus obruunt coronam.
Rident Naiades interim: inque vasto,
HOC, clamatur, HABENT, HABENT, theatro.
At circo in medio, iubatus ungues
Adversum Leo figit in Leonem.
Stringit bellua belluam, furensque
Tergum vulnere mutuo cruentat.
Quae dum praelia curiosus hospes
Explorat propior, probatque pugnae
Mirandae speciem; repente bellum
Pacto faedere belluae remittunt:
Et versae utraque in hospitem, refusis
Ultricem glomerant aquam procellis.
Hic frustra refugus parabis udae
Spectator pluviam cavere luctae:
Sudabis madidus, velut Pelasga
Exires pugil unctus e palaestra.
Ridebunt Socii, et metum exprobrabunt
Effusis tibi Panicum cachinnis,
Qui saxum fugias, merasque pictae.
Formides pavidus minas leaenae.
Vix tantum rediens meridiana.
Venator maduisset ex Arena.
XXI.
Vos vero (nec enim silebo) mille
Instructae latebris, dolisque mille,
Vos, scalae memorabiles, quis hospes
Tam cauto pede callidoque, vestros
Speret posse gradus, et illa caeci
Tot discrimina tramitis, tot astus,
Totque evadere lubricos meatus,
Quin aspergine ter quaterque, et ultra
Lustratus madeat, suasque fusis
Miretur fluere imbribus lacernas?
Fallaces male subdolique calles,
Nulli impune meabiles! Sinistra
Ac dextra [Orig: dextera] feriunt; supraque et infra;
Et retro insidias locant, et ante,
Aeque et comminus eminusque saevi,
Omni parte nocent: nec impeditis
Placati pedibus, nec incitatis:
Occurrunt subeuntibus; sequuntur
A tergo refugos: et hos, et illos
Eludunt subitae, ac morantur, undae.
Et vos, quae geminum arduis Columnae
Miscetis prope nubibus cacumen,
Vos, quae vertice prodigo iocosos
Altum cogitis exsilire fontes
Et vertigine lubrica rotatos
Maeandri in speciem meare rivos,
Quo vos nomine vultis ut salutem?
Ad Gades ego si ultimas viderem
Vos consistere, dicerem gemellas
Aequis laudibus, Herculis Columnas.
XXIV.
Si taedas ibi fumidas, et umbris
Circumstantibus intuerer ignes;
Auderem Pharias vocare Turres:
Sin Campos ibi Martios: vocandam
Hanc, Traiane, tuae, hanc tuae putarem
Antonine, ego Cochleam Columnae.
Nunc, rorem quia divitem, latentes.
Per venas prope mille; perque rimas
Sudatis mihi mille; qua licebit,
SUDANTES ego vos vocabo METAS.
Quas porro laris intimi recessu
Quas spectamus opes? Cubili ab uno
Totam disce domum; domum elegantem
Et cultam, Superi? Editur bivertex
Clementi tumulo iugum; quod ima
Dum praeceps ferit ungula caballus,
Exultant latices, ruuntque caecos
Non caeco tamen impetu in Canales:
Et quaqua insinuantur, erudito
Rupem implent Heliconiam susurro.
Circumfunditur agminis canori
Ter ternus chorus: Ipse tam modesto
Phoebus Pierias sedere vultu
Nunquam viderat antea sorores,
Laetentur licet, incinantque multa
Armatae citharaque tibiaque,
Et testudine tinnula, novenae
Spirantes anima latente, Musae.
At Paean sedet arbiter, iocante
Tractans barbita temperansque plectro.
XXVII.
O mendacia, pulcriora veris?
Quis saxis regit artifex in illis
Tot sensus animasque? Quis diserta
Mutis ora tot indidit figuris?
Lymphis, ecce, docentibus, iocantur
Et cantant fera saxa! Quis magistris
Hoc esse ingenium putasset undis?
Vates Thracia moverit canendo
Quondam marmora; Tusculana possent
Ipsum marmora nunc movere Vatem.
Longum sit modo prosequi colores;
Et pictas ibi fabulis tabellas.
Hic Pythona suis ferit sagittis,
Et morti litat hostiam; Insolentes
Hic arcu domat arduo Gigantes;
Hic victum cute Marsyam renudat;
Hic Graias peritura per carinas
Fundat Moenia Phoebus: inde mille
Et mille altera. Diceres in ipsis
Verum vivere Pythium figuris.
Quo iam, quo remeare delicati
Me postliminio iubetis Horti?
Iam pomaria vestra, iam roseta,
Et Xystos ego et ambulationes
(Et quae non ego vestra?) curioso
Dispexi prior attigique vultu:
Succumbunt oculi, dolentque fessos
Ad miracula tot labare sensus.
Accingar tamen. Ire si recusant
Ultra lumina; gestit ire penna.
XXX.
Qua lauru via tonsilique Myrto
Centum intersecat areas, levesque
Circumdat topiariis arenas;
Surgunt frondea monstra; nunc Chimeras,
Nunc Hydras imitata, nunc pavendos
Massyli dominos iugi Leones:
Mentitos ibi Simios; ibi acres
De propagine myrtea molossos.
Occurrat lepus; insequi solutis
Hos credes ibi vertagos habenis.
Pennatum genus alites, iisdem
Mirandum fabricant larem viretis.
Stant illic Aquilae, irritum minatae
Formidantibus impetum Columbis:
Eoos ibi psittaci colores,
Et plumas viridi occulunt cupressu:
Hic Cygnus patrii immemor Cyaci
Servat myrtea saepta: Thraciaeque
Instant excubiis grues; et arcent
Nocturnas subeuntium rapinas.
Sed Cygnos super et grues superbo
Fertur syrmate Pavus; ac virentes
Fastu circinat ampliore pennas:
Vix bellam magis in suo videre
Iuno se meminit cliente formam.
Tum, denis sibi saeculis superstes
Nido se locat in ferace Phoenix;
At, non Assyriis petita campis.
Substernit sibi tura: Tusculanas
Per myrtum redigendus in favillas.
XXXIII.
Haec dein, haec, Siculo quis alter Astra
Expressit radio Senex? Perita
Per myrti cuneos vagatur umbra,
Partiturque diem, notatque lapsas
(Dum lento peragrat vireta passu)
Ortae lucis et occidentis horas.
O quas delicias amoena tandem
Profertis, iuga? Myrteas iubetis
Vobis prodere lineas, in ipso
Quid Solis faciat quadriga Caelo.
Nec te praetereo, dolosa centum
Maeandris via; quae virente lauru
Fallaces trahis impedita gyros;
Et flexu irremeabili trecentas
Decepto obicis advenae latebras.
Iam vertigine, iam laborat hospes,
Dum gressu ambiguo has et has et illas,
Spe tentat nihil annuente, porta,
Cessa: aut fabula, si nocebis ulli,
Cretei nova differeris antri.
Quanquam non gravis error est, amoeno
Longum etsi vagus ambules in horto.
Non hinc obvius it minante cornu
Minotaurus, inhospitale monstrum:
Sed spectator amicus innocente
Errantem placide excipit cachinno.
Post, lino duce, vel favente nutu
Educet patulas ad usque portas,
Et gratabitur. Ipse tu sequentes
Risu consimili obrues amicos.
XXXVI.
Haec monstrant sinu in inclito, intimoque
Complexu memoranda Tusculanae
Haec et milia plus ducenta villae.
At vicinia qualis? Hinc frementes
Tyrrheni videt aestuantis undas,
Et Neptunia regna; praepetesque
Praeter litora navigare puppes.
Hinc valles riguas; crepidinesque
Vestitas cytiso; virentiumque
Altrices nemorum tuetur oras.
Quid, Luculle, tuos deinde narrem
Clausos vallibus integris, at aulis
Immensis aviariisque Turdos?
Quid colles ego mille? quid propinquos
Dicam, culmina fulgurita, montes?
Hic de vitifero iugo Catonem
Ostentat sua villa, Porcioque
Nomen nobile iactat umbilico.
Hic Praeneste iacens, et uda Tibur
Graii moenia respicit Catilli.
Illic eminet Algidum, suisque
Patrum proelia narrat inquilinis:
Crebrosque Annibales Amilcaresque
Et Poenos sonat advenas, ut armis
Parvos excitet Africis Nepotes.
Illic CRABRA suum strepente pergit
Marcum quaerere Tullium susurro,
Et suetos vaga permeat canales,
Qua quondam Ciceronis eruditas
Noto murmure recrearat aures.
XXXIX.
Quid Celsum Hippolyti nemus; Cavique
Prolixe repetam theatra Montis?
Regillosque deinde, Virbiosque
Albanosque lacus? Deinde Campos,
Et campos, ubi Roma se iacentes
Attollit super urbium ruinas?
Non, si Smyrna suas mihi, suasque
Nectat Mantus, duplicetque laurus,
Hos unquam mea si Camena dignis
Speret versibus exsequi colores.
Unam in laudibus unicamque tantis
Mirantur iuga Tusculana labem.
Nam colles ita nobiles, quid, oro,
(Da vati veniam, Latina pubes)
Quid colles ita nobiles merentur,
Ut, cum Roma negotiis solutis,
Autumni properantibus Kalendis,
In colles solet ire Tusculanos,
Dicatur (pudet) in iugis tam amoenis,
Illo tempore velle RUSTICARI.
Qui mundi faciem labantis, una
Omnem cernere quaeris in tabella,
Qua Iudex piceos supremus imis
E fornacibus, evocabit ignes,
Et, flagrante solo poloque, iussas
Arsurus ruet orbis in favillas:
Non tu Parrhasii tibi colores,
Nec Coi pete lineas Apellis;
Succumbet manus artis. Unus illos
Depinxit melior VESEVUS ignes.
Hic Campana feras ubi procellas
Frangunt moenia, patriique Siren
Nullas aequoris expavescit iras;
Fecundi iuga delicata Montis
Stabant nuper; et undique explicato
Monstrabant mera Gargara umbilico.
Vix omnes poterat domare fessus
Prelis innumeris Lyaeus uvas:
Nec messas segetes arata tellus
Ullis siverat horreis recondi.
III.
Nunc squalet locus: invenusta turpi
Sordet forma situ: favilla campos
Infelix operit: revulsa nudum
Implent marmora degravantque collem.
Non umbrae nemorum suas opacant
Suetis quercubus arbutisque valles.
Maeret vinea, desitosque cessat
Notis quaerere vitibus racemos.
Et flaventia culta,cum crematis
Exspirasse dolet Ceres aristis.
Stat vicinia pallida, et sepultas
Alto rudere conspicatur urbes:
Auditasque coacta iam revolvit
Derisi toties minas Camilli:
Cui quondam sopor insolens, beatis
Campani maris accolis, paratam
Hanc monstraverat imminere cladem.
Sed Cassandra fuit: fidemque vates
Tunc demum meruit, peracta post quam
Seris fabula cladibus probavit.
Nam Brontes Steropesque cum relicta
In fines Italos migrasset Aetna;
Mutatos ibi Lemnius caminos
Instruxit faber: et suam reperto
Incudem sibi fixit in Vesuvo.
Hic adstare Pyracmona; et ducentos,
Fratrum immania monstra, fabricandis
Insudare iubet Cyclopas armis.
Certant follibus; aereique vastos
Lassant pondere mallei lacertos.
VI.
Hinc urbes tremere; et labare turres;
Et mugire solum; suasque ruptis
Caelo ostendere faucibus cavernas.
Nec se dura tenent Cerauniorum
Quin nutent iuga; territisque rupes
Cum radicibus Alpium vacillent.
Surgunt aequora; turbidoque lassae
Motum in gurgite sentiunt Carinae:
Et Thetys stupet ipsa, refluosque
Mutati maris expavescit aestus.
Septenos ubi terror iste soles,
Et noctes totidem, tremente curvo
Circum litore, saeviit; fragores
Ima Vesuius addidit caverna;
Quantis vel tonat aethra, cum rebelles
Terret fulmine Iuppiter gigantes:
Vel quantis reboant Tubi, nitrata
Farti grandine, missilique plumbo,
Dum celsas, face subdita, iubentur
Aut urbes quatere, aut ferire turres.
Sensit Parthenope; et venire terris
Fatalem rata sontibus ruinam,
Damnavit solitos palatiorum,
Quos tanti modo fecerat, penates,
Auratasque trabes perosa, et ostro
Praetextum Babylonio cubile,
In campos, pede libero, refugit.
Nec soles ibi noxios, nec ullas
(Sub dio licet excubans) retecto
Infestas capiti putavit auras.
IX.
Quam magnae metus est magister artis?
Quondam usi laquearibus politis,
Et pluma thalamis calente fartis;
Nunc formidine perciti, pruinas,
Et flantes gelidi Decembris audent
Nudo corpore susstinere ventos:
Nec densos hiemantium verentur
Astrorum,nemore in paatente, nimbos.
Cedat Porticus, et Lycea cessent:
Maioris metus est Magister artis.
Haec montis ioca prima, Lemniaeque
Urbs praeludia vidit officinae:
Nunc ad Seria barbaros Sicanus
Hortari faber occipit Cyclopas.
Cessa illos, faber, incitare, cessa;
Iam fecere satis superque; in ipso
Plus quam Seria prodidere ludo.
Sed vota irrita. Malleos tot inter
Incudesque Vesevus et caminos,
Surdis reppulit auribus querelas.
Nondum desierat movere Tellus,
Et iam ruptus apex hiante coepit
Nimbos fundere turbinesque rictu.
Nunquam taetrior inquinavit Astra
Diri montis hiems. Nigrante caelum
Fetae pulvere sustulere nubes.
Versos in cinerem fuisse montes,
Et cunctas nemorum arbores, et ima
Terrae viscera diceres, in unam
Flammis acta furentibus, favillam.
XII.
Ter denos sine Cynthio peregit
Tellus caeca dies; ter ipsa denas
Egit Cynthia feriata noctes:
Cum saevi chaos interim barathri
Feto e gurgite pergeret perennem
Atri spargere pulveris procellam;
Quae sublimibus elevata pennis,
Mox praeceps ruitura, inauspicatam
Campis omnibus, omniumque coepit
Cladem moenibus urbium minari.
Nec contenta metu minisque; veras
Naturae Cinis apparat ruinas:
Dum totos, super intonante nimbo,
Campos obruit, et fatigat urbes;
Atque arces sepelit, tegitque colles;
Aequat pulvere bulliente Valles;
Impletque aequora, subruitque turres.
Sentit gurgite Proteus sub alto
Funestos cineres: suumque versis
Miratur pecus aestuare in undis.
Vulturnus calet; uritur Salerni
Radens arva Siler: gravique Sarnus
Illapsae pluvia tepet favillae:
Fumantemque novo vapore Liris
Umbrosae videt alveum Maricae.
Tyrrhenae iuga sentiunt Minervae;
Et notus lituo tubaque collis
Diri pulveris albicat pruina:
Surrentum timet, oppidumque ductis
Cui nomen Capys indidit Colonis.
XV.
Vincet fama fidem. Remota toto
Tellus aequore sensit; et Vesevi
Fumos Illyris ora, flammeosque
Excepit, gremio abnuente, ructus.
Iam Byzantius Italum pavebat
Noti pulveris inquilinus imbrem:
Atque hinc territa Sestos, hinc Abydos
(Distaret licet haec et illa) prisci
Nondum oblita periculi, timere
Flavii saecula coeperat Secundi.
Hic quamquam sola transmarina tantus
Pervasit timor; impetu propinquas
Maiori Cinis est adortus urbes.
Nam qua Parthenopeïae superbam
Sebethos lavat hospitam clientae,
Instabat vehementior: domosque,
Turresque, trepidosque sulfurata
Ibat grandine perditum inquilinos.
Urgebatque cavos, et ampliores
Vexabat Stygis officina folles.
Haud passus mala diriora nubem
Intentare Metus; sibi patronum
Caelo devocat annuente Civem.
Nec segnis patriae tulit vocanti
Magnus civis opem: Minisque sacrum
Obiecit caput advenis, et iras
Casuri Cineris repressit una
Visi sanguinis aestuantis urna,
Mox elanguit imber, et coactae
Urbem offendere desiere nubes.
XVIII.
Postquam hac parte repressus est Vesevi,
Quamquam sero, furor, nocere iactis
Coepit, pondere grandiore, saxis,
Quam quanta Aemonio ferunt in antro
Conserta Lapithas rotasse pugna.
Vix olim Borea furente suerunt
Arentes paleae, levesque cassi
Iactari tunicae altius lupini.
Indignantur aves, volare nullis
Saxa ingentia sublevata pennis.
Dum fessi tamen improbo laborant
Ultra tendere pumices volatu,
Usque a nubibus arduis in imas
Horrendo recidunt fragore valles.
Nec solas ibi proterunt myricas,
Aut lentas pede debili genistas;
Sed vasto simul ilices, et altas
Vertunt pondere subruuntque quercus.
Nil immune sinunt: caduca totos
Sternunt fragmina diruuntque muros.
Ex alto mare caerulum relapsos
Haurit gurgite territo molares;
Et saxis vada rupibusque vastam
Impleri timet advenis lacunam.
Longinquas etiam insolens vagatur
Funesto lapis impetu per urbes:
Et Nolam volat usque, et usque Cumam,
Baianasque crepidines; et ultra
Gargani latus Apuli: una pratis
Strages omnibus, et ruina silvis.
XXI.
Egesta cinerumque pumicumque
Tanta mole ruentium, putari
Exhaustae potuere plus trecentae
Magnorum quoque montium fodinae;
Nec dum unius erant. Tumultuari
Pergit Vesvius; uberemque laxat
Plura in damna sinum; novasque feto
Pestes fundere gaudet umbilico.
Vix est Lerna feracior, tot una
Quamvis monstra repullulent ab Hydra.
Nam vertex ubi Montis ominosum
Immensus sinuatur in barathrum,
Undantes ibi Mulciber liquatis
E fornacibus egerebat ignes.
Horresco meminisse! Sulfurata
Flammantes face gurgites, ab alto
Ebullire iugo, viasque fusis
Cunctas vidimus occupare flammis.
Mutatum mare crederes, et udas
Ardenti pice conflagrasse lymphas.
Mox septena lacus, natante flamma,
In divortia diditus, citato
Per praeceps ruit impetu: igneosque
Curvatis abit alveis in amnes.
Sic flexis Phrygiis vagatur arvis
Maeander; dubiasque et hac et illac
Curvo litore defatigat undas;
Quamquam innoxius hic, suasque solis
Ripas alluit abluitque lymphis:
Saevit noster, inaestuatque flammis.
XXIV.
Si linguae mihi centum, et ora centum,
Et vox ferrea suppetant, secutae
Dum narrem tragicum ordinem ruinae;
Narrandam, neque tanta vox, ad omnem,
Nec linguae sat erunt, nec ora, cladem.
Hausit flammeus, et voravit, amnis
Silvas, moenia, tecta, templa, turres,
Atque armenta boum, et greges bidentum,
Et currus, et equos, et innocentes
Cum turba sene, matribusque, cunas.
Nulli perfugio locus. Sequuntur
Omni parte vagi, et minantur, ignes.
Hic instant properantibus, pedesque
Captos glutine flammeo morantur:
Hic adversa ruunt: et hic sinistro,
Hic dextro latus ambiunt camino:
Ardent omnia. Forte imago talis,
Aut vix talis erat, vagante quando
Quadriga Phaeton abominatos
Terris tristibus invehebat ignes.
Quid Pagos ego nobiles, quid Urbes
Has prolixus et has querar, sub illo
Candenti positas natasse rivo?
Hic Resina iacet; iacetque Massa;
Hic et Rura Georgii, sepultos
Secum arsisse suos dolent colonos.
Et tu Porticus, invidenda cultis
Hortorum nemorumque tot viretis,
Iam Fontes tibi, iam tuas iisdem
Tecum delicias tegis favillis.
XXVII.
Sed vos, quae paribus gemella fatis
Et consurgitis oppida, et peritis,
Quis devinxit Amor? Nerone quondam
Cum nutante solo Vesevus idem
Campanos quateret; peristis ambo.
Cum rursus iuga per fragosa dirum
Opplorante Tito rotaret amnem;
Vos una cecidistis ambo. Iamque
Dum saevit lue tertia Vesevus,
Una ambo sepelimini ruina.
Heu, qualem dedit abstulitque, vestrum
Vulcani rabies utrique, formam.
Pompeios ibi nuper, et superbi
Circumstantia videram Herculani
Templa, et compita, et atria, et plateas,
Et fastigia turrium, et sacella;
Nunc vestigia nulla, nulla amoeni.
Cerno signa loci: sed hinc superstes
Solum est nomen, et inde campus; in quo
Pompeii steterunt et Herculanum.
Cognatas ubi litori propinquo
Evanescere vidit aequor urbes,
Retro a litore noxio recurrens
Nudavit vada, gurgitemque siccis
Calcandum patefecit usque plantis.
Tum partu celeri novas ab ipso
Nasci vidimus insulas profundo:
Et siccum in medio carina portu
Fundum contigit, hinc et inde iussas
Neptuno procul avocante lymphas.
XXX.
Suffecit tamen alteras repente
Mons iratus aquas; vadumque misso
Texit flumine; et integro solutos
In portu iubet innatare lintres.
Namque, ut desiit oscitante rictu
Crudae viscera rupis, et favillas,
Et flammas vomere improbas et ignes
Ructari satur; institit cruentus
Demum faucibus ebriis, recoctos
Undae fundere pestilentis amnes.
Hi, quicquid neque saxa, nec favillae,
Nec terrae tremor antea, nec ignes
Funesto violaverant camino,
Demersere lacu. Vagantur arvis
et bacchantur aquae: novisque villae
Et magalia navigant in undis.
Quaque in pascua bucerum solebat
Quondam exire pecus, virentiumque
Umbras visere collium; hic natantes
Alto in vortice mugiunt iuvencae.
Nunquam Danubii fluenta, ruptis
Quamquam pontibus evagata, Rhaetos
Tantis cladibus obruere campos
Nec tam praecipiti Padus Togatae
Percurrit sata Galliae tumultu,
Vicinis ubi ab Alpibus solutae
Descendere nives; suumque cogunt
Hibernae fugere alveum pruinae.
Mons unus, simul et lacus,et amnes
Et Ponto peperit stupente Pontos.
XXXIII.
Tam saevos inimica dum theatro
Alternant iuga lacrimante ludos;
It clamor populi; suisque caelum
Obtundunt miserabiles querelis:
Pars ambusta, manus ad astra tendunt;
Pars oppressa, gemunt: Favilla multos,
Multos saxa tegunt relapsa. Tentant
Hi, sperare fugam; fugamque in ipsa
Amisere fuga: hi, moram in paterno
Dum nectunt lare, repperere mortem.
Vox confusa sonat; Iuvare fratrem
Dum frater cupit; Hic suum nepotes
Lamentantur avum, hic soror sororem,
Hic hospes dolet hospitem; Maritus
Uxorem; Sociius vocat sodalem;
Infantem trahit impedita mater,
Et grandem soceri gener senectam;
Haerentque alter in altero, et laborant,
Ignari quid agant; opemque cuius
Supremam Podalirii fatigent.
Ecce autem! Puerum Camilla, flammis
Iam tergo minitantibus, trahebat,
Nusquam certa viae: Sed aequa, iniqua,
Dum percursat anus, viam praealtis
Pendens rupibus abscidit crepido,
Praeclusitque fugam. Tenemur, inquit,
Hic flamma perituri, et hic ruina.
Sunt utrinque metus; sed hinc minores.
Sic effata volat: suumque celso
Desertum in scopulo abicit nepotem.
XXXVI.
Converso tamen inde ad astra vultu,
Hunc, Iosippe, ait, hunc tui gemellum
Commendo tibi nominis clientem:
Illi tu pater esto; cui Camillam
Terror reddidit improbus novercam.
Inter dicta, fluunt ruuntque flammae,
Et campos populantur. Ipsa anhelans,
Quamquam grandis anum retardat aetas,
Effugit tamen. Additas putares
Fractis viribus a timore pennas.
Ad ripas ubi venit, eruditis
Quae Sebethidos alluuntur undis,
Tum facti memor, institit relictum
Seris poscere lacrimis nepotem,
Iam flammis rata mille, turbinumque
Haustum mille furentium procellis.
Infelix anus, inquit, hoc salutem,
Hoc, quaesisse, fuit? Noverca nunquam,
Quod feci, facit. Hac per innocentem
Quinquennis pueri exii cruorem.
Haec secum, illacrimans: Et ecce! Notam
Haurit continuo Camilla vocem:
Attollensque oculos, supra virentes
Cernit stare crepidines ephebum.
Quid monstri, DEUS, inquit: An videntem
Eludit sopor? An Vesevus egit
Huc, Iosippe, tuos venire manes?
An flammis ego te erutum recepi?
Agnosco, meus es, ruensque passis
Servatum caput occupat lacertis.
XXXIX.
Tum narrare nepotulus, ruentes
Qua felix ope fugerit caminos,
Quaque ad fluminis alveum, viai
Per compendia venerit quadriga.
Nam forma senioque me verendus
Cum diro in scopulo videret heros,
Flentem sustulit: et manu prehensum
Torrentes super igneos, et atra
Fumantes pice vortices, ad istas
Perduxit validum integrumque ripas.
Hic se, nescio quo, repente ductor
Subduxit meus, ille, cui tuendum
Me paullo ante reliqueras; idemque,
Quod nomen mihi proprium est, et ipse
IOSEPPI sibi dixit esse nomen.
Haec narrante nepotulo, Camilla,
Quamquam rustica, Caelites, periclis
Vos soli hanc, ait, hanc meis profecto
Vos portastis opem. Minentur ignes:
Iosippus dabit invocatus undas.
Vidit Nola suos et ipsa ludos:
Cum,stagnantia per vireta, parvas,
Nequicquam lacrimantibus propinquis,
Raptaret violenta lympha cunas.
Lactentem sopor altus occupabat
Iniectis ibi fasciis alumnum:
Et Syrtes per, et obices, et algas,
Ignarum, neque gurgites marinos,
Nec fluctus, nec inhospitas videntem
Iactabat furor Aeoli, procellas.
XLII.
At navifragus interisse, centum
Per discrimina, debuisset infans,
Ni Typhis melior peritiore
Vitasset vada vorticesque remo,
Donec poneret ipse vagientem
Tutis instationibus carinam.
Hoc, credo,Remus,hoc remi gemellus
Tuscum remige navigavit amnem;
Hoc Moses duce, nare per cruenti
Illaesus potuit fluenta Nili.
Dum plangit domus, orbitasque matris
Infelicibus exprobratur undis;
Ibat forte metu soluta plebes
Vicinum nemus, inviosque lento
Lustrabat pede Silvulae recessus,
Rerum ignara: Sed ecce destitutae
Densa inter nemoris vepreta cunae;
In Cunis, Puer: innocente risu
Qui saevos gemitus frementis undae,
Censebat ioca blandientis aurae.
Haec lactentibus obtigere pupis:
Non idemfavor in viros.Tenebant
Et morbus gravis et senecta patrem,
Sed vitae vigor et iuventa prolem.
Hi maestam sine somno uterque noctem
Concordes lare duxerant sub uno.
At prima rabie ut tumultuantem:
Sensit filius aestuare montem,
Effugit, patris immemor; suamque
In tuto stitit angulo salutem.
XLV.
Hic demum subit aegri imago patris,
Concussitque sinum. Fugis relicto
Crudelis genitore? teque flammis
Ut torrentibus auferas, parentem
Flammis, impie, victimam reservas?
Monstrum, avertite, caelites! revertor,
Emensamque viam, minante quamvis
Fata extrema, remetior, Vesevo.
Defendet pietas; et hac iubente,
Troiano rogus exuli pepercit.
Nec dictis mora: per globos furentis
Contemptor subit igneos camini:
Natalemque domum, senemque quaerit,
A quo fugerat immemor, parentem.
Cui dum plurimus instat, et morantem
Invitat, manibusque bracchiisque
Insertum trahit, applicatque charo
Cervices oneri: iuvanda turbat
Saevus coepta fragor; domumque lapsa
Et natum obruit et patrem favilla.
Saevitum nimis est, Veseve: Metas
Excessit furor. Obruisse turres;
Evertisse lares; replesse valles
Funesto cinere: et volante saxo
Caedem moenibus intulisse magnis;
Et campos per, et arva per, solutos
Mistis amnibus excitasse flammas;
Donari poterat. Sed, in parentes
Natos esse pios, vetare, id omnes
Excessit sceleris, Veseve, metas.
Iam miracula ventilare Thraces
Mentitis sua desinant cothurnis,
Quae mirantibus edidisse ripis
Orpheo Lyra fertur in theatro:
Cum celsas Rhodopeïus cupressos,
Et grandes, comitantibus genistis,
Hebrus cerneret ambulare quercus:
Aut cum marmora caeduasque Graius
Tentaret cithara canente rupes
Dircaeis faber admovere muris.
Nec docta sibi machina Tarentum
Pergat plaudere; qua secare clarum
Implumes videt aëremColumbas.
Veris fabula cessit: ambulantes
Iam totas oculis videmus aedes;
Quae, qua fluctibus impedita magnis
Sunt vestigia, libero volatu
Tranant aëra: desuperque tutae
Rident aequora, Nereique vanas
Spernunt nubibus abditae procellas.
III.
O magnae domus hospitae! ô beato
Tritum nobile limen inquilino!
Divinae genitrix ibi puellae
Felicis! agitarat ANNA cunas;
Et gaudens ibi viderat biennem
Arctum repere per cubile alumnam;
Quae Regina potens utrumque mundi
Iam curru volat aureo per axem:
Quaeque omnes sibi caelites, et omnem
Iam servire videt Tonantis aulam.
Qua fessos Hyperionis iugales
Seris Oceanus recondit undis,
Illac se patula aliger fenestra.
Arcanam penetrabat [(transcriber); sic: penetrarat] in tabernam,
Cum portaret AVE, quod aula magnae
Ferri maxima iusserat PUELLAE.
O qualis fuit Ales? ô quis illi
Picta in veste color? Rigebat auro,
Et gemma chlamys: et duos sereno
Vincebant oculi nitore Soles.
Conspecto saliit cubile ephebo,
Et totum face non sua reluxit.
Deiecto sed ubi puella vultu
Legatum audiit Alitem, Deique
Iussis annuit; est,stupente Caelo,
Et VERBUM CARO factum: et usque Mundi
Plausit machina trina, perque et auras
Rivi mellis iere, perque terras:
Et Cellae e penetralibus liquentes
Pleno nectare prodiere fontes.
VI.
Hic, quantis sua gaudiis vagari
Mater pignora viderat, relicto
Post quam iussa reedire de Canopo,
Natales subiit lares? Soporem
Hic in paupere parvulus grabato
Captabat PUER. Hic moramdiei
Ducebat vigil. Hic dapes inemptas
De mensa tenui petebat Infans.
Hic Sacra e Samio labella potum
Sorbebant Acheloïum culullo.
Hic artus riguisse cum nivosa
Sentiret sibi frigidos pruina,
Quaerebat solito PUER recursu
Maternum lare in intimo caminum;
Algentesque manus, pedesque, parvo
Caeli conditor admovebat igni.
Fortunate calor; fovere tales
Et circumdare cui licebat artus?
Functus munere nobili; quod unum
Omnes aetheris aemulentur ignes.
Hic, (ne multa moremur,) ille et auras
Qui nutu moderatur, et procellas;
Quique undas fluitare, quique moles
Iussit surgere montium, gravique
Fixas pondere conquiesse terras:
Hic tractare rudem sua dolabram
Discebat faber, asciamque, dextra.
Hic sudore fluebat; hic parenti
Lustris quattuor obsequens, diurnum
Plebeia peragebat arte pensum.
IX.
Hos tales ubi barbara relictos
Caelum sensit in area penates;
Squalentemque situ locum, pioque
Vidit limina destituta cultu;
Heu gentes, ait, impias? ô istis
Indignum genus assidere tectis!
Ite huc ocius, ite: inhospitalem
Aedes linquite nobiles Idumam.
Monstrabo meliora: adeste: Dignam
Vestro nomine vindicate Sedem.
Dixit: nec mora, et imperante caelo
Moles intremit omnis, ac revulso
Festinat domus exsilire fundo.
Qualis candida cum strepente notos
Plausu deseruit Columba nidos,
Sublimis fugit: At secutus anceps
Scrutatur vacuos lares; manuque
Dum praedam petit irrita, superne
Per confinia nubium avolantem
Votis spectat inanibus Columbam.
Tali elapsa fuga, reliquit orbam
Eois domus aream colonis;
Sublimique per aërem volatu
Longinquas petit inquieta sedes.
Stant infra trepidi accolae, laresque
Mirantur profugos, et ima solis
Fundamenta relicta cum lacunis,
Iamque alter digito alteri, hic, quadratae
Ostendunt spatium areae; hic, verendae
Monstrant limina ianuae, hic, fenestrae.
XII.
At terrae domus immemor relictae
Excelsum secat aëra, et profundum
Spectat pendula, nec veretur, aequor.
Gratantur vada, perviosque tali
Gaudent remigio patere fluctus.
Qua se cumque movet, sonante Triton
Applaudit citus, accinitque concha.
Tum Nereïdes adnatant; suasque
Cano a gurgite Tethys ipsa profert
Et neptes caput inter, et proneptes.
Invitant procul insulae; et volanti
Sedem quaelibet offerunt Mapali:
Sed longe fugit; Hospitamque vitat
In primis Cypriae plagam Dionae:
Mox transit Rhodon; arduum superbo
Quamvis aethera verberet Colosso.
Nec Crete placet ipsa, fabulosis
Incesti Iovis inquinata cunis:
Nec curat Paron; et timet natantem
Inter Cycladas approbare Delon.
Iamque Epirus, et Illyris, per altas
Aedem senserat ambulasse nubes,
Sed nullas et in hoc sibi, nec illo
Dignatam lare collocare sedes.
Restabat sinus Istriae, furentes
Qua litus timet Adriae procellas,
Illic caespitis herbidi virentem
Vidit fessa domus tumere collem.
Huc delata, brevi quiete longum
Interiungere cogitat volatum.
XV.
Felix Istria, si sera revinctos
Clausisses adamantina penates;
Aeternis ubi vinculis retenti
Cessassent alias amare sedes.
Nunc viso, breve gaudium, recessu
Heu quantos tibi conciet dolores?
Nam rumpet violenta vix receptam
Miraclo Domus altero quietem:
Et nudam vacuamque rursus, Istris
Complorantibus, Istriam relinquet.
En, quanto petat alterum volatu
Nullis territa fluctibus profundum!
Aegeum prius, inferumque longo
Neptunum fuit evagata tractu,
Nunc tentat Superum, Adriaeque totum;
Quam late patet, occupare tergum.
Hinc Antenoris arva, terque ternis
Spumantem videt ostiis Timavum:
Hinc celso a Capitolio minantem
Cernit gentibus Urbibusque Romam.
Picenum placuit. Virebat illic
Frondenti nemus esculo; suaque
Ilex plurima serviebat umbra.
Huc a litore fertur, inque visa
Festinat domus insidere Silva.
Vix consederat; impiisque furvae
Fervebat nemus asseclis Cavernae.
Hi concurrere; barbaraque praedam
Extorquere manu; sacroque flentes
Argento exuere advenas, et auro.
XVIII.
Infandi sceleris ream, modesta
Damnavit domus horruitque Silvam;
Et pennis iterum additis, avaro
Contendit celer evolare luco.
Extra, planities amoena campum,
Et collem tumor editum propinquus
Intonso referebat umbilico.
Germanis ubi praedium duobus,
Concordes reditus parare quondam
Non amplo patrimonio solebat.
Hi cum virginea suum putarent
Ditatum sibi praedium taberna;
Rupit foedus amor: suaeque sortis
Consortem alterum abominatur alter.
Et sumit sibi pars avara totum
Pulso compare vindicare collem.
O sordes animi! Piget morari
Discordi in tumulo, piget: recedo
Quam primum licet; atque dissidentem
Fraternis odiis relinquo collem.
Nec porro mora; cum furoris ambo
Se sensere sui dedisse poenam.
Iam fastigia destituta, nullam
Conservant laris avolantis umbram.
At, qua semita trita fert, quiescit
Haud longe domus: et sibi supremam
Hanc aeterna iubet manere sedem:
Quam nec Silva rapax, nec ulla fratrum
Discors arceat ira, sed dicatis
Supplex muneribus frequentet orbis.
XXI.
Spes non irrita. Vidimus, remotis
Huc totas ruere insulas ab undis.
Non se litore in ultimo Britannus
Excludi sinit. Huc venit, perenni
Quem Thule premit impedita bruma:
Huc, quem Cimmeriae ambiunt tenebrae.
Hic Gades locus, hic locus rigentes
Altarum trahit Alpium colonos.
Hic septem sibi, patria venire
Horrentes nive, conspicit Triones.
Certant munera Principum: gravantur
Argento sola; Persicoque mensae
Dudum cedere se queruntur auro.
Hic regalibus occupata gemmis
Stant cimelia, grandibusque baccis
Rubri litoris: hic merus renidet
Sapphiri labor: hic labor pyropi;
Hic moles adamantis, hic smaragdi.
Quicquid parturit orbis, huc ad unam
Certat Virginis advolare cellam.
Sed tanti licet advenae, tot uni
Pergant munera dedicare cellae;
Maiores tamen indidem laborant
Quam quas attulerant, referre gazas.
Hunc, turbantibus aequorum procellis
Puppis naufraga secum ad usque nubes
Raptabat miserum; et relapsa, secum
Ima ad tartara pallidum trahebat.
Clamantem domus audiit, trucique
Raptum sustulit aequori clientem.
XXIV.
Hunc ferro improbus hostico petebat
Incautum globus, obrutumque, letho.
Iam desponderat: attulit vocanti
Virgo praeses opem; suasque iussit
Ferrum ad vulnera non habere vires.
Hos strages pecorum, luesque tabo
Grassanti mala presserat: Venenum
His infuderat Hydra: cancer illos,
Atque illos febris aestuans, et illos
Pestes alterae et alterae trahebant.
Verum accita laris patrona parvi
Aegris adfuit: expulitque taetrum
Hic e tabifico cruore virus.
Hic aestum moderata, temperato
Venas frigore saucias refecit.
Hic contagia corporum; hic latentes
Avertit medico liquore morbos.
Et, quos vel Libitina iam sepulchro,
Vel mens conscia destinarat orco,
Vitae reddidit, intulitque Caelo.
Huc delatus et ipse, cum beato
Fixissem reus osculum cubili,
Et prostratus humi, solum calente
Implessem rigui liquoris imbre,
Incepi gemitu loquente, mutas
Instaurare preces; opemque magna
Arctis poscere rebus a patrona:
Votis annue mater, et precantem,
(Quae nullos sinis irritos abire)
Notis viribus adiuva clientem.
XXVII.
Si Regum mihi sint tributa; quantis
O quantis ego te velim, tuamque
Aedem prodigus occupare donis!
Pingatur paries ubique gemmis;
Ornent lampades aureae lacunar;
Centenis opobalsamum lucernis
Umbras arceat, et serenet auras.
Nunc a paupere, Virgo, quid requires?
Reges talia dent; ego, quod unum est,
Has pauper tibi lacrimas dicavi.