C. Marius a natalibus humilis, a parentibus obscurus, per ambitionem felix, per populi suffragia Consul, per victorias Tertius Romae Conditor appellatus, devicto Iugurtha Rege triumphavit; triumphaturus de Mithridate, nisi gloriarum suarum splendore odium pariter et invidiam in Sylla accendisset. Hic aegrius ferens Belli imperatoriam dignitatem pro bello Pontico Mario delatam, exercitum contrahit, Romam obsidet, invadet, occupat. Fugientem Marium, et in palude latere volentem capit, minturnas ad carerem ablegat, confici imperat. Mittitur a Minturnensibus Cimber aliquis in carcerem, qui eum occidat. Ingreditur ille carcerem, sed tum flamma ex oculis Marii erumpente, tum insolita aliqua
ex occulto allapsa voce territus, repellitur. Refert id Barbarus ad Minturnenses. Emittitur e custodia Marius Carthaginem properat. Vix moenia attingit, adest Lictor a Sextilio praetore missus, qui urbis ingressu arcet. Hic ille florentissimus Imperator, Regum Victor, Patria Pater, urbis Conditor, Italiae Conservator, omnes unus honores ac summas dignitates adeptus, eiectus patria toties servata, prodites, desertus, eo miseriarum aerumnarumque redictus, ut coactus fuerit palam transeuntes compellare, et panem vitae sustentanda mendicare. Disce, quam verum sit illud: Virtutis comes Invidia potentiores insectatur: iisque bonis curas impende, quibus nulla potest invidia adferre nocumentum.
Mar. TAndem pavendus Romulae genti latro,
Nondum immerentum caede satiatus, caput
Iugurtha posuit Dardani ad Ducis pedes:
Et qui superba mentis elatus face
Illusit urbi, capite demisso, sua
Deplorat arma, ac flebilem armorum vicem.
Nam quanta belli decora, quot Martis viri
Natant voluti sanguine, et campi Duces
Torpente volvunt segne sub tabo decus!
Pueri parentum funeri, coniux viro
Illacrimatur; filium mater gemit,
Amicum amicus, incubat miles Duci;
Cadaverumque mixta congeries solo
Testis Quirini roboris passim iacet.
Quicumque palmis inclitum belli Ducem,
Victoriaeque splendidum exemplar petit;
Me videat, et vos milites; quorum manu
Ferroque parta est Dardanae genti salus.
Quorum labores Roma, si posset loqui,
Voce hac probaret: Vivat Aeneadum decus,
Assertor almae pacis, et vita, et salus:
Cuius labori debeo immunes lares,
Servata Civi tecta, defensos Deos,
Donata matri pignora, et natis patres:
Cuius Quirina quamdiu stabunt iuga,
Legesque Roma ponet, officii memor
Gemma serenus candida hic curret dies
Quotiesque Marium seia posteritas canet,
Toties labore militum partam sciet
Urbi salutem Militi ex aequo et Duci
Debeo serenae pacis exortam diem.
M. At. Orta est labore militum, exemplo Ducis.
Mar Virtute vestra, milites. Rut. Sed te Duce.
Mar. Commendat eadem militem laus, quae Ducem.
Attil. Sed prima laus est Principis.
Mar. Par militum;
Quos aequa virtus Principi pares facit.
Rutil. Artem obsequendo miles Ausonius probat,
Dux imperando. Mar. Regere qui paret, potest.
Rut. Tute potest iubere, qui exemplo praeit.
At. Parere tute, qui iubentem sic videt.
Mar. Ducem praeire militi exemplo decet.
Rut. Ducisque par est militem exemplum sequi.
Mar. Vidi sequentes, quando per ruptos calens
Virtus volavit ordines, seque impete
Rapiens per arma semitam ingentem dedit
Caedendo utrinque. Attil. Vidimus fortem Ducem,
Cum Martiales vectus in nimbos equo
Audace primus impete obstantis moras
Fregisti arenae, perque non dubium necis
Discrimen actus, vulneri toto patens
Pectore, revulsos hostium globos tuae
Irae dedisti pervios, nullo tamen
Aut impeditus vulnere, aut pressus metu.
Mar. Sed irruentem militis nostri sequens
Manus incitavit. Rut. Dux prior volans manum
Traxit sequentem. Mar. Miles est robur Ducis.
At. Animusque Dux est militis. Ma. Nihil potest
Dux destitutus milite. At. Nec aliquid potest
Duce destitutus miles. Mar. Alterius manu
Iuvatur alter. Gloriae quantum mihi
Decernit orbis Domina, tantundem meae
Debet cohorti, Rut. Stella radiantis licet
Ardore Solis luceat, minus tamen
Dat illa lumen; ipse quin stellae nitor
Est Solis ardor. Vulgus astrorum sumus
Minorque turba milites; tu Sol Mari es.
Si lux honestat sidera, est Solis iubar;
Si laus honestat militem, laus est Ducis.
Maritus. Agnosco mentis Martiae excelsam indolem.
Laudem mereri vultis; in reliquo nihil
Nominis avari: posteris sero cani
Laudem minorem ducitis; forti manu
Tentasse honesta, maximam Hoc ipsum tamen
Olim canetur: Miles invictus Mari
In hoc perennat: magna cum fecit, nihil
Voluit honoris; laude contentus brevi,
Egisse digna laude. Si penetro tamen
Iudicia Patrum, Roma iam vestro parat
Munera labori, missiles hastas, graves
Pharetras sagittis, cornua, umbones moras
Neci daturos, igneum ferri iubar,
Illusa gemmis arma, cristatas ave
Phoenice galeas annulos, torques, scyphos.
Bene prostituto sanguine hoc emitur decus.
Atti. Sed en Tyrannus captus in forum venit.
Marius. Tune ille vastus militis nostri labor,
Probrumque Martis, gentium exosus tumor,
Et Romulaei pestis Imperii, meis
Toties petita proeliis praeda obvenis
Latro purpurate? puduit elatum caput
Mordere frenos Dardanum? Nunc, si potes,
Luctare contra, fascibus quando meis
Collum recurvas; quando post puro data
Tot probra caelo, post Quirinales Deos
Exasperatos Marte, post positum tui
Fastum tumoris, post triumphatas minas
Ferocis animi, meritus ante oculos tibi
Versatur obitus Iug. Principem lenta potes
Tractare dextra. Mar. Nempe qua impurum vomat
Fuso cruore spiritum. Iug Humano manus
Maculare sanguine abstine, postquam calor
Belli resedit: scelera taxari modo
Possunt minore nostra. Mar. Victorem doces
Devicte? Iug. Doceo, lege sed dura nimis,
Pati imperantem. Mar. Chalybis accensi rigor
Erit Magister. Iug. Regium quidem aestimo,
Superare dura; Regium tamen quoque est
Cum premere possis, parcere.
Marius. Ubi mitem scelus
Patitur regentis dexteram. Iug Nullum nefas
Dextra imperantis iura parcendi eripit.
Marius. Sed iura stringit.
Iugurtha. Ille, qui sancit, potest
Laxare. Mar. Quando subditis minimum nocet
Impune crimen. Iug. Subditos quando capit
Amore mitis dextra Mar. Sic quisquis petit
A populo amari, publicum hic odit bonum.
Impune Reges crimen unius ferant,
In paria mille crimina sequentes trahunt.
Iug Si semper ignes torqueat caelo Deus,
Cum peccat orbis, publicum exstinguet rei
Statum Quirinae. Mar. Tela si numquam polo
Lentus minetur Iuppiter, feras alent
Habitata tecta civibus, fiet nemus
Quodcumque nunc est civitas Iug. Amor feris
Distinguit homines. Mar. Et facit; quando nefas
Impune tolerat. Iug Crimen is luit satis,
Peccasse quem paenituit; is plectit satis,
Qui paenitere cogit. Mar. Haec tarda est nimis
Medicina morbo; crimina caveri magis,
Quam paenitere decuit. Iug. At postquam reus
Animum impiavit, parcere est virtus Ducum.
Mar. Quicumque parcit improbis, probis nocet.
Qui servat hostem patriae, campo licet
Palmam retulerit, non tamen vicit fatis.
Iugur. Bis vincit ille, quisquis in victoria
Se vincit ipsum. Mar. Sed nihil vincit, suo
Qui parcit hosti. Iug. Tolle patratum nefas,
Materia nulla Regibus clementiae est.
Mar. Remitte crimen improbis, Regni procul
Ius exulabit. Iug. Iura sat vigent bene,
Cum frena tractat Imperi clemens manus.
Mar. Magis vigebunt, frena si flectat riger.
Iug Qui sceptra duro rigidus imperio gerit,
Populum in timores excitat; timor manus
In arma cogit; arma regnantem premunt.
Regnare qui vult, spiritu miti regat.
Marius. Ut vivat hostis.
Iugurtha. Maius hoc Regum est decus,
Quo maior hostis, venia cui datur, fuit.
Mar. Hostem bonorum nemo toleravit bonus,
Iugur. Ex hoste saepe nascitur Achates bonis.
Mar. Exemplar esse Numinis Regem decet.
Qui fulminante dextera reos premit.
Iug. Qui saepe parcit hostibus.
Mar. Numquam reis.
Iug Sed obstinatis. Mar Nescit imperio caput
Subicere, quisquis sedit ad clavum semel.
Iugur. Primae Magistra lucis est sequens dies:
Quos prima frenos nesciit, sequens docet.
Mar. Et hic Iugurtham doceat, hesterno die
Quod nesciebas, colla sub iugum dare,
Audaciaeque ferre decretam necem.
Iugur. Puram cruore dexteram serva.
Marius. Ut tui
Me quoque cruente sceleris in partem trahas.
Non parco nocuis, ipse ne fiam nocens
Maiore secelere. Testor ignitum iubar,
Patulique Mundi publicam Solis facem.
Diis sacra stagna, Gange se prius dies
Moriturus abdet, rursus Hesperiis recens
Rediturus undis, ante retroactam suos
Tiberis ad ortus fluminis pompam vehet,
Quam tacitus illas civium clades feram,
Et busta Romae. Patriae ut fidem probem,
Immitis esse cogor; ultricem petunt
Cum perpetrata scelera victoris manum.
Diripite, capite Regiae frontis iubar,
Ferrumque latere, pectore auratas notas,
Et quae superbis purpura ex humeris fluit.
Iugurtha. O magne Victor!
Marius Ante sic decuit loqui.
Iugur. Non ante victus ora Victoris colo,
Sactisque Romae pedibus affusus meam
Deploro sortem, et supplici voce ac manu
(Quod esse menti proprium excelsae solet)
Munus reposco: mitius victum preme.
Mar. Arcete famuli tactu, et accessu procul
Monstrum, profanam pellite a pedibus manum.
Iugur. Iugurtha! quondam patrii decus soli!
Iugurtha! cuius paruit nuper iugo,
Quodcumque Babba Regia sumptu inclita
Despectat altis turribus, Divum fere
Aequalis astris, quidquid et Colubraria
Opulenta gazis, fascibus subdit suis,
Et quidquid ustis Africe metis tenet.
Iugurtha columen patriae, sed nunc pudor
Probrumque terrae! Sceptra quo Nomadum ruunt!
Quo dicta populis iura! quo status prior!
Iugurtha! cuius arma senserunt prius,
Quos bellicosi moenibus Mauri, et potens
Carthago claudit, cuius ad virgam auream
Lunavit omnis ora Numidarum genum.
Iugurtha! cuius militum fortis manus,
Et aere cincta turba stipavit latus:
Heu! Romulaeae gentis in lusum datus,
Vitam ac honorem paritur in tumulum dabis.
Haec sortis est constantia: ut premat, levat.
Tragaedisque miscet. Ubi lusit satis,
Tandem cruento fine concludit iocos.
O quisquis ambit Regiae frontis iubar,
Volubilique fidit Imperii rotae;
Quisquis secundo sceptra successu regi
Deceptus ante credidit, versam meae
Felicitatis aleam cernat. Miser
Documenta mundo exhibeo, quam fragili loco
Ambitio sese iactet, et facili ruant
Vento superbi. Videat afflictum Ducem,
Decusque Nomadum militi in iocum datum.
At tibi Iugurthae victor, et Romae decus,
Generosa si quae pectori virtus sedet,
Ignosce victo: parce non nocuas manus
Temerare nostro funere; abiectum tuis
Ne temne pedibus indoles magnae solent
Levare stratos. Non ego partem Imperi;
(Spes ista frustra est) vivere; hoc tantum peto:
Concede vitam Marias. Roma quam laesa expetit?
Iugur. Quae te precatur.
Marius. Quae meum petiit caput
Romqeque busta? Iug. Militis scelus hoc fuit.
Mar. Victoris est vindicta, quam dextrae ingerit
Violata patria. Iug. Esse sed Ductor potes
In me benignus. Mar. Parco victricem tuo
Maculare dextram sanguine: at nostro dabis
Lumen triumpho, quando Tarpei iugum
Spoliis opimis clarus inscendam Iovis.
Iugur. O morte vita gravior! infelix dies!
Trahar in triumphum [(transcriber); sic: trumphum] ? Iuppiter fulmen rape,
Et hunc tonante verticem dextra feri:
Haurite pectus milites, si quis mihi
Addictus olim, mille per fibras viam
Scrutentur enses. mergite capulo tenus;
Donec suprema sanguinis gutta effluat,
Ne Roma turpi subditum cernat iugo.
Perire honesta militis praestat manu,
Quam non honestam vivere ad vitam diu.
O dura pietas! sponte dum mori peto.
Protrahere vitam cogor! O ferrum date!
Propria molestum spiritum manu eruam.
Mar. Abripite monstrum famuli, et avectum procul
Vincite, septum nocte tenebrosi specus;
Ut inquietum spiritum carcer domet.
Iugur. Adeste populi, quos vel Arctoo videt
Polo Bootes, Arcadas lentas premens:
Vel queis perustum verticem Phoebus rota
Vicina adurit; cernite afflictum Ducem
Inter furentes mille Carnificum manus.
Marius. Age ia, peracta proelia triumphum petunt.
Laudata virtus crescit, et suo trahit
Ab honore calcar. Pulchrius quamvis putem
Meruisse lauros, quam triumphali caput
Cingere virore; vestra quid tamen Duces
Sibi reposcant acta, pensandum est magis.
Mensura verae gloriae non est brevis
Populi frementis plausus, aut uno virens
Die triumphus: testis est meriti tamen
Quodcumque studium: praemio quando nequis
Aequare laudes, debitum incepta tuum
Fatere laude: summa laus magni est viri,
Quodcumque studium impenderis, semper tamen
Debere plura. Roma non ideo mihi
Vobisque, magnae martis invicti manus,
Neget triumphos. Ille romanae Pater
Augustus urbis, sic coronari caput
Virente lauro voluit, et magno Iovi
Spolia dicari; sic triumphatis potens
Tullus Sabinis, laurea umbratus comam,
Spoliisque dives, barbara pompa horridus,
Inter frementes militum plausus, equis
Vectus per urbem spolia sacravit Iovi:
Non quod rependi posse sudori suo
Par aestimarint, sed quod in populos eat
Hac arte fama nominis. Parem mea
Et vestra virtus milites pompam petit.
Rutil. Qui vetera laudat, addat aetatem novis;
Nesciet an illa laudet, an laudet nova,
Ardore Patrum proelia imitatus, Patrum
Imiteris etiam gloriam. Primus pede
Pressisti arenam, primus in montem trahe
Mari triumphum; docta per cuneos sequi
Virtus, sequetur festa per populi Ducem.
Marius. I Crispe, Romae Patribus nostri refer
Martis calores. quamque depressus dedit
Victoriam hostis: rite si Martem probat
Palmasque Marii, debitos Marti dari
Iubeat honores. Crisp. Iussa iam dici Patrum
Crede ad senatum. Mar. Quisquis hoc meritus decus
Venale pectus obvium in Martis minas
Mecum dedisti, spolia Tarpeio Iovi
Dicanda Cedris appara, donec redux
Vestro triumpho Crispus indicat diem.
Ede querelas captiva cohors.
Quando catenis membra ligantur,
Et grave ferrum vinculat artus;
Tantum est liber miseris fletus.
Currite toto lacrimae vultu.
Nihil est gravius faustae assueto
Risibus aurae, fortique iocis;
Quam molliorem Fortunae oculum
Mutare truci. Casus semper
Gravis ex regno est. non sine sensu
Cedit acerbis molle rosarum
Stratum spinis. Ite in gemitus.
Fluite in lacrimas clara Numidici
Lumina Regni. Fuimus quondam
Fuimus Numidae! Nunc malefidae
Alea sortis versa sinistro
Omine saevit. Nihil excelsum
Inconcussum patitur stare.
Quamvis venti sit summa quies,
Elata tamen summo trepidat
Vertice quercus. Summa tenentem
Facili gyro vertigo rotat,
Casusque premit. Proxima nutant
Alta ruinae, facilique trahunt
Impete lapsum Nimis heu! verum hoc
Nostra, o Numidae, fortuna probat.
Ibat fausto Zephyro navis,
Et prope portum laeta videbat;
Sed borealis furor incubuit,
Rapuitque fretum, rupitque ratem.
Omnes fluctu mergimur uno.
Nec satis ista periisse via est:
Instat gravior miseris ira.
Vincti heroas post erga manus
Velati oculos, nudique pedes,
Nudique caput, pulchra trahemur
Pompa triumphi. Numidas Phoebe
Si cernis adhuc; cursum raptae
Siste quadrigae media attonitus
Pendulus aethra; aut revola primos
Rursus in ortus; velut Odrysias
Timidus nuper fugisse epulas;
Densisque diem conde tenebris;
Nostra aut nemo probra aspiciat.
Non audimur. Ruat accenso
Fulmine Olympus, nostrasque voret
Igne medullas: terra dehiscat,
Laxetque sinus, nosque volentes
Tumulo claudat. Morte perire
Levior nostro est medicina malo;
Quam sic turpe ducere vitam.
Frustra irati cruda vocamus
Fulmina caeli: nec nostra solum
Sorbet aperto funera hiatu.
Ite in gemitus, fluite in lacrimas,
Prima Numidici lumina regni:
Quando probrosis vincta tenentur
Membra catenis, et grave ferrum
Vinculat artus; tantum est liber
Miseris fletus. Quando vocantum
Mors surda preces non exaudit,
Sequi optantes non flexa fugit,
Post fugientem lacrimae pleno
Flumine currant, donec amiro
Vitam exosam pelago mergant,
Et nolentis vulnera mortis
Sponte incurrat. Praesta honesto
Urgere fugax vulnere fatum;
Quam probrosam ducere vitam.
Mens vilis iacet: arduos
Mens nobilis urget honores.
Sic Fortuna rotam citet,
Ut Diva Modestia frenos
Semper flectat. Ab arduo
Praeceps it casus ad ima,
Ni per summa ruentibus
Frenum Moderatio ponat.
Cum summo stercoris loco
Livoris respice vires.
Tunc plus invidiae trahis.
Cum plus lucraris honoris.
Crisp. MAter Deorum Roma, cui princeps caput
Viridi coronant bellicae lauri coma,
Quae flectis orbem subditum, et victrix manu
Famulam potente Domina tellurem regis;
Vetera tueri decora, et antiquos Patres
Desiste posthac. Tuque stellarum pater,
Caeli imperator Phoebe, fax mundi aurea
Marii trophaea lumine attonito cole.
Nil Roma maius, astra nil melius habent,
Quod te stupere deceat. Eoo diem
Cum promis almum littore, aut frontis micans
Medio sub axe pendulus gyras iubar:
Quod aestimare debeant Patres, Deum
Periclitate templa, trepidantes metu
Focos et aras, pallidosque Cives, agros,
Et restitutam pristinae quando vident
Urbi salutem. Quisquis in Romam reus
Pari Iugurtham scelere comitatus ruit,
Terram momordit, aut Quirinali dedit
Collum lupato; seque calcatum gemens
Didicit vocare supplici Romam genu,
Quam fulminante nuper est ausus manu
Tentare Martis. Iste quid virtus Ducis,
Et Martialis militis calor petat,
Patres videtis. Nempe sublimi vehi
Ducem curuli, perque Romulidum vias
Agi triumphos atque Tarpei Patris
Suspensa sacris spolia delubris dari.
Hoc agite Patres, Merita non probat satis,
Qui praemiare negligit, quando potest.
Sen 1. Quae postulasti, iusta sint licet, tamen
Animi priusquam sensa promamus, placet
Audire seriem cladis. et belli vices.
Proinde fare, castra quo posuit loco?
Crisp. Immensa spatiis area effusus patet,
Amanda Marti terra, nisi densa volans
In nube pulvis frontis impeteret iubar.
Hinc qua nitente Phoebus exurgens mari
Illustre primis exserit terris caput,
Campi virentis aequor ascendit pigro
In alte colle, seque clementi levat
Tumore terra: parte qua Boream trahit
Violentus aurae turbo, spatiosum nemus
Gracilis amicas veris alternat vices,
Umbramque praebet aestui; insidiis nemus
Aptum struendis. Amnis hic placido fluit
Tramite, benignum ratibus indulgens iter,
Facilisque presso militi suetam fame
Praebere Cererem, et ponte ferrato truces
Desaevientis frangere Iugurthae minas.
Aequata subter spatia, arenosum solum,
Tenebat hostis: collis elatum aggerem
Frugum feracem Marius, et flumen prope
Umbrasque nemoris. Sen. 1. Aptus in Martem locus
Promittit ante praelium palmae decus.
Sed iussa quae? quis ordo pugnantes ciet?
Quae forma castris? Cr. Dardanae gentis patrem
Dictasse credes. Dexterum cornu frequens
Eques tenebat Gallico adductus solo;
Eques sinistrum Romulus habebat locum,
Umbone, galea, et ferreis squamis minax:
In fronte prima fluctuans contis manus
Hastariorum vertit huc illuc metus,
Qua maior hostis ingruit; vel qua pedes,
Equitumve nimbus fulminis more irruit,
Divortiumque militis nostri parat.
Medium tenebat telifer, galea caput,
Arca sinistram, dexteram telo gravis.
Hispana demum turma, flos belli, ultimum
Robur, propago Martis egregia, et decus
Ducta corona cingit extremum ordinem.
In utrumque geminas explicans alas latus.
Non vestis una militi, aut unus color;
Tamen unus ardor omnibus, et unus calor
Est, prostituto capite venalem dare
Pro patria animam.
Sen 1 Buccina at postquam dedit
Adarma signum, qualis in vultu furor
Gestuque Mavors? Crisp. Fervida qualis calor
Aestate tenues evocat castris apes,
Locumque in unum congregat, binos ubi
Una aula Reges genuit, amborum incitat
Libido Regni pectus; hinc pinnis micant
Acuuntque rostris spicula, ac proelii avidi
Hostem lacessunt, perque famulares globos
Uterque Ductor volitat, et vulgi manus
Exasperato murmure ad bellum citat.
Talis Quirinas inter excelsus manus
Cornipede volitat Marius, et cunctos super
Vertice superbus, ore conspicuus micat;
Ac Martiale frontis ostentans iubar
Ethos, et illos Martis ad curas monet.
Tum plena subito castra laxantur viris;
Rapiuntur arma, poscitur saltu aureum
Sub dente mordens alipes frenum, furunt
Totis frementes militum castris manus;
Sortisque laeti bellicae oblata vice
Mavortiale pectus ad pugnam exerunt.
Atque ubi cohortes ordine steterunt suo,
Iussumque placuit praelium, quemvis vocans
Nomine, suorum commonet decorum, Patrum;
Üatriae, Penatum, Coniugum, ararum, et Deum,
Pulchrumque amorem vulneris honesti ingerit.
Tum primus agmen, primus invictos viros
Praevolat in hostem, voce sublata ciens
Ad paria facta militem: si quis decus
Romae tuetur, patrios si quis Deos,
Me me sequatur. Dixit; et pugnae iacit
Auspicia, telum. Protinus flammam Ducis
Sequitur cohortis impetus: densis dies
Rapitur sagittis: vastus incessit fragor
Utrinque caelos. Iamque conveniunt prope
Acies utraeque, pes pedem, manus manum
Clypeumque clypeus urget, et scutis sonant
Inflicta scuta, cassidem cassis premit;
Equo instat equus, et vir viro, chalybi chalybs.
Clamatur, itur impetu, fremit, tremit,
Remugit aether; undat effusus cruor,
Sitimque arenae inebriat, caede effera
Crudescit Ira. Talis Orion fremit
Metuendus armis, quando nimboso minax
Invadit astra turbine, et totum undique
Caliginosa nube convolvit polum.
Tunc nempe flammas nubium elisi sinus
Terris minantur; grando concussis crepat
Invisa tectis; sternitur campis seges;
Iraque caeli pulchra procumbunt sata,
Mavorte dubio pugna certata est diu,
Velocitate donec a laeva hostium
Parte ala circumducta sibi rupit viam.
Collisa ter nutavit, ac tandem patens
Hiavit acies: noster animatis equis,
Qua videt hiatum miles, a latere involat,
A fronte legio caedit, et rupto ordine
Populatur agmen hostium, et campo eicit;
Hinc torta gyrans frena in aversas eques
Gradum cohortes impetu vasto citat.
Caeduntur, opprimuntur; et caedem fuga,
Fugamque caedes impedit. Labens dies
Fugando, vulnerando, caedendo cadit;
Praedamque nobis, gloriam Mario dedit,
Romae Triumphos; quodque maius omnibus.
Rex ipse victus venit in nostras manus,
Captiva praeda, vivus, et Romae iugum
Cervice docilis ferre, quod quondam Diis
Nostris minatus; bella dum Romae intulit.
Nec se nocentis caede maculavit rei
Invictus heros Marius, at ferre gravem
Voluit triumphis addere Quiritum decus,
Haec sunt tuorum gesta natorum, Diis
Amica Roma. Facta si tui probas
Marii, probatis debitum statue decus.
Sen. 1. Domitum Iugurtham, strata Numidarum, agmina,
Et vindicatos Marte felici Deos.
Augusta Roma gaudet; ac posito metu.
Inter serenos pacis optatae dies
Tranquillitate tuta virtutem probat
Roburque Marii. Sen. 2. Roma, si Mario faves,
Quod denegare non potes, meritae decus
Decerne laudi. Quidquid impensae dabis
Laudis merenti, gloriae accedet tuae
Illustre foenus. Sen 3. Anima, qua vivis, tuus
Est Roma Marius: ille, si belli fera
Periisse ira, Roma cineratis Diis
Bustum fuisset. Redde quod debes, tuo
Mario triumphos. Militi laudem, tibi
Olim canendam gloriam. Sen 2. Non est tuum,
Siquid merenti subtrahis Pretium dedit,
Cum merita posuit: pone mercedem. Leve est
Quodcumque petitur; sanguine at constat tamen,
Et prostituto capite. Sen. 4. Si spectes viri
Merita; redemit patriam, armatas nece
Ab innocentum vertice avertit faces,
Servavit aras Numinum. patrios focos,
Patresque natis, patribus natos dedit,
Et coniuges coniugibus, hospitibus lares.
His par triumphus semper optari potest,
Numquam inveniri. Roma non ipsa est satis,
Quae digna tantae dona virtuti ferat.
Igitur triumphet. Sen. 5. Maximum quando nequis
Pendere tributum, pende quod potes, leve
Probo voluisse, quando respondet minor
Votis facultas. Sen. 4. Aequitas poscit, grave
Aequare pretio debitum sinon potes,
Exsolve partem, quam potes. Sen 6. Domitus calor
Exaestuantis hostis, erectus status
Prope collabantis patriae, suis Dii
Servati, et arae civibus, Romae salus,
Mario triumphos postulant. Sen. 1. Nihil moror,
Secunda patriae coepta fortunent Dii.
Cras ubi serenum tollet ex undis caput
Titan, triumpho vectus, et lauro comas
Umbratus urbe gemmeos currus agat,
Stipante latera militis fortis manu.
Pompa instruatur interim, plausus novos
Accendat urbe civis, et totis fremat
Inventa fibris, Martii cantus sonent,
Festique viridi fronde decorentur lares;
Ut militari laude praestantem Ducem
Urbs Domina mundi debito obsequio colat.
Iam minax belli cecidit tumultus,
Iam silent flictus galearum; et acre
Murmur armorum, lituique clangor Languet in iras.
Alta pax laetae revocata Romae est,
Spes ubi nostrae cecidit salutis,
Frons ibi laetae micuit salutis.
Nulla sors longa est. ubi turbo cessit,
Mitior flatu Zephyrus iocatur.
Maesta permutat brevis hora laetis.
Nemo desperet meliora lapsus.
Ille qui navi trepidus pavebat,
Nereo vastos glomerante fluctus,
Quique damnabat vaga lina Ponto,
Cum supinatos imitata colles
Surgeret Tethys; sua vela laetus
Vidit optatos tenuisse portus.
Ille qui saevam minitante caelo,
Grandinem campis metuit colonus,
Nube detersa gravidi furoris
Plena maturis sua rura spicis
Vidit, et coctam fluitare messem.
Numo cum nubes rapuere caelos,
Astra desperet reditura Phoebi.
Saepe mortales gemitus videre
Caelites gaudent, hominumque fletus;
Quos et in risus et amiciora Gaudia vertant.
Res Dii mundi celeri citatas
Sorte dispensant. Prius inter arma
Roma fatales sine Sole noctes
Vixit, et frenos metuens Tyranni
Sparsit incomptos sive lege crines;
Iam scelus dirum, scelerisque fabrum
Ulta, candentes sine nube luces
Haurit, et risus niveis revisunt Oppida bigis.
Tu prius maestos comitata luctus
Turba, Romanos comitare plausus
Hoste devicto, fremituque totas
Excita in plausus fluvii procellas.
Dulcius ridet, cui labra amarus;
Fonte de salso gemitus rigavit.
Fimb. Effunde Roma postibus amicos choros
Iuvenumque Civiumque: prostrato venit
Marius ab hoste, quaeque per modicam salus
Vix spem patebat, tota Romanas adest
Subitura portas. Roma victori tuo
Occurre Mario. Quisquis a patriis focis
Hostes repulsos, quisquis immunes lares
Iugo Tyranni, liberos quisquis tuos
Salvos, et aras Numinum, et proprium caput
Gaudes cruentis hostium ereptum globis;
Occurre Mario laetior: cuius manu
Spoliis opimis aucta transcendit polos,
Septemque Roma collibus caelos ferit.
Occurre civis militi, cuius manu
Cessare pulso Marte letalis tuba,
Caedesque iussa cessit, et paci locum
Dedit sequenti. Trib. pleb. Signa processu pari
Sua quisque civis feret, et laeto sono
Aeterna merito carmina Heroi canat.
Sen. 1. Romae laeta dies adest.
Hastas cingite laureis:
Dum se pacis amoenius
Tectis ingerit otium.
Sen. 2. Romae laeta dies adest,
Assuetae gladiis manus
Ferri fulmina ponite,
Quando optata serenitas
Romam pacis inambulat.
Sen. 3. Romae laeta dies adest.
Applausu clypei sonent;
Cum victoria gloriam
Romae postibus invehit.
Fimb. Sed ecce vasto concitus miles gradu;
Cui summus hastae laurea mucro viret,
Et vultu et ore gaudii spirat notas.
Nunt. Fastigiata laureis centum caput,
O Roma victrix, aemulum caelo decus:
Quae laureato cingis amplexu plagas,
Quascumque Nereus margine extremo premit,
Seu qua resurgens aureis Titan rotis
Nabathaea propior maria perstringit face;
Seu qua procellis fessus immergens equos
Gratae sorori cedit alternas vices:
Novis triumphis luxit hic tibi dies
Quirina Mario templa victori para,
Ut aeviternis spolia suffigat tholis,
Gratusque referat lauream partam Iovi.
Fimb. Propera Valeri, magna Tarpei Iovis
Reserare summum templa Pontificem iube,
Et dedicandis Numini spoliis Cedros
Aptas statuere. Val. Nulla tardabit mora.
Sed ecce fortis Martis invicti globi,
Et ipse Marius, quantus exacto solet
Post [(transcriber); sic: Poct] arma fusa praelio victor, redit.
Fimb. Incinge civis latera victoris tui.
1. Man mil Io! triumphe Roma!
Tyrannus ille, saevis
Quite premebat armis
Iugurtha, pertinaci
Vinctus manus catena
Tenetur, et tumenti
Cordis furore presso,
Armis prius petitos
Iam suspicit Quirites.
Io! triumphe Roma!
Iug. O fata! sors o aspera! immites Dii!
Tri. mil. Procede: non haec hora lamentis data est.
Manip. 2. Io! triumphe Roma!
Peracta post duella,
Pax alma, pax serena,
Pax fausta, pax quieta,
Pax sancta, pax cupita,
Tranquilla pax beatis
Bigis revisit urbem
Io! triumphe Roma!
Iug. Averte vultum Cynthie Heu versae iocus,
Ludibriumque sortis! O sceptra! O Dii!
Manip. 3. Io! triumphe Roma!
Assertor ille pacis,
Vindex tui Senatus,
Tutela liberorum;
Et coniugum, Deumque,
Fundator alter urbis,
Victo revertit hoste.
Io! triumphe Roma!
Manip. 4 Io! triumphe Roma!
Periverant Quirinae
Antiqua sceptra gentis,
Et Romulaea iura,
Decusque Dardanorum;
Ni bella concitata,
Formidolosa bella
Feliciore dextra.
Dextra potentiore
Pressisset ille victor:
Qui iam favente caelo,
Et annuente terra.
Meritos agit triumphos;
Io triumphe Roma!
Mar. Submitte fasces lictor, et prono genu
Amica Romae tecta lunatus cole.
O cara salve patria, Heroum parens,
Regina mundi Roma; cui gentes caput
Dedere fluxum barbarae; et felix diu
Tandem subactus Numida sub iugum venit,
O cara salve terra, quam tanti est mihi
Solvisse longo tristium armorum metu.
Fimb. Salve labantis magnae reparator rei,
Salve Quirinae gentis assertor Mari.
Quod Roma caelo verticem tollit, tua
Virtute tollit, Martis invictum caput.
Sen. 1. Si venia nostris liberis, aris; focis,
Coniugibus esset, pectorum sensus sono
Hoc indicarent. Vivat aeternum meus
Decorus ostro Marius; vivat salus
Communis urbis, vivat Aeneadum decus!
Qui saevientis turbine insano Noti
Iras repressit, et procellosi maris
Inter furores saepe dubitantem ratem
Nostrae quietis litori tuto dedit.
Sen. 2 Faustae o Calendae! candidas inter dies
Dignae notari, quamdiu septem iugis
Lacesset urbs Quirina sublimis polos,
Queis nostra solvis vincula, et tollis metum,
Almamque revehis gemmeis pacem rotis.
Sen. 3. Victoriosus vive Nestoreos dies!
Sen. 4. Annis Sibyllae pulverem supera Mari.
Mar. Parcite Quirites laudibus: satis mihi
Est gloriarum. praeliis Romae meis
Placuisse; pro qua vincere, aut cadere reor
Aeque esse pulchrum: quando vel victoria,
Vel mors salutem ferre speratam potest.
Pro qua nec astra languidi timeam senis;
Nec aestuanti proximas cani faces
Subire. Iubeat ire qua rigidus nives
Vomit Bootes, quave subiectus Libys
Cancro perennes sustinet Solis faces;
Me nulla terra nulla trepidantem dies
Videbit unquam. Parte qua calidus venit
Mavors in armis, pectus in scutum dabo.
Nec ante patriae vulnus infliget furor,
Quam se per istas ira consumat fibras,
Fimb. Si nulla spolia, nulla retulisses fero
Trophaea ab hoste. quando sic patriam foves,
Et prostituto capite congesto eripis
Periculorum ab agmine, mereris iugum
Subire victor Tarpium, et sacris dare
Memoranda quondam posteris spolia tholis.
Mar. Procede miles civium mixtus globis,
Succede sacro rupis augustae lari.
Iug. Mugite caeli fulmine, ultrices poli
Torquete flammas: meta violentae caput
Sit istud irae. Gratius vita, est mori.
Mar. Vivere superstes gloriae debes meae
Virtute Romae victe. Iug. Virtutem vocas
Vastare regna? rapere regales notas?
Vexare populos, strage diruere inclitae
Monumenta Regum, et oppida in campos dare?
Sepelire et urbes? Mar Victe!
Iugurtha. Quid sortem exprobras?
Quam tu sequeris, praeeo fortunam Mari.
Mar. Frustra tumente spiritu minas vomis
Captive. Iug Nulli subditur virtus Iugo
Captiva; semper libera aequali regit
Utramque sortem iure, tam aerumnas pati,
Quam docta blandae sortis afflatu frui.
Manus potes ligare, mentem non potes.
Mar. Moriere. Iug. Tutum fluctibus quassae rati
Portum minaris. Mar Ante sed mergam ratem,
Quam littus adeat. Iug Auferes mortis metum,
Fim. Progredere pompa, quid reo moras trahis?
Iug. O sceptra rapta! o Numina! o pompa! o Mari!
Fimb. Iterate paean milites, paean sonet.
Omnes, Io! triumphe Roma!
Tyrannus ille saevis, etc. ut supra.
Dicite ter io! ter io paean!
Tarpeia sonent culmina plausu,
Totosque latens septem geminis
Collibus Echo referat plausus.
Dicite ter Io! ter io paean!
Romula Victor Marius stabilit
Regna, subacto Nomadum Rege.
Nam, quae nostro certa ferebant
Arma excidio, strata per amplos
Volvuntur agros milia centum,
Et mersa natant agmina tabo.
Dicite ter Io! ter io paean!
Quantum debes Mario Roma!
Non ille levis faenus honoris,
Non civilis strepitum plausus,
Non gaudentum compita fremitu
Fervida iuvenum, praedaque gravem
Pompam hostili; sed tua Roma
Pacis amoenae gaudia petiit:
Pacis amoenae gaudia retulit.
Hoc Roma tuo Mario debes.
Dicite ter Io! ter Io paean!
Satis est; durant moderata diu
Gaudia. Parce laetis fruere.
Nimius risus lacrimas gignit.
Parvo inter se limite distant,
Magna voluptas magnusque dolor.
Satis est lusum, satis est plausum,
Fulmen in laurum ruat. exuatur
Mendaci Cedrus honore.
Cynthio inscribo: Sine nube raro
Summum pervenit ad axem.
Lemma sit palmae: Brevis hora famae.
Hoc laurum lemma coronet:
Deviret, quidquid viruit. Nepoti
Haec Cedrus documenta ministret:
Caesus excelsis gravior minatur.
Marium quaecumque Quiriti
Arma commendant, marium iubebunt
Serae ut sit fabula Romae.
Sulp. VEteres triumphi provocant novos Mari.
Age nunc recenti gloriae et Martis sago
Victoriosum spiritum et manum para.
Non una Marii sufficit laurus sago,
Quem mille Roma gloriis fetum velit
Radiare mundo; cuius ad pedes vovet
Iacere pontum supplicem, et toto Ducem
Cum Marte sterni, Gloriae ingentes virum
Armis probatum, spiritum, et manum petunt.
Mar. Mandata Romae veneror, in cuius manus
Totum resigno sanguinem: at testor Deos,
Non Martis iras metuo, non ferri micans
Infata robur, nec reluctantis moram
Rabiemque gentis: una, quae mentem quatit,
Est cura Romae. Sulpit. Roma si menti sedet,
Hac arte serva Marius. Metuo ne perdam.
Sulpitius. Potes
Redimere. Mar. Mentis vota si sequitur favor
Populi, redemptam crede.
Sulpit. Te Cives, patres,
Omnisque populus deligit. Mar. metu tamen
Invidia pectus concutit. Sulp. Casso impetu.
Fortuna Matii celsior tota sedet
Livoris ira. si potest ringi, nequit
Nocere livor. Mar. Quando famulatur dolus
Furorque; quidquid surgit, invidia premit.
Sul. Quos vera virtus erigit, numquam opprimit
Livoris ira. Mar. Robur in magnos agit,
Parcitque parvis. Sulp. Strage sed prima tamen
Se perimit ipsum. Mar. Strage si simul cadat
Aemulus eadem. Sulp. Tela livoris potest
Ridere felix. fortis invidiam pati,
Mar Felix perire, pariter ac fortis potest.
Sulp. Sic nemo fortis, nemo sic felix erit.
Mar. Tam nemo fortis, nemo tam felix erit,
Quem non perimere tela Livoris queant.
Sulp. Sit invidentum numerus, at numerus erit
Maior probantum. Mar. Saepe plus unus nocet,
Quam mille prosint.
Sulp. Nullus at Mario nocet,
Nisi qui secundum patriae statum velit
Turbare bellis. Mar. Gloriae inhonestus calor,
Lucisque avarus animus, ut plenum occupet
Desideratae lucis inscensu diem,
Calcare gaudet aemuli obstantis caput.
Si turba faveat aemulo, in turbam pari
Desaevit ira. Caecus est livor: sui
Solum aestimator, proprio intentus bono,
Incuriusque publici. Syllam cave
Dilecta Roma. quando cumulatos tuo
Mario favores ingeris. Rapi sibi,
Quodcumque laudis alteri accumulas, putat.
Hinc ira gliscet. Fonte de tali nequit
Quies oriri. Mentis exstinguit iubar
Invidia, et iram gignit: haec matri comes
Tentare quidvis audet, et temere aggredi.
Sulp. Privata numquam nocuit invidia viris,
Probata quorum facta Romani aestimant.
Mar. Privata saepe gliscit in probos lues.
Sulp. Sed semper ante nocuit auctori malum.
Mar, Saepe et volenti gaudium hoc summum invidi est;
Hostem videre mortuum, et simul mori.
Perire nihil est, morte si inimicum opprimat.
Non credo Syllae: in aemulum numquam doli
Deesse possunt aemulo. Hoc unum satis
Meam in ruinam est, invidet quin et manum
Trahit potentem Martis et signa, et Duces.
Hinc vult, potestque quidquid arrosor iubet
Livor rotarum gloriae. Invidia facit
Velle, et facultas posse. Num fortes manus,
Exercitusque et balteum, et signa, et Duces
Transcribet ulli? nempe qui invidiae dedit
Animum patentem, gloria alterius grave
In vulnus agitur, dumque vix capit suam
Sortem ipse, sortes aemuli nescit pati.
Sulp. Cogetur arma cedere. Mar. Armatus pati
Imperia nescit. Sulpit. Discet.
Mar. An quisquam sua
In iussa coget bella iactantem manum,
Armis minantem spiritum? Sulp. Qui plus valet.
Marius. Plus valet ad arma, scelere qui armatur magis
Sulp. Quem scelus ad arma concitat, inermem puta.
Mar. Quem scelus et ira stimulat, armatum aestima
Sulp. Quando ira mentem tollit, exarmat manus.
Marius Quando ira mentem stimulat, in quodvis malum
Rotat furentem. Sulp. Iuris at si sit sui,
Quem stimulat ira, cui furor mentem asperat,
Ira et timore stringitur, non est suus.
Mar Ingenia dura nullus inflectit metus.
Sulpit. Tentetur ante: si neget, ferro proba.
Tuas Quirinus iurat in patres calor.
Mar. In fata iura. Sulp. Fata si vitam iubent,
Vivemus ambo Mar. Fata si mortem iubent,
Moriemur ambo. Trib. 2. Si Dii iubeant mori
Moriemur una Trib. 1. Si Dii vitam velint
Dare longiorem, vita tibi vivet mea.
Mar. Pareo iubenti patriae, et Martem paro,
Sulp. Ite hinc Tribuni gentis Aeneadum, et Patrum
Decreta ferte iussa: bellaces tubas,
Mavortis arma, militis lecti globos
Mario resignet Sylla. Sic patres volunt,
Mandat senatus, populus Ausonidum imperat.
Sylla. Tantum supinus Sylla sorbebis probrum?
Nec ulla segnem flamma generosi increpat
Manum furoris? spretus excludar gravi
Toties honore Martis; atque unus mihi
Semper coletur Marius; et in unum seges
Confluet honoris? Sylla. quae virtus tua est?
Quae chalybis ira? quis furor inertis manus?
Quae flamma cordis? Iuro Diis sacram stygem,
Tractata iuro sceptra Tarpeio Iovi,
Et quidquid Astris terra venerandum colit,
Sua fata fusus chalybe sub nostro gemet.
Properate socii, qua licet, qua non licet,
Proferte bella Martis incensi calor
Per aperta Romae compita infrenis ruat,
Voretque Cives. Sceptra per clades emam,
Per scelera scelere rapta. Sic poenas dabit
Marius, nec uno vindice aut uno die.
Vindicta magno magna debetur reo.
Parete Syllae nutibus, nostri manus
Generosa Martis, gloriae illustris chorus.
Dux 1. Tecum per arma Sylla, per tela obviae
Ardebit irae, fortis ad bellum manus,
Per obvianti; signa Bellonae viam
Laxabit ista dextera, et fusum super
Cadaver isti gloriam invadent pedes.
Syl. Generosa Martis flamma; metuendum decus
Gentis Quirinae, dextera hac lauros metes,
Qua bella profers: fronte quam multo rigas
Sudore, pulchrum gloriae invades iubar.
Illa perennis gloria incedit via,
Honesta quam facinora calcarunt prius.
Audete Marium premere: iam partum est decus
Perenne vobis, patriae, et Diis salus?
Dux 1. Caput exsecrandum victimam Acheronti dabo.
Syl, Revocate veterem milites Duci fidem.
Dux I. Phoebe Divum, Phoebe mundi,
Phoebe Romae gloria,
Testis esto pollicenti fata, vitam, sanguinem,
Dux 1 Dive Praeses praeliorum; qui manu terroribus
Sternis arva, sternis urbes; pollicemur teste te
Arma pectus, corda, vitam, vires, fata, sanguinem,
Syl. Calcata Marii colla iam victor premo.
Sed en Tribuni militum: fortem para
In arma miles spiritum, in nutus manum.
Tr. 1 Te Roma rerum domina, terrarum potens,
Alumna caeli, teque Conscripti Patres,
Senatus omnis, populus Aeneadum iubet
Salvere Syl. Si non est Mari, grata est salus.
Tri. 1. Et ipse Marius patriae temet cupit
Valere Sylla, quamque sub tuis trahis
In bella pubem fascibus, iubent Paties,
Iubet Senatus gentis Ausoniae Duci
Parere Mario. Syl Scilicet semper meis
Hosti triumphis: invido semper tuae
Patria saluti, gloriae tantum suae
Heredi avaro? Ego hunc paludatum feram
Agere curules, perque Romanas vias
Ductum triumpho premere calcatos Patres,
Subigere Cives, patriam vinctam metu
Tenere, iura exstinguere, ac Romam suo
Rotare, nutu Sylla si vivis, diu
Non vivet ille, cuius a vita tua
Pendet ruina, patriae excidium. Date,
Date arma patriae vindici fidae manus.
Non est beata Roma, nisi Marius perit,
Trib. 1. Frustra minaris: militem Patres volunt.
Syl. Quis me volucri turbo propellat Noto
Marii sub ora, sanguinem ut ferro hauriam?
Trib 1 Nisi prius ille sanguinem tuum hauriat.
Syl. Vincite monstra milites, unus duos
Iugulabit ensis. Trib. 1 Dira progenies leae,
Periure, populi carnifex, saecli probrum,
Fidei charybdis, patriae bustum tuae.
Mori iubebis? moriat: at nullum tibi
Ius esse nostri sanguinis scias tamen.
Syl Etiam minaris. Tr. 2. Nulla tempestas movet
Mori volentem Syl Vivere invitos volo
Inter catenas, qui mori lucrum putant.
Nescit severus esse, qui semper mori
Iubet nocentes: cum mori petit reus,
Vivere iubebis; vivere petentem neca,
Trib. 2, Mori vetabis? vivere invitos iubes
Inter catenas? nos vel invito simul
Sylla cademus; facilis ad mortem est via.
Iugulosne cernis? cernis erectum, rum
Caput? patentes pectorum cernis sinus?
Effugia vitae qualibet vena patent.
Non timeo mortem: vivere arbitrii est mei.
Syl Mora nulla miles capita scelerata amputa.
Trib. 2. Moriemur una: poena sed lento pede
Licet sequatur sera, non deerit tamen.
At tu Tribune, quando moriendum est semel,
Constante mente morere; florenti licet
Aetate, fructum legere virtutis potes.
Syl. Monstra ad securim miles extremam rape.
Trib. 1. Testor pavendo fulmine armatam Iovis
Manum in nocentes, vindices testor Deos,
Et fulminantis igneos vultus poli,
Patriae saluti: sanguinem et vitam immolo.
Trib. 2. Caucasea rupes, pectus adamanti invium,
Sic innocentum ludis in iugulos ferox?
Iocare porto, quando non lento gradu
Vindex malorum sequitur a tergo Deus.
Syl. Monstrum secum subde.
Trib. 2 Septem mihi
Valete colles, quaeque Romanos aquae
Lento natatu lambitis Montes Deae,
Valete longum: tuque protector soli
Numen Quirini, saeva Tarpeio iugo
Qui tela vibras, vindices ignes iace.
Syl. Age dum cruore monstra sacrilego natant,
Romam petamus, sentiat nostras manus
Devota dudum praeda Tartareo Iovi.
Ridentesque oculorum
Stellae sub geminis arcubus, ignea
In spectacula vivae!
Me circum volitat, quidquid amoenius
Aurum lucis honestat.
Quid quid Dalmaticis montibus erutum
Diti certat Erythrae.
Sed quis terga furor? quae premit Eumenis?
Hic mera laurea frondet.
Mendici speculum ludis imagine,
Falsas fingis Erynnes.
Quae nostrum facili turba latus choro
Circumvallat, Amorum est.
Sylla. Gaudent arena milites. En hic tuae
Patet illa laudi, Roma qua septem polos
Iugis lacessit, unde tarpeia regit
E rupe vastas Iuppiter mundi plagas.
Hic ille Marius barbaro fastu tumet.
Atrasque spargit caedium in caelum inas
Possessor unus Gloriae; et certa tenens
Hereditate decora; quae Romae parit
Benignus aether. Nuper attritum solo
Diadema Nomadum pressit, et vinctum dedit
Ire ante currus. quando Tarpei Iovis
In templa vectus Numinum affixit tholis
Relata Marte spolia: nunc gradu novo
Ad decora tendit. Roma num fungi sumus
Alii? feroces impetus unus bibit
Marius ab astris? sic tibi, Mater, tua
Pignora probamur? spernimur? nostro satis
Hoc est furori. Dabimus exemplum viri;
Et quam favillam pectus arcanum tegit,
Orbis videbit. Nominis nostri notam
Nec ista dextra chalybe districto fremens,
Nec ista lecti militis cohors feret.
Fundenda si sit anima, fun detur. Probri
Etiam profuso sanguine lavanda est nota.
Adeste eadem mente generosae manus,
Vestris triumphis radiat hic caelo dies.
Pulchrasque per victoriam lauros parat.
Audete magna: palma sudores amat:
Frontemque laurus odit imbellem. Date;
Ut mentis ille fervidae arcanus calor
De corde vestro prodeat: cernat diem,
Qui vivus imo viscere ebullit furor.
Trib. Addis volanti calcar, o Princeps, tuae
Quo mentis ardor incitat, quo te furor
Per pulchra Martis vulnera intrepidi trahit
Ad ferrum, et enses, nos sitis tecum vocat
Avida cruoris. Palma vigilantes amat,
Fugitque pigros Sylla. Vinculo lauros Deus
Adnexuit laboribus. Quidquid leve est,
Natura fecit obvium: quidquid nitet,
Posuit in alto Semen ubi labor cadit,
Gloria, beata messis in falcem venit.
Si cui superstes vita generosa sedet
In mente, si cui pectori pectus subest;
Audete facinus; sera quod semper probet
Aetas nepotum quodque dum bellum parat,
Exemplar esse fama Romanis velit.
Audete turmae mortis invictae metu.
Arma arma dirus cornuum fragor sonet,
Arma arma longa murmuret belli seges:
In saxas, in ignes proruat, furat, fremat,
Multis probata dextra bellorum minis.
Pars tecta flammis ingerat, pars ardua
Inscendat urbis moenia, ubi lento fluit
Thybris natatu, vel ubi morientes videt
Phoebi quadrigas: imbre telorum diem
Pars rapiat urbi, et improbum ac probum premat
Eadem procella. Nemo non nocuus ibi est,
Ubi fida nocuo tecta tutamen parant.
Haec nostra iussa: signa cum dederint tubae,
Pectore virum vir exerat, manu Herculem,
Furore Martem. Forte si metus pedem
Retardet, illa parte violentus vola,
Qua plus timoris. Crescit ignavis vigor,
Cum se timeri viderint: cadit furor
Cum non timentur. Tri. Grande molimur.
Tri. Bis dena flamma cassi dem aestivae canis
Adussit, iras saeva bis denas hiems
In hanc refudit dexteram Marti sacram,
Pridem ut pavere nesciam: caute tamen
Agenda res est. Patria impetitur. Sylla. Iugo
Ut liberetur. Trib. Forte subdendam iugo
Civis queretur. Ira par, par est calor,
Animusque Mario, cuius in fidem venit
Quicumque Romae militat. Syl. Simulat fidem,
Meliora quisquis sperat. Tri. A linguae fide
Cordis fidem metimur. Tri Hanc Mario negat,
Illamque spondet Roma. Sed demus fidem
Iurasse Cives: Impari flamma furit,
Hinc miles, inde Civis: hunc curae domus
Et liberorum, et coniugum assiduo metu
Stringunt amores; quamlibet caput dare
Venale promptum vulneri. Hinc campum fugit,
Retroque facilis respicit; si non sibi,
Saltem ut suorum servet incolumem bono
Vitam superstes. Militem a tergo nihil
De praeliantem revocat: hinc omni involat
Liberior animo parte, qua maior seges
Periculorum prospicit, vel qua micant
Messes honoris. Ite plebeias supra
Undas natantes spiritus; parte hac decus
Per honesta fulget vulnera. Aut suam dare,
Aut emere vitam civibus, laudis nota
Est militaris placeat aeternos dies
Emisse patriae, morte; vel honorem tibi
Pa aesse letho. Gloriae metas habet,
Qui vel subactis hostibus palmam refert;
Vel inter arma spiritum fortem exuit.
Ad arma, ad arma milites. Tri. Nostra cadet
Manu subactus Romulae gentis tumor.
Sylla. Ad arma, ad arma milites.
Trib. Rapta hostibus
Hodie videbit spolia Tarpeium iugum,
Orbisque pronus capite submisso colet.
Syl. Hac parte miles moenia assultu invola.
Sulp. Hucusque dubio Sylla Romanas metu
Concussit arces: bella nunc certis tonat
Aperta in armis: Instat, et tota premit
Cohorte muros. Mar. Tempus hoc tuae favet
Patria, saluti. Munere fluentis bene
Utamur horae. Civis hac muros frequens
Tuere parte Syl. Dedecus miles tuum;
Non dum subacta moenia invictus pede
Victore calcas? praevolo: qui me Ducem
Colit, sequatur. Mar Civis huc vires age.
Trib. Huc ad trophaea miles Hac Romam est via.
Obverte vires moenibus. Mar. Portum tene.
Animose civis. Trib. Irrue hic miles. Mil. I. Patet
Iam porta palmis. Roma succumbit. Mi. 2. Cadit
Frequens cadaver. Vastus a stratis tumet
Funeribus agger: sanguini suo innatant
Romae labantis decora. Syl. Quo stamus loco,
Ubi tecta passim corruunt? Dira o viris
Fortuna semper fortibus, quo nos trahis!
Fugam citamus, nec patet fugae locus.
Ignave, timide, Dardanae gentis probrum!
Quousque pulchrae debitum morti caput
Subducis armis? siste: sat fugae est datum.
Aude, age referre Martios ignes retro.
Regina mundi Roma, qua septem polis
Capita maritat monitum, et clarum frequens
Fumi volantis eripit turbo diem.
Non hac cadendum Dardano Civi nota;
Qua mentis omne veteris exstinguat decus.
Repete Quirina tecta, quae turpi fuga
Elapsus hosti cedere in praedam finis.
Redeamus anime, tecta qua patriae crepant,
Et scissa crudis Roma vulneribus perit.
Reddamur hosti sanguine effuso vagas
Per tecta Romae Martiae exstinguam faces,
Vel caesus una morte cum patria cadam,
Eademque caesi membra tempestas teget,
Quae Romulaeos cinere tumulabit lares.
Redeamus anime: cumque moriendum semel,
Cadamus illo, Roma quo cadit, loco.
Pulchrum est ruentis patriae flammis tegi.
Redeamus anime: saepe cum nulla est super
Spes, ipsa desperatio fortem dedit
Menti calorem: casus erexit viros.
Sic tu paterni diligis statum soli?
O lenta pietas! quae porest patriae procul
Cernere ruinas! si fugis, non es pius.
Revocat superbum columen, et clarum decus
Pollentis urbis; moenia Deorum manu
Exstructa revocant. O probrum! Mari fugis?
Et alta muri decora congesti rapi
Undante flamma nube convolvi polos,
Atrumque flammis ire Romanis diem,
Et igne totas exedi Aenea dum domos
Pateris inultus? cana Tarpei iugi
Monumenta ruere? spolia Syllanis rapis
Sacrilega flammis? coniugum velli fibras,
Visceraque Patrum, colla natorum meti?
Innumera circum membra caesorum trahi?
Urbem natare sanguine, et truci manu
Medium cadaver dividi insontis gregis?
Eamus una potius in lethum Mari.
Dulce et decorum est, cadere pro patrio solo.
Lethum fugacis militis caelum improbat,
Interque cineres patriae mortem probat.
Iun. Periimus! orbis Domina, terrarum Dea,
Amisit omne scelere Syllano decus.
Abi, latebras genitor infaustus pete.
Sen Num quis fugaci inhaeret? Iu. A tergo ferox
Syllae furentis instat in caedem cohors;
Quacumque fugio, miles a tergo furit,
Crepatque ferrum, fremitus armorum tonat.
Sen. Cadamus una nate pro patria in necem:
Dulce et decorum est patriae vitam dare.
Iun. Quandoque sese patriae viros fuga
Servare par est. Sen. Patriam quisquis fugit,
Sinit perire Iun. Patriam servat quoque,
Rabiem Tyranni quisquis ad tempus cavet.
Sen. Cavere probrum est, si fuga mortem caves.
Iun. Si quo notabit scelere cautelam fuga,
Necessitas delebit. Sen. Abiectam gerit
In pectore animam, sponte qui regnum truci
Concedit hosti, capere cum regnum potest.
Iun. Imbellis ille est, sponte qui in mortem ruit,
Vixisse quando patriae in bonum decet.
Sen. Cadere inter arma, militis primum est decus,
Probrum supremum, fugere. Iun. Privato venit
Laus haec probrumque militi. Dux est caput:
Subducis istud funeri, vitam potes
In reliqua membra fundere. Sen. Ofili, sine.
Iun. Pater, ob sequendum est sortis invidiae, dabit
Sereniorem crastinus Phoebus diem.
Enubilato Solis aspectu: vagus
Volubilisque sortis est dubiae tenor:
Donata saepe tollit, at reddit quoque.
Sen. Infauste nate: fateor invictum trahis,
Cogisque patrem vivere, volentem mori.
O nate! vos contestor immites Dii!
Non hostis arma fugio, sed natum sequor.
Sylla. Saevire cessa miles in Romae Patres!
Unum cruento funeri Marium pete.
Miles. Pernice telo citior effugit tui
Fulmina furoris. Syl. Vindicem evasit manum?
Properate fida militis lecti cohors.
Qua Diva Phoebum Roma venientem videt,
Quaque fugientem: sanguinis nondum satis
Bibitum; cruentum donec in chalybem fluat,
Quicumque Mario bullit in venis cruor.
Satiare nostrum hic unus ardorem potest.
Lustrate cuncta, abstrusa, devia, invia.
Non praeda tenuis, vile non petitur caput.
Ruite, volate, rapite Romanum probrum,
Vinctumque nostro trahite calcandum pede.
Quo me dolores rapitis? o rerum vices!
Dubiaque semper Martis invisa alea!
Levis o triumphi gloria! nihil est, nihil
Heu! quod volucrem sortis effugiat manum.
At nostra nondum fine clauduntur mala:
Peiora restant. Iuppiter si quod tibi
Adhuc severam fulmen accendit manum,
In me revolve: sidera in nubes trahe,
Et utrumque mundi cardinem sorti increpa
Terrore teli. Cernis hanc frontem? tuo
Pa et furori, qua voles caelum, feri.
Mori volenti fulmen in munus dabis.
En pando pectus funeris vasti capax:
Tu stringe tela. Pro! capax luctus dies!
Mortem petenti Iuppiter mortem negat.
At si furore Sylla composito mihi
Vitam redonet, sitque Mavortis satis
Rapuisse signa? Ex hostibus virtus solet
Quandoque mentem pungere; affusi ad peder
Cum supplicantis audiunt victi preces.
Ibo, ibo: veniam Sylla poplitibus tuis
Petam advolutus. Quo ruis miser? dabit
Dabit ille vitam? nempe cui votum, tuo
Saturare ferrum sanguine, et iugulo sua
Acuere tela. Forte sed trucem mea
Fortuna mitigabit, et feri cadent
Violenta cordis odia. Quem felix nequit
Placare Marius aemulum, infelix potest.
Fortuna fracta nostra, quas felix nequit,
Exstinguet iras aemuli Ah demens Mari!
Cuinam periclo verticem imprudens tuum
Exponis? hostem cogita, cuius genu
Exosculari poscis. An Syllam putas
Posito furore posse placari? pudet
Hostem precari: sive quod petitur, manu
Donet benigna; sive quod petitur, neget.
Molitur eadem damna; seu det, seu neget.
Perfundat ante sparsus hos artus cruor,
Pactamque carni spiritus rumpat fidem,
Quam servituti Marius infami caput
Genuque subdat. Liberum facit mea
Conditio memet. Flectere infame est genu,
Cum stando possis terminum vitae dare.
Ignava flectantur genua. Fortem virum
Rumpi est honestum, corpore et stante emori.
Solusne? an hostes? vius impulsu strepunt
Luci silentes? hostium prodit cohors.
Sulp. Fortuna nocuis prospera, innocuos gravi
Premit lacerto: saevit in bonos, malos
Risu salutat: in probos spinas pluit,
Rosis coronat improbos: istis mare
Sternit quietum fluctibus, at illis ciet
Toto procellas aequore, et dubiam ratem
Inter charybdes agitat, aut Scyllae obvio
Terret latratu: nulla scelerato dies
Inamoena fulget; nulla bene meritum dies
Serena spectat. Ibis o Romae decus,
Assertor almae pacis, et pariae Pater,
Ibis furori meta Syllano Mari:
Totiesque meritum laureas caput, ah pudor!
Ad efferatos concidet Syllae pedes.
Nunt. O sol sereno dignus extrudi polo,
Mediaeque iure noctis infaustae obrui!
O sol vel ortum repete, vel praeceps rue,
Mediumque olympum desere.
Sulp. Hoc gemitu Mari
Fortuna deploratur Nunt. O belli et necis
Tranquilla numquam maria! succumbit valor;
Invidia regnat. Sulp. Marius extinctus iacet?
Nunt. Utinam perisset! Sulp. Vivit?
Nunt. Ut gravius cadat.
Periisset utinam, quando miscebat suos
Bellona fluctus; nunc ubi Mavors silet;
Probrosiore morte concludet dies.
Sulp. Vinctus tenetur? Nunt Inter et plebis iocos
Syllae sub ora trahitur. Sulp. O Romae gravis
Luctus peremptae! Nunt Luctibus sero nimis
Vacamus: hora quaerere salutem iubet,
Dum Sylla victor instat, et gradum premit.
Sylla. Vecors, rebellis, praedo regnorum. Dii:
Exosa pestis. gentis Aeneadum probrum,
Qua spe tribunal istud accedis reus?
Mar. Qua se videre iudicem insontes solent.
Syl. O fax furoris, carnifex regni, lues
Mundi! innocentem scelera te faciunt tua?
Mar Sed re nocentem culpa non minor facit.
Syl Etiam in catenis perfide insultas Duci
Victorioso? Mar. Doctus aequali asperam
Faustamque ferre mente fortunam; mihi
Diisque semper similis, et liber metu.
Syl. Ego contumaces mentis insultus premam
Capite reciso. Mar. Carnifex vester facit
Quod tu minaris. Syl. Testor ignito Deam
Nemesin prementem terga nocuorum flagro,
Quid ista possit dextra, quid ferrum, scies.
Mar. Testor rotantem sceptra, quatientem polos,
Terras prementem, maria turbantem Iovem;
Conferre dextram dexterae, pedem pedi,
Si liceat; enses ense confringam tuos.
Syl. Audi superbum. Mar. Non tua victum premis
Virtute Marium. Romulos testor Deos,
Natum sequebar, arma non metui tua,
Nec metuo vinctus. Syl. Vinctus armatum improbo
Lacessis one? Mar. Qui mori lucrum putat,
Lacessere hostem vinctus armatum potest.
Syl. At arma, uro, senties Mari mea.
Mar. Tua arma miserum facere, non timidum queunt.
Minare mortes mille, funestas mihi
Minare poenas (quoque non aliud queam
Peius precari) vivere Marium iube:
Exstabit animo, vivet invictus, suus.
Syl. Sic iubeo Marium vivere invictum, suum.
Mar. Vivet superstes, vivet invictus, suus.
Syl. Moriere. Mar. Poena militi non est mori.
Syl. At morte multa. Mar Morte nos una iubet
Lex universi cadere. Syl. Ego multa reum
Morte tumulabo Mar. Morte tamen una cadam.
Syl. Sed ista temet victimam Stygi dabit,
Mar. Tum te profundo Tartari erumpens lacu,
Piceamque torquens manibus iratis facem
Saeva umbra semper insequar: nullae dabunt
Noctes quietem, nulla solamen dies
Syl. Umbras minaris? rapite despectum soli
Latebrosa ad antra carceris: nullum diem,
Nullamque micantis hauriat caeli facem.
Umbras priusquam faciat; ut ferat, volo.
Abripe satelles probra Minturnae in specus.
Gloriam Romae Marius paravit,
Periitque inglorius ipse
Quo nec accedit vitium senectae,
Nec Livor dente propinquat.
Quidquid hic famae studio laboras,
Vanum est, et inutile semen.
Quod licet spargas, nihil inde spera.
Vacuo de semine nulla
Messis exurget. Sere sempiternae
Virtutis nobile semen.
Inde si fato rapiare, messem
Sibi postera colliget aetas.
Sen. 1. NUnquam quieta regna fortunam diu
Tulere blandam: celsa praecipiti loco
Certum tenere nesciunt diu pedem.
Vel ipsa semper laurea, infelix bonum,
Per mille lethi genera cupressum trahit;
Vitae propinquas semper immiscens neces.
Documenta Marius exhibet: numquam dedit
Exempla sors maiora, quam facili ruant
Excelsa vento, quamque praecipiti vice
Fortuna scenas mutet, et densa diem,
Diem intentis gloriae, nocte obruat.
Cui Phoebus inter gaudia occubuit heri:
Hodie supremam in igne Libitinae facem
Oriens reportat. Ille quem timuit Nomas,
Positoque tergo victus inscensum dedit
Rex in curules, ille Syllano iacet
Iussu in catenis. Vestra nunc Patres placet,
Audire mentis sensa, sic victor iubet,
Quae poena Marii funus extremum trahat.
Nihil favendum: Sylla sic Victor iubet.
Consulite Patres, causa quam poenam exigat.
Haec una vestris hora consiliis datur,
Non ulla post hanc.
Sen 2 Sanguinis causam mora
Maiori volvi decuit Sen. 1. Hoc Victor vetat.
Secundus. Iniusta quando mandat, exsolvit quoque
Lege obsequendi. Prim. Iussa maioris serat
Iudex minor, non iudicet. Secund. Maior ferat
Mandata iusta. Prim. Iusta cum iubet, facit,
Quaecumque maior imperat: Secund. Si non mala
Sint ipsa iussa. Prim. Sit malum; quando iubet,
Est obsequendum. Sec. Iudicem lentum volunt
Decreta legum. Prim. Sylla non lentum cupit.
Secund. Ut vindicantem saepe praecipitat furor,
Sic iudicanti sana consilia mora
Producta dictat. Tert. Sanguinis pondus grave
Iudicia prohibet levia. Quartus. Praeproperus furor
Non aequus esse criminis Iudex potest.
Seponat odia, quisquis ut iudex sedet.
Odia serenum mentis exstinguunt iubar.
Quintus. Nam quid patratum est criminis? nempe arguit
Qui vult peremptum. Pri. Pone patratum nefas,
De morte quaerit Sylla. Quin. Confectum scelus
Mensura poenae est. Quodlibet velit nece
Punire crimen Sylla; damnatus suam
Incurret in sententiam. Nemo est nocens,
Nisi et probetur. Adde si crimen probes,
Non omne morte plectitur. Pri. Mortem iubet
Inferre victor. Quint. Ergo carnifices suos
Nos esse mandat. Primus. Quaero, quod poenae genus
Sit destinandum. Pone meruisse in neces
Trahi nefandum spiritum: quae tu rapi
In fata suades. Secund. Si sua poena caret
Impune crimen, semper audaces facit.
Moriatur ergo, morte qua duces solent
Captivi in umbris carceris. Tertius. Quamvis rear
Servare miseros regiae mentis decus,
Hostes tamen necare non minus puro.
Moriatur illa morte. Quart. Cum Iudex potes
Aut fulminare, aut parcere; immitem preme
Furoris iram Quaeritur mortis genus,
Mors ipsa iam est decreta: clementi volo
Marium perire morte. Sext. Sed mors est tamen
Quaecumque dabitur sive per vicos trahas
Vivum cadaver, sive per costas agas
Satianda tela sanguine, et caput metas,
Sive inter ignes spiritum flamma exigas,
Aeque peremptus occidet. Nihil refert,
An igne, an ense pereat: hoc multum refert,
Ut non sit hostis: odia sublato auferes
Quocumque letho. Morte secreta occidat
Nil meritus ultra. Prim. fama vindictae perit.
Supplicia si sint tacita. Sec. Vindicta est tamen.
Prim. Palam meretur opprimi. quisquis palam
Venena vomuit. Incutit multis metum
Aperta poena. Fulmen ubi grandi sonat
Lapsum fragore, plurimos terret, licet
Unum trisulco telo in exitium trahat.
Tert. Iudicia vulgus iudicat, quando parent,
Occulta adorat. Prim. Quando sic Patribus placet,
Iubetque Sylla, iubeo secreto erui
Vulnere nefandum spiritum. Extremae necis
Ades minister Cimber; i, vinctum in specu
Per ima ferro viscera impacto eneca.
Cim. Hodie litandum sanguine, ubi grandis meo
Decreta ferro est victima; in magnum feror
Olimque gravibus, inclitum spoliis Ducem.
Nescio quis intus corda concussit pavor,
Terretque mentem: quod iubent patres, vetat
Tremor per artus. Frigoris pigrum gelu
Rigidusque sanguis, cordis attonitus stupor
Portendit aliquid. Iussa praevaleant Patrum.
Audite opaci carceris tetri specus,
Audite tenebrae. Marium in exitium peto.
Vox. Suspende dextram cimber, et iusso licet,
Serva innocentem crimine a tanto manum.
Cl. Quis mihi fremente acinacem excussit manu?
Quae vox ad aures? flamma quae dubium iubar
Ingessit oculis? Parcite o superi! polo
Si terruistis. Non meum hoc scelus fuit.
Iussit Senatus. Ibo et in ferrum dabo
Hos potius artus, quam renitente audeam
Scelus hoc olympo. Iussa sic Patrum exsequor?
Scelus in utroque est. Forte deceptum polo
Imago vocis lusit, aut magico excitae
Carmine profundo e Tartari lacu striges,
Vocem dederunt? Improbent nostrum striges
Probentve factum; iussa quod Patrum volunt,
Est exsequendum. carceris tetri specus
Qui sub profunda nocte tumulatum tenes
Vinctumque Marium redde: cui lucem negat
Exclusus aether, videat extremum mei
Chalybis nitorem, cuius impactu vomat
Contaminatum spiritum, et Syllam sui
Timore solvat. Pandite abstrusum chaos
Umbrasque tenebrae: Marium in exitium peto.
Vox. Suspende dextram Cimber, et iusso licet,
Serva innocentem crimine a tanto manum.
Cim. Intende fulmen Iuppiter; iam sum nocens.
Invise Titan merge lucentem diem
Noctis sub umbras, redde inaspectam fugam.
O somniorum somnia! o nostri brevem
Scenam triumphi! nobilem nuper Ducem
Dedi theatro, laurea illustri comam
Umbratus altem. Quidquid in terris fuit
Romae timendum, rupimus; quidquid manu
In martialem tela contorsit Deam,
Romae Quirinos dêdimus attritum ad pedes.
O dura sortis iura! miseranda! impia!
Raptere laurum, gloriam, famam, omnia.
Et quo sedebam, Martis excludor sinu;
Ludibriumque sortis ex tanto Duce
Vix umbra Marii, sortis eversae iocus,
Desertus, exul, vinctus, et plebis probrum.
Mihimet supersum. Turbinis sic in modum
Fortuna, quidquid edito statuit loco,
Deripit ad ima; perque calcatas Ducum
Frontes superbum tumida molitur gradum,
Confide sorti, quisquis illudi petis.
Pertexe telam perfida: inceptae fluat
Ordo ruinae. Martis ereptus minis
Adhuc supersum; spiritum exhauri chalybs,
Hoc si reposcit urna devotum caput;
Vel congere ignes ultimos fati in rogum.
O patria! patria! vivo, sed inultus tua
Perferre cogor fata. Si possim meo
Sanguine mederi, sanguinem lubens dabo
In mille mortes; occidit res, spes, miser,
Despectus, exul, orbis, Ausonii probrum,
Cuinam reservor? sortis annosus tenor
Huc recidit altae, solus ut victo mihi
Sanguis supersit, quem tot armorum furor
Haurire numquam potuit, hunc patriae lubens
Inter catenas dedico. Vivat meo
Cruore Roma, quae suo satis nequit.
Hoc voveo: Roma ut vivat, occumbo libens.
Min. 1. Color timori quaeritur.
Cimber. Testor Deos,
Noctemque testor carceris opaci, Dii
Tonuere caelo. Min. Nempe quod nolis, Deos
Vetuisse narra: feminae fidem potes
Facere. Cimb. Corusca flamma repressit gradum
Animumque vox eripuit horrendum tonans:
Suspende dextram Cimber, et iusso licet
Serva innocentem crimine a tanto manum.
Min. 2. Horror gelatas contrahit mentis fibras,
Frigusque stringit corda. Cimb. Narratus dedit
Casus pavorem; visa maiorem imprimunt
Animo sagittam. Min. Vera si narras. Deos
Habet advocatos Marius. Secund. Ad nostrum male
Reus tribunal sistitur: quisquis polo
Est iudicante innocuus. involvi potest
Errore mens humana; Divinam nequit
Fraus ulla mentem involvere. absolvunt poli,
Ne terra damnet. Tert. Illa, quae Cimbrum metu
Fax lapsa caelo perculit, vel est rogus
Ultrice flamma vertici nostro minans;
Vel testis innocentiae. Utrumvis notet,
Vetat furentem stringere in ferrum manum.
Prim. Nolente caelo quisquis in ferrum ruit,
Et innocentem sanguinem vindex bibit,
Bis ille peccat. Sec. Iura sic suadent; polus
Flammis minatus imperat; tetro e specu
Solve innocentem. Fert. Prodeat liber suo
Situ evolutus, igne Minturnas Deum,
Iraque solvat. Prim. Perge, qui mortem prius
Cimber ferebas, nuntium vitae refer
Damnato ad antra Mario, et invito specus
Prius impiatos chalybe, iam rursum expia.
Cimb. Audite caeci carceris tetri lacus,
Audi profundae noctis abstrusum chaos,
Audite tenebrae: e vinculis Marium date.
Quod esse faustum Caelites tibi velint,
Mihique, liber vinculis exi Mari;
Iubet senatus: Iura Minturnae iubent.
Invid. Non tolerabo. Quidquid in altum
Fortuna effert, hoc dente premo,
Hac sterno manu. Nescia magnum
Tolerare diu fastum Invidia.
Mihi nemo stetit nimis excelsus.
Saepe secundam patior sortem
Se gemmata tollere pulchra ad
Astra curuli: sed retro tamen
Semper adhaerens arrodo rotas,
Axemque premo; donec fracta
Rota praecipitem dominum effundat.
Quae sors dederit: prius eripio,
Quam possideas. Satis in nubes
Sed tua iactat vertice palma.
Iam praeda meo facta es denti,
Praeda securi. Gen. Triste minaris
Invida sortem? frustra: iacula
Iam tua noster status excedit.
Invid. Nihil Invidiae dentem excedit,
Gen. Sidera Marius iam pressa tenet.
Invid. Nemo constans ibi secure est,
Ubi severae sorti est aditus.
Gen. Humilis terrae cede myrica,
Gloria Martis me super astra
Tulit. Invid. At radix est in terra,
Obvia nostras semper ad iras.
Nulli longum prosperitatis
Concedo aevum. Lucem exstinguo;
Famam erado, gloriam opaco,
Attero honores, nomen obumbro,
Merita infamo; saxo insculptos
Diruo titulos, exedo tilias,
Contero statuas, marmora tumulo,
Monumenta voro. Quidquid surgit,
Cadit ad nostrae damna securis.
Rumpere magni filia Martis,
Facta invidiae spolium, palma.
Sic magna premo, Gen. Heu! discite nostro
Magni a casu, numquam nimium
Fidere sorti Quidquid dederit
Fortuna manu dabit Invidiae.
Et quando dat, rapere intendit.
Discite magni; tam sublimi
Vertice nullum stare Invidia
Quem non possit dare praecipitem.
Mar. Tandem solutus carcere, exemptus metu
Liber catenis, lucis ereptum iubar,
Claramque puri solis aspectu facem
Hautire possum, iussibus Syllae diu
Mihi negatam. O quisquis atroci semel
Fortunae adactus impetu in praeceps datus
Tua fata defles, erige iacentem obruti
Animi vigorem: stravit afflictum dies
Prior, sequentem fortis exspecta: dabit
Spes firma rursus surgere. At si spes cadat
Ipsam licet sperare spem. Numquam decet
Sic ponere animos, animus ut non sit super.
O quae furoris inter hostilis globos,
Et intonantis flammeas Martis faces
Fortuna nostrum a caede servasti caput,
Marium benigno frontis aspectu bea,
Ne fulgurantem solis intuear facem
Illusus, illaudatus, eiectus bonis,
Meae superstes gloriae, alienae seges.
App. Suspende gressus, obvius quisquis venis.
Tu ne ille Syllae pedibus attritum caput?
Mar. Ego ille dubiae triste ludibrium deae!
Ego ille Marius lubricae sortis pila,
Iocusque plebis, Marte confectus gravi,
Exul, pavens, invisus, incerti laris.
Appar. Audi iubentis dicta Praetoris: pedem
In Africanum ferre ne tenta solum,
Nec igne populi, fonte nec populi utitor.
Quisquis nefandum proteget ferro caput,
Tectumve cedet, clade funesta occidat,
Excede regno, quaere perfugii loca.
Imperia post audita, non datur mora.
Mar. Et hoc triumphis astra debebant tuis
Post antra tenebris obsita, illuviem, et situm!
Confide magnis, quisquis imperio tonas,
Confide regnis, invidas quae per manus
Praepete vagantur impetu, et numquam fidem
Servante sorte, qua nitent, subito avolant,
Miser es; superba sceptra seu rotes manu;
Gravisque gemma, et imbre sarrano oblitus;
Seu cinctus auro verticem premas ebur
Regale solii miser es! omne licet latus
Stipet decoro Principum fulgor globo,
Pavidusque limen basiis terat cliens.
Augusta livor rodit: excelsis gravis
Casus minatur, saevit in magnos truci
Fortuna dextra, quosque vexatu diu
Sors inquietat, penitus invidia opprimit.
O quam beato fine transegit dies,
Latere quisquis potuit, et soli procul
Subtrahere sese publico, curae gravi
Pondere solutus, sorte contentus sua,
Periculorum nescius, honorum fugax!
Humi iacentem vitat invidiae casam,
Magnaeque semper sortis incedit comes.
Habent coronae pondus onerosum; trahunt
Ad ima magnos, non levant. Famuli greges,
Sudans sub auro marmor, ad nutum Ducis
Miles paratus, semper instabile bonum est.
Nunc, o corusci flammeum mundi iubar!
Nostroque honori semper adversi dies,
Nunc mille damnis fessus, et fractus malis
Hic sisto Marius Fateor heu! Potui miser,
Miser esse potui, forma felicis prius
Beatitatis; hostium quondam pavor,
Nunc ludus hostis; nunc levis mundi iocus.
Vos me per alta lapsui aptastis Dii.
Adeste tumidi. Luditur vestros iocus
Marius in usus. Ille terrarum Deus;
Desertus, exul, vile ludibrium soli:
Ille Imperator Marius occumbit fame.
Date purpurato Principi; (hoc quondam fui)
Date, date dirae mucidam crustam fami.
Tenuem vel assem Principi, aut panem date;
Et pane, et asse Marius attritus caret.
Qui Gargara olim messui, pane careo.
Tenuem vel assem Principi, aut panem date.
Si vestra nondum brachia immiti gelu
Riguere, panem Principi, aut assem date.
Et pane et asse Marius attritus caret.
COMMUS. Invidia gloriae inimica.
Nihil est studiis solidum humanis,
Quo satientur vota clientum.
Nulli, nulli pura scaturit
Vena voluptae; cui non livor
Toxica miscet: nulli caelo
Lucet ab ulto sine nube dies:
Qua sol vehitur, sequitur nocuis
Umbra obsequiis, Qua se Virtus
Agit, Invidiam post terga trahit.
Non illa levi pascitur epulo:
Summa aggreditur. Velut abiecta
Dedignatus virgulta Notus
In dominantes totam quercus
Exerit iram. Sic Invidia
Petit excelsos; parcit humilibus.
Quacumque rotas gloria flectit,
Livor acerbo sequitur dente,
Roditque rotas. Ite per alti
Regna triumphi Martis amica
Pectora, et urbi pulchram invehite in
Iride pacem: numquam solidam
Ipsi vobis dabitis pacem.
Prima ibi vobis causa duelli
Venit; optatis ubi pax urbem
Recreat alis. Illic seritis
Invida vobis proelia, palmas
Ubi demetitis. Sit licet animi
Vitium parvi livor; in altos
It tamen ausus: et velut excors
Manus Heroem saepe ingenti
Vulnere stravit; sic invidiae
Gravis est ictus, Licet imbellis
Sit dextra, furor tela ministrat.
Livor in illos incidit animos,
Qui non capiunt aliena bona;
Nec virtutem virtute aequant.
Sed tamen hinc se splendere magis
Censet, honores umbra alienos
Superinducta si contumulet;
Clarique diem nominis alta
Nube sepeliat. Quo magis urget
Fama curules, tu frena manu
Breviore tene. Circa alta tonat:
Tutam capiunt parva quietem.
Memor invidiae pone sequentis
Impelle rotas. Hoc magis illa
Colligit itas, quo magis alto
Curru nomen famamque citas.
Livori addis quidquid parto
Addis honori. Vis Livori
Demere vires? deme calenti
Gloriae amori. Moritur Livor,
Ubi non vivit gloria: Vivit
Livor, quamdiu gloria vivit.